korneli kekeliZis saxelobis saqarTvelos
xelnawerTa erovnuli centri
KORNELI KEKELIDZE GEORGIAN NATIONAL
CENTRE OF MANUSCRIPTS
.
Tbilisi
TBILISI
2021
THE CAUCASUS
BETWEEN EAST AND WEST, II
Historical and Philological Studies in Honour of Zaza Aleksidze
kavkasia
aRmosavleTsa da dasavleTs Soris, II
istoriul-filologiuri Ziebani
miZRvna zaza aleqsiZis dabadebis 85 wlisTavisadmi
redaqtori
dali CitunaSvili
sagamomcemlo jgufi nikoloz aleqsiZe
xaTuna gafrindaSvili
naTia dundua
irma xositaSvili
garekanis dizaini
damkabadonebeli
vladimer peraniZe
TamTa janaSia
Editor
Dali Chitunashvili
Editorial team
Nikoloz Aleksidze
Khatuna Gaprindashvili
Natia Dundua
Irma Khositashvili
Book cover design
Text layout
Vladimer Peranidze
Tamta Janashia
ISBN 978-9941-9730-7-9
DOI:10.51364/26679604.jcpr.2021.v02
© korneli kekeliZis saxelobis
saqarTvelos xelnawerTa erovnuli centri, 2021
Sinaarsi
JOST GIPPERT
Preface ............................................................................................................................................ 11
nino afciauri, naTia CantlaZe, dali CitunaSvili
zaza aleqsiZe – qristianuli kavkasiis istoriis didi mesaidumle ............. 14
zaza aleqsiZe – bibliografia ........................................................................................18
I. istoria, wyaroTmcodneoba, epigrafika
History, Source study, Epigraphy
zaza abaSiZe / ZAZA ABASHIDZE
avtokefalia / Autocephaly ................................................................................................37
giorgi gagoSiZe / GIORGI GAGOSHIDZE
daviT aRmaSeneblis droindeli warwerebi samSvildis
darbazul eklesiaze / Inscriptions of the Period of David the Builder
on the Hall Church of Samshvilde .........................................................................................46
GÉRARD DÉDÉYAN
La coopération arméno-géorgienne à l’époque de l’Empire mongol,
sous le regard de Grigor d’Akner ..........................................................................................68
darejan kldiaSvili, maia diasamiZe /
DAREJAN KLDIASHVILI, MAIA DIASAMIDZE
1668 wlis 4 ianvris didi miwisZvra samxreT kavkasiaSi /
1668 January 4 Large Earthquake in the South Caucasus....................................................79
JEAN-PIERRE MAHÉ
La liste des rois païens dans la Conversion du Kartli:
Originalité et cohérence rédactionnelle ....................................................................................... 106
naTia CantlaZe / NATIA CHANTLADZE
Zveli somxuri werilobiTi wyaroebi petre iberis Sesaxeb /
Old Armenian literary sources on Peter the Iberian ..............................................................118
giorgi WeiSvili / GIORGI TCHEISHVILI
giorgi da aravesi (narkvevi qvemo qarTlis istoriuli geografiidan) /
Georg and Arewes: Studies in Historical Geography of Kvemo (Lower) Kartli................. 132
II. filologia
Philology
enriko gabiZaSvili / ENRIKO GABIDZASHVILI
qarTuli metafrastika bizantiuri hagiografiis istoriis fonze /
Georgian Metaphraseis in light of the history of Byzantine Hagiography...........................141
7
xaTuna gafrindaSvili / KHATUNA GAPRINDASHVILI
ioane bolnelis homiliaTa Semcveli ucnobi palimfsesturi
xelnaweri (H-1816a) / An Unknown Palimpsest Containing the Homilies
of Ioane Bolneli (H-1816a) .....................................................................................................162
JOST GIPPERT
Old Georgian barsabon-i .............................................................................................................. 179
maia maWavariani / MAIA MATCHAVARIANI
masalebi wmindanTa xsenebebis kalendrebis istoriisaTvis /
Materials for the History of the Calendars of the Saints’ Feast Days ................................197
nino meliqiSvili / NINO MELIKISHVILI
wm. andria kritelis RvTismSoblis micvalebisadmi miZRvnili sami
homiliis wm. efTvime aToneliseuli Targmani da misi struqtura
berZnul wyarosTan mimarTebiT / St Euthymios the Athonite’s Translations
of Three Homilies by St Andrew of Crete on the Dormition of the Mother of God
and its Structure in Relation to the Greek Source ................................................................221
maia rafava / MAIA RAPHAVA
qarTul-somxuri literaturuli urTierTobani XVIII saukuneSi /
Georgian-Armenian literary relations in the 18th century.......................................................246
FR. CHARLES RENOUX
Le Lectionnaire Géorgien palimpsest N/Sin.georg. 55 (Xe-XIe s.):
Une Visée Christologique ............................................................................................................. 257
Tamar oTxmezuri / THAMAR OTKHMEZURI
„rameTu berZulad esreT ars“: qarTuli xelnaweri wignis elinizacia,
XI-XII saukuneebi / “As it is in Greek”: Hellenization of Georgian Manuscript:
11th-12th cc .................................................................................................................................... 270
mzia surgulaZe / MZIA SURGULADZE
aToneli mamebis „cxovrebebi“ / The ‘Lives’ of the Athonite Fathers ....................... 286
bernar utie / BERNARD OUTTIER
sinur xelnawerebSi daculi efrem asuris erTi Txzulebis
Targmani da qarTuli enis istoria / The Georgian Translations of Ephrem
