Gramsci ve Felsefesi

B İR E Y V E T O P L U M Y A Y IN L A R I F e l s e f e D izisi: 3 B irin ci B a s k ı: O c a k 1 9 8 5 B İ R E Y V E T O P L U M Y AY1NC1LIIC / R E M K A L T D . Ş T İ . Onııv S<ık. N o: 18 /2 M a ltn p o / A N K A R A T el: 3 0 4 Q 81 K a p a k : A li C e n g i 7.1;a n B a s ı l d ı ğ ı Y e r : S e v i n i; M a t b a a s ı JACQUES TEXI ER GRAMSCl VE FELSEFE Çeviren K ENAN SOM ER S U N U Ş : G R A M S C I V E M A R K S İZ M İN F E L S E F E S İ B Ö L Ü M I .. F e lse fe n e d i r ? .......................... 1 Bilgi o la ra k fe lse fe ta r ih y a z ım ıy la ö z d e ş le ş ir . . 7 M a n tık o la r a k fe ls e fe BÖLÜM II. B Ö L Ü M III. B Ö L Ü M IV . BÖ LÜ M V. 1 F e lse fe d ü şü n ü m se) b ilg id ir 13 M a rk siz m in fe lse fe sin in a r a ş t ı r ı l m a s ı . 17 M a rk siz m in fe lse fe sin in h a z ırla n m a s ı g e r e k ir . . 20 M ark sizm 'in fe ls e fe s in in te m e l ö zg ü n lü ğ ü 22 M a rk siz m in fe ls e fe s in in ta n ım la n m a s ı 29 Y ö n te m s o r u n la r ı 29 M a rk siz m in fe lse fe si. . . 35 M a rk sist fe ls e fe n in tü rü m ü 43 " V a r lık " s o r u n u n a d o ğ r u 46 T a rih sc lc i b ilg i ve g e r ç e k te o ris i . . . ol M a rk siz m ile g e r ç e k ç i ve id e a lis t fe ls e fe le r 51 T a rih se lc i b ilg i t e o r i s i . 55 T a rih se lc i d o ğ a b ilim le ri te o ris i 60 T a rih sc lc i g e r ç e ğ in n e s n e lliğ i te o ris i 64 P ra k sis fe lse fesi ve m a te r y a liz m 73 B e y in v e d ü ş ü n c e 74 in s a n ın k ö k e n i 76 T a rih s e lc i tin a n l a y ı ş ı . 77 M a rk siz m in k a r ik a tü r ü 79 Sonuç. 80 1. F e ls e fe y le ta r ih in ö z d e ş le ş m e s i: ta r ih s e lc ilik 2. T e o r iy le p r a ti ğ in d iy a le k t ik ö z d e ş le ş m e s i. . . 3. " D e m o k r a tik f i l o z o f u n fe lse fel e tk in liğ i. 4. İ n s a n n e d i r ? ...................... 121 5. M e ta f iz ik b ir g ö rü ş n e d ir ? . 127 6. T a rih s e l b e lir le n im c iliğ in r e d d i . . 13 3 7. T a rih s e l d i y a le k t ik . . 143 . 85 103 111 KAYNAKÇA. . 158 Z A M A N D İZ İ M . 163 K IS A L T M A L A R Bu « m u ş t a A . G ra m sd ’n in İta ly a ’d a E in au di'd e y a yım la na n y a p ıt­ larına (1 1 d i t ) ve G ilb ert M o g et ile A rm and M o njo tara fında n çev rilen (E d itio n c S o c ia le s) O Euvres c h o id e s ’le r u e (S e ç m e Y a pıtla r) g ö n d erm ed e b u lu n u y o ru z. Ö n ce İta ly a n ca m e tn e gö nd erm e g eliy o r v e cild in i b elir ­ tiy o r u z (ö r n e ğ in , t .2 , p .3 b iç im in d e ). M etnin F ra n a z c a y a ç e v r ilm iş bu­ lu n d u ğ u du ru m da , b u n u O .C . (O E u v ıe s cho iries) h arfleriy le b elirtiy o ru z. D em ek k i, cu n u şu m u z u n b u ( t .2 , p .3 ; O .C ., p .1 7 b iç im in d e k i) g ö n d erm e­ leri, (bu su n u şu iz le y e n ] s e ç k im iz m etin lerin e, [M etin lerden S e ç m e le r ] g ö n d erm ed e b u lu n m u y o r. SU N U Ş GRAMSCÎ VE MARKSİZMİN JA C Q U E S T E X 1E R FELSEFESİ BÖLÜM I F E L S E F E N E D İR ? G r a m s c i'd e n s e ç m e m e tin le r e b u g iriş: '’G ra m s c i’y e g ö r e M a rk siz m in fe lse fesi n e d i r ? " te m e l s o r u s u n a y a n ı t v e rilm e sin i g e r e k tir iy o r . G e n e llik le , M a rk s iz m in fe lse fe sin in d iy a le k tik m a teryalizm o ld u ğ u s ö y le n ir . B u y a n ı t, G ra m s c i'y ı d o y u r m a z . O , b a ş k a b ir y a n ı t ö n e r ir . M a rk s iz m in fe lse fe si " s a ltık ta r ih s e lc ilik " ( " h is to r ic is m e a b s o lu " ) , " s a ltık ta r ih s e l h ü m a n iz m a s ı" ("h u m a n ism e absolu d e l'h isto ire"), " s a ltık iç k in c i lik " ("im m a n e n tism e a b so lu ") y a d a " p r a k s is f e ls e f e s i" d ir . ( t .2 , p .1 5 9 ; O .C ., p . 1 7 1 ) . B u yanı* tın a n la m m ı a ç ık la m a k is tiy o r u z . A m a , ilk in G ra m s c i'y e g ö re fe ls e fe f ı k - . r in in k e n d is in i ir d e le m e k le b a ş la y a c a ğ ız . G e rç i h e r tik e l fe ls e fe , b elli b ir felse fe a n la y ış ı iç e r ir , ö y le y s e : " G ra m s c i’y e g ö re M a rk s iz m in fe lse fe si n e d ir? " s o r u s u n a y a n ı t v e rm e k g e re k in c e : " G r a m s c i’y e g ö re fe ls e fe n e d i r ? " F E L S E F E D Ü Ş Ü N U M S E L B İ L G İD İ R O ld u k ç a y a y g ın b i r ta n ım d a n y o la ç ık ıla b iü r: B îr fe ls e fe d e m e k , b ir d ü n y a g ö rü ş ü d e m e k tir . B u ta n ım , felsefel e tk in liğ in , te o r ik , kavram sal b ir e t k in lik o l d u ğ u n u , v e n e s n e s in in d e g e rç e k lik o l d u ğ u n u , k a p a lı b ir b iç im d e , a m a y e te r in c e b e lir tiy o r , ö y le y s e , b ir fe lse fesi o lm a k d e m e k , in s a n ü z e r in e , to p lu m ü z e rin e , ta rih ü z e rin e , d ü n y a ü z e rin e , b ir " g ö r ü ş " ( " c o n c e p t io n " ) b iç im in d e a z ç o k d e d i to p lu b elli b ir s a y ıd a f ik irle ri o l­ m a k d e m e k ti r ( t.2 , p .3 ; O .C ., p .1 8 ) . D e m e k k i, fe lse fe , ilk in b iz e e n te lle k tü e l ( a n lık s a l) b ir e tk in lik o la r a k g ö rü n ü r ( t .2 , p .5 ; O .C ., p .1 9 ) . B u gi­ r iş te b iz fe lse fe y i ö z e llik le i ş t e b u te o r e t i k (k u ra m s a l) a ç ıd a n g ö z ö n ü n d e b u lu n d u r a c a ğ ız . A m a , fe lse fe n in görüş o ld u ğ u d e n li eylem d e o ld u ğ u n u d a h a ş im d id e n b e lir tm e m e k o la n a k s ız d ır . T e o ri ile p r a tiğ in b ir liğ i, g e r ç e k ­ t e n d e G ra m sc iğ il M a rk siz m y o r u m u n u n te m e l k a v ra m ıd ır. B u k a v ra m a (co n cep t) ö z e l b i r b ö lü m a y ırm a m ız g e r e k ird i1. G en e d e , b u d u r u m , b u b ir liğ in fe ls e fe ta n ım ın a iliş k in s o n u ç la r ın ı b u r a d a k ısa c a b e lir tm e m iz i e n g e lle m e z . G e r ç e k te n d e , b ir fe lse fesi o lm a k d e m e k , y a ln ız c a d ü n y a y ı b e l­ li b ir b iç im d e k a v ra m a k d e m e k d e ğ ild ir . T e o r i o la ra k fe lse fe , e y le m o la ra k f e ls e fe d e n a y rıla m a z . B ir d ü n y a g ö rü şü , o n a k a rş ılık d ü ş e n d a v r a n ış k u r a l­ la rın d a n a y rıla m a z : o , b ilg i o ld u ğ u d e n li, ahlâk ( m o r a le ) y e p o litik a d ır d a . T e o ri, d e m e k k i b ir e y s e l v e k o lle k tif b ir p ra k s is e y o l a ç a n b i r ş e y , d o la y ı­ sıy la, s o n u n d a y e n i b ir g e r ç e k liğ e y o l a ç a n b ir ş e y o la ra k d ü şü n ü le b ilir. T e o r in in p r a tiğ e b u ç e v r ilm e s in in , " u s s a T ın g e r ç e ğ e ( " r a s y o n e T ’in re e le ) b u d ö n ü ş ü m ü n ü n M a rx ta r a f ın d a n b ir g e re k lik o la r a k k o n m u ş b u lu n d u ğ u y e te r in c e b ili n ir .2.B ü .d ö n ü ş m e , G ra m sc i ta r a f ın d a n , " ta r ih s e l d iy a le k ti­ ğ in " k a v ra n m a s ın ı s a ğ la y a n te m e l u ğ r a k o la ra k , b e lirli k o ş u lla r iç in d e in sa n ta r a f ın d a n y e n i b ir ta rih se l g e r ç e k liğ e y o l a ç ılm a s ı o la r a k d ü ş ü n ü lü r3 ( t.2 , p .2 1 ; O .C ., p . 4 3 ) . D e m e k k i, fe lse fe — p r a tik b a k ım d a n — " p o l itik a " o la ra k , y a n i y a ş a y a n ta r i h , o lm a k ta o la n ta r ih o la r a k a n la ş ılm ış tır . F e lse fe ta rih le , ta rih s e l o lu ş l a " ö z d e ş l e ş i r " ; h iç d e ğ ils e u ssa l ( ra s y o n e l) o ld u ğ u z a m a n ö y le o lu r ; ç ü n k ü , h e r h a n g i b ir fik ir, in sa n la rı d e v in im e g e ç irip T a rih e y o l a ç a m a z ( t 2 , p .2 3 ; O .C ., p . 4 5 ) . T a rih s e l g e r ç e k lik d u r u m u n a g e lm e y e n , in s a n la r ta r a f ın d a n s o m u t o la ra k " g ü n c e lle ş tirilm iş " ( o la b ilir d u r u m d a n o lm u ş d u r u m u n a g e ç ir ilm iş ) o lm a y a n b ir te o ri, y a b ü sb ü tü n k e y f e b a ğ lı, u s s a llık ta n (rationalité), " ta r ih s e llik " te n y o k s u n , y a n i s o n u n d a d o ğ r u lu k ta n (v e n te ) y o k s u n b ir e y s e l b ir z ırv a , y a d a g e rç e k ç ö z ü m k o ş u l ­ la rı h e n ü z s o m u t o la r a k v a r o lm a y a n g e r ç e k b ir s o r u n u " k u r g u l o la r a k " ("sp écu la tiv e m e n t ") ç ö z e n b ir " ü t o p y a " d ı r 4 ( t:2 , p .9 4 ; O .C ., p .1 0 2 ). 1 2 3 4 B u s u n u ş u iz le y e n s e ç k id e ( m e tin le r d e n s e ç m e le r ) G ra m s c i'n in b u k o n u ü z e rin d e k i Özsel m e tin le ri b u lu n a c a k tır . B k z ., F E U E R B A C H ü z e rin e 1 1 . te z , K arl M A R X , E tu d es p h ilo so p h i­ ques, E d . S o c ia le s , p . 5 9 . ( T ü r k ç e b ir ç e v iri iç in , b k z . K . M a rx , F . E n g e ls: " F e ls e f e İ n c e le m e le ri" S o l Y a y ın la n , A n k a r a , 1 9 7 5 , s. 6 7 .) B k z : F E U E R B A C H ' ü z e rin e 3. te z , İd em , p. 5 7 ( T ü r k ç e b ir. çe v iri iç in , b k z . idem , s. 6 5 ) v e " M e tin le r d e n S e ç m e le r " b a ş lık lı s e ç k in in 6. B ö lü m ü : " T a r ih s e l B e lirle n im c iliğ in R e d d i." ö r n e ğ in , e ş itlik ve in sa n a l b irlik fik ir le r iy le b ir lik te d in , tü m " in s a n lı­ ğ ın ta r ih ö n c e s i" b o y u n c a ta rih s e l b ir ütopyadtr. M a rx , « in sa n la rın a n c a k ç ö z e b ile c e k le ri s o r u n la r ı k o y d u k la r ın ı y a z ıy o r d u . B u te z in b o ş y e r e d a r o lm a y a n b ir y o r u m u n a y a r d ım c ı o lm a k iç in , ger« ç e k lik t e in s a n la rın ç ö z e b ile c e k le ri ve ç ö z m e le r i d e g e re k e n k im i sorun« l a n , o n la r a s o m u t b ir ç ö z ü m g e tire b ile c e k d u r u m a g e lm e le r in d e n ç o k ö n c e k o y d u k ta n d a e k le n e b ilir , ü t o p y a l a n n d e ğ e r i, iş t e b ö y le a ç ık la n ır . F e ls e fe ile ta r i h in , y a d a u ssal d ü ş ü n c e ile g e r ç e ğ in —ta m a m la n m ış b ir d u ­ r u m o la r a k d e ğ il, a m a a r a v e rm e d e n g e r ç e k le ş e n b ir s ü r e ç o la r a k anlaşıl« m ası g e r e k e n — b u ö z d e ş liğ i ( t.2 , p .3 9 ; O .C ., p . 6 2 ) , G ra m s c i'n in , M ark« s iz m in fe ls e fe s in in " s a ltık ta rih s e lc ilik " * o ld u ğ u y o lu n d a k i o lu m la m a s ın ı a n la m a o la n a ğ ın ı v erir. G e r ç i, te o r i (b ilg i, d ü n y a g ö rü şü ), k e n d i b a ş ın a , k e n d i p r a tik bağlı« I a ş ığ ın d a n (co rrela tif) a y r ıla m a z , a m a , fa rk lı u ğ r a k o la r a k d a d ü şü n ü le ­ b ilir. T e o r ik u ğ r a ğ ın b u g ö re li ö z e rk liğ i d e , ta rih s e l b ir d ö n e m e , ö r n e ğ in te o r is y e n le r in d o ğ a c a k y e n i d ü n y a y a k a rş ılık d ü ş e n y e n i fe lse fe y i d ile g e ­ tir d ik le r i y o ğ u n e n te lle k tü e l h a z ır la m a d ö n e m in e k a r ş ılık d ü ş e b ilir ( t .2 , p .3 8 ; O .C ., p . 6 2 ) . E ğ e r p r a tik d a v r a n ış k u r a lla n n ı v e d o la y ıs ıy la b u n la r d a n d o ğ a c a k y e n i g e r ç e k liğ i b ir y a n a b ır a k ırs a k , fe ls e fe b iz im iç in b ilg i o la ra k ta n ım la n a c a k tır . B ilgi, s ö y le m e y e g e re k v a r m ı, o la n ın b ilg isi, o y s a e y le m , o lm a y a n ın y a r a tılm a s ıd ır ( t .5 , p . 3 8 ; O .C ., p . 2 3 1 ) . G ra m sc i iç in f e ls e fe n in b ilg i(c o n n a is s a n c e ) o ld u ğ u n u b e lir tm e k , g ü n ü m ü z d e y a r a r ­ sız d e ğ ild ir . Ş u n d a n k i, b iz e b ir b ilg i (savoir) v e re n ç e ş itli b ilim le rin te r s i­ n e , f e ls e fe n in b i r b ilg i d e ğ il, a m a b ir s o ru (interrogation) o ld u ğ u n u sa v u n ­ m a k , s ık s ık g ö rü le n iş le r d e n o lm u ş tu r . B u n a g ö re , fe lse fe l d ü şü n ü m ü n (reflexio n ) ö zg ü lü ğ ü ve fe lse fe l d ü şü n ü m e b a ş la y a n k iş i iç i n ş a ş ır tıc ı n ite liğ i, y a n ıts ız b ir s o r u y a d a y a n m a s ın d a d ır ; fe lse fe l d ü şü n ü m y a ln ız c a in s a n ın k e n d i v a ro lu ş u k a r ş ıs ın d a k i ve v a rlık k a r ş ıs ın d a k i ş a ş k ın lığ ın ın k a v r a m s a lla ş tın lm a s ıd ır . G e n e b u n a g ö r e , fe lse fe l s ö y le m , " V a r lık s o r u n u " ü z e rin e b ık ıp u s a n m a d a n y e n id e n b a ş la y a n b ir s o ru o lm a d ığ ı z a m a n , b ilim se l b ilg i (savoir) ü z e rin e , o n u n g e liş m e b iç im in i ir d e le m e y e y ö n e lik b ir d ü şü n ü m d ü r. A m a , h a t t a b u d a h a " o l u m lu " u ğ r a ş s ö z k o n u s u o ld u ğ u z a m a n b ile , fe lse fe l ta s a r ım ın (projet) g e r ç e ğ e u y g u n lu ğ u (a u th en ticite), s o r u 'n u n , d e y im y e r in d e y s e , so ru sa l u ğ r a k la y e tin m e s i v e n e y e n i b ilg i, n e d e v e rim li y ö n te m b ilim se l a le t ü re tm e s i d u r u m u n d a d o ğ r u la n ır . V a r lığ ın olm asında v e in sa n ın V a rlık s o r u n u n u k o y a n v a rlığ ın t a k e n ­ d is i o lm a s ın d a ş a ş ıla c a k b ir ş e y b u lu n d u ğ u n u y a d s ım a k is te m iy o ıu z , a m a , G ra m sc i i ç i n fe ls e fe b a k ım ın d a n o la n ı b ilm e n in v e o n u d ö n ü ş tü r m e ­ n in s ö z k o n u s u o l d u ğ u n u Ve, d o la y ıs ıy la , fe ls e fe n in , D ü n y a görüşü o lm a k la a y n ı z a m a n d a , b i r b a ş k a d ü n y a n ın p r a tik ta s a m ı o ld u ğ u n u d a b e lir tm e k is tiy o r u z . T e o r ik fe lse fel e tk in liğ in düşünüm sei (reflex if) n ite liğ in i y ad sı5 B u fo rm ü lü n a n la m la rın d a n b ir id ir b u . "M etinlerden S e ç m e le r" b a ş ­ lık lı s e ç k im iz in ilk p a r ç a s ın a b a k ın ız . ■UK- k ' u m su d e ğ i l d i r . A i n a , h e r d ü ş ü n ü m b ir ş e y ü z e rin e d ü şü n ü m - d 'ir , ve !