the Syrian’s One Work Preserved in the Sinaitic MSS and the History of the
Georgian Language ...................................................................................................................297
lela SaTiriSvili / LELA SHATIRISHVILI
cnobebi adamianis janmrTelobisa da daavadebaTa mkurnalobis
Sesaxeb Zveli aRTqmis mixedviT / Notices about human health and treatment
of diseases according to the Old Testament...........................................................................310
dali CitunaSvili / DALI CHITUNASHVILI
xanmeti oTxTavis ucnobi xelnaweri / The Unknown Manuscript of
the Khanmeti Gospels ..............................................................................................................320
8
nestan CxikvaZe / NESTAN CHKHIKVADZE
zogierTi SeniSvna krebul mravalTavis Sesaxeb / Some Comments on the
Mravaltavi Collection ...............................................................................................................334
III. Sua saukuneebis samonastro centrebi
Medieval Monastic Centres
BOGHOS LEVON ZEKIYAN
PILGRIMAGE AS A SIGN OF COMMUNION
With a particular regard to the tradition of the early Armenian Church.............................. 349
CLAUDIA RAPP
A "Chrysobull" of Justinian for Saint Catherine’s Monastery
(Sin. gr. 1889) in the Light of Connections between the Sinai and
Constantinople in the 16th Century ............................................................................................. 365
IV. filosofia, Teologia
Philosophy and Theology
LELA ALEKSIDZE
Are we, as actors on the stage, still free?
Plotinus’ Ennead on the Providence III 2 (47) ........................................................................ 378
zurab kiknaZe / ZURAB KIKNADZE
kumranis baptisma / Qumran Baptism ..............................................................................391
V. armenologia
Armenian Studies
S. PETER COWE
“Sisianos Sebastac‘i’s Encomium on the Forty Martyrs of Sebastē” ..................................... 404
TINATIN EVDOSHVILI
A Newly found fragment of ancient Armenian Manuscript .................................................... 434
THEO MAARTEN VAN LINT
A Matean Ołbergut‘ean by Grigor Tłay. On the Reception of the Narek in Cilicia .......... 445
ALESSANDRO ORENGO
Eznik Kołbacci entre Orient et occident.................................................................................. 472
MICHAEL E. STONE
Sadayēl’s Fall from Heaven ........................................................................................................ 486
AVI. xelovnebaTmcodneoba
Art History
qeTevan asaTiani / KETEVAN ASATIANI
laxamulis oTxTavi / The Lakhamuli Gospel.................................................................497
darejan gogaSvili, dali CitunaSvili /
9
DAREJAN GOGASHVILI, DALI CHITUNASHVILI
kalkosis saxareba / The Kalkosi Gospel ........................................................................508
zaza sxirtlaZe, giorgi bagrationi /
ZAZA SKHIRTLADZE, GIORGI BAGRATIONI
farnakis cixis eklesia / The Church of the Parnaki Fortress ...........................................521
VII. sazogadoebaTmcodneoba
Social Sciences
roin metreveli / ROIN METREVELI
aRmosavleTisa da dasavleTis dapirispirebis erTi sakiTxi /
One Issue of Confrontation Between the East and West ......................................................545
vladimer papava / VLADIMER PAPAVA
`centraluri kavkasiidan~ – `centralur kavkaziamde~ /
From the “Central Caucasusˮ to the “Central Caucaso-Asia”...............................................560
10
giorgi WeiSvili
ivane javaxiSvilis saxelobis Tbilisis saxelmwifo universiteti, istoriisa da
eTnologiis instituti
giorgi da aravesi
(narkvevi qvemo qarTlis istoriuli geografiidan)
IX saukunis dasasruls arabTa xalifam Seryeuli poziciebis gansamtkiceblad CrdiloeT iransa (azerbaijanSi) da kavkasiaSi saxelganTqmuli sardali muhamed ibn abil-saji gamogzavna. 893 w. muhamedma maraga daimorCila, iqidan ki bardavSi gadavida. azerbaijanisa da
arminiis axalma mmarTvelma al-afSinis samefo wodebuleba miiRo da
sakuTari monetac moWra, magram xalifas morCilebidan gamosvla ver
gabeda da mzardi ambiciebis dakmayofileba kavkasiis samefo-samTavroebis mooxrebiT scada.1
muhamed afSinis laSqrobebi sakmaod dawvrilebiTaa aRwerili
somxur wyaroebSi. sajianTa erT-erTi Tavdasxmis Sesaxeb `alvanTa
qveynis istoriaSi~ Semdegia naTqvami: `am welsave somexTa qveyanaSi
meored movida taWiki... rodesac man somexTa qveyanas miaRwia, mefe smbatma maSinve Tavs gaqceviT uSvela, xolo iman simagreebi aiRo, dedofali qalbatonebiTurT da maTi Svilebi tyved igdo; wignebi, wminda
nivTebi, jvrebi da mravali ganZeuli miitaca. imave wels Tavs daesxa
qarTvelTa qveyanas. mis winaaRmdeg gamovida ori mamaci qarTveli mxedarTmTavari giorgi da misi Zma aravesi. orive wamebiT daxoca~.2
afSinis Semosevebze, `gugarelTa da qarTvelTa mxareebis~ damorCilebis uSedego mcdelobaze, sumbat I-is ojaxis Sepyrobaze, somxeTis
mefesTan dazavebaze, giorgisa da aravesis tyved gdebasa da mowamebriv aRsasrulze vrclad ioane drasxanakertelic mogviTxrobs.3
somexTa kaTalikosi, movses kalankatuacisa Tu misi gamgrZeleblisgan
gansxvavebiT, giorgis da arevess ara qarTvel mTavrebad, aramed sevordiel naxapetebad moixseniebs.4
1
Madelung, Dynasties, p. 228-229.