ıpr i t t r u t a r t ı ş m a k o n u s u y a p ı l m ı ş b u l u n a n b ir ş e y ü z e rin e b ir y a n ı­ t a v d i u l i r . b i r f e l s e f e k e ı ı d i so ru n sa lı ile b e lirg in le ş ir, a m a , b u s o r u n s a l d a ç o k i yi b i r b i ç i m d e ç ö z e n b ir " g ö r ü ş " e ("c o n c e p tio n ") y o l a ç a r , onu (iraınsei i ç i n , f e l s e f e l d ü ş ü n c e n i n d ü ş ü n ü m s e l n ite liğ in in ilk s o n u c u , t u ­ k e n d iliğ in d e n d ış a r d a b ır a k m a y a c a k b ir g ö rü şe , g e tir m e k tir. D ü şü n ü m se l d ü şü n c e (la pensee reflexive), ilk in o rg a n ik b ir d iz g e lilik (system a ticite) d o ğ u r a n bütünsel (to ta le) b ir d ü ş ü n c e d ir, ( t .2 , p .3 ; O .C ., p . 1 7 ) . A m a , d ü şü n ü m se l b ir d ü ş ü n ­ tarsızlık ve çelişm ey i d ı ş a r d a n b ir lik ve t u t a r l ı l ı k ce , n e o ld u ğ u n u b ile n , k e n d i ü z e rin e d o g m a tik k u r u n tu y a k a p ılm a y a n b i r d ü ş ü n d e d ir d e . D o g m a tiz m d e n k a ç m a k la , fe lse fe l d ü ş ü n c e n in k e n d in i k u ş k u c u lu ğ a (scepticism e) m a h k u m e t t i ğ i s o n u c u n u m u ç ık a r m a k g e re k ir? G ra m sc ig il g ö rü ş a ç ısı b u d e ğ ild ir. K u ş k u s u z , d o g m a tiz m d e n k u r tu lm a k sö z k o n tıs u d u r ; tü m m o d e m d ü ş ü n c e n in te m e l d a y a n a ğ ı o la n ö z n e n i o ü n lü k e n d i ü z e rin e d ö n ü p g e lm e s i G ra m sc ig il d ü ş ü n c e n in d e te m e lin d e d ir: M a rk s iz m , ta rih s e lc ilik tir v e k e n d in i " ta r ih s e llik " ("h isto ricité") o la ra k , b e lirli b ir y e r y a d » z a m a n a ta rih s e l o la ra k " y e r l e ş m iş ” b ir ö z n e n in d ü şü n c e si o la r a k k a v r a r ( t .2 , p . 9 3 ; O .C ., p . 9 9 ) . Y e n iliğ i,ö z n e y i s o m u t o la r a k , k e n d in i v e d ü n y a s ın ı, k e n d in i v e d ü n y a s ın ı ta n ır k e n ü r e te n ta rih s e l to p lu m s a l v a rlık o la ra k k a v r a m a k tır ( t .2 , p . 2 8 ; O .C ., p . 5 1 ) . A m a , M a rk siz ­ m in ta rih s e lc i e le ş tiric iliğ i d ü n y a g ö rü şü n ü n y o k lu ğ u n a v e k u ş k u c u lu ğ a g ö tü r m e z .: h e m k e n d i ta r ih s e lliğ in i, h e m d e b ilg ile rin in ta rih s e lliğ in i b ile n b ir in s a n ın k e n d in in b ilin c id ir (concience d e soi) o ; b u ta rih s e llik , b ilg ile ­ r in ta r ih s e l g e ç e r liliğ i a n la m ın a g e ld iğ i d e n li, ta rih s e l g e ç e rs iz liğ i a n la m ın a d a g e lir " 6 ( t .2 , p . 9 3 ; O .C ., p . 9 9 ) . B ö y le c e , G ra m sc i ile b ir lik t e , fe lse fe l b ilg in in ö n ' — e le ş tire l (pre­ critique) b ir a n la y ış ın a d ö n m e m e k o ş u lu y la , fe ls e fe n in b ir b ilg i o la ra k a ç ık la n a b ile c e ğ in i s a n ıy o ru z . H eg e l b iz e h e r ş e y d e S o n u c u o n a g ö tü re n (v e o n u " o l u ş t u r a n " ) g e liş m e d e n a y ırm a m a y ı ö ğ r e tm iş ti. F e lse fe l g iriş im ­ de düşünüm sel 'u ğ r a k büyük d ü ş ü n c e s in i üzerinde d u rm a k, k a v r a m a k ta y a r d ım c ı T in'in G örüngübilim i'nin b u o la b ilir. A m a, in sa n ın ve d ü n y a s ın ın a y n ı z a m a n d a h e m ö z ü r e tim i (a u to -p ro d u etio n ) ve h e m d e ö zb ilin ci (auto - consience), y a n i G e r ç e k liğ in " y a r a tılış " ve bilgisi o la n S o n u cu u n u tm a k m ı g e re k ir? D ü şü n ü m se l ile rle m e n in H e id e g g e r'in sö z ü n ü e ttiğ i c ‘ik b ir y e r e g ö tü r m e y e n y o lla r " d a n m ı y a p ılm a sı g e re k ir? D e m e k o l u y o r k i, fe lse fe b ilg id ir (connaissance) ; a m a , h e rh a n g i b ir b il­ gi d e ğ il: fiz ik v e m a te m a tik b ilim le r ta r a f ın d a n y o l a ç ıla n b ilg in in (savoir) fe lsefel b ilg i o lm a d ığ ı d a a ç ık tı r . N e a n la m a g e lir b u ? D ü şü n ü n c e , b u d is ip ­ lin le r in düşünüm sel o lm a d ık la rı a n la m ın a g e ld iğ in i a n lıy o r u z . B u n u s ö y le ­ m e k , k u ş k u s u z b u d is ip lin le rd e d iz g eli (systém a tiq u e) tu ta r lılık v e e le ş tire l d u y u b u lu n m a d ığ ın ı d e ğ il, a m a y a ln ız c a b u d is ip lin le rin n e s n e le rin in in sa n o lm a d ığ ın ı s ö y le m e k a n la m ın a g elir. D üşünüm , in sa n ın d e r e c e d e re c e k e n d i ü z e r in e e d in d iğ i b ilg i İ s te r m odem yeni d e m e k tir. F e ls e fe , in s a n ın k e n d in in b ili n c id i r 7. is te m e z D e sc a rte sg il cgito a n ım s a n ır. A m a , D e s c a r te s 'a g ö n d e r m e , f e ls e fe n in d a h a s o n r a k i g e liş m e le ri iç in d e c o g ito 'n ıu ı k a z a n d ığ ı b o y u tla r ı b iz e u n u ttu r m a m a lıd ır . H eg e l iç in , cogito, b ir e y d e n ta r ih e y a y ılır , ve ö z n e llik b u n d a n b ö y le y a r a tıc ılık o la ra k ta s a r la n m ış tır . Cogito, a r tı k y a ln ız c a d ü ş ü n c e s in in e v re n se lliğ in e s o y u t o la ra k e r iş e n b ir e y d e ğ il­ d ir , k e n d i ö z ta rih i a r a s ın d a n k e n d in i ü r e te n ve felse fe ta r ih i a r a s ın d a n k e n d in in b ilin c in e v a ra n " T i n " d ir ("E sp rit") d e (t. 2 , p . 1 9 5 ) . G e r ç e k te n d e , H eg e l iç i n , fe ls e fe , T in ’in ç e liş ik o l u ş 'u n u n (devenir) te k y a n lı y a n s ısı o la n k e n d i ö ğ r e tis e l ç e liş m e le r iy le b ir lik t e , fe lse fe ta r ih i d e m e k tir , ve H eg e lg il d iz g e de, bu o l u ş ’u n b ü tü n s e lliğ in in d a h ic e b ir g ö rü m ü n ü (vesion) ü re tm e g ir iş im id ir ( t .2 , p . 9 3 ; O .C ., p . 1 0 1 ). b ire ş im s e l İn s a n ın k e n d i ü z e rin d e k i b ilin c i a r tı k e v re n sel a m a s o y u t b ir ''d ü ş ü n ü ­ y o r u m " d e ğ ild ir , H e g e l'in T in 'in G örüngübilim i'nde d e r e c e d e r e c e g e liş m e ­ sin i d ile g e tir d iğ i ta rih s e l o la ra k ve ç a lış a ç a lış a k e n d in i ü re te n s o m u t b ir b ilg id ir. T in 'in b u ta r ih i H e g e l'in y a p ıtın d a k u rg u t s a p tır m a (d efo rm a tio n spéculative) y ü z ü n d e n y a l a n la ş tın l m ış t ır (m y stifie) ve M a rx , y e t iş m e y ıl­ la n b o y u n c a , " k u r g u l y a p ın ın g iz e m i" n in ü stü n d e k i ö r tü y ü k a ld ır m a y a ç a ­ lış ır; a m a , asıl ö n e m li o la n , id e a lis t b iç im in s ın ırla n a r a s ın d a n k a v r a n m ış tır ve M a rx , 1844 E lyazm alarT m n s o n b ö lü m ü n d e ş ö y le y a z a b ilir : " H e g e l'in Görüngübilim rı ile o n u n s o n a l s o n u c u n u n — itic i ve y a r a tıc ı ilk e o la ra k o lu m s u z lu ğ u n d iy a le k tiğ i—b ü y ü k lü ğ ü , d e m e k k i... H e g e l'in , in sa n ın k e n d is i ta r a f ın d a n ü r e tim in i b ir s ü r e ç o la r a k k a v ra m a s ın a , em eğin ö z ü n ü k a v ra m a a n a v e, g e r ç e k o ld u ğ u iç in d o ğ r u , n e s n e l in sa n ı d a , k e n d i ö z em eğinin s o n u c u o la r a k ta s a rla m a s ın a d a y a n ır * ." F e ls e fe — fe ls e fe ta r ih i — in s a n ın k e n d is in in b ilin c id ir; a m a b u ÖzbiIin ç , in s a n ın g e r ç e k lik te d ü p e d ü z ta r ih o la n b ir ö z ü r e tim in d e n a y rıla m a z . T a r ih , in sa n ta r a f ın d a n y a p ılm ış v e k a v r a n m ış tır ve k e n d in i b u ü r e tm e s in d e in sa n b ilin c in in k e n d i p ra k s is in e n a s ıl b a ğ la n d ığ ın ı d a s ö y le m e m iz g e re k e ­ c e k tir . D e m e k k i, fe ls e fe b ili n ç ti r , a m a h e rh a n g i b ir b iliç d e ğ il; k e n d in in b ilin c i, k e n d in i b ilm e d ü şünüm d e d iğ im iz b itin ç . A m a , e ğ e r in sa n k e n d i ö z ta r ih iy s e , fe lse fe d e , T e o r e t ik b a k ım d a n , bu' ü re tilm e s in in k a v r a n m a s ın d a n ta r ih b ilim iy le ö z d e ş le ş ir ; ve k e n d in in k e n d i ta ra fın d a n b a ş k a b ir ş e y o lm a y a c a k tır^ fe lse fe , b ö y le c e , b iz d e M a rk siz m in fe lse fe sin in " ta r ih s e lc ilik ” o la r a k ta n ım la n m a s ıy la y e n id e n k a r ş ıla ş ır ız 9 ( t .2 , p . 1 3 4 ; O .C ., p . 1 4 0 ) . A m a , b u k e z , e y le m d e ğ il d e te o r i s ö z k o n u s u o ld u ğ u n a g ö re , y a p ıla n ta r ih d e ğ il, a m a y a p ıtm ış b u lu n a n ta r ih in b ilg isi s ö z k o n u s u o la c a k tır . T a rih s e l o l u ş 'u o ld u ğ u d e n li, b u o l u ş 'u n b ilg isin i d e a d la n d ır a n ta r i h s ö z c ü ğ ü n ü n a n la m b e lirs iz liğ in i b iliy o ru z . K a r ış ık lık la rd a n s a k ın m a k iç in , b i l g i : - ta r ih i, ia ri/ry a z ım ı (historiographie) o ia n k a d la n d ır a c a ğ ız . V e , t e o r e tik b a k ım d a n , fe ls e fe , ta rih y a z ım ıy la ö z d e ş le ş ir , d iy e c e ğ iz ( t .2 , p . 1 2 6 ; O .C ., p . 1 3 0 ) . 8 9 M anuscrit d e 1.844, E d itio n s S o c ia le s , p . 1 3 2 . ( T ü r k ç e b ir ç e v iri iç in b k z : K a rl M a rx , 184 4 E ly a z m a la rı, S o l Y a y ın la rı, A n k a r a , 1 9 7 6 , s. 2 4 6 .) B u ta n ım ın — b u k e z te o r e tik — ik in c i a n la m ı d a b u d u r . B İL G İ O L A R A K F E L S E F E T A R İ H Y A Z IM IY L A Ö Z D E Ş L E Ş İ R B u n u n la b ir lik t e , b u fo rm ü l k im i a ç ık la m a la r g e r e k tir ir. F o rm ü lü n k ü ltü re l k ö k e n le r in i s a p ta m a k la b a ş la y a c a ğ ız . H e g e lc ilik te n ve o n u n fe l­ se fe ta r ih i o laT ak fe lse fe ta n ım ın d a n d a h a Ö nce s ö z e t m iş t ik . H eg e l, b a ş k a b ir y e r d e , fe ls e fe l b ilg iy i T in ta r a f ın d a n k e n d i ta rih s e l ö z ü r e tim in in b ilin c in e v a rm a o la r a k ta s a r la d ığ ın a g ö re b u f o rm ü l g e r ç e k te n d e fe lse fe ile ta rih y a z ım ın ın ö z d e ş liğ in i ö r tü k ç e iç e r iy o r d e m e k ti r ( t .2 , p .2 3 3 ) . A m a , H e g e l'd e n ö n c e , b i r b a ş k a f ilo z o f b u ö z d e ş liğ i k e n d in e iz le n c e (p ro g r a m ) o la ra k s a p ­ t a m ış t ır ; Y en i bilim ( 1 7 4 4 ) a d lı y a p ı tın y a z a n , N a p o lili F ilo zo f J .B . V ic o . B u f ilo z o f u n y a p ı tın a ik i te m e l Fikir e g e m e n d ir: b irin c is i, in s a n ın k e n d i ö z ta r i h in in y a p ıc ıs ı o ld u ğ u Fikri, İk in cisi d e in s a n ın g e r ç e k te n a n c a k y a p ­ tığ ı ş e y i b ild iğ i f ik ri. B u n d a n , m a n tık s a l o la r a k , in s a n ın a n c a k k e n d i ö z ta rih in i " k a v r a n a b ilir " d u r u m a g e tire b ile c e ğ i s o n u c u ç ı k a r ( t .2 , p .3 8 ; O .C ., p . 6 2 ) . D o ğ a y ı, a n c a k o n u y a r a tm ış b u lu n a n T a n n b ile b ilir. K a p ita t'd e , M a rx , iş t e b u ö n c ü y e sa y g ı g ö s te rir. K e n d i g ö rü ş le rin i D a ru > m 'in k ile rle v e tü r le r in ta r i h in i to p lu m s a l k u r u lu ş la r ın ta rih iy le k a r ş ıla ş tır a n M a rx , t o p ­ lu m s a l k u r u lu ş la r ın ta r ih in d e n s ö z e d e r e k , ş ö y le y a z a r ; " V e , V ic o 'n u n d e ­ d iğ i g ib i, in sa n ta r ih iy le d o ğ a l ta r ih , b irin i b iz im y a p m a m ız , ö b ü rü n ü y a p ­ m a m a m ız la a y r ıld ık la r ın a g ö re , in sa n ta r ih in i y a z m a k d a h a k o la y o lm a y a ­ c a k m ı d ı r ? " 10 A m a , V ic o 'n u n o s o y u t u s ç u lu k y ü zy ılı o la n X V III. y ü z y ılın b a ş la r ın d a ta s a r la d ığ ı b u Y en i B ilim ’in y ö n te m b ilim s e l ilk e le rin in n e le r o ld u k la r ın ı g ö re lim . K ıs a c a s ö y le m e k g e re k irs e , k a v ra m la ta rih s e l o lg u a y n m ın a b ir so n v e r m e s ö z k o n u s u d u r , ç ü n k ü , b u a y n m , fe lse fe y i s o y u t b ir b ilg id e n (savoir abstroit), ta rih y a z ım ım ise g e re k siz d e r in b ilg id e n (vaine eru d itio n ) b a ş k a b ir ş e y o lm a m a y a m a h k u m e d e r : e ğ e r K a n tg il te rm in o lo jiy le a n la tıl­ m a k is te n ir s e , b i r y a n d a " b o ş k a v r a m la r " , ö t e y a n d a "g ö z ü b a ğ lı s e z g ile r." V ic o , " ta r ih s e l o lg u ( a r " ın ird e le n m e s in i "F ilo lo ji" o la r a k a d l a n d ın r ve " h a k la r a r a s ın d a k i d ille r in ve e y le m le r in b ilg isin e iliş k in h e r ş e y i ird e le y e n tü m d ilb ilg isi u z m a n la rın a , ta r i h ç ile r e , e le ş tir ic ile r e " f ilo lo g a d ın ı v e rir; "b u ir d e le n e n le r ,iç e r d e g e le n e k le r ve y a s a la r, d ış a rd a s a v a ş la r, b a rış a n tla ş m a la r ı, s ö z le ş m e le r b a ğ la ş m a la r, y o lc u lu k la r ve te c im se l d e ğ iş im le r ­ d ir le r 1 1 . " 10 " F e ls e f e , d e r V ic o , k e n d i s e y re d a lm a (co n te m p la tio n ) n e s n e ­ L e Capital. L iv re I, t.2 , p . 5 9 ( T ü r k ç e b ir ç e v irisi iç in , b k z .:.K a r l M a rx , " K a p ita l" , S o l Y a y ın la rı, A n k a r a , 1 9 7 8 , c. I, s. 3 8 7 , n o t 4 .) 11- J . B. V İC O , Oeuvres choisies, J . C H A IX —R U Y ’n in ç e v ir i- v e a ç ık la ­ m a la r ıy la , P. U . F ., 1 9 4 6 , p . 2 5 . si o la ra k , d o ğ r u n u n b ilg isin in k a y n a ğ ı o la n u su a l ır 1 V ' A m a , e ğ e r felse fe f ilo lo jid e n k o p u k k a lırsa , H e g e l'in s ö y le y e c e ğ i g ib i, a n c a k " s o y u t tü m e r 'o ("l'u n iversel a b stra it") e r iş e c e k tir ; oy sa, g e rç e k lik (verile) s o m u t tu r , g e r ç e k fe lse fe l b ilg i " s o m u t t ü m e l” d ir. ö y le y s e , d iy e c e k tir V ic o , " k e s in ­ lik " (" c e r titu d e ”) ile " d o ğ r u l u k ” ("verice") a y rım ın a s o n v e rm e k , filo ­ loji ile fe ls e fe y i b ir le ş tir m e k g e re k ir: " ... te k d ü şü n c e le ri u sla rın ı f ilo lo g ­ la rın y e tk e s iy le (autorité) u z la ş tır m a k y e tk e le rin i filo z o fla rın o la n filo z o fla rd a n o ld u ğ u d e n li, u s u n a d a y a n d ır m a k is te y e n filo lo g la rd a n d a y o k ­ s u n u z 1 3 . " G ö rü y o r u z , " f e ls e f e y le ta rih y a z ım ın ı ö z d e ş le ş tir m e " n in t a k e n ­ d is id ir s ö z k o n u s u o la n . A m a , G ra m sc i ta r a f ın d a n y in e le n e n b u fo rm ü lü , " ta r ih s e l c ıliğ i" H e g e l'd e n o ld u ğ u d e n li V ic o 'd a n d a e s in le n e n İ ta ly a n f ilo z o fu B. C ro c e h a z ır la y a c a k tır : K endi ö z eleştirim e k a lk ı ’s ın d a 1 4 ," ... k e n d i fe ls e fe y a p m a b iç im im in ve tü m g e r ç e k felse fe y a p m a b iç im in in ve tü m g erç ek fe ls e fe y a p m a b iç im in in n ite liğ i ü z e rin e d u r m a d a n d a h a a ç ık b i r b ilin ç e d i n d im , d iy e y a z a r ; b u k o n u d a k i v arg ım ı u s a a y k ırı g e le n (paradoxale) b ir fo rm ü l iç in d e d ile g e tir d im : " F e ls e f e , ta r ih y a z ım m ın y ö n te m b ilim id ir * U sa a y k ı n y ü k se k b ir g e r ç e k liğ e d ö n ü k , g e le n g ö rü n ü şü n ö te s in d e , b u fo rm ü l, d e n e y ü stü , d u r u m a g ö re u ssa l y o ld a n b il­ m e y e y ö n e le n y a d a v a z g e ç e n , y a d a e ğ e r u s b u iş e y e tm e z o la ra k d e ğ e r ­ le n d irilirs e , g iz e m s e l (m y stiq u e ) b İT se z g iy e b a ş v u ra n , s o m u t b ilg in in d ış ın d a k i ve ü s tü n d e k i b ir b ilim o la r a k ta s a r la n m ış esk i fe lse fe d e n k u r t u l ­ m a is te n c in in b e l ir tis id i r 1 6 . 