movses kalankatuaci, istoria, davlianiZe-tatiSvili, gv. 164.
3
ioane drasxanakerteli, istoria, cagareiSvili, gv. 81-96.
4
iqve, gv. 93.
2
132
mkvlevrebi Tanxmdebian, rom orive mematianesTan erTsa da imave
pirebzea saubari;1 Tumca maTi warmomavlobis Sesaxeb arsebuli versiebis gansxvavebaze yuradRebas aRar amaxvileben.
samecniero literaturaSi somx. sevordiqs arabuli da bizantiuri
wyaroebis Sâwardiyah-Tan da Σάβαρτοί ἄσφαλοί-Tan aigiveben da es eTnonimi
xan sabirebis, xan *Savard-ebis (ungrelebi an maTi monaTesave tomi) satomo
saxelisgan gamohyavT.2 somxuri saistorio tradiciis Tanaxmad ki sevordielebs saxeli maTi winapris, sevisa Tu sevukisgan SeerqvaT.3 anTroponimis gavrceleba eTnikur jgufze savsebiT SesaZlebelia. dasaSvebia, agreTve, sevordielebis kavSiri arabul tomebTan, rogorc es Tovma mewofecis anonim gamgrZelebels hqonda warmodgenili (`agariani sevordiqebi~).4
X s-is SuaxanebisTvis sevordielebi Tu maTi zedafena armenizirebulia – al-masudi maT somxebis ganStoebad miiCnevs,5 xolo konstantine porfirogeneti `servotielTa, anu egreT wodebuli Savi yrmebis~
erisTavebs somex arqontebTan erTad asaxelebs (Tumca ar ambobs, rom
maTi qveyana armeniaSia).6
masudisa da `jami al-duvalis~ cnobaTa mixedviT, X s-is SuaxanebisTvis sevordielebi Tbilisisa da ganjis saamiroebs Soris cxovrobdnen.7
sevordielebis samxreT kavkasiaSi mosvlas al-balazuri VIII s-is II
nax. aTariRebs: arabTa gamoCenis droidan, ambobs istorikosi, Samqori
ayvavebuli qalaqi iyo, sanam savordi¡ebma ar daangries. mas Semdeg, rac
iazid ibn usa¡dma8 arminia datova, isini sxvadasxva mxridan Seikribnen,
Marquart, Streifzüge, S. 427-428; Movsēs Dasxuranci, History, Dowsett, p. 223, n. 1; Иованнес
Драсханакертци, История, Дарбинян-Меликян, с. 245, прим. 9.
2
Артамонов, История хазар, с. 178, 442, 467-468; Marquart, Streifzüge, S. 36-40; Golden,
Introduction, p. 105; Golden, Sabir, p. 52; Erdal, Khazar Language, p. 101.
3
ioane drasxanakerteli, istoria, cagareiSvili, gv. 24, 93. `sevuki~ somxur
onomastikonSi ukve V s-dan gvxvdeba: anZevacis mTavari sevuki, sevukis baRi
(Łazar Pʽarpecʽi, History, Thomson, p. 183, 260; Աճառյան ՀԱԲ, IV, էջ. 485; Thomas Artsruni,
History, Thomson, p. 251, n. 2); X s-Si cnobilia sevukis cixe (Stepʻanos Tarōnecʻi, History,
Greenwood, p. 244).
4
Thomas Artsruni, History, Thomson, p. 351, Sdr. iqve, gv. 251, n. 2. anonimis Cvenebas albalazuris Semdegi cnoba exmianeba: `dapyrobaTa wignis~ erT-erTi monakveTi
asea dasaTaurebuli: `saintereso adgilebi da pirebi, visganac saxeli ewodaT~;
iq, kerZod, naTqvamia: `as-savadi¡a al-kufaSi, [iwodeba] savad ibn-zaid ibn-adis...
mixedviT~ (Hitti, Origins, p. 443). arabul mwerlobaSi savad baRdadis dasavleTiT da
samxreTiT mdebare aluviur dablobs ewodeboda; farTo mniSvnelobiT ki samxreT
mesopotamias, al-iraks aRniSnavda (Le Strange, Baghdad, p. 48; Le Strange, Caliphate, p. 24).