12 13 14 15 16 Oeuvres choisies, p . 2 5 . Oeuvres choisies, p . 2 5 . J . C H A 1 X - R U Y ç e v irisi, N ag e i, p . 1 2 0 . C R O C E ’h in ta rih s c lc iliğ i ü z e rin e , M. J . C H A IX —R U Y ’n in ir d e le m e le ­ rin e b a k ın ız : L 'h isto ricism e absolu d e B. Croce, R evu e p h ilo so p h iq u e. J u ille t- s e p te m b r e 1 9 5 0 ; B e n e d e tto Croce, R evue d e la , M éditerranée, n ° 2, 1 9 5 3 ; G encse d e l'historicism e absolu. R evue internationale d e p h ilo so p h ie, ju il le t d é c e m b re 1 9 5 3 ; a y rıc a J . C H A IX —R U Y 'n in B. Croce e t G. G cn tile b a ş lık lı m a k a le s in e d e b a k ın ız , in Tableau d e la p h ilo so p h ie co n tem p o ra in e, W E B E R S e t H U IS S M A N , E d it, F isch b a c h c r. B u g ü n , ö zü g e re ğ i s u s m a My a n ı tl,ın a m a h k u m , o ö ld ü rü cü b ir fe lse fe l s o ru g ö rü şü n e g ö tü r e n ş e y , X V III. y ü z y ıld a k i m eta fizik b u n a lım d ır . B u . " s u s m a ” n ın , " s o n s u z u z a y la r ” ın ve iç d a r a lm a s ın ın se ssiz liğ i o l­ d u ğ u n d a n , ve fe ls e fe l s o r u n u n , e ğ e r d in e b a s it b ir h a z ırlık e ğ itim i d e ğ ilse , " T a n r ı n ın ö lü m ü " n ü n , d u r m a d a n o n u a r a m a y a m a h k u m b ir in sa n ta r a f ın d a s a p ta n m a s ı o la c a ğ ın d a n : L u k a c s 'ın e ş siz te r m in o lo ­ jisin i k u lla n m a k g e re k irs e , b ir d u r u m d a d in se l v a r o lu ş ç u lu k (existentialism e r e l i g i e u x ö b ü r d u r u m d a " d in s e l ta n r ıta n ım a z lık " ("a th é ism e religieux") - o la c a ğ ın d a n h iç k u ş k u y o k . E ğ e r fe ls e fe “ m e ta f iz ik " , y a n i a ş k ın (transcendante) b ir g e r ç e k liğ in s a ltık b ilg isi d e ğ ils e ve e ğ e r g e n e d e b ilg iy se , ta rih s e l g e r ç e k liğ in u ssal s o m u t b ilg isi o la c a k tır . F c lse fe l y a d a " m a n tık s a l k a te g o r ile r ’'in d iy a le k tik b i r b iç im d e k u lla n ılm a s ıy la y a p ıld ığ ın d a n , u s s a l o la c a k tır . K a v ra m ı se z g i­ d e n , d ü ş ü n c e y i o lg u d a n a y ır m a d ığ ın d a n , s o m u t o la c a k tır . K ısa c a sı, Tarih B i­ lim i o la c a k tır ( t .2 , p .1 2 6 ; O .C ., p .1 2 9 ) : " B iz y a ln ız b ir te k b ilim ta n ıy o r u z , o da ta r i h b ilim id ir " , d iy e y a z ıy o r d u M a rx , A lm a n id e o lo jis i' n d e 1 7 . E ğ e r C r o c e 'n in , G ra m sc i ta r a f ın d a n y in e le n e n fo rm ü lü n ü n , M a rk sist felse fe l b ilg i a n la y ış ın ın t a k e n d is in i d ış a v u r d u ğ u n a g ü v en g e tir m e k is te n i­ y o r s a , M a r x 'in , ta r ih s e l m a te r y a liz m in te m e l k a te g o r ile rin i önce, A lm a n " G e r ç e k li ğ in id e o lo jisi'n d e y a z d ık la rım y e n id e n a ç ık la m a d a n okum ak g e r e k ir: b e tim le n m e s i y ü z ü n d e n b a ğ ım s ız fe lse fe v a r o lu ş o r ta m ın ı y iti r i r . O n u n y e r in e , o ls a o ls a in s a n la rın ta r ih s e l g e liş m e s in in ird e le n m e s in d e n s o y u tla n m a s ı ( ç ık a rılm a s ı) o la n a k lı e n g e n e l s o n u ç la r ın b ir b ir e ş im i k o n u la b ile c e k tir . Bu s o y u tla m a la r , kendi b a ş la m a , g erç ek ta r i h te n k o p a r ılm ış o la r a k , h iç b ir d e ğ e r ta ş ı m a z l a r 1 8 ." ( t .2 , p . 2 1 6 ) . G ö rü ld ü ğ ü g ib i, g e r ç e k d ü ş ü n c e 1 9 , y a d a T a rih B itim i, s o m u t la s o y u t u n , tü m e lle t e ­ k ilin b ir liğ id ir . B u d ü ş ü n c e , in s a n ın e k o n o m ik , to p lu m s a l, p o litik , e t n ik , e s te t ik , e n te lle k tü e l e tk in liğ in i a n la ş ıla b ilir d u r u m a g e tir e n y a p ıtla r d a s o ­ m u t o la r a k y a ş a r . B u s o n u ç la r a v a r d ık ta n s o n r a , f e ls e fe y le ta r ih y a z ım in in b u ö z d e ş le ş ­ tir ilm e s in in , g e le n e k se l o la r a k " f e ls e f e " ve " t a r i h " d iy e a d la n d ır ıla n b u d is ip lin le rin a y r ı varlığına s o n v e r ip v e r m e d iğ i v e " f e ls e f e ” y a d a " ta r ih y a z ım ı” d iy e a d la n d ır d ığ ım ız e n te lle k tü e l ç a lış m a d a ö z g ü l o la r a k fe lse fe l n e y in b u lu n d u ğ u s o r u la b ilir . E ğ e r g e r ç e k " f e ls e f e " T a r ih b ilim iy s e , ta rih s e l g e r ç e k liğ i n : ü r e tim ve d e ğ iş im b iç im le r in in in c e le n m e s i, to p lu m s a l iliş ­ k ile r ta r ih i, p o lit ik ve e t h ik o - p o litik t a r i h , d ü ş ü n c e , s a n a t, d in le r , b ilim le r, vb. ta r i h i g ib i ç e ş i t l i g ö rü n ü m le rin i ir d e le y e n d is ip lin le r b iç im in d e u z m a n ­ la ş m a s ı g e r e k ir. B ü tü n b u n laT i ç in d e fe ls e fe n e o lu y o r ? B iz e M a rk s iz m in fe lse fe si o la r a k o lg u c u lu k (p o sitivism e) ö n e r ilm iy o r m u ? S o ru n k a r m a ş ık ve k im i a ç ık la m a la r g e r e k tir e n b ir s o r u n . 17 O euvres p h ilo so p h iq u es , t. V I, E d itio n s C o s te s , p . 1 5 3 , ç iz ilm iş p a ­ ra g ra f. ( T ü r k ç e b ir ç e v iri iç in , b k z : M a rx -E n g e ls, " S e ç m e Y a p ıt la r " , a g y ., ç.1 ,.6 . 1 9 , n o t 8 .) 18 19 E d iti o n s S o c ia le s , p . 1 8 , 1 9 5 3 ( " S e ç m e Y a p ıtla r " , c . 1 , s . 2 7 .) S a ğ ın (exactes) d e n ile n b ilim le rd e k i d ü ş ü n c e , b u r a d a b ir y a n a b ır a k ı­ lıy o r. İ lk in , C r o c e iç in o ld u ğ u g ib i G ra m sc i iç in d e , fe ls e fe n in s o m u t d ü ş ü n ­ c e n in e ş a n la m lıs ı o ld u ğ u n u v e , d o la y ıs ıy la , ta rih s e l g e r ç e k liğ in tık s ız b ir z ih in s e l k a v r a n ış ın ı s a ğ la y a n daha ka­ b ir " m a n tık s a l" ilk e n in , b ir " k a te - g o r i" n in , y o n te m b ilim s e l b ir a le tin h e r b u lg u lan m a s ın ın , felsefel bulgulam a o ld u ğ u n u s ö y le y e lim . B u y ü z d e n , G ra m s c i'n in , ird e le d iğ i y a z a r la r d a k e n d i " e n te lle k tü e l a le tle r ’'in i z e n g in le ş tir m e y e y e te n e k li b u " a le ts e l d e ğ e r le r ” i, b u " ta r ih s e l y o r u m la m a k u r a lla r ı" n ı ( C ro c e ) b u lm a y a p e k d ü ş k ü n o ld u ğ u g ö rü le c e k tir. B u n la r ın ö n e m le r i çok sın ırlı ya da, te r s in e , ç o k g e n iş o la b ilir, ö r n e ğ i n , G ra m s c i’n in , C ro c e g il " p r a t ik y ö n e t m e a le ti o la ra k " id e o lo ji y a da " e th ik o -p o litik ta rih " ta n ım la m a la r ın ı, e le ş tir e r e k te n , k e n d i ö z a n la y ış ın a k a t tığ ın ı g ö r e c e ğ iz ( t.2 , p . 2 3 6 ve 1 8 7 ). E ğ e r C ro c e ' d e n L e n in 'e g e ç e r s e k , G ra m s c i'n in , L e n in is t d ik ta to ra - d e v le t te o ris iy le , to p lu m u n id e o lo jik y ö n e tim i iç in b ir s ıtu f ta r a f ın d a n k u r u la n h eg em o n ya te o ris in i, k e n d i ö z d e v le t a n la y ış ın a k a ttığ ın ı g ö re c e ğ iz ( t.2 , p . 7 5 v e 1 8 9 ; O .C ., p. 7 6 ). S ın ırlı ö n e m d e k i " m a n tık s a l a le tl e r " d ir b u n la r. T e r s in e , in s a n la rın ta r ih i o n u y a p tık la r ı iç in b ile b ild ik le ri y o lu n d a k i V icogil t e z , y a d a in s a n la rın to p lu m s a l iliş k ile rin i k e n d i ö z v a ro lu ş la rın ı ü r e tirk e n ü r e ttik le r i y o lu n d a k i M a rk sist f ik ir çok daha g e n iş b ir fe lse fe l d e ğ e r ta ş ır la r . A m a , b u ilk e le r in sa n a ! o l u ş ’u (devenir h u m a in ) d ü ­ ş ü n m e o la n a ğ ın ı v e r d ik le r in e g ö re , h e r d u r u m d a fe lse fel b ir d e ğ e r s ö z k o n u s u d u r . B ir b ilg i, in s a n ın k e n d in in b ilin c in e v a rm a sın a y a r d ım c ı o l d u ­ ğ u z a m a n , fe lse fe l b ilg id ir. Y a n ıtım ız ın b irin c i ö ğ e s i, iş t e b u d u r . Ş im d i d e , fe ls e fe y le t a r i h b ilim i a r a s ın d a k i, tü m e lle te k il a ra sın d a k i ilk e se l b ir lik o lu m la m a s ın ın , h iç b ir z a m a n fe lse fel d e n ile n k ita p la rla ta r i h ­ sel d e n ile n k ita p la r a r a s ın a k i g e r ç e k a y r ım ın o r ta d a n k alk m a sı a n la m ın a g e lm e d iğ in i e k le y e lim . E ğer b ir ö r n e k is te n ir s e , A lm a n İd eo lo jisi' n in " t e o r i k " b i r y a p ı t, o y s a L o u is B o n a p a rte'm 18 B r u m a ir e ‘in in ta rih s e l b ir m o n o g ra fi o l d u ğ u n u s ö y le y e lim . A m a, fe ls e fe y le ta r i h in b ir liğ i, h e r ik i y a ­ p ıtt a d a k e n d in i g ö s te r ir ( t .2 , p . 9 6 ; O .C ., p . 1 0 4 ). B irlik , a y rılığ ı d ı ş t a ­ la r: n e s n e s i " in s a n d e n e y i" , in s a n ın ta rih se l o lu ş ’u (devenir historique) d e ğ il, a m a , b ilin m e z h a n g i s a ltık ve a ş k ın v arlık o la n b ir b ilim o la r a k ta s a r ­ la n m ış b u lu n a n f e ls e f e n in s o n u d u r b u . M a rx : " G e r ç e k liğ in b e tim le n m e s i y ü z ü n d e n b a ğ ım s ız fe lse fe v a r o lu ş o r ta m ın ı y iti r i r " d iy e y a z a r k e n , a y r ılı­ ğı — ö r n e ğ in " t a r i h ı fe ls e fe s i" ile ta rih s e l o lg u la rın s o m u t ird e le n m e si a ra s ın d a k i a y n l ığ ı — r e d d e d e r . M a rx ’ta n s o n r a E n g e ls, H eg elg il k u rg u l ç a lış m a la r ın , " g ö rü n g ü le r a r a s ın d a k i, ta n ıtla n m a s ı g e re k e n g e r ç e k z in c irle n ­ me y e r in e , f ilo z o f u n k a fa s ın ın u y d u r u v e r d iğ i z in c ir le n m e n in g e ç m e si­ n e 2 0 " d a y a n d ık la r ım A m a , birlik, farklılığ ı d ış ta la m a z : a ç ık la y a c a k tır . s o y u t k a v r a m , a n la ş ıla b ilir d u r u m a g e tir d iğ i ta rih s e l g ö rü n g ü le rd e n ayrıla­ bilir d e ğ ild ir , a m a b e n b u b ir liğ i, o n u a ç ık la y a c a k b ir k a ç ö r n e k le y e t in e ­ r e k , b ir fe lse fe k ita b ın d a k e n d is i iç in d ile g e tir e b ilirim ( t.2 , p . 1 2 6 ; O .C ., p 2 2 9 ) . A lm a n id eo lo jisi 'n in b irin c i b ö lü m ü n d e , " ta r ih s e l m a te r y a ­ liz m in te m e l k a te g o r ile ri iç in M a rx 'in y a p tığ ı d a b u d u r . S o m u t ta r ih , ik in c i p la n a g e ç e r : " i n s a n la r ın ta rih s e l g e liş m e s in in ir d e le n m e s in d e n s o y u t­ la n m a s ı ( ç ık a r ılm a s ı) o la n a k lı e n g e n e l s o n u ç la r ın b i r b ir e ş im i" se rg ile n ir. C id d i ç a lış m a d a n b a ğ ış ık t u t a n ta n s ık tı b ir ^ 'k a l d ı r a ç " d e ğ il, a m a , s o m u t ird e le m e iç i n b ir " i p u c u " n d a n b a ş k a b i r ş e y o lm a y a n ta rih s e l m a te r y a liz m te o ris i, b u d u r . E ğ e r ş im d i d e 18 B rum aire g ib i ta rih s e l b i r m o n o g ra fiy i a lırs a k , o n d a " d o k t r i n a l " a ç ık la m a la r d e ğ il, a m a , s o m u t b ir a n la tım lu ru z . B u n u n la b ir lik t e , b u a n la tı, a n b ir b e tim le m e d e ğ il, bu­ a m a , düşünül­ m üş b ir a n la tıd ır : b ü tü n s o y u t k a v r a m la r " ö r t ü k ç e " b u a n la tıd a b u lu n u r , b ir ö z s u g ib i d o la ş ım y a p a r la r . " B a ğ ım s ız v a r o I u ş " u n u y itir m e k le , fe ls e fe y a d a t e o r i 21 y i t i p g itm e z , te rs in e , " h e r y e r d e h â z ı r v e n â z ı r " b ir d u r u m a g e lir: b u r a d a o lg u c u b ilim c ilik te n (scien tism e p o sitiv iste ) ç o k u z a k ta b u lu ­ n u r u z ( t . l , p . 1 2 5 ; O .C ., p . 1 2 8 ) . E n g e ls, fe ls e fe y e k a r ş ı o la n b ilim a d a m la n n a , sın ırlı d e n e y c iliğ in (em pirism e b o m e ) a n c a k " t e o r i a l a n ı 'n ı n iç in e g ir e r e k a ş ıla b ile c e ğ in i, b u a la n ın " m a n tık s a l k a te g o r ile r " , " f e ls e f e l” k a v r a m la r a la n ı o ld u ğ u n u , b u k a v ra m la rla e tk in lik g ö s te r m e s a n a tın ın in ­ s a n d a d o ğ u ş t a n b u lu n m a y ıp s o n r a d a n k a z a n ıld ığ ın ı v e b u y e te n e ğ i g e liş ­ tir m e k iç in d e " ş im d iy e d e ğ in g e ç m iş in fe lse fe sin in ir d e le n m e s in d e n b a ş k a b ir y o l o lm a d ığ ın ı2 ’ " a ç ık la m a y ı h i ç b ır a k m a z ( t. 2 , p . 6 0 ). T a r ih y a z ım ıy la fe ls e fe n in ö z d e ş o ld u ğ u b ild irile n o ta rih s e lc i a n la y ış iç in d e , " f e ls e f e n e o lu y o r ? " s o r u s u n a y a n ıt v e rm e k iç 'ın , ş im d i d a h a iy i d o n a tılm ış b u lu n u y o r u z . D a h a ö n c e , fe lsefel e tkin liğ in , ö z ü n d e s o m u t d ü ş ü n c e , in s a n ın d ü n y a y la yan g e r ç e k liğ in ve k e n d is iy le iliş k is in d e n b a ş k a b ir ş e y o lm a ­ k a v ra n m a sı o ld u ğ u n u s ö y le y e r e k y a n ıtla m ış tık . A m a, " f e ls e f e n in n e o l d u ğ u " s o r u lu r k e n , g e le n e k se l o la r a k fe lse fe l s ö y le m in iz le k le ri ( k o n u la r ı, th e m e s) o la n iz le k le rin b u a n la y ış iç in d e n e o ld u k la n b ilin m e k is te n ir. E ğ e r fe lse fe ta r ih y a z ım ıy la ö z d e ş le ş ir v e s o m u t o la ra k 20 21 22 E N G E L S , L u d w ig F euerbach, E d itio n s S o c ia le s . ( T ü r k ç e b îr ç e v iri iç in , b k z : F rie d rio h E n g e ls, " L u d w ig F e u e r b a c h v e K lasik A lm a n F e ls e fe s in in S o n u " , S o l Y a y ın la rı, A n k a r a , 1 9 7 6 , s. 5 1 .) B k z : E N G E L S ," ... te o r i a la n ı, ş im d iy e d e ğ in fe lse fe a d ı v e rile n a la n .” A nti-D ühring, p. 4 4 5 , E d it. S o c ia le s . A nti-D ühring, p. 4 4 5 . ta rih s e l o l u ş 'u n ç e ş itli g ö rü n ü m le rin i a n la ş ıla b ilir d u r u m a g e tir e n y a p ı t­ la rd a y a ş a r s a , in sa n ü z e rin e ve in s a n ın y az g ısı ü z e rin e fe lse fe l d ü şü n ü m ü n te m e li o la n d a lın ç ( d e r in - 'd ü ş ü n m e , m éd ita tio n ) n e o lu r ? İ n s a n ın k ay g ı v e ö z le m le r in e y a n ı t v e re c e k te k ş e y o la n b u d a lın ç y e r in e , b iz e ekonom i p o lit ik , " t o p lu m b il im " , p o lit ik ve k ü ltü re l ta r i h y a p ıtla rı m ı s u n u la c a k ? B u n o k ta y ı a y d ın la tm a k i ç in , fe ls e fe y le ta rih y a z ım m ın b ir liğ in in , o n la ­ r ın a y r ılık la r ın ı d ış ta la d ığ ım , a m a fa rk lılık la rın ı d ış ta la m a d ığ ın ı a n ım s a m a k g e re k ir. F e ls e fe , in s a n ın k e n d i ü z e rin e e d in d iğ i b ilin ç o ld u ğ u ve İn sa n d a kendi ö z ta r ih in in t a k e n d is i o ld u ğ u iç in , ta rih y a z ım ıd ır . D üşünüm ün b ilg i (c o n n a is s a n c e ) o ld u ğ u n u s ö y le m iş tik — b u n u n b ö y le o ld u ğ u b ir a z ç o k ç a u n u t u lu y o r . A m a , k a r ş ılık lı o la r a k , n e o ld u ğ u n u v e n e s n e s in in n e o l­ d u ğ u n u b ile re k d a h a e tk ili b ir d u r u m a g e lm e k i ç in ,b ilg i " y a n s ır " ( " s e réfléc­ h it" ), k e n d in in v e n e s n e s in in b ilin c in e v a n r , k e n d i k e n d in i " t e o r i l e ş t i r i r " . " T a r i h ç i ” M a n c 'ın k e n d i ö z ta rih s e l b ilg isin i " y a n s ıtt ığ ı” v e b ir ta rih s e l b ilg i te o r is i d e o la n b i r ta rih s e l o lu ş te o r is i h a z ırla d ığ ı A lm a n td eo lo jisi'n d e n s ö z e d e r k e n , b u n u d a h a ö n c e g ö rm ü ş tü k . P ü ş ü n ü m , ü z e rin d e d ü ş ü n ü m o ld u ğ u ş e y in b ir teorisine y o l açar. B ir " tarih te o risi " n in , b iz i in sa n ın d u r u m u ü z e r in e , f e ls e f e d e n b a ş k a b i r ş e y o lm a y a n o d a lın ç a (m éd ita tio n ) y e n id e n k a v u ş tu r m a d ığ ı s ö y le n m e s in . B u ta r ih te o ris in in , in s a n ü z e rin e , o n u n b ilin c i ve e y le m i ü z e r in e , o n u n y a b a n c ıla ş m a s ı ve k u r tu lu ş u ü z e rin e , o n u n d o ğ a y la , b a ş k a la rıy la ve k e n d is iy le ilişk isi ü z e rin e , o n u n ö zg ü rlü ğ ü n ü z o r u n lu lu ğ a b a ğ la y a n " y a z g ı” sı ü z e rin e b ir te o r i o ld u ğ u n u a n la m a k İç in , A lm a n id e o lo jis i’ni o k u m a k y e t e r ( t .2 , p . 2 7 ; O .C ., p . 5 0 ). B u ta r ih te o r is i ç o k ve ç e liş ik bu y a r a tıc ı e k o n o m ik g ö rü n ü m lü e tk in liğ in ç e ş it li b ir in s a n a l p r a k s is f e ls e fe s id ir; ö y le y s e , u ğ r a k la n n ın b ir te o ris in i: p o litik a ve e tk in lik te o r is in i, " e t h i k " ve " e s te tik " te o r iy i, e n te le k tü e l y a ­ ş a m te o ris in i iç e r ir ; b iz i k a ç ın ılm a z b ü tü n s e lle ş m e (totalisation) fe lse fel u ğ r a ğ ın a g ö tü r e n in sa n a l p ra k s is in o ç e ş it li " u ğ r a k " la n n ın b ir iliş k ile ri te o r is in i d e i ç e r i r '3 , ö y l e y s e , fe lse fe y le ta rih y a z ım ın ın G ra m sc ig il ö z d e ş ­ le ş tir ilm e s in in , k u ş k u s u z b a ş a rıs ız d a s a y ıla b ile c e k b ir in sa n ve fe lse fe a n la y ış ı iç e r d iğ in i, a m a , in s a n ü z e rin e d a lın c ın o lg u c u b ir s ilin iş in i h i ç ­ b ir z a m a n iç e r m e d iğ in i, d a h a ş im d id e n o lu m la y a b iliriz . Ş im d i, b u ö z d e ş ­ le ş tir m e n in b ir b ilg i ( " ta r i h y a z ı m s a l" b ilg i v e d a h a g en e l o la r a k tü m b ilg i) te o ris in i d e iç e r d iğ in i — v e o n u n la te o r ik o la r a k d ü şü n ü le n fe ls e fe n in d o r u ğ u n a v a rd ığ ım ız ı e k le m e m iz g e re k ir. 23 G R A M S C İ ’ş ö y le y a z a r ( t .2 , p . 2 4 0 ) : " ... C ro ceg il fa rk lıla rın d iy a le k ­ tiğ i ilk e si y ü z ü n d e n ... e k o n o m ik o - p o litik u ğ r a k la ö b ü r ta r ih s e l e t ­ k in lik le r a ra s ın d a n a s ıl b ir iliş k i v a r o la c a k ? " M A N T IK O L A R A K F E L S E F E D ü ş ü n c e , g e r ç e k te n d e , d ü ş ü n ü m s e / n ite liğ i d o la y ıs ıy la , y a ln ız c a ger* ç e ğ in d ü şü n c e si d e ğ ild ir , a y rıc a d ü ş ü n c e n in d ü ş ü n c e s i, y a n i m a n tık y a d a g n o s e o lo jid ir d e . S ö z c ü ğ ü n d a r a n la m ın d a ve tc o r e tik o la r a k d ü ş ü n ü ld ü ğ ü n ­ d e , fe ls e fe g e r ç e k te n d e " m a n t ı k " y a d a b ilg i b ilg isi o la r a k k la sik fe lse fe ta n ım ıy la te o ris id ir . B ö y le c e , b ilg in in y e n id e n k a r ş ıla ş ıy o r u z . A m a, sö z c ü ğ ü n d a r a n la m ın d a k i b u fe ls e fe , b u " g n o s e o lo ji" , o n u ta rih y a z ım ıy la ö z d e ş le ş tir e n f o rm ü l ta r a f ın d a n s o m u t ta rih s e l b ilg i o la r a k ta n ım la n m ış b u lu n a n g e n iş a n la m d a k i f e ls e fe d e n a y r ıla m a z 2 4 ; b irin c is i İk in c is in in y a n s ım a s ı (d ü şü n ü m ü ) ve te o r is i o ld u ğ u n a g ö re , g e r ç e k te n a y r ıla m a z . Bu G ra m sc ig ii b ilgi te o r is in i, b u v esile y le d o ğ a b ilim le rin in n asıl ve h a n g i a n ­ la m d a " ta r ih s e l" b ilg ile r o la r a k d a d ü ş ü n ü le b ile c e k le rin i g ö s te r e r e k 7 r , d a h a s o n r a se rg ile y e c e ğ iz . G rş m sc i iç in , d ü ş ü n c e n in b u k e n d i ü z e rin e d ü şü n ü m ü (y a n s ım a s ı), s o m u t d ü ş ü n c e n in b u k e n d in in b ilin c i, b u r a d a d a sıra sı g e lin c e s o m u t b ilg in in b ir y e n i g e liş m e s in in " m a n tık s a l a l e t i " d u r u m u n a g elen biT " s o n u ç " n , b ir " t e o r i " y e y o l a ç a r ; g n o se o lo ji y a d a m a n tık b îr organum , b ir yö n te m d ir, b u d a k e n d in in b ilin c in in h e r ile rle m e s in in in s a n iç in d a h a b ü y ü k e tk ililiğ e ç e v r ild iğ i fik rin i d o ğ r u la r . B u d ü ş ü n c e le r: " F e ls e f e y le ta r ih y a z ım ı, G r a m s c in in y a p tığ ı g ib i ö z d e ş le ş tir ilin c e , ta m a n la m ıy la fe lse fe l o la n n e o l u y o r ? " s o r u s u n a y e n i b ir y a n ıt ö ğ e s id ir le r . B u d ü ş ü n c e ­ le r, " f e ls e f e ” y i g e n iş a n la m d a ta n ım la y a n b u s o n f o r m ü ld e n , o n u " ta r ih y a z ım ı y ö n te m b ili m i" o la ra k d a r a n la m d a ta n ım la y a n fo rm ü le g e ç iş i a n ­ la m a o la n a ğ ın ı d a v e rirle r ( t .2 , p . 1 3 4 ;O .C ., p . 1 4 0 ). G ra m sc i b u fo rm ü lü , g ö rm ü ş b u lu n d u ğ u m u z g ib i, M a rk siz m e ö zg ü fe ls e fe a n la y ış ı o ld u ğ u n u s a n d ığ ı ş e y i ta n ım la m a k ü ze re, C r o c e ’d e n ö d ü n ç a lır. G ra m sc ig ii fe lse fe ta r ih y a z ım ı b irliğ i te o ris in i d o ğ r u la m a k iç in , s ık sık M a n c 'ın y a p ıtla r ın a b a ş v u r d u k , ö t e y a n d a n , E n g c ls 'te n b ir a lın tı, M a rk s iz m in k u r u c u la rın ın d a sö z c ü ğ ü n d a r a n la m ıy la fe lse fe y i m a n tık y a d a b ilg i te o r is i o la r a k ta ­ s a rla d ık la rım s a p ta m a o la n a ğ ın ı v e re c e k tir. B u n u g ö s te re c e ğ iz ; G ra m s c i'n in C r o c e ’d e n y a ln ız c a M a rk s iz m in b e lir te n te z le r i ö d ü n ç özünde o la n k a v ra m la rı k e s in o la ra k a ld ığ ın ı d a g ö s te re c e ğ iz . G e r ç e k te n d e , A n ti D ühring'de, E n g els, " ö b ü r b ilim le r ü z e rin d e y e r a la n b ir fe lse fe ” k a v ra m ın ı — g ö r m ü ş - b u lu n d u ğ u m u z g ib i, fe ls e fe n in s o m u t b ilg iy le ö z d e ş le ş tir ild iğ i a n la m ın a g e lir b u — r e d d e ttik te n s o n r a , ş u tü m c e le r i e k le r: " T ü m esk i fel24 25 " D iy a le k tik " , d e r G R A M S C İ, y a d a " b ilg i ö ğ r e tis i" , " ta r ih y a z ım ı ve p o lit ik a b ilim in in ilik si ö z ü " d ü r ( t.2 , p . 1 3 2 ; O . C ., p . 1 3 8 ) . B k z : B ö lü m IV i ç in d e : " T a rih s e lc i d o ğ a b ilim le ri te o r is i" . s e te u e n , o z a m a n b a ğ ım s ız d u r u m d a a r tık d ü ş ü n c e ve d ü ş ü n c e y a s a la rı ö ğ r e tis in d e n , b iç im s e l ve d iy a le k tik m a n tık ta n b a ş k a b ir ş e y k a lm a z . B ü ­ tü n g eri k a la n ı p o z i t i f d o ğ a ve ta r ih b ilim i iç in d e e r i r 2 6 “ ( t.2 , p . 6 0 ). B u " e r i m e " n in , o lg u c u ( p o z itiv is t) o lm a k ş ö y le d u r s u n , te o r i k y a d a " f e l­ sefe! " d ü ş ü n c e n in g e r ç e k b i r y ü k se lm e si a n la m ın a g e ld iğ in i g ö s te rm e y e ç a lış m ış tı k . Ş im d i d e b u ,>e r im e " n in m a n tık la , y a n i " b a ğ ım s ız d u r u m " d a " k a la n " , s ö z c ü ğ ü n d a r a n la m ın d a k i fe lse fe y le ilgili o lm a d ığ ı g ö rü lü y o r. N e y a z ık k i, b u m a n tığ ın h iç b ir z a m a n d iz g e li b ir b iç im d e s e rg ile n m e m iş b u lu n d u ğ u n u e k le m e k g e re k ir. 1 8 5 8 ’d e , e k o n o m ik d ü ş ü n c e s in i ö z ü m le n ir d u r u m a g e tir e n M a rx (a z s o n r a E k o n o m i p o litiğ in E leştirisin e K a tk ı ya­ y ım la n a c a k , d a h a s o n r a d a o n u K apital iz le y e c e k tir ), d o s tu E n g e ls'e ş ö y le y a z a r: " H o ş b u l u ş l a r y a p ıy o ru m . Ş im d iy e d e ğ in v a ro la n b iç im iy le k â r ö ğ r e tis in i b ir y a n a a t tım . H a z ırla m a y ö n te m in d e b ir r a s tla n tın ın b a n a ç o k y a r a n d o k u n d u : B a k u n in 'e a it b ir k a ç H egel c ild i b u la n F re ilig r a th , o n la n b a n a g ö n d e r m iş ti. B e n d e H e g e l’in M a n tık 'in in y a p r a k la r ın ı b ir k e z d a h a k a r ış tır d ım . B u tü r lü iş l e r iç in z a m a n y e n id e n u y g u n b ir o tu z - k ır k s a y f a i ç in d e , d u r u m a g e lin c e , H eg el ta r a f ın d a n b u lu n a n ve a y n ı z a m a n d a y a la n ­ la ş tırıla n y ö n te m d e k i u ssa l ö ğ e y i s a ğ d u y u lu in sa n la rın a n la y a b ile c e k le ri b ir d u r u m a g e tir m e k is te r d im 2 7 ." " S a lt r a s tl a n tı” ö te s in d e , b u o k u m a ve bu ta s a n d a çok a n la m lı b ir ş e y v ar: te c im se l t o p l u n d a n ve k a p ita lis t ü re tim b iç im in i sü re k li o la ra k ird e le m e y e ç a lış a n M a rx 'in , is te r is te m e z nasıl g n o s e o lo jik d ü ş ü n ü m e g e ld iğ in i ve b u " f e ls e f e l" d ü şü n ü m ü n o n u n ik ti s a t ç ı ç a lış m a s ın a n a sıl " y a r a r lı" o ld u ğ u n u , b u o k u m a v e b u ta s a rıd a g ö rm e y e b a ş lıy o r u z . N e v a r k i b u özgül olarak felse fel t a s a n , h iç b ir za m a n g e r ç e k le ş m e y e c e k tir . Y eni dünya g ö rü şü n ü n " m a n tık " ı, G ra m s c i'n in H apishane D e fte r im ' n d e b e lir ttiğ i g ib i, o n d a n ö n c e b u k e z 1 9 1 4 'te H e g e l'in M a n tık ’ım ir d e le y e n L e n in 'in d e s a p ta m ış o ld u ğ u g ib i, a n c a k Ör­ tü k d u r u m d a b u lu n u r . " M a r x b iz e (b ü y ü k M ile ) M a n tık b ır a k m a d ı, a m a K a p ita l' in m a n tığ ın ı b ır a k t ı. B izi ilg ile n d ire n s o r u n b a k ım ın d a n , b u m a n ­ t ık t a n e ld e g e ld iğ in c e y a r a rla n m a k geıekİT . H e g e l'd e d e ğ e r ta ş ıy a n n e v arsa a la n v e g e liş tire n M a rx , m a n tık , d iy a le k tik ve bilgi te o ris in i (ü ç sö z ­ c ü ğ e g e re k s in m e y o k : b ir te k v e a y n ı ş e y d ir b u n la r) K a p ita l’de b ir te k b ilim e u y g u la r 2 * ." 26 27 28 G ra m sc i, Felsefe D efterleri a d ı a ltın d a y a y ım la n a n Anti-D ühring, p . 5 6 ( T ü r k ç e b ir çe v irisi iç in b k z : F r ie d r ic h E n g els, Anti-D ühring, S o l Y a y ın la rı, A n k a r a , 1 9 7 7 , s. 7 7 .) 1 8 O c a k 1 8 5 8 günlü m e k tu p , İn L ettres sür le Capital, E d itio n s S o cia­ les, p . 8 3 , a k t a r a n H. L E F E B V R E , in Lenine, p .1 2 6 , B o rd as. L E N İN E , Cahiers philosophiques, E d itio n s S o cia les, p . 2 0 1 . (T ü r k ç e b ir ç e v iris i iç in , b k z ; L e n in , " F e ls e f e D e f te r le r i" , S o s y a l İ s ta n b u l, 1 9 7 6 , s. 2 6 6 .) Y a y ın la r, b u o k u m a n o tla r ın ı g ö re m e d i. M a rk sız m in fe ls e fe s in in , " m a te r y a liz m " ile ö z d e ş ti r il d iğ i z a m a n , d o ğ r u o la ra k k a v r a n m a d ığ ım ile ri s ü re c e ğ in i d e e k le y e lim , am a, te m e ld e , d ü ş ü n c e s i b u k o n u d a L e n in ’in d ü şü n c e siy le ö z d e ş ti r , ve L e n in g ib i D iy a le k tik le ö z d e ş le ş tir d iğ i b u " m a n t ı k ',ın h a z ır ­ la n m a s ın a k a tk ıs ın ın n e o ld u ğ u n u d a , d a h a s o n r a g ö re c e ğ iz . G ra m s c i'n in " t a r ih s e lc i” g ö n iş a ç ıs ın d a " f e ls e f e n e o l u y o r ” s o r u s u n a y a n ıtım ız ın b u n o k ta s ın a g e lin c e , b iz im iç in b u b ö lü m d e fe lse fe y i y a ln ız ­ ca te o r e tik b a k ım d a n ,b ilg i v e b ilg i te o ris i o la r a k ta n ım la m a n ın s ö z k o n u s u o ld u ğ u n u a n ım s a m a m ız g e re k iy o r. B ir fe ls e fe , b ir d e ğ e r le r d iz g e si, b ir in s a n ” ta s a n " s ı d ı r d a ; a m a , b u g ö rü n ü m b u r a d a ir d e le n e m e z d i. G e n e d e , b u b ö lü m e b a ş la r k e n , G ra m sc i iç in (ve M a rx iç in d e ) f e ls e fe n in y a ln ız ­ c a d ü n y a n ın y o r u m u d e ğ il, a m a , d ö n ü ş tü rü lm e s i d e o ld u ğ u n u b e l ir tm iş t ik . B u b a k ı m d a n , fe lse fe a h l â k ve p o litik a y la - ö z d e ş le ş ir, in s a n la r ın ' t a r i h iç in d e k i c a n lı e y le m id ir. în s a n a l v a r o lu ş ü z e rin d e k i e t h ik d ü ş ü n ü m , b u kez in sa n g e le c e ğ in in " u s s a l” b ir ta s a r ıs ın a u y g u n , b ir b a ş k a d e y iş le , y a ş a m ın in s a n la ş tır ıl m a sın ın la rın a uygun d a v r a n ış b e lirli k o ş u ll a r iç in d e v a ro la n s o m u t o la n a k ­ k u r a lla r ın ın b u lu n m a s ın ı a m a ç la y a c a k tır ( t .2 , p. 9 8 ; O .C ., p . 