5
Minorsky, History, pp. 164-165.
6
konstantine porfirogeneti, De Caerimoniis, yauxCiSvili, gv. 291.
7
Minorsky, History, pp. 164-165; Minorsky, Studies, p. 13.
8
abasianebTan daaxloebuli sardali. dawinaurda xalifa al-mansuris dros.
saistorio wyaroebSi misi xseneba 779 w. Semdeg qreba.
1
133
gaZlierdnen da avazakobas mihyves xeli.1 moyvanil fragmentSi dasaxelebulia sevordielTa `Tavdapirveli gansaxlebis~ arealic (Samqori)
da miniSnebulia maTi (naxevrad)nomaduri bunebac.
ioane drasxanakertelis mixedviT, sevordielebs utiis gavari
ekavaT (`utiis gavarSi ... [buRam – g.W.] Seipyro stefanosi, romelsac
... Tavisi winapris sevukis gamo sevordielTa naTesavs eZaxdnen~, `utiis
gavaris mcxovreb – sevordielebisa~).2 adre Sua saukuneebis somxur
mwerlobaSi utiqi ori mniSvnelobiT ixmareboda: viwro mniSvnelobiT
is partavis (arab. bardavis) qveyanas moicavda da sakuTriv utiqis (utiq
aranZnak) saxels atarebda, xolo farTo mniSvnelobiT utiqis nahangs
ewodeboda da mtkvris samxreTiT gadaWimul sakmaod vrcel miwa-wyals
faravda; `aSxaracuicis~ mokle redaqciis mixedviT, utiqis nahangSi Sedioda Semdegi gavarebi: aranroti, tri, rotpaceani, aRue, tuCqataki,
gardmani, SakaSeni, sakuTriv utiqi.3
ioane drasxanakertelis TxzulebaSi daculi cnobebis analizi
cxadyofs, rom `utiis gavari~ arc sakuTriv utiqis tolfasi terminia da
arc, miT ufro, – utiqis nahangis; is gacilebiT dasavleTiT mdebareobda.
aSot I-is (885-890) dapyrobebze rom saubrobs, somexTa kaTalikosi
aRniSnavs: `[Semdeg ki daeufla] utiis gavars qalaq hunarakertamdis,
tusamdisa da Samqoramdis~.4 imave istorikoss sof. tusi utiis gavarSi
eguleba. tuss, Cveulebriv, tavuSTan aigiveben.5 lokalizacia, SesaZloa,
sworia (orive utiqSi mdebareobs), Tumca asaxsnelia, ratom asxvavebs
maT erTmaneTisgan ioane drasxanakerteli: `somxeTis istoriaSi~ orive
toponimia dasaxelebuli: tusi sofelia, tavuSi – xeoba da Tanamosaxele cixe (tavuSis xeobis centri), utiis gavaris erT-erTi mniSvnelovani simagre.6 tusisa da tavuSis urTierTmimarTebis sakiTxi rogorc
ar unda gadawydes, is mainc udavoa, rom utiis gavaris sazRvrebi dasavleTiT tavuSis xeobas moicavda, aRmosavleTiT Samqoris qveynamde
vrceldeboda, xolo CrdiloeTiT xunanis (hunarakertis) `Sesavlamde~
aRwevda.7 imavdroulad, utiqi dasavleTiT gavrcelebis tendenciasac
amJRavnebda. `aSot mefes (914-929 – g.W.) – wers ioane drasxanakerteli
– samwuxaro ambavi mouvida utiis gavaridan. mas uambes misi simamris
Баладзори, Книга завоевания, Жузе, с. 14.
ioane drasxanakerteli, istoria, cagareiSvili, gv. 24, 132.
3
Ananias of
Širak,
Ašxarhac’oyc’; Hewsen, p. 65A.
CamoTvlili
lokalizaciisTvis ix. iqve, gv. 67, 260-263; Երեմյան, Աշխարհացոյց, էջ. 86.
4
ioane drasxanakerteli, istoria, cagareiSvili, gv. 64.
5
Երեմյան, Աշխարհացոյց, էջ. 86.
6
ioane drasxanakerteli, istoria, cagareiSvili, gv. 244, 256.
7
Sdr. Hewsen, Atlas, p. 119, map 95.