1 0 6 ). P r a tik b a k ım d a n d ü şü n ü le n fe ls e fe , " b i r ta rih s e l g ir iş k e n lik y ö n te m b ili m i1 9 " o la c a k tır . Y a n ıtım ız ı ta m a m la m a k iç in ve b u n d a n s o n r a k i b ö lü m le r e g iriş o la r a k s o n b i r itira z ı o r t a y a a tm a m ız k a ­ lıy o r. İ n s a n ta r ih in in b ilim i o la r a k , fe ls e fe n in b ir in s a n v e ta r ih te o ris iy le b ir b ilg i te o ris in i iç e r d iğ in i g ö s te r m iş tik . " T a r n ” ("in tég ra l") b ir fe ls e fe n in (G ra m s c i) b ö y le ta n ım la n ıp ta n ım la n m a y a c a ğ ın ı b ilm e s o r u n u g e n e d e k a r ş ım ız a ç ık ıy o r . G ra m s c i'y e g ö re M a rk siz m in felse fe si o la n " ta r ih s e lc ilik " , k e n d i k e n d in e y e t e r , b ü tü n fe lse fe l s o r u n la r a b ir y a n ı t g e tir ir m i? T a m b ir fe ls e f e d e n ç o k , s a k ın b i r f e ls e f e n in , k u ş k u s u z ö n e m li, a m a te m e l o la ra k g e n e l b ir fe lse fe g e re k s in m e s in i d u y a c a k k im i ö ğ e le r in i ta n ım la m ış o lm a y a lım ? " T a m " b ir fe lse fe y a ln ız c a in sa n v e t a r i h te o ris iy le b ilg i te o ­ risi d e ğ ild ir ; D ünya g ö rü şü a d ın a d e ğ im li o lm a k iç i n , k im i z a m a n b i r " v a rlık b ilim " ( "o n to lo g ie) y a d a b ir “ m e ta f iz ik " o la ra k a d la n d ır ıla n b ir g e r­ ç e k lik y a d a V a riık te o r is id ir d e , v e o lm a sı d a g e re k ir. O n u o z a m a n b ir " t e k ç i l i k " (" m o n ism e " ) y a d a b ir " i k ic ilik " ("d u a lism e"), b ir " ö z d e k ­ ç ilik '’ ("m a téria lism e") y a d a b ir tin s e lc ilik " ("sp iritu a lism e"), b ir " d ü ş ü n s e lc ilik " ( " id é a lis m e " ) y a d a b ir " g e r ç e k ç ili k " ("ré a lism e") a l a r a k ta n ım ­ la y a c a k la rd ır. H iç o lm a z s a T in ile M a d d e , D ü şü n c e İle V a rlık iliş k ile ri 29 G ra m sc ig il ve M a rk s is t esin li b u fo rm ü l R o g e r G A R A U D Y ’d e n ö d ü n ç a l ın m ış tır , b k z : Karl M arx, E d itio n P. S e g h e r s ;y a p ıtı n k a p a k k a b ı a r k a s ın d a k i s u n u ş y az ısı. te m e l s o r u n la r ın a b a ğ lı b u k a r ş ıt " c U ik " te re ( " 'ıs m e ''le re ) g ö re ta n ım la n m a ­ sı g e r e k e c e k tir . G ra m s c i'y i k e n d i fe ls e fe ta n ım ın d a iz le r k e n , b u ta n ım b iz e " v a r lık b ilim " ve ' ‘m e ta f iz ik " o la r a k d e ğ il, a m a in s a n ve ta r ih te o ris iy le b ilg i te o r is i o la r a k g ö r ü n m ü ş tü . O n a g ö re M a rk siz m in fe lse fe sin in b ir " s a l­ tık ta r i h s e ic ili k '’te n b a ş k a h i ç b i r ş e y o lm a d ığ ın ı b e lir tm iş tik , ö y le y s e , s o r u n , ta rih s e lc i b ir in sa n ve b ilg i te o r is in in k e n d in d e b ir " g e n e l fe ls e fe " iç e r ip iç e r m e d iğ in i ve b u fe ls e fe n in n e y e y a r a d ığ ın ı b ilm e s o r u n u d u r , ö z g ü n , g e ç m iş in fe ls e fe le rin d e n b a ğ ım s ız b ir g ö rü ş m ü d ü r? Y a d a , te rs in e , ta rih s e lc i in s a n ve b ilg i g ö rü ş ü n ü n , k e n d is in e ta m a m la y a n b ir felse fe! ” te m e l " e g e re k s in m e s i m i v a r d ır ve b u te m e l d e z o r u n lu o la r a k g e ç m iş in fe ls e fe le rin d e n b iri d e ğ il m id ir? Ş im d ilik G r a m s c i'n in , o n a g ö re e ğ e r M a rk siz m in fe lse fe sin i d o ğ r u o la r a k s a p ta m a k ve h a z ır la m a k is te n iy o r s a , e n a ç ık te r im le r le k o n m a s ı g e r e k e n b u s o r u n a y a n ıtın ı b e lir tm e k le y e tin m e z o r u n d a y ız . O n a g ö re , ta rih s e lc i in s a n v e b ilg i te o ris i b i r " t a m " fe ls e fe , b ü tü n se l v e ö z g ü n b ir d iin y a g ö rü şü d ü r. M a k siz m , M a n i'm ö ğ r e n c ile r in d e n ç o ğ u n u n s a n d ık la n g ib i, o n a te m e l h iz m e ti g ö rm e k ve o n u ta m a m la m a k ü z e re y a b a n c ı k ö k e n li b ir " g e n e t f e ls e f e " y e g e r e k s in m e d u y a c a k b ir " b a s it t a r i h y o r u m u " ( t . 2 , p . 8 1 ) d e ğ ild ir :" ... p r a k s is fe lse fe si3 0 , d iy e y a z a r , ta rih y o ru m u daha so n rak i k e n d in d e , o n u o lm a k ta n ç ı k a n p g en e l fe lse fe d u r u m u n a d ö n ü ş tü r e c e k b ir g e liş m e n in ö ğ e le r in i ta ş ıy a n b a ğ ım s ız ve Özgün b ir f e ls e fe d ir" ( t .2 , p . 8 2 ) . B u te z : " M a rk s iz m in fe lse fesi n e d ir ? " s o r u s u n u y a n ıtla m a k iç i n G ra m sc i ta r a f ın d a n k u lla n ıla n y ö n te m b ilirn s e l ilk e y i d ile g e tirir. G e n e d e b ilin e n v e ç ö z ü lm ü ş b ir s o r u n u n s ö z k o n u s u e d il­ d iğ i g ib i b ir d u y g u u y a n a c a k tır : M a rk siz m in felse fe si m a te r y a liz m d e ğ il m id ir? B u y a y g ın k a n ı G ra m s c i'y e g ö re k u ş k u s u z o lm a k ta n ö y le s in e u z a k ­ t ı r ki ilk in o n u n iç in s o r u n u n m e m iz g e r e k iy o r. 30 Y an i M a rk siz m . k e n d in i h a n g i te rim le r le k o y d u ğ u n u b e l ir t­ BÖLÜM II M A R K S ÎZ M İN F E L S E F E S İN İ N A R A Ş T I R I L M A S I D a h a ö n c e k i b ir k e ş im d e fe lse fe l b ilg in in n e o ld u ğ u n u a ç ık la m a y a ç a l ı ş t ı k v e s o m u t t a r i h b ilg isi v e ta rih y a z ım ı y ö n te m i o ld u ğ u fik rin i o r t a y a koyduk. Bu b iç im d e ta n ım la n ın c a , M a rk s iz m , ta m (intégrale) fe lse fe o la ra k d e ğ il, a m a "b a s it" ta r ih v e p o litik a te o ris i o la r a k g ö rü n ü r. K im i fe ls e fe ta r ih ç ile r i ta r a f ı n d a n , M a rk siz m iş t e b ö y le g ö s te r ilm iş tir ve b u n e d e n le d e ç o ğ u k e z a n c a k ta r ih e v e ta r ih in o r ta y a ç ı k a r d ığ ı fe lse ­ fel s o r u n la r a a y r ılm ış y a p ıtla r ın k im i k e s im le rin d e s ö z k o n u s u e d ilir. B u a ç ık la m a la r , çoğu k e z , ile r d e sö z ü n ü y e n id e n e tm e m iz g e r e k e c e k ik i y o r u m la m a y a n ılg ıs ın ın iz in i ta ş ır la r . M a rk siz m , y a tarihsel b elirlenim cilik (d éterm in ism e h istorique) o la r a k , d o ğ a b ilim le rin in y o n te m b ilim s e l ilk e ­ le rin in ta r ih e u y g u la n m a s ı o la r a k ta s a r la n ır, y a d a , B o s s u e t, K a n t ve H e ­ g e l'd e b ir ta r i h f e ls e fe s in in o lm a sı a n la m ın d a , bir tarih felsefesi d u r u m u n a g e tir ilir — b u d a , b iz i, k a ç ın ılm a z o la ra k a ş k ın (transcendant) b ir Id e a y a da İ lk e n in g itg id e ile rle y e n g e r ç e k le ş m e s i o la r a k T a r ih ” in a k ış ın ı az ç o k k e y f e b a ğ lı y e n id e n k u r a n , y e n id e n ta s a r la n a n " tü m e l b ir b iç im d e önsel olarak (a priori) s o m u t b ilg in in d ış ı n d a ve ü s tü n d e b ir fe ls e fe a n la y ış ın a k a v u ş tu r u r . M a rk sist t a r i h g ö rü şü n ü n ö z g ü n lü ğ ü n ü n , ta m d a b u ik i y a n ılg ıd a n k u r tu lm a k ta o ld u ğ u n u g ö re c e ğ iz ( t .2 , p . 1 2 5 v e p . 1 8 5 ; O .C ., p . 1 2 8 ) . Ş im d ilik b iz i ilg ile n d ire n ş e y , b u b iç im d e , M a rk siz m in “ ta m " fe lse fe o la ra k d e ğ il, a m a k ısm i ö ğ e , ö zel ö ğ r e ti o la ra k ta s a r la n m a ­ sıd ır. B ö y le a lın ın c a , M a rk siz m , ç e ş itli f ilo z o f y a d a ta r i h ç ile r ta r a f ın d a n , a 2 ç o k b ü tü n se ! o la ra k y a d a az ç o k d o ğ r u lu k la , ç o ğ u k e z k a b u l e d ilm e k te y a d a iç e r ilm e k te d ir . F else fe l b a k ım d a n " y a n s ız ” , “ o lg u c u " o lm a k is te ­ y en ta r ih ç ile r ta r a f ı n d a n v e rim li b ir y ö n te m b ilim o la ra k k a b u l e d ilm e k te , k e n d i fe lse fe le ri o la n ve o n u te m e l o la ra k ö n e r e n f ilo z o fla r ta r a f ın d a n d a iç e r ilm e k te d ir . B u tu tu m la r , k e n d i b a ş la r ın a , M a rk siz m in , G ra m s c i'n in d e d iğ i g ib i, " b i r m o d e rn k ü ltü r u ğ r a ğ ı" ( t . 2 , p . 8 1 ; O . C . , p . 8 1 ) d u r u m u n a g e lm iş b u lu n d u ğ u n u n k a n ıtıd ır la r. A m a , M a rk s iz m in , k e n d i k e n d in e y c te ıı ta m b ir felse fe o lm a y e te r liğ in e d e k a rş ı ç ık m a a n la m ın a g e lirle r. Bu felse fel e k s ik lik y a d a y e te r s iz lik s u ç la m a s ın a k a r ş ı, M a rx 'in y a n d a ş la rın ın ç o ğ u , M a rk siz m in fe lse fe sin in v a r o ld u ğ u ve b u fe lse fe n in d e , d o ğ a lb iliin le r d e k i ile rle m e ve d iy a le k tik s a y e s in d e y e tk in le ş m iş b u lu ­ n an m a te r y a lis t d ü n y a g ö rü şü o ld u ğ u y a n ıtım v e rirle r. M a rk siz m d e n ile n o ta rih ve p o litik a b ilim in in felsefel te m e li o n la ra g ö re iş t e b u d u r ( t .2 , p. 8 0 vo 1 3 2 ; O .C ., p . 1 3 8 ). S ta li n 'in D iya lek tik M ateryalizm ve Tarihsel M a tery a lizm 1 b a ş lık lı k ü ç ü k y a p ıtç ığ ı b u b a k ım d a n b u y o r u m u n " e ş s iz " b ir ö r n e ğ i o la ra k k a lır. V e k im i M a rk sist f ilo z o fla rın e le ş tiris in e b u lu n m a la r ın a k a r ş ın 2 , g iriş m iş e le a ld ığ ım ız s o r u n u n h e n ü z y o ğ u n b ir b iç im d e y a y g ın ç ö z ü m ü n ü n b u y a p ı tç ı k ta b u lu n d u ğ u d a s ö y le n e b ilir. B ir z a m a n ­ la r " k e s in lik " s a y ıla n ş e y le r ş im d i ç o k b ü y ü k " ş e m a tiz m " o la r a k g ö rü n ü ­ y o r , a m a , y o r u m u n ö zü , M a rk sist m ilita n la r ın fe lse fe l b ilin c in d e k i v arlığ ın ı s ü rd ü rü y o r v e M a rk siz m in fe lse fe sin in ta r a lın d a n d a y in e le n iy o r. n e o ld u ğ u n u a ç ık la y a n y o r u m c u la r Y a p ıtç ığ ın p la n ı b ile ç o k a n la m lıd ır. " T a rih ­ sel m a te r y a liz m " , y a n i M a rk sist ta r ih ve p o litik a te o ris i, b u y a p ı tç ı k ta , " d iy a le k tik m a te r y a liz m ” iıı ta rih e M a rx ta r a f ın d a n y a p ıla n u y g u la m a s ın ın so n u c u o la ra k g ö s te rilm iş tir. S o ru n u n g e r ç e k ta rih se l te rim le r in in tu h a f b ir y e r d e ğ iş tir m e s id ir b u , ç ü n k ü o la ra k a slın d a , M a rk siz m ta r ih ve in sa n te o ris i o r t a y a ç ı k m ış t ır ve s o r u n d a , ta r ih ve in sa n te o ris i o la r a k , M a rk siz­ m in ta m b i r d ü n y a g ö rü şü iç e r ip iç e r m e d iğ in i v e n ite liğ in in n e o ld u ğ u n u b ilm e s o r u n u n u n t a k e n d isid ir. M a rk siz m in , o " d iy a le k tik m a te r y a liz m " d e n ile n fe lse fe sin e g e lin c e , o d a ik iy e a y n lır : g e r ç e ğ in ve b ilg in in y o r u m ­ la n m ası o la n m a te r y a liz m ile , g ö rü n g ü le rin k a rş ılık lı b a ğ ım lılık la rın ı ve, n ic e liğ in n ite liğ e d e n im c i d ö n ü şü m ü y le b e lirg in le ş e n s ü re k li o lu ş 'la n n ı (devenir) ta n ım a y a n , b u o l u ş ’u n k a y n a ğ ın ın , ş e y le r in k e n d i ö z ü n d e k i ç e liş ­ il 2 E d ıtio n s S o cia les. l i . G A R A U D Y , E xa m en des idees d e Staline cn philosophie.C ahier du ■cvmmunisme!, n o 7., 8-, 1 9 6 2 . k in in d o ğ u ş v e g e liş m e s in d e b u lu n d u ğ u n u b ilm e y e n " m e ta f i z ik " y ö n te m ­ d e n ü stü n d ü şü n ce- " y ö n t e m " i , " d iy a le k tik " . M a te r y a liz m in M a rk s iz m e fe lse fe l te m e l h iz m e ti g ö re n te o r i o ld u ğ u y o lu n d a k i te z le y e tin m e k ü z e re , b u ö ğ r e tin in o r ta y a ç ık a r d ığ ı b ü tü n s o ­ r a n la r ı ş im d ilik b ir y a n a b ıra k a lım . B u m a te r y a liz m ü ç n o k ta d a ö z e tle ­ n ir. B irin c isi m a d d e v e tin , v arlık ve d ü ş ü n c e iliş k ile riy le ilg ilid ir ve m a d d e y le v a rlığ ın tin ve b ilin ç ü z e rin d e k i ö n c e liğ in i (prim at) o lu m la r . M a d d e , s a ltık b ir T in 'in y a ra tm a s ı d e ğ ild ir , ta r ih î b o y u n c a tin i, b ilin c i, d ü ş ü n c e y i ü r e te n o d u r (m a d d e d ir ). İk in c isi, " d ı ş d ü n y a n ın g e r ç e k liğ i" s o r u n u d u r . M a te r y a liz m , " id e a lis t" g e r ç e k g ö rü n ü şü r e d d e d e r ve d ü n y a n ın " n e s n e l o l a r a k " , y a n i in sa n ın v e b ilin c in in d ış ın d a ve o n la r d a n b a ğ ım s ız o la ra k v a r o ld u ğ u y o lu n d a k i " g e r ç e k ç i" ("rea liste") ö ğ r e tiy i sa v u n u r. Ü çü n cü sü g n o s e o lo jik tir ve b ilg iy i n e s n e l o la r a k v a ro la n g e r ç e ğ in in sa n d ü ­ ş ü n c e s in d e k i " y a n s ı" a ı o la r a k d ü şü n ü r. B ilim se l y a d a d o ğ r u b ilg id e , b u " y a n s ı " d a n e s n e ld ir, d ü ş ü n c e n in n e s n e y e u p u y g u n lu ğ u d u r . G e le n e k s e l fe lse fe l s ö z lü k te , b irin c i te z m a te r y a lis t o la ra k n ite le n ir ve tin s e lc iliğ in , Ö rn e ğ in ta n n b ilim le r in tin s e lc iliğ in in k a r ş ıs ın a k o n u lu r . İk in c i ve ü ç ü n c ü n o k ta la r a g e lin c e , o n la r d a v a rlık ve b ilg i ö ğ r e tis i o la ra k g e r ç e k ç iliğ i ta n ım la rla r . " g e rç e k ç i" b e lir tic i B u " g e r ç e k ç i" v a rlık b ilim (ontologie) ile b u b ilgi k u ra m ı (gnosealogie), y a ln ız c a m a te r y a lis t f e ls e fe le r jn n ite lik le r i d e ğ ild ir le r , ö r n e ğ i n D e s c a rte s ’t a ve o n d a n ö n c e $ $ d İ‘ T h o m a s d ’ A q u in ’d e d e b u lu n a b ilir le r. B u d ış d ü n y a y ı ve o n u n e s n e l o la ra k " y a n s ı" ta b i le n b u in sa n d ü ş ü n c e s in i T a n n 'n m y a r a ttığ ı ş e y le r o la ra k g ö re n o r t a k d u y u n u n (sens c o m m u n ) d a g e r ç e k ç iliğ i o la n b u ta n n b llim s e l y a d a m a te r y a lis t " g e r ç e k ­ K ilis e 'n in re s m i ö ğ r e tis i d e b u d u r . A y n ı z a m a n d a ç ilik " k a r ş ıs ın d a , G ra m s c i’n in " ö z n e lc i g e r ç e k te o r i s i” a d ım v e rd iğ i ve en v e rim li e ğ ilim i, H e g e l'd c d o r u k n o k ta s ın a v a rm a k ü z e re , k la sik A lm a n fe ls e fe s in d e g e lişe n " i d e a lis t" g e r ç e k ve b ilg i te o ris i y e r a lır ( t .2 , p. 1 3 8 ; O .C ., p . 1 4 5 ) ; a ş k ın lık (tra r u c c n d ö n c e j fe ls e fe le rin in b ir e le ş tiris in e sıkı sık ıy a b a ğ lıd ır b u te o r i ( t .2 , p .1 5 0 ; O .C ., p . 1 5 9 ) : id e a lis t A lm a n g ü lü ş le ­ rin in b u iç k in c iliğ i' (im m a n en tism e), m a te r y a lis tle r in T in 'in d ış ın d a katarı m a d d e se l v a rlığ ın a o ld u ğ u d e n li, g e le n e k se l ta n n b ilim le r in D ü n y a n ın ve in sa n ın y a r a tıc ıs ı o la n s a ltık V a riığ ın a d a k arşıd iT . F e ls e fe ta r ih in in b u b ir ­ k a ç ilk se l ö ğ e s in in y in e le n m e s i, s o n r a d a n b iz e y a ra rlı o la c a k tır . S tııü n ':u y a p ı tç j ğ m a g ö n d e r m e y e g e lin c e , G ra m s c i’n in 1 9 3 0 ’a d o ğ r u y a z d ığ ı Hapishane D e fte r le r in d e b ö y le b ir g ö n d e r m e e lb e tte b u lu n m a z .G r a r ıs c i, P le k h a n o v ’u n M arksizm in T em el Sorunları ( 1 9 0 8 ) y a p ı tın a ( t.2 , p . 8 0 ), y a d a B u k lıa r in 'in Tarihsel M ateryalizm Teorisi, Halk İç in M arksist S o s y o ­ loji E lkîta b ı ( 1 9 2 1 ) y a p ıtın a ( t .2 , p. 1 1 7 ; O .C ., p. 1 2 2 ) y ö n e lir . Iiu sor: y a p ıt ç o k a y r ın tılı b ir ir d e le m e k o n u s u o lu r ve b u A n ti-B u h h a rin d e , m a te r y a liz m i M a rk s iz m in g e r ç e k felsefesi o la r a k , fe lse fe l O rto d o k s lu k o la ­ rak g ö s te re n a k ım ın a m a n s ız b ir e le ş tiris id ir . " O r to d o k s " d e n ile n bu m a te r y a lis t a k ım , s ö z d e M a rk siz m o la n o " b a s it" ta rih v e p o litik a te o r is i­ n in fe lse fe l ta m a m la y ıc ıs ı ve te m e li o la ra k , b ir b a ş k a fe lse fe y i, ö r n e ğ in y e n i- K a n tç ılığ ı ö n e r e n a n ti- m a te r y a lis t e ğ ilim le re k a rş ı ç ık ıy o r d u ( t .2 , p. 8 0 ). G ra m sc i, id e a lis t " r e v i z y o n " la n o ld u ğ u m a te r y a lis t a k ım ı d e n li, " o r t o d o k s " d e n ile n d a k a b u l e tm e z ve, ik i k ö k te n c i ve d o ğ r u s u n u s ö y le m e k g e re k irs e ş a ş ır tıc ı t e z k o y a r a k , M a rk siz m in felsefesi s o r u n u n u te p e d e n tır n a ğ a y e n ile ş tir ir . M A R K S İZ M İN F E L S E F E S İN İ N H A Z IR L A N M A S I G E R E K İR 1g ö rü şü , G ra m s c i'y e g ö re , g ö rm ü ş b u lu n d u ğ u m u z g ib i, M a rk siz m b ir d ü n b ir ta m f e ls e f e d ir ; o lg u c u b ir " t o p lu m b ilim " , y a d a " b a s it” b ir ta rih ve p o lit ik a te o ris i d e ğ ild ir ; a m a , b u felse fe " m e v c u t" d e ğ ild ir y a d a a n c a k ö r tü k b i r b iç im d e m e v c u ttu r : h a z ırla n m a sı g e re k ir. G ra m s c i'n in y e ­ r in e g e tirm e k is te d iğ i ve M a rk sist f ilo z o fla ra ö n e r d iğ i G e n e d e y a n lış a n la ş ılm a y a lım : M a rk siz m in h iç b ir ş e y iş , iş te b u d u r . i o l m a d iğ in i, y a d a o n d a s a ğ la m b ir ş e y b u lu n m a d ığ ın ı sö y le m e k a n la m ın a g e lm e z b u . O k e n d in i id e o lo jile rle , d e v le tle , s ın ıf sa v a ş ım la rıy la , e k o n o m i p o litik le , v b . ilgili b ir ö ğ r e ti le r b ü tü n ü , d a h a g e n e l b a k ım d a n b ir ta rih se l o lu ş te o ris i o la ra k g ö s te r ir ; ö t e y a n d a n , b ir y ü z y ıld a n b e ri g e z e g e n im iz in b ü tü n u lu s la ­ rın d a n m ily o n la r c a in sa n ın e k o n o m ik , p o lit ik , e n te le k tü e l ve m o ra l y a ş a ­ m ın ı iy ic e a lla k b u lla k zam an d a hem e tm iş p r a tik b ir d e v in im d ir d e . ö y le y s e , a y n ı te o r ik ve h e m d e p r a ti k , ç o k g e r ç e k b ir v a r o lu ş u v ard ır. A m a, b iz ş im d ilik M a rk siz m in felsefesin d en sö z e d iy o r ve k e n d i k e n d im iz i b u fe ls e fe n in g e r ç e k v a ro lu ş u ve n ite liğ i k o n u s u n d a s o r g u y a ç e k iy o r u z . O y sa, M a rx 'in k e n d i felse fe sin i h iç b ir z a m a n d iz g e li b ir b iç im d e se rg ile ­ m e d iğ i d e ta rih se ] b ir o lg u d u r . D izgeli (systém a tiq u es) y a p ıtla rı fe ls e fe y e d e ğ il, a m a , O ld u k ç a s o m u t ta r i h y a d a e k o n o m i p o litik s o r u n la r ın a a d a n m ı ş l a d ı r . d iz g e li b ir b iç im d e b ir ta r i h te o ris i h a z ır la r k e n , f ilo z o f ç a lış m a ­ sı y a p a r ; a m a , b ir. t a r i h te o ris i ilk b a k ı ş ta ta m b ir fe ls e fe y e , b ü tü n se l b ir g e rç e k lik g ö rü ş ü n e b e n z e m e z . K . M a rx , d o ğ r u s u n u s ö y le m e k g e re k irs e , g e n e l o la ra k fe lse fe y le d e u ğ r a ş ır , a m a b u işi b ö lü k p ö r ç ü k , ç o ğ u a n c a k ö ld ü k te n s o n r a y a y ım la n a n ve ç o ğ u k e z h a t ta ta m a m la m a d ığ ı p o le m ik y a p ıtla r d a y a p a r 3 U z u n sö z ü n k ısa sı, M a rk siz m in fe lse fe si, fe lse fe l a n la m la r ın ın ç ık a r ıl­ m a la rı g e r e k e n Ö z d e y işle r ve y ö n te m b ilim s e l ö lç ü tle r b iç im i a l tın d a m e v ­ c u t t u r : " P r a k s is fe lse fesi ö z d e y iş le r ve p r a tik ö lç ü tle r b iç im i a ltın d a , a n b ir r a s tla n tı s o n u c u d o ğ m u ş t u r , ç ü n k ü , b u fe ls e fe n in k u r u c u s u k e n d i e n te le k tü e l g ü ç le rin i b a ş k a s o r u n la r a , ö z e llik le (d izg e li b ir b iç im a tlın d a ) e k o n o m ik s o r u n la r a a d a m ış tır , a m a , b u p r a tik de, ö lç ü tle r ve b u ö z d e y iş le r ­ ö r tü k o la r a k b ü tü n b ir d ü n y a g ö rü şü , b ir fe lse fe v a r d ır " ( t .2 , p . 1 2 5 ; O .C ., p . 1 2 8 ) . tta ly a n f ilo z o f u 8 . C ro c e d e , M a rk siz m le d e r in d e n ilg ile n ­ d iğ i e n te le k tü e l y e t iş m e y ılla n s ır a s ın d a a y n ı s a p ta m a d a b u lu n m u ş tu 4 , a m a , o b u n d a n ta m a m e n k a r ş ı t s o n u ç la r ç ık a r d ı: o n a g ö re , M a rx b ir f ilo z o f d e ğ ild ir v e M a rk s iz m , ç o k b ü y ü k ö n e m in e k a r ş ın , b i r d ü n y a g ö rü şü d e ğ il­ d ir ; M a rx , fe ls e f e n in y e r in e p ra k sisi g e ç ir e n b ir d e v rim c id e n b a ş k a b ir şe y d e ğ ild ir . " T e o r i k " M a rk siz m e g e lin c e , C ro c e o n u n ö n e m in i, ta rih s e l a r a ş tır m a y ı z e n g in le ş tir e n b e lli b ir s a y ıd a " y o r u m la m a k u r a lı” b u lm u ş o lm a s ın d a g ö rü r. M a rx 'in özse! d e ğ im i, ta r ih ç ile r in d ik k a tin i e k o n o m ik o la y la n n ö n e m i ü z e rin e ç e k m iş o lm a k tır . A y n c a , b u ta rih s e l a r a ş tır m a " p r a t i k ö lç ü tle r i" n in h iç b ir fe lse fe l a n la m ı d a y o k t u r ve o n la r d a b ir a n la m b u lm a k d ü şü n ü lü n c e d e , g e rç e k f e ls e fe n in y a d s ın m a s ın ın ta k e n d is i o la n m e ta f iz ik b i r m a te r y a liz m d e n b a ş k a b ir y e r e v a rıla m a z . G ra m s c i'n iıı d e , M a r x 'm y e n i d ü n y a g ö rü şü n ü d iz g eli b ir b iç im d e se rg ile m e m iş b u lu n d u ğ u s a p ta m a s ın a d a y a n m a s ın a k a r ş ın G ra m s c i'd e n a k ta r ıla n m e tn in o ld u ğ u g ö rü lü y o r, ö y le y s e , b u ( t .2 , p . 7 6 ; O .C ., p . 7 7 ) , y u k a r d a C ro ce g il M a rk siz m y o r u m u n u n k e s in re d d i y e n i d ü n y a g ö rü şü n ü h a z ır la m a k , ç ık a r ıp o r t a y a k o y m a k , ö r tü k te n b e lir tiğ c g e ç iş i g e r ç e k le ş tir m e k g e re k ir. M ark s im in fe lse fe sin i e le ş tire l b ir b iç im d e k u r m a k , y a d a d a h a d o ğ r u s u y e n id e n k u r m a k g e r e k ir, ç ü n k ü , M a rk siz m in felse fe si o la r a k ö n e r ilm iş b u lu n a n ş e y , d o ğ r u lu k ta n u z a k ve y a b a n c ı t ü r e t i m l i d i r ( t .2 , p . 1 2 4 ;O .C ., p . 1 2 7 ). " ö r t ü k o la r a k " " b ü tü n b ir d ü n y a g ö rü ş ü " n ü iç e r e n b u " Ö z d e y iş le r" ve b u " p r a t i k ö lç ü tle r " n e le r d ir ? " ö z d e y i ş l e r " , h e m e n , 1 8 8 8 'd c E n g els ta ­ ra f ın d a n b u lu n u p y a y ım la n a n " F e u e r b a c h ü z e rin e te z le r " i d ü ş ü n d ü rtü y o r. G ra m sc i b u te z le ri ö z e l b jr m e tin g ib i d ü şü n ü r v e sık sık o n la r a b a ş v u ru r. A y n c a , b u te z le ri, o n la r d a fe lse fe y le p ra k sis ih b ir liğ in in o lu m la m a s ın ı ve 3 4 G R A M S C t'n ijı b u y a p ıtla r d a n k im ile rin i, ö z e llik le ü n lü 184 4 E ly a z­ m a la rın ı g ö rm e d iğ in i d e b e lir te lim . M a terializm o sto rico ed eco n o m ía marxistica, B a ri-L a te rz a , ve Socia­ lism o e filosofía, in Conuersazioııi criticke, I, B a ri-L a te rz a . d o la y ıs ıy la y e n i b ir fe lse fe a n la y ış ın ı g ö rm e k ü z e re , C ro c e g il b iç im d e y o r u m la m a y ı d a k a b u l e tm e z ( t .2 , p . 2 3 2 ) . B a ş k a b ir ö z d e y iş ö m e ğ i d e , y ığ ın la r ın iç in e İşle d ik le ri z a m a n , fik ir le r in m a d d i g ü ç le r d u r u m u n a g el­ d ik le r i y o lu n d a M a rx ta r a f ın d a n s ık s ık y a p ıla n u y a n d ı r ( t .2 , p. 49; O .C ., p . 7 5 ) . G ra m s c i, b u ö z d e y iş te , k o l e k t i f " d a v ra n ış k u r a ll a n " d u r u ­ m u n a g e le n b i r fe ls e fe n in p ra k s is in b ir a ltü s t o lu ş u n u b e lir ttiğ i v e b ö y le c e y e n i b ir ta rih s e l g e r ç e k liğ e y o l a ç tığ ı rih se l y o r u m la m a ö lç ü tü " öm eği te m e l " u ğ r a ğ ı " k a v ra r. " P r a tik t a ­ o la r a k , M a r x 'in , k e n d i s o r u n la r ın ın —v e d a h a a ç ık ç a s ı ü r e tic i g ü ç le rle ü r e tim iliş k ile ri a ra s ın d a k i ç a tış m a n ın — b ilin c in e , in s a n la n n id e o lo ji a la n ın d a v a r d ık ta n y o lu n d a k i f i k r i n i 5 a la c a ğ ız ( t .2 , p . 3 9 ; O .C ., p . 6 3 ) . M a rk siz m in f e ls e fe s in in , Hapishane D e fte rle ri’m n ö n e r d ik le r i o e le ş tir e l y e n id e n k u r u lu ş u n u n n e y e d a y a n d ığ ın ı e n iy i a n la ­ m a o la n a ğ ı v e re n Ö rn e k , k u ş k u s u z b u d u r . B u f o rm ü l ü z e r in d e d ü şü n ü m , G ra m s c i'y e , ta rih s e l o l u ş 'u in a n ç la r ın ın b e lk ili (p ro b lé m a tiq u e) b ir ta rih s e l d u r u ın iç in d e d e v in im e g e ç ir d ik le ri in s a n to p lu lu k la r ın ın e y le m i s o n u c u o la r a k k a v ra m a o la n a ğ ın ı v e rir; " ta r ih s e l d iy a le k tik " in s a n y a p ı tı o la ra k a n la ş ılm ış , ü s ty a p ıla n n a lty a p ıla r a u y g u n lu ğ u h e r tü rlü m e k a n iz m d e n a n n m ış , h e r tü rlü belirlenim cilik (d éterm in ism e) k a lın tıs ı d ış a r d a b ır a k ılm ış tır ( t.2 , p . 4 0 ; O .C ., p . 6 4 ) . A m a h e p s i b u d e ğ il; M a rk s iz m in b ilg i te o r is in i, G ra m s c i'n in ş u f o rm ü le d a y a n a r a k ve o n u k e n d i sö z c ü k a n la m ın ı a ş a n b ir a n la m d a a la r a k h a z ır la d ığ ın ı d a g ö r e c e ğ iz : h e r b ilg i — d o ğ a b ilim le r in in k i d e iç in d e o lm a k ü z e re — ü s ty a p ıs a ld ır6 . Bu y a ln ız c a ilk n o k ta y ı M a rx 'tn çözüm e som ut b a ğ la m a k iç in , e n te le k tü e l M a rk s iz m in e tk in liğ in d e " to h u m fe lse fe sin in özü d u ru ­ m u n d a " v a r o lm a d ığ ın ı; m o d e rn in s a n ın p r a k s is in d e ö r tü k b i r b iç im d e iç e rild iğ in i d e e k le y e lim . G ra m sc ig il te o r i v e p r a ti k ilişk ile ri a n la y ış ın a g ö re , h e r p r a k s is k e n d in d e b ir fe lse fe t a ş ır ; in s a n a l e tk in liğ in b a ş lıc a y ö n le r in d e , d a y a n ı ş ı n ı d ü z e n le y e n k u r a lla r d a ö r tü k b ir b iç im d e b ir d ü n y a g ö rü şü v a r d ır ( t.2 , p p . 3 9 v e 7 5 ; O .C ., p p . 6 3 ve 7 6 ). M A R K S İZ M İN F E L S E F E S İN İ N T E M E L Ö Z G Ü N L Ü Ğ Ü 2- Ş im d i M a rk siz m m fe lse fesi ü z e rin d e k i ik in c i te z e g e ç e b ilir G ra m s c i'y e g ö re b u y e n i fe lse fe k e s in o la r a k " ö z g ü n " , " b a ğ ım s ız " b ir fe ls e fe d ir; M u k s iz m ln a y n c in s te n fe lse fe l d e s te k y a d a te m e lle r e g e re k s in m e s i y o k tu r ; fe lse fe d e h içb ir felse fe si o n u n iç in d e d i r v e, d o la y ıs ıy la , m a t e r y a l i s t — h a t ta o n a a r a ş tır m a y ö n te m i o la r a k " d iy a le k tik y ö n t e ı n " e k le n e re k M a rk siz m e iy i k ö til u y g u n b i r d u r u m a g e tirild iğ i z a m a n î j i k '— iç le r in d e o lm a k ü z e re , h a n g isf1MMg|pL o ls u n , g ^ m i ş l n fe lse fe l b i r a k ı m ı y l a , i c'' ö z d e ş le ş tir ile m e z . ' <'u. F e ls e fe d e M a rk sist " o r t o d o k s i " s o r u n u n u ^ d o ğ r ü b ir b iç im d e k o y m a ­ n ın ve d o la y ıs ıy la " r e v iz y o n iz m " i ta n ım la m a m n te k b iç im i, G ra m sc i iç in , b u d u r ( t , 2 , p . 7 9 ve 1 5 7 ; O .C ., p . 