1
2
134
gavarebis
sahak mTavris utiis gavarSi gadmosvlisa da im simagreebis gaZarcvisa
da mitacebis Sesaxeb, romlebic Zorofors iyo~.1 citirebuli fragmentidan, vfiqrobT, SeiZleba davaskvnaT, rom avtors Zoroforic utis
nawilad warmoedgina.
antikur xanasa da adre Sua saukuneebSi tavuSis xeoba da Zorofori
qarTlis samefos xunanis saerisTavos, igive gardabnis provincias, qmnida.2 rodis daiwyo gardabanze utiqis saxelis gavrceleba, amis Tqma
Znelia. utiqis nahangis tuCqatakis gavari Tu marTlac tus-kustakis
Seryvnili formaa,3 maSin am procesis dasawyisi ukve VII-VIII ss-dan unda
vivaraudoT.4 gardabnis mosaxleoba narevi – qarTul-somxur-albanuri
– iyo da iq kulturul-politikuri gankerZoebis tendenciebi VI-VII
ss-Si TvalnaTliv SeiniSneba. mosaxleobis eTnokonfesiuri siWrele gavlenas axdenda Sidateritoriul evoluciazec da sazRvrebis cvalebadobazec.5 VIII s-is miwurulidan vidre X s-is I mesamedamde gardabnis
// xunanis saerisTavos erTmaneTs ecilebodnen Tbilisis amirebi, kaxTa
qorepiskoposebi, somexTa mefeebi, albaneli mTavrebi.6 gansakuTrebiT
saintereso viTareba Seiqmna IX-X ss-isA mijnaze, rodesac gardabanSi
erTdroulad kaxi da albaneli mTavrebis da somxeTis mefeebis mflobeloba dasturdeba.7
1
ioane drasxanakerteli, istoria, cagareiSvili, gv. 242.
musxeliSvili, sakiTxebi, I, gv. 148, 153-159; musxeliSvili, sakiTxebi, II, gv. 38-39.
3
Երեմյան, Աշխարհացոյց, էջ. 86; Ananias of Širak, Ašxarhac’oyc’, Hewsen, p. 262, n. 170A.
4
daskvna gamomdinareobs ori garemoebidan: 1) al-balazuris cnobebidan,
romelTa analizi gardabnis provinciis, ukeT, misi calkeuli kantonebis qarTlis
saerismTavrosadmi kuTvnilebas cxadyofs 650-iani wlebisaTvis (musxeliSvili,
sakiTxebi, II, gv. 28-29, 38-45); 2) `aSxaracuicis~ vrceli (sadac utiqis aRwera
ar gvxvdeba) da mokle redaqciebis daTariRebisa da urTierTmimarTebidan.
mkvlevarTa didi nawili miiCnevs, rom Tavdapirvelad vrceli redaqcia Seiqmna da
mis avtorobas anania Sirakacis (†685) miawers; imave TvalsazrisiT, Zeglis mokle
redaqcia originalis mizanmimarTuli redaqtirebaa Tanadrouli viTarebis
asaxvis mizniT (Ananias of Širak, Ašxarhac’oyc’, Hewsen, pp. 7-35). `aSxaracuicis~ somxuri
teqstis ukanasknel kritikul gamocemaSi Zegli V s-iT aris daTariRebuli, xolo
mis avtorad movses xorenacia gamocxadebuli (ix. Խորենացի, Աշխարհացոյց, էջ. 21232192).
5
Narratio, Mahe, p. 435; arsen safareli, ganyofisaT¢s, aleqsiZe, gv. 92; aleqsiZe,
kavkasia, I, gv. 150-151; berZeniSvili, narkvevebi, gv. 104-105; musxeliSvili,
sakiTxebi, II, gv. 39-40.
6
musxeliSvili, atlasi, gv. VI-VII.
7
ioane drasxanakerteli gardabans, iseve rogorc mTel qvemo qarTls, somexi
bagratunebis samflobelod acxadebs, Tumca verc imas malavs, rom gugareTi
da utiis gavari xSirad gamodiodnen maTi morCilebidan. `somxeTis istoriaSi~
imazecaa miniSneba, rom kaxeTis samTavro utiis gavaris mosazRvred Tu
maxloblad mdebareobda da qarTvel mTavars iq Tavisi interesebi hqonda (gv.
232-233). kaxeTis qorepiskoposTa suverenuli ufleba gardabnelebze `matiane
2
135
amrigad, ioane drasxanakertelis Txzulebidan gamomdinareobs
Semdegi: 1) IX saukunisTvis sevordielebi utiqSi saxloben; 2) istoriul-geografiuli qveyana utiis gavari gacilebiT ufro dasavleTiT
aris gadmonacvlebuli, vidre istoriuli uti-aranZnaki; 3) es axali
utiqi qarTuli gardabnis provinciiT Tu misi nawiliT ifargleba.
ioane drasxanakertelis cnobebs vardanis saistorio Txzulebac
exmianeba. ioane kaTalikosis msgavsad vardanic aRniSnavs, rom sevordiel mTavarTa gvari sevukisgan warmomavlobda da ukve 850-iani wlebisTvis es saxli utiqs ganagebda.1 dasaxelebuli ori avtori imazec
Tanxmdeba, rom sevodielebs tavuSis mxare epyraT – ioane-smbatisaTvis
(1020-1041) naanderZev samflobeloebs Soris vardani asaxelebs `tavuSs
– sevordielTa gavars~.2 `msoflio istoriis~ sxva CvenebiT `sevordielebis~ Zoroforisa (md. aRstafis) da Zorogetis (debedas) xeobebze gavrceleba dasturdeba. taSir-Zoragetis samefos damaarsebelma,
gurgenma, ambobs vardani, sxva miwebTan erTad `memkvidreobad miiRo
taSiri sevordiT, Zorogeti...~.3 somxuri teqstis զՏաշիր Սևորդւովքն
Ձորոյգետին, SeiZleba, aseve, gavigoT, rogorc `taSiri Zorogetis sevordiqiT~.4 amgvar gaazrebas mxars uWers vardanis `geografia~: iq
pirdapir aris naTqvami, rom sevordielTa mxare Zorogetia, sadac axpatisa da sanainis monastrebia aRmarTuli.5 `sevordiqi~ `Zorogetis~
sinonimad somxur qronografiebSic gvxvdeba.6
vardanis TxzulebebSi dadasturebuli istoriul-geografiuli
evolucia rom ara XIII s-is, aramed gacilebiT adrindeli viTarebis asaxvaa, amas asolikis `msoflio istoria~ mowmobs. dasaxelebuli
qarTlisas~ cnobebiT mtkicdeba (qarTlis cxovreba, I, yauxCiSvili, gv. 257, 259),
stefanos orbelianis saintereso CvenebiT ki albaneli mTavari sahaki Zorogetisa
da gardmanis mTavrad iwodeboda (Stéphannos Orbélian, Histoire, Brosset, p. 119).
1
vardanis `istoriis~ es fragmenti moskovis 1861 w. (զՍտեփաննոս Կոնն – որ ‘ի
նախնւոյն իւրմէ Սեւկոյ՝ որդիք ազգն անւանին, gv. 110) da veneciis 1862 w. (զՍտեփանոս
Կոնն, որ ‘ի նախնոյն իւրմէ Սեւկոյ՝ Սեւորդիք ազգն անուանին, gv. 81) gamocemebSi mcired
sxvaobs, Sesabamisad, gansxvavdeba inglisuri (romelic mTlianad veneciis
gamocemazea damyarebuli) da qarTuli (romelic am SemTxvevaSi moskovis
gamocemas misdevs) Targmanebic; Vardan, Historical Compilation, Thomson, p. 184; vardani,
istoria, SoSiaSvili-kvaWantiraZe, gv. 106. cnoba sevordielebis sevukisgan
warmomavlobis Sesaxeb mxolod am or istorikosTan dasturdeba (Vardan, Historical
Compilation, Thomson, p. 135).
2
ase esmis r. tomsons somxuri teqstis զՏաւուշ գաւառն Սեւորդեաց (Vardan, Historical
Compilation, Thomson, p. 190). sxva TargmanebSi (emini, SoSiaSvili-kvaWantiraZe)
tavuSi da sevordielTa gavari damoukidebeli provinciebia.
3
vardani, istoria, SoSiaSvili-kvaWantiraZe, gv. 115.
4
Vardan, Historical Compilation, Thomson, p. 189.
5
Վարդան, Աշխարհացոյց, Պէրպէրեան, էջ. 34-35.
6
Սամուէլ Անեցի եւ շարունակողներ, Ժամանակագրութիւն, Մաթեվոսյան, էջ. 175.
136
nawarmoebidan vigebT, rom aSot gulmowyalis mefobisas (952-977) `sevordielTa qveyanaSi aigo monastrebi, meudabnoeTa savaneebi ... axpati
da sanaini~.1 kargad Cans, rom X s-is dasasrulisTvis sevordiqi eTnonimidan xoronimad aris qceuli, xolo misi sazRvrebi aRstafa-debedas
xeobebis xarjzea gafarToebuli.
`somexTa meore ieriSi ... saqarTvelos samxreTi sazRvrebis gadmosalaxavad da qvemo qarTlis ... dasapyrobad~ IX s-is bolodan iwyeba,2 mas Semdeg, rac guaram mamfalma `aboci ganuyo colis Zmasa T¢ssa somexTA mefesa~.3 amasTan dakavSirebiT iv. javaxiSvili werda: `amis
wyalobiT somexTa mefeebs qvemo qarTlis nawilis zogierTi adgilebi
Caugdia xelSi, sxvaTa Soris taSiri... am gaerTianebas aSot bagratuni
eseoden did mniSvnelobas aZlevda, rom mas Tavis TavisaTvis somexTa
da qarTvelTa erisTavT-erisTavis saxelwodeba miukuTvnebia... aqeTgan
cxadia, rom gugareTi masac qarTlad da qarTvelTa miwawylad miaCnda
da swored am qarTvelTa qveynis dapatronebis ZaliT man Tavis Tavs
qarTvelTa erisTavT-erisTavi daarqva~.4 somxur wyaroebze dakvirveba
mTlianad uWers mxars didi istorikosis am daskvnas – somxeTis mmarTveli wreebi da ideologebi gugarqs gardabaniTurT qarTlad, qarTvelTa miwa-wylad miiCnevdnen. mxiTar airivaneci pirdapir ambobs: `981
w. am dros daiwyo bagratunianTa (kvirikianTa – g.W.) mefoba qarTvelebze. rameTu gurgeni gamefda saqarTveloSi~.5
am istoriul-geografiuli eqskursis Semdeg, vfiqrobT, SeiZleba,
pasuxi gaeces kiTxvas: vin iyvnen giorgi da aravesi – sevordielebi Tu
qarTvelebi? isini axal utiqSi damkvidrebuli sevordieli mTavrebis
saxls ekuTvnodnen. maTi samflobeloebi qarTvelTa miwa-wyalze, qvemo
qarTlSi (gardabani? taSiri?) mdebareobda, amitomac `alvanTa qveynis
istoriis~ avtorma Tu misma wyarom georgi da aravesi qarTvelebad gamoacxada, maTi qveyana ki – qarTlad.