1 6 8 ) . K a r ış ık lık ta n ö n le m e k iç in , b ir n o k t a y ı b e lir te lim . B u te r im le r B irin c i D ü n y a S a v a ş ın d a n ve E k im D e v r im l'n d e n ö n c e İ k in c i E n te r n a s y o n a l iç e r is in d e k a r ş ı k a r ş ıy a g e le n , a y n ı z a m a n d a h e m te o r i k v e h e m d e p o lit ik e ğ ilim le ri a d la n d ır m a k iç in k u lla n ılm ış la rd ır; p o litik a c ı ile te o r is y e n sık ı s ık ıy a , a m a ç o k k a r m a ş ık b ir b iç im d e İç iç e g ird iğ in d e n , s ö z k o n u s u e ğ ilim le r a y n ı z a m a n d a h e m te o r ik h e m d e p o litik b ir n ite lik t a ş ı y o r l a r d ı 7. T e o r ik ve p o litik " r e v iz y o n iz m " in te m silc isi, 1 8 9 9 'd a , So sya lizm in ö n g erekirlikleri b a ş lık lı b ir k i ta p ta M a rk s iz m in te m e l ilk e le rin e s a ld ır a n ve A lm a n so s y a l - d e m o k r a t p a rtis in i " r e f o r m is t " b ir p a r ti d u ru m u n a d ö n ü ş tü r m e y i ö n ere n B e m s te in 'd ır . R e v iz y o n is t d e y im i, M a rk s iz m in d e v rim c i ö z ü n ü ta r t ış m a k o n u s u y a p a n , a y n ı z a m a n d a h e m te o r ik v e h e m d e p o lit ik b ir re fo rm izm i a d la n d ır m a k ü z e re , iş ç i d e v in im in d e ç o k k u lla n ıla n b ir d e y im ğ in , o la r a k k a la c a k tır, ö r n e ­ C ro c e ü z e rin d e k i ird e le m e s in d e , G ra m s c i'n in S o re l ile B e m s te in 'ı C r o c e 'y e b e n z e ttiğ in i ve C r o c e 'n in M a rk siz m k a r ş ıs ın d a k i tu t u m u n d a ö n c e " r e v iz y o n is t" , s o n r a d a " lik id a s y o n is t” ( ta s f iy e c i) b ir d ö n e m a y ırd ığ ın ı g ö r e c e ğ iz ( t.2 , p . 1 7 6 ve 1 7 7 ). S a ğ " r e v iz y o n is t" e ğ ilim e k a r ş ı t o la r a k , İk in c i E n te r n a s y o n a l p a r ti­ le rin d e , K a u ts k y ile P le k h a n o v 'u n e n ü n lü te m s ilc ile ri o l d u k l a n " o r t o d o k s " y a d a " m e r k e z c i” d e n ile n b ir b a ş k a e ğ ilim d a h a g ö rü lü r; b u e ğ ilim , s a ğ r e v iz y o n iz m e k a r ş ı, teo rik o rto d o k s iy i k o r u m a k is tiy o r d u . P o litik v e t e ­ o r ik o la r a k h e r z a m a n ç ö k k u lla n ıla n " r e v iz y o n is t" sö z c ü ğ ü n ü n te rs in e , " o r t o d o k s i " te r im i k u lla n ılm a z o lm u ş t u r . E k im 1 9 1 7 'd e n s o n r a , p o litik re v iz y o n iz m in k a r ş ıtı o la r a k , Ü ç ü n c ü E n te rn a s y o n a lin M arksizm -L eniniz- m i g ö s te rilir. G r a m s d , b i r L e n in is ttir — d o s tu v e y o ld a ş ı T o g lia tti, o n u n iç in ilk İ ta ly a n L c n in is ti, d e r 4—, L e n in is t iş ç i p a r tis in in : P .C .I 'n in ( İ ta ly a n K o m ü n is t P a r tis i) İ ta l y a ’d a k i k u r u c u s u d u r . G ra m sc i, p o litik b a k ım d a n Len in 'e v e E k im D e v rim in c g ö re b elirli b ir y e r e y e r le ş tir ild iğ in d e n , s ın ırla n iy ic e b e lir tilm iş b u lu n a n şu s o ru y a y e n id e n d ö n e b ilir iz : M arksizm in felsefe! o rto d o k sisi n e y e d a ya n tr ? G ra m s c i, iş ç i d e v in im in in k ü ltü re l ta r ih in d e n ç ık a n d u r u m u d o ğ r u ­ lu k la ç ö z ü m le r. B u ta r i h iç in d e , b a ş lıc a te m s ilc is in in P la k h a n o v o ld u ğ u (M arksizm in T em el Sorunları, 1 9 0 8 ) v e B u k h a rin 'in d e k a tıld ığ ı (Tarihsel M ateryalizm Teorisi, R u s ç a s ı 1 9 2 1 , G ram sci ta r a f ın d a n y a r a rla n ıla n F ra n s ız c a ç e v irisi 1 9 2 7 ) o rlo d o k s d e n ile n e ğ ilim le k a r ş ıla ş ır. P le k h a n o v iç in , M a rk siz m in fe lse fe si m a te r y a liz m d ir ve H eg elg il d iy a le k t ik te n anladı* ğı ş e y d e , h e m e n h e m e n h i ç t i r . G ra m s c i’y e g ö re , " o r t o d o k s " d e n ile n e ğ i­ lim , X IX , y ü z y ıl s o n u n u n b ilim c i '(scientistes) ve o lg u c u (positivistes) g ö rü ş le rin e b a ğ lıd ır ( t .2 , p . 8 0 ), B u e ğ ilim , ta r ih ve p o lit ik a te o ris i o la ra k M a rk siz m i, b a ş lıc a e ğ ilim i k e n d in i b ir ''K a n t 'a d ö n ü ş " ile g ö s te r e n , m a ­ te ry a lis t o lm a y a n b ir fe lse fe y le te o r is y e n le r e ta m a m la m a k is te y e n ç e ş it li s o s y a lis t k a r ş ı ç ık a r . G ra m s c i, s ö z k o n u s u e ğ ilim e ö r n e k V iy a n a lı p r o f e s ö r M a x A d lc r ’i n 9 v e İ t a l y a ’d a d a ile P ro f e s ö r o la ra k , p r o f e s ö r A lf re d o P oggi A ld e c h i B a r a to n o 'n u n a d la rın ı verİT ( t .2 , p .8 1 ; O .C ., p .8 3 ). G ra m sc i n in s o n d e r e c e h o r g ö rd ü ğ ü B e lç ik a lı D e M a n ’ın F re u d g il re v iz y o ­ nu d a b u e ğ ilim e b a ğ la n a b ilir . E n so n ıj, s o s y a lis t p a r ti le r ü y e le r i, id e a ­ lis tle r, m a te r y a lis tle r , ta n r ıta n ım a z la r , K a to lik le r, v b . b iç im in d e ö z g ü rc e k ü m e le n c b ile c e k le r in d e n , M a rk siz m in , T o m a s ç ıh k d a h il h erh a n g i b ir fe lse fe ta r a f ın d a n s a v u n u lu p h e rh a n g i b ir fe lse fe y le b ü tü n le ş e b ile c e ğ in i d ü ş ü n e n O tto B a u e r 'in " b ilin e m e z c i" ("a g n o stiq u e") k o n u m u v a rd ır ( t .2 , p . 8 0 ve 1 5 8 ; O .C ., p . 1 6 9 ). Ç o k ö n e m li b ir b a ş k a o la y , G ra m s c i'n in d ik k a tin i ç e k e r . d e r, " b ir m o d e rn M a rk siz m , k ü ltü r u ğ r a ğ ı” o lm u ş , fik irle ri y a d a y e n i d ü ş ü n m e b iç im le ri, a z .ç o k b ilin ç s iz o la ra k s o lu n a n h a v a d u r u m u n a g e lm iş le rd ir. M a rk siz m in k im i ö ğ e le r i, b u rju v a z in in e n te le k tü e l ö n d e r le r in in felse fe si ta r a f ın d a n , b e lir tik y a d a ö rtiik b ir b iç im d e , ( t .2 , p r a g m a c ılığ ın 8 9. iş t e b ö y le s o ğ u r u lm u ş la r d ır p . 81 ve 8 3 ; O .C ., p . 8 3 . 8 4 ). .S o r e l'in , G e n tile 'n in , B e rg s o n ’u n ve d u ru m u b u d u r ; a m a , o la y ö z e lik le , ö r n e ğ in M a rk siz m i A n to n io Gramsci, c h e f d e ta classe ouvrière italienne p a r P A L M IR O T O G L IA T T I, 1 9 3 7 . H apishane M e k tu p lu n ’n ın F ra n s ız c a ç e v iris in e g iriş o la r a k y a y ım la n m ış tır . E d itio n s S o c ia le s , Ç e v ire n : J e a n N o a ro . G o ld m a n n 'm R echerches dia lectiq u es' d e k i d a h a ö n c e a n ıla n m a k a le sin e b a k ın ız . t a r i h ç in in d ik k â tin i e k o n o m ik y a ş a m ın ö n e m i ü z e rin e ç e k e n " b i r d e n e y c i (em prique) a r a ş tır m a k u r a lı" d u r u m u n a g e tir e r e k k im i ö ğ e le r in i b e l ir tik ç e so ğ u ran , i y a n ılg ın ın am a " ö r tü k " a lın tıla r ın d a d ö k ü m ü y a p ılm a sı g e re k e n ( b k z : p r a ti k k ö k e n i te o r is i) C r o c e 'd e ir d e le n e b ilir ; h a t ta C r o c e 'n in tü m " ta r ih s e lc i” fe ls e fe s in in , M a rk s is t ta rih s e lc iliğ in k u rg u I d ile ( d e r in ) çe v iiris i o ld u ğ u b ile s a v u n u la b ilir ( t .2 , p . 1 9 8 ) . M a rk s iz m in ö ğ e le r in in m o d e r n fe ls e fe n in id e a lis t e ğ ilim le riy le b u b ir le ş im i ( co m b in a iso n ) G ra m s c i t a r a f ı n ­ d a n ç o k b ü y ü k b ir k ü ltü re l ö n e m ta ş ıy a n b ir ş e y o la r a k g ö rü lü r v e b u n ., d ik k a t b ile e tm e d ik le r in d e n ö tü r ü , " o r t o d o k s ” la n k ın a r ( t .2 , p . 8 1 ; O .C ., p . 8 1 ) . D e m e k k i, G ra m sc i ta r a f ı n d a n s a p ta n m ış b u lu n a n ü ç ö n e m li g ö rü n g ü ş u n la r d ır : " o r t o d o k s " d e n ile n m a te r y a lis t e ğ ilim ; h e r ş e y d e n Ö n ce yeni - K a n tç ı id e a lis t e ğ ilim ; b ir m o d e r n k ü ltü r " u ğ r a ğ ı " d u r u m u n a g e lm iş b u lu ­ n a n M a rk s iz m in ö ğ e le r in in a z ç o k a ç ık y a y ılm a v e s o ğ u r u lm a s ı1 ° . H e r ik i k a r ş ı t e ğ ilim d e , G ra m s c i'y e g ö r e , a y n ı d e r e c e d e y a n l ış tı r la r ; h e r ik isi d e te m e l b ir n o k t a ü z e rin d e b irle ş ir le r : h e r ik isi d e , ta r i h ve p o litik a t e o r i ­ si o la ra k M a rk siz m in , k e n d is in e te m e l h iz m e ti g ö rm e k ü z e re b ir g e n e l f e ls e ­ f e y e g e re k s in m e s i o ld u ğ u n u d ü ş ü n ü rle r ve b u fe lse fe l te m e li, g e r ç i k a r ş ıt y ö n le r d e , a m a g e ç m iş in k e n d ile r in e b u işle v i d e ğ iş tir ile n fe lse fe le ri a r a s ın d a g ö r d ü rtm e k ü z e re b ir a z a r a y a c a k la r d ır . Ö y le y s e , h e r ik isi d e , g e r­ ç e k O rtodoksluğun, M a rk siz m in ( h a z ırla n m a s ı g e r e k e n ) fe lse fe sin in ta m a m iy le ö z g ü n , y e n i, b a ş k a h e r f e ls e fe d e n b a ğ ım s ız o ld u ğ u n u a n la y ış ın a d a y a n d ığ ın ı; b u fe ls e fe n in b a ş k a y e r d e n ith a l e d ilm e y ip , ta r i h ve p o lit ik a te o ris i o la r a k M a rk siz m in k e n d is in d e n ç ık a n lm a s ı g e r e k tiğ in i; b ir b a ş k a 10 B u o la y h e r z a m a n g ü n c e ld ir, h a t ta b u g ü n M a rk sist o lm a y a n f ıto z o f la r ta r a f ı n d a n M a rk siz m e b e lir tik b ir k a tılm a b iç im in e b ile b ü rü n ü r. İ ş ç i d e v in im i ta r a f ın d a n a lın m ış b u lu n a n y o l, b ö y le ö lç ü le b ilir. B ö y le c e , S A R T R E , 1 9 5 7 'd e M a rk siz m in " ç a ğ ım ız ın fe lse fe si" , " h e r tik e l d ü ş ü n c e n in f u n d a to p r a ğ ı ve tü m k ü ltü rü n ç e v re n i ( u f k u ) o ld u ­ ğ u n u ” y a z a r. " M a rk s iz m a ş ıla m a z , ç ü n k ü o n u n d ü n y a y a g elm esi o la ­ n a ğ ın ı s a ğ la y a n k o ş u ll a r h e n ü z a ş a m a m ış la r d ır . D ü ş ü n c e le rim iz , n e o lu r la r s a o ls u n la r , a n c a k b u f u n d a to p r a ğ ı , b u h ü m ü s ü z e rin d e o lu ş a ­ b ilirle r ; o n la r y a M a rk siz m in k e n d ile r in e s a ğ la d ığ ı ç e r ç e v e d e k a la c a k , y a d a b o ş l u k t a y iti p g id e c e k ve g e r ile y e c e k le r d ir" (O u e s fıo n d e m e t h o d e in Critique d e la R a is o n d ialectique, p . 2 9 v e 1 7 ). ( T ü r k ç e b ir ç e v iri iç i n , b k z : i.- P . S A R T R E , " Y ö n te m A r a ş tır m a la r ı" , Y A Z K O , İ s ta n b u l , 1 9 8 1 , s. 3 8 ve 1 8 .) M a rk siz m in y ü k se k k ü ltü r a la n ı ü z e rin d e k i h e g e m o n ik iş le v in in b ir ta n ın m a s ıy la b ir lik te , b u m e tin s e r t b ir fe ls e fe l e le ş tiri ilk e s in in d e ğ e rli b e lir tis in i d e iç e rir. U y g u n k u lla n ım ın ı h e r k e s k e n d i y a p s ın . d e y iş le , M a rk siz m in k e n d i k e n d in e y e t tiğ in i , felsefel b a k ım d a n ö z e rk o l d u ­ ğ u n u a n la m a k s ız ın , M a rk siz m i ik ili b ir revizyondan g e ç irirle r. F else fe l orto d o ltsi s o r u n u n u b u g e r ç e k te rim le r iy le k o y m u ş b u lu n a n y a ln ız c a b ir te k M a rk sist te o r is y e n v a rd ır: İ ta ly a n so sy a listi L a b rio la ,v e o n u n e n k ü çü k d e ğ im i d e b u d e ğ ild ir . A m a , k o n u m u n u n , G r a m s d 'd e n ö n c e e n k ü ç ü k b ir b a ş a r ı şa n sı o lm a d ığ ın ı d a s a p ta m a k g e re k ir. G ra m s c i'n in a n la m a y a ç a lış ­ tığ ı ta rih s e l b ir o lg u d u r b u ( t.2 , p .8 4 ; O .C ., p . 8 6 ). G ra m s c i’n in b ü tü n s o n u ç la r ın ı ç ık a r m a k is te d iğ i L a b r io la 'n ın k a tk ısı b ir y a n a , G ra m sc ig il d ü ş ü n c e n in b u k o n u d a k i ö zg ü n lü ğ ü n e d e n li b e lirtils e az d ır. B ö y le b ir k o n u m u n k ü ltü re l ö n e m in in ç o k b ü y ü k o ld u ğ u n u , M a rk ­ siz m in y ü k s e k k ü ltü r ü z e r in d e k i, G ra n s c i'n in felsefel e tk in liğ in in a m a c ı o la r a k a ld ığ ı o h e g e m o n y a s ın a g ö tü r e c e ğ in i d e s ö y le y e lim . E ğ e r F ra n s a ile y e tin ilirs e , G ra m sc ig il fe lse fe l p r o g ra m ın u y g u la m a s ın ın g e tire b ile c e ğ i v e rim li k ü ltü re l a ltü s t o lu ş la r ı k a v ra m a k iç i n , M a rk sist d e n ile n m a d d e c i ve b e lirle n im c i fe ls e fe y i k ıs m e n h a k lı o la ra k r e t e tm e le riy le b ir lik t e , M e rlc a u — P o n ty y a d a J -P . S a r tr e g ib i d ü ş ü n ü r le r ü z e rin d e M a rk siz m ta r a f ın d a n g e r ç e k le ş tir ile n k ü ltü re l ç e k ic iliğ i a n s ıtm a k y e te r . A m a, M a rk sist te o risy e n le rin , M a rk siz m e k e n d i h o g e m o n ik işle v in i b ü tü n ü y le y e r in e g e tirm e o la n a ğ ın ı v e re c e k b iç im d e , G ra m sc i ta r a f ın d a n g irişile n işi sü rçlü reb ilip sü rd ü re m e y e c e k le rin i d e b ilm e k s ö z k o n u s u d u r . Y ö n te m Sorunları g ib i b ir k ita b ın , b iz c e b u g ö rü ş a ç ıs ın d a n ç ö z ü m le n m e s i g ere k ir. M addeci b e lirle n im c ilik so ru n u , S a r tr e ’m y a p ı tın d a 1 1 ç o k erk e n , a m a ta rih s e l o lu ş iç in d e m a d d e se l k o ş u lla r ın ro lü , h a t ta in sa n v a r o lu ş u n u n to p lu m s a ! b o - u t u m ı n a n la ş ılm a s ı h e n ü z g ö z ü n d e n k a ç lığ ı m u ş tu r . b ir s ır a d a k o n ­ l ö â - 'ü e ı ı b u y a n a k i fe lse fel g e lişm e si, o m iıısan al v a rlığ ın ta r ih ­ sel ö zd e kliğ in i f m atérialité) g ö rm e y e b a ş la m a y a , v t d o la y ıs ıy la Varlık ec (l'E tre e t le V enntJ ö z n e l " t a s a n 'u m b a s i t b ir b a ğ lıla ş ığ ın d a n b a ş ­ k a b ir ş e y o lm a d ığ ı İ ç in k e n d i '’k a r a r lılık " ın ı b u lm a y ı b a ş a r a m a y a n " d u - k a v ra m ım n c s n e lc ş tir m c y e ( objee.liviser) g ö tü rm ü ş tü r. " D u r u m " u n a n la m k a z a n m a s ın ın ö z n e n in ö z g ü r iz d ü şü m ü n d e n (projection) a y rıla m a z o ld u ğ u y o lu n d a k i t e o r i , ö z n e lc ilik te n k u r tu la m ıy o r d u . G ö rü n g ü b ilim se l (p h én o m én o lo g iq u e) y ö n te m —b u y ö n te m in a le ts e l v e rim liliğ in i y a d s ım a k söz ko nu su d e ğ il— s o m u t d u r u m la r ın b ir n e s ııe a iz lc ş m e sin c , ta rih in ö z n e lc i b ir silin m e s in e a ç ılıy o r d u . Y ö n te m Sorunları 'n d a g ö rü le n praksis vc tasarı k a v ra m la rın ın ö z d e ş le ş m e s i, durum ların d ı.