Stepʻanos Tarōnecʻi, History, Greenwood, p. 232.
javaxiSvili, sazRvrebi, gv. 19-20.
3
qarTlis cxovreba, I, yauxCiSvili, gv. 257.
4
javaxiSvili, iqve.
5
mxiTar airivaneci, qronografia, davlianiZe, gv. 74; berZeniSvili, narkvevebi, gv.
72; musxeliSvili, atlasi, gv. VII.
1
2
137
damowmebuli literatura
aleqsiZe, kavkasia, I = aleqsiZe z., qristianuli kavkasia, I, Tbilisi, 2010.
arsen safareli, ganyofisaT¢s, aleqsiZe = arsen safareli, ganyofisaT¢s qarTvelTa da somexTa, z. aleqsiZis gamocema, Tbilisi, 1980.
berZeniSvili, narkvevebi = berZeniSvili d., narkvevebi saqarTvelos istoriuli geografiidan, qvemo qarTli, nakv., I, Tbilisi, 1979.
vardani, istoria, SoSiaSvili-kvaWantiraZe = vardan arevelci, msoflio istoria, n. SoSiaSvilis da e. kvaWantiraZis gamocema, Tbilisi, 2002.
ioane drasxanakerteli, istoria, cagareiSvili = ioane drasxanakerteli,
somxeTis istoria, e. cagareiSvilis gamocema, Tbilisi, 1965.
konstantine porfirogeneti, De Caerimoniis, yauxCiSvili = konstantine porfirogeneti, De Caerimoniis, georgika, bizantieli mwerlebis cnobebi saqarTvelos Sesaxeb, IV2, s. yauxCiSvilis gamocema, Tbilisi, 1952, gv. 290-295.
movses kalankatuaci, istoria, davlianiZe-tatiSvili = movses kalankatuaci, alvanTa qveynis istoria, l. davlianiZe-tatiSvilis gamocema, Tbilisi,
1985.
musxeliSvili, atlasi = saqarTvelos istoriis atlasi, meore gamocema, mTavari redaqtori d. musxeliSvili, Tbilisi, 2016.
musxeliSvili, sakiTxebi = musxeliSvili d., saqarTvelos istoriuli geografiis ZiriTadi sakiTxebi, I, Tbilisi, 1977, II, Tbilisi, 1980.
mxiTar airivaneci, qronografia, davlianiZe = mxiTar airivaneci, qronografiuli istoria, l. davlianiZis gamocema, Tbilisi, 1990.
qarTlis cxovreba, I, yauxCiSvili = qarTlis cxovreba, I, teqsti dadgenili
yvela ZiriTadi xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilis mier, Tbilisi, 1955.
javaxiSvili, sazRvrebi = javaxiSvili iv., saqarTvelos sazRvrebi, tfilisi,
1919.
Ananias of Širak, Ašxarhac’oyc’, Hewsen = The Goegraphy of Ananias of Širak (Ašxarhac’oyc’),
The Long and Short Recensions, Introduction, Translation and Commentary by R. Hewsen,
Wiesbaden, 1992.
Erdal, Khazar Language = Erdal M., The Khazar Language, in P. B. Golden – H. Ben-Shammai – A. Róna-Tas (eds.), The World of the Khazars, Leiden – Boston, 2007, pp. 75-108.
Golden, Introduction = Golden P.B., An Introduction to the History of the Turkic Peoples, Wiesbaden, 1992.
Golden, Sabir = Golden P. B., Some Notes on the Etymology of Sabir, А. Синицын – М.
Холод (ред.), ΚΟΙΝΟ ΔΩΡΟΝ, Исследования и эссе в честь 60-летнего юбилея В. П.
Никонорова, Санкт-Петербург, 2013, с. 49-55.
Hewsen, Atlas = Hewsen R. H., Armenia: A Historical Atlas, Chicago-London, 2001.
Hitti, Origins = Hitti Ph., The Origins of the Islamic State, Vol. 1, New York, 1916.
Łazar Pʽarpecʽi, History, Thomson = The History of Łazar Pʽarpecʽi. Translated by R. W.
Thomson, Atlanta, 1991.
138
Le Strange, Baghdad = Le Strange G., Baghdad during the Abbasid Caliphate, Oxford, 1924.
Le Strange, Caliphate = Le Strange G., The Lands of Eastern Caliphate, Cambridge, 1930.
Madelung, Dynasties = Madelung W., The Minor Dynasties in Northern Iran, in R. N. Frye
(ed.), The Cambridge Histrory of Iran, Vol. 4, Cambridge, 2007, pp. 198-249.
Marquart, Streifzüge = Marquart J., Osteuropäische und ostasiatische Streifzüge, Leipzig, 1903.
Minorsky, History = Minorsky V., A History of Sharvān and Darband in the 10th-11th Centuries, Cambridge, 1958.
Minorsky, Studies = Minorsky V., Studies in Caucasian History, London, 1953.
Movsēs Dasxuranci, History, Dowsett = The History of Caucasian Albanians by Movsēs Dasxuranci, Translated by C. J. F. Dowsett, London-New York-Toronto, 1961.
Narratio, Mahe = La Narratio de rebus Armeniae, Traduction française par J.-P. Mahe, REArm,
25, 1994-1995, p. 429-438.
Stéphannos Orbélian, Histoire, Brosset = Stéphannos Orbélian, Histoire de la Siounie, Traduite
de l’armenien par M. Brosset, Saint-Pétersbourg, 1864.
Stepʻanos Tarōnecʻi, History, Greenwood = The Universal History of Stepʻanos Tarōnecʻi,
Introduction, Translation and Commentary T. Greenwood, Oxford, 2017.
Thomas Artsruni, History, Thomson = Thomas Artsruni, History of the House of the Artsrunikʽ,
Translation and Commentary by Robert W. Thomson, Detroit, 1985.
Vardan, Historical Compilation, Thomson = Thomson R. W., The Historical Compilation of
Vardan Arewelcʿi, Dumbarton Oaks Papers, Vol. 43, 1989, pp. 125-226.
Артамонов, История хазар = Артамонов М., История хазар, Санкт-Петербург, 2001.
Баладзори, Книга завоевания, Жузе = Баладзори, Книга завоевания стран. Текст и перевод
П. Жузе, Баку, 1927.
Иованнес Драсханакертци, История, Дарбинян-Меликян = Иованнес Драсханакертци,
История Армении, издание М. О. Дарбинян-Меликян, Москва, 2011.
Աճառյան ՀԱԲ, IV = Աճառյան Հ., Հայոց անձնանունների բառարան, IV, Երեվանб 1948.
Երեմյան, Աշխարհացոյց = Երեմյան Ս., Հայաստանը ըստ «Աշխարհացոյց»-ի, Երևան, 1963.
Խորենացի, Աշխարհացոյց = Խորենացի, Աշխարհացոյց, Մատենագիրք Հայոց, I, Ե դար,
Անթիլիսա-Լիբանան, 2003.
Սամուէլ Անեցի եւ շարունակողներ, Ժամանակագրութիւն, Մաթեվոսյան = Սամուէլ Անեցի
եւ շարունակողներ, Ժամանակագրութիւն, Ադամից մինչեւ 1776. Աշխատասիրությամբ
Կ. Մաթեվոսյանի, Երեվան, 2014.
Վարդան, Աշխարացոյց, Պէրպէրեան = Աշխարացոյց Վարդանայ Վարդապետի, քննական
հրատարակութիւն Հ. Պէրպէրեանի, Բարիզ, 1960.
139
Giorgi Tcheishvili
Ivane Javakhishvili Tbilisi State University, Institute of History and Ethnology
GEORG AND AREWES: STUDIES IN HISTORICAL GEOGRAPHY OF
KVEMO (LOWER) KARTLI
Summary
At the end of the 9th c. the Sajids carried out several raids in Transcaucasia. According to Movses Kalankatuaci or his continuator, in 899 the Sajids raided Kartli (Iberia),
and seized two “brave Georgian/Iberian generals, prince Georg and his brother Arewes”.
Yovhannes Catholicos described the two brothers as Sewordi princes. What was their identity? Were they Georgian or Sewordik?
Analysis of the Armenian historical texts demonstrates that 1) the Sewordik’ clan held
the Utik province; 2) in the 9th-10th centuries Utik was centered not at Partav-Barda, but
at the fortress of Tavush; 3) the province of Utik // the land of Sewordians comprised the
valleys of the Tavush, the Aghstev (Dzoropor), and the Debeda (Dzoroyget). These three
areas were parts of the Georgian province of Kvemo Kartli (Arm. Gugark).
Because of mixed – Ibero-Armeno-Albanian – population the Kvemo Kartli region was
a bone of contention among the Caucasian dynasts. By the end of the 9th c. the Bagratuni
kings of Armenia gained the upper hand and spread their suzerainty over the whole region,
including Tashiri (the Debeda valley) and Gardabani (the Aghstev and the Tavush valleys).
However, the Armenian ruling elite and intellectuals viwed these conquered territories as
Georgian/Iberian lands - the fact reflected in the Bagratuni title (prince of princes/king of
kings of Armenia and Iberia), the place (Virk, i.e. Iberia, Vratc-dasht, i.e. Iberian/Georgian
valley) and the ethnic (vratc, i.e. Iberian/Georgian) names applied to Kvemo Kartli and
its local population.
The historico-geographical examination of the problem explains the discrepancy in the
narratives of Movses Kalankatuaci and Yovhannes Catholicos: Georg and Arewes were
Sewordi princes; because their domains were situated in Kvemo Kartli, they were described
as Georgian/Iberian princes by certain Armenian writers.
140