şn rd alık (extreio ritc) ve n e s n e lliğ in in b u lg u la tm a s ın a e ş lik e d e r ve özn ellik s o r u n u n u n b ü tü n 11 A /flfcriu/ısm e e t R é v o lu tio n , in S iiu a iio r t III, N .R .F . k a r m a ş ık lığ ı iç in d e e le a lın m a s ın ı s a ğ la r . S o m u t e y le m d e d ış ın iç le ş m e ve ö z n e lin n e s n e lle ş m e d iy a le k tiğ i, b iz i Özsel o lu m su zlu ğ u n u {négativité) y itirm e d e n kendi s o m u t to p lu m s a l v a rlığ ın ı k a z a n a n G ra m sc ig il... ve M a rk sist b ir ö z n e llik fik rin e g ö tü rü r. A m a , S a r tr e 'ın d ü ş ü n c e s in in b u tarihselleşm esini b e l ir ttik te n s o n r a , b iz i b u r a d a d a h a d o ğ r u d a n ilg ile n d ire n ş e y , o n u n M a rk s iz m in felse fe si k a rş ıs ın d a k i k o n u m u d u r . G ra m s c i’n iıı is te d iğ i g ib i, b u fe ls e fe n in ö z e r k lik ve te m e l ö z g ü n lü ğ ü n ü k a b u l e d e r m i? K u ş k u s u z , b iz b u g iriş ç e r ç e v e s in ­ d e , s o r u n u k o y m a k ta n b a ş k a b ir ş e y is te m iy o r u z .Y ö n te m S o r u n la r ı ile y e tin m e k g e re k irs e , b iz e ö y le g e liy o r k i, S a r tr e ’ın d ü ş ü n c e s in d e b i r t a h te r e ­ valli h a r e k e ti g ib i b ir a n la m b e lirs iz liğ i v a r. B azen M a rk siz m , S a r t r e ’ın d ü ş ü n c e s in d e , ç a ğ ım ız ın fe lse fe si o la ra k a y n ı a n d a b ilg in in d ış ı n d a g ö rü n ü y o r ve — v a r o lu ş ç u lu k y a ş a y a n ve S a r tr e ’la b ir lik te b ir d e r e c e y e k a d a r ö z e rk b ir id e o lo ji o la ra k M a rk sist k ü ltü rle b ü tü n le ş e n a sala k b ir d e v in im g ib i g ö r ü n d ü ğ ü n d e n — g e r ç e k n ite liğ i ü z e rin e , b iz c e G ra m sc ig il ç ö z ü m le ­ m e le re uygun, d e ğ e rli b ilg ile r v e rilm iş b u lu n u y o r ; b a z e n d e , te rs in e , ta rih s e l m a te r y a liz m in fe lse fe l te m e li o la ra k , S a r tr e ’ın k e n d i v a r o lu ş ç u fe lse fe sin i ö n e r d iğ i iz le n im i e d in iliy o r . 0 z a m a n , G ra m sc i t a r a f ı n d a n a ş ılm ış b u lu n a n k o n u m a g e ri d ö n m e k te n b a ş k a b İT ş e y y a p ılm a m ış o lu r . K u ş k u s u z , t a r t ış m a ve d a h a a ç ık ç ö z ü m le m e le r d u r u m u a y d ın la ta c a k la rd ır . A m a , v a r o lu ş ç u " id e o lo ji" iç e r is in d e h a z ır la n m ış b u lu n a n v erim li, k a v ra m ­ la rı ö z ü m le m e k ve b u id e o lo jin in k o y d u ğ u g e r ç e k s o r u n la r ın ird e le n m e s in i s ü rd ü rm e k h e r n e d e n li M a rk s is tle rin b ir g ö re v iy se d e . M a rk siz m in fe ls e fe ­ sin in b a ğ ım s ız lık ve k e n d irle y e te r lik k a v ra m ın ı u n u tm a n ın , te rs in e , G ra rn sc i-ö n e e si g e ç m iş e g eri d ö n m e a n la m ın a g e le c e ğ in i d e s ö y le m e k g e re ­ kir. Bu a ç ık la m a la r , o la sı b i r itira z ı d ü ş ü n d ü r m e k te n lirle r. b a ğ ış ık tu tm a y a b i­ G e r ç e k te n d e , ( m a te r y a liz m ü z e rin d e k i o lu m la m a la rım ız ın ş im d iy e d e ğ in k e s in b ilg ile rd e n y o k s u n k a ld ık la rı ö lç ü d e ,) M a rk siz m in g e r ç e k fe l­ se fe sin i h a z ır la m a ve y ü k s e k k ü ltü r ü z e rin d e k i h e g e m o n y a s ın ı k u r m a b a h a ­ n e s iy le , G ra ın s c i’n iıı b iz e b i r re v iz y o n ve lik id a s y o n g irişim i ö n e r d iğ i; en a z ın d a n b u p r o g ra m ın e n te le k tü e l b ir o p o r tü n iz m te h lik e s in i, M a rk ­ siz m in k a r ş ıt id e o lo jile re b ir b a ğ ım lıla ş m a te h lik e s in i iç e r d iğ i- d ü ş ü n ü le b i­ lir. G ra m sc ig il fe lse fe , g e r ç e k te C ro c c g il b ir re v iz y o n o lm a y a c a k m ıd ır? İ ş ç i d e v in im i ta r ih in in a n la m s ız b ir d u r u m a g e tirm e d iğ i b u k a y g ıla ra ne y a n ı t v e rm e li? G ra m s c i’n in e n te le k tü e l k iş iliğ in i m i ileri s ü rm e li? B i­ lin d iğ i g ib i, iş ç i d e v in im in in d ış ın d a b ir "b ü y ü k a y d ı n " d e ğ il, a m a , M uss o lin î'n in c e z a e v le r in d e y a z ıla n te o r ik y a p ıtı, y a z a n ta r a f ın d a n d ü n y a n ın d e v rim c i d ö n ü ş ü m ü n e k e n d i e n te le k tü e l k a tk ıs ı o la ra k ta s a r la n m ış b u lu ­ n a n , k o m ü n is t p a r ti k u r u c u s u , İ ta ly a n iş ç i s ın ıfın ın d e v rim c i b ir y ö n e tic is i s ö z k o n u s u d u r ! K u ş k u s u z , b u k a n ı t ö n e m s iz d e ğ ild ir. A m a , e n s o n u , itira z ı a n c a k d a lın ç (m e d ita tio n ) v e e le ş tire l ird e le m e d ış ta la y a b ilir le r . BÖLÜM n i M A R K S ÎZ M İN F E L S E F E S İN İ N T A N IM L A N M A S I YÖNTEM SO R U N L A R I O r ta k d u y u y a d a d in in te rs in e , fe ls e fe e n te le k tü e l b ir dU zen o l u ş t u r u r ( t . 2 , p .5 ; O .C ., p . l d ) . F elsefel b ir d ü n y a g ö r ü ş ü n d e , s a ğ d u y u y a d a h a lk di* n in d e e k s ik o la n m a n tık s a l n ite lik le rle k a r ş ıla ş ıla c a ğ ı a n la m ın a g e lir b u . G erçe k a n la m ıy la fe ls e fe , o n a k e n d iliğ in d e n f e ls e f e d e b u lu n m a y a n b ir b ir lik ve tu ta r lılığ a e r iş m e o la n a ğ ı v ere n e le ş tire l b i r n ite liğ e s a h ip tir dizg eli n ite lik ( c a ra c tè re s y stém a tiq u e) o la r a k a d la n d ırılm a s ı g e re k e n ş e y e y o l a ç a r . B u n u n la b ir ­ lik te , b u dizge k a v ra m ı, a ç ık la n m a s ı g e re k e n b ir k a v r a m d ır . Ç ü n k ü , fe l­ ( t .2 , p . 4 ; O .C ., p .1 8 ). D ü şü n ü m se! ç a lış m a , se fe l ç a lış m a n ın e n te le k tü e l s o n u c u n u n ite le m e k iç i n v a z g e ç ilm e z o ld u ğ u h e r n e d e n li d o ğ r u y s a d a , fe ls e fe n in n ite liğ in e iliş k in te h lik e li y a n ıls a m a la r d o ğ u r m a k t a n d a g eri k a lm a z . G ra m s c i'n in , C r o c e 'd e n s o n r a , g ö s te re c e ğ i b ir s ö z d e -d iz g e lilik o ld u ğ u g ib i, g e r ç e k te y a n lış b ir d iz g e lilik a n la y ış ı d a v a rd ır. G ra m s c i'd e , f e ls e f e n in , ro lü ç o k ö n e m li o la n b ir ö r tü k v a r o lu ş u te o ris i b u lu n d u ğ u n u a n ım sa rsa k , o n u n b u s a p ta m a s ın ı d a h a iy i k a v r a n z . K e sin o la r a k y e n i b ir d ü n y a g ö rü şü , y a d o ğ m a k ta o la n y e n i b i r y a ş a m b i­ ç im i i ç in d e , y a d a ö n e m i ilk in tik e l b ir d is ip lin in s ın ırla rın ı a ş m a y a n b ir ö ğ r e ti y a d a y ö n te m b ilim s e l b i r ilk e iç in d e , ö r t ü k ç e v a ro la b ilir. B u ö r tü k ­ lük te o r is i, b iz e d iz g e k a v ra m ın ı a ç ık la m a v e o n u g e n e l o la r a k k e n d i à n e e ş lik e d e n y a n lış f ik ir le r d e n k u r ta r m a o la n a ğ ın ı v e r e c e k tir . İlk in f e ls e fe n in in sa n la rın e y le m in d e , y a ş a m a ve sa v a şın ı v erm e b iç im ­ le rin d e ö r t ü k ç e v a r o ld u ğ u f ik ri n e a n la m a g elir? B u fik ir dizgclilih k a v ra ­ m ım ne yönden a y d ın la ta b ilir? F ik ir , ilk in a h lâ k la f e ls e fe n in , p r a tik le te o r in in b ir liğ in e g ö tü rü r: b ir d ü n y a g ö rü şü , k e n d is in e u y g u n d ü şe n d a v ra ­ n ış k u r a lla r ın d a n ancak k e y f e b a ğ lı o la ra k p .2 2 ) ; y a p t ığ ım ş e y , b ir d ü n y a g ö rü m ü a y rıla b ilir ( t . 2 , p .7 ; O .C ., (ınsiort d u m o n rfe). e n a /.ın d a n b ir y a ş a m a n la y ış ı iç e r ir . B u g ö rü m ve b u a n la y ış , b e lirtik b ir v a ro lu ş a s a h ip olabilİT v e d a v r a n ış k u ra lla rı b u n la r d a n m a n tık s a l o la ra k ç ık a b ilirle r . A m a , te rs in e s ü r e ç te b ir o d e n li g e r ç e k tir : ilk in b e lli b ir y a ş a m b iç im i b u lu r , k e n d in e s o m u t o la ra k y ö n e ld iğ im e r e k le r s a p ta r ım . B u p ra k s is ü z e ­ rin d e k i d ü ş ü n ü m , o n u n a n la m ın ı b e lir g in le ş tir e c e k tir: ö r tü k te n b e lir tiğ e g e ç e c e ğ im ve b u g e ç iş p ra k s is im in tu ta r lılık v e e tk ililiğ i y a r a rın a g e r ç e k ­ le ş e c e k ; y a ş a m ım d a h a d ü z e n li, d a h a iy i k u r u lm u ş , d iy e lim daha d izgeli b ir d u r u m a g e le c e k tir ( t . 2 , p . l l ; O .C ., p . 2 8 ). İlk in fe lse fe y le e y le m in b irliğ in i b ir o lu m la m a b iç im i o la n b u ö r tü k lü k te o ris in in , b iz e d iz g e k a v ­ ra m ın ı a y d ın la tm a ve b elli b ir felsefe) y a ş a m a n la y ış ın ı d ış a r d a b ır a k m a o la n a ğ ın ı v e re c e ğ in i g ö re c e ğ iz . G e r ç e k te n d e , felse fe tu ta r lı b ir b ilgi o l d u ­ ğ u n d a n ve b u tu ta r lılığ ı n ı k o r u y a r a k g e liş tiğ in d e n , felsefe! yaşam ı yeni k a v ra m la rın m a n tık s a l o la ra k esk i k a v r a m la r d a n ç ık tık la rı ö z e rk b ir g e liş ­ m e o la r a k ta s a r la m a k o ld u k ç a y a y g ın d ır . F e lse fe ta rih in e y a y ılın c a , b u a n la y ış b iz e , k a r ş ıtlığ ın u y u m la b ir le ş tiğ i ’’d iy a le k tik " b îr iş le y iş a r a s ın ­ d a n , d a h a ö n c e k ile r d e n d o ğ a n y e n i dizgeleri g ö s te re c e k tir . M a rx , b u Ö ze rk ­ lik y a n ıls a m a s ın ı p a r a m p a r ç a e t m iş t i. E y le m d e o ld u ğ u g ib i te o r id e d e , in s a n la r, k e n d i ö z v a r o lu ş la r ın ın k o y d u ğ u s o r u n la r ı ç ö z m e y e ç a lış ırla r , ö y le y s e , fe ls e fe ö z e r k b i r d iy a le k tiğ e g ö re g e lişm e z . K e n d i ta rih s e l o l u ş ’ u n u n ( d e v e n ir ) in sa n ın k a rş ıs ın a ç ık a r d ığ ı s o r u n la r a te o rik b ir y a n ı t t ı r o . F e ls e fe y i ta r ih y a z ım ı y ö n te m b ilim i o la ra k ta n ım la rk e n , B. C ro c e d e , ta rih d ış ı ve d o la y ıs ıy la o l u ş 'u n u n k ö k le ri ta rih s e l o lu ş 'u n k e n d in d e b u lu n m a ­ y a n , ö n c e s iz - s o n ra s ız s o r u n la r ın d a lın c ı ( d e r in - d ü ş ü n c e s i) o la n b ir fe l­ s e fe fik rin i r e d d e d iy o r d u . G ra m sc i, C ro c e g il ta rih s e lc ilik ü z e rin d e k i e le ş ti­ re l ir d e le m e s in d e , b ö y le b ir g ö rü ş ü n ö n e m i v e d o ğ r u lu ğ u ü z e rin d e b i r ç o k k e z d u r u r , ö r n e ğ i n ş ö y le y a z a r: " " d iz g e " k avT am m a k a r ş ı, C ro c e , fel- sc fe l s o ru n k a v ra m ın ı d e ğ e r le n d ir m iş , b ö y le c e , f ilo z o fu n ç ö z e c e ğ i s o r u n ­ la r ın d a h a ö n c e k i fe lse fe l d ü ş ü n c e y le s o y u t b ir z in c ir le m e iç in d e o lm a d ık ­ la rın ı, a m a , g iin c e t ta rih se ) g e liş m e ta r a f ın d a n k o n m u ş b u lu n d u k la n n ı o lu m la y a r a k , d ü ş ü n c e n in ö b ü r d ü şü n c e le ri s o y u t o la ra k ü r e ttiğ in i y ad sım ış tır , v b ..." ( t . 2 , p,19Q ve p .1 8 0 ) . İ n s a n la m ı ta rih s e l e y le m in d e fe lse fe ­ n in ö r tü k b ir v a r o lu ş u f ik rin in , dizgelilik k a v ra m ın ı h an g i y ö n d e a y d ı n la t­ t ı ğ ı g ö rü lü y o r. R e d d e d ile n ş e y , s o m u t ta r i h te n b a ğ ım s ız o la r a k , d a h a ö n c e k i dizgelerden d o ğ a n , k a p a lı v e ta m a m la n m ış b ir d izg e f ik r id ir ( t .2 , p . 1 7 9 ). " Ö r tü k ma v a r o lu ş " fik rin e a n la y ış ın a g e lin c e , b u f ik ir n a if (s a f y ü re k ) b ir te o r i k h a z ırla ­ g ö tü r m e m e lid ir ; fe lse fe h a z ır lo p b ir ş e y d e ğ ild ir ve " s o r u n la r ı ta r ih k o y a r " d e r k e n , b ir b a ş k a a n la m d a — te o r ik a n la m d a - " s o r u n la r ı " , d o ğ r u s u n u s ö y le m e k g e re k irs e , d ü ş ü n ü rd e n b a ş k a k im s e n in " k o y m a " d ı ğ ın ı d a u n u tm a m a k g e re k ir. ö r t ü k v a r o lu ş f ik ri, b ir ik in c i b iç im e b ü rü n ü r: G ra m s c i’y e g ö r e , M ark s iz m in f e ls e fe s i, M a r s 'ın ç e ş it li y ö n le r d e b a ş la t tığ ı ve g e liş tird iğ i y en i d ü ş ü n c e b iç im im le ö r tü k ç e m e v c u ttu r . F e ls e fe y le a n c a k ik in c i d e r e c e d e u ğ n ış a ıı b ir d ü şü n ü rü n te o r ik e tk in liğ in d e ta m b ir fe ls e fe n in ö r tü k v a ro lu ­ ş u n d a n s ö z e tm e k , d ü ş ü n c e ta r ih in d e ö z g ü n b ir d ü ş ü n c e n in , d e v rim c i b ir te o r i n in , ilk in k e n d in i h a t ta e n te le k tü e l e t k in liğ in t e k b ir k e s im in d e bile g ö s te rs e , ç e ş it li b a ş k a k e s im le rd e o r g a n ik o la r a k g e liş m e g ü cü n e s a h ip b u ­ lu n d u ğ u f ik r in e g ö tü rü r. B ir d ü n y a g ö rü şü , fa rk lı d is ip lin le rd e z o r u n lu b ir y a y ılm a iç in d e g ü n c e lle şe n ( g e r ç e k le ş e n ) b ir le ş tir ic i b ir (to ta lité unitaire) o lu ş t u r u r . G e r ç e k dizgetiliği ta n ım la y a n b ü tü n se llik b u " b ir lik - a y r ılık ” ilk e s in in b ilin c in e , C ra m s c i, C r o c e 'n in y a p ıtı ü z e rin d e d ü ş ü n e re k v a r m ış tır . M a rk s ız m in fe lse fesin i d o ğ r u b ir b iç im d e " b e lir tm e " v e s a p ta ­ ma ç a b a s ın d a , G ra m s c i'y e ö y le y s e , G ra m s c i ta r a f ın d a n k ıla v u z h iz m e tin i s in in b u n d a n ç ık a c a k ta n ım ın ı k a v ra m a k iç in ta ş ır . B u C r o c e 'n in y a p ıtı g ö rü r, k u lia n ıla n y ö n te m i v e M a rk s iz m in fe lse fe ­ o n u iy i a n la m a m ız ö n e m y a p ı t , b iz e ilk in G ra m s e i'n in B u k h a r in 'e ve o n u n b ir Tarihsel M a terya lizm Teorisi o la ra k o r ta y a ç ı k a n H alk iç in M arksist T o p lu m b ilim E lk ita b ı'ta y ö n e l ttiğ i e le ş tirile r in a n la m ım k a v r a m a o la n a ğ ın ı v e r e c e k tir . B ize k a lırsa , b u y a p ı t, G ra m sc i ta r a f ın d a n h a p is h a n e d e y a z ıla n y a p ıtın k im i y a z ın s a l ö z e ltik le rin i d e a ç ık la y a c a k tır . ö y le y s e , G ra m sc i, fe lse fel d ü ş ü n c e n in tözü (substance) o la n ö zü n lü (intrinsèque) d iz g e liliğ i, y a o n u u p u y g u n d ış a v u ra b ile n , y a d a , te r s in e , b ir d ü ş ü n c e n in o rg a n ik s iz liğ in i b o ş y e r e g iz le m e y e ç a lış a n b ir b a ş k a b ir ş e y o lm a y a n d izg eli y a z ın sa l b iç im d en y a p ıtın d a n ö ğ r e n m iş tir . A /an tı/r’ı n d a 1 , B. d ış c ila d a n a y ı r t e tm e y i, C r o c e 'n in C ro c e , b ir y a p ıtın , g e rç e k d iz g e lilik k e n d is in d e e k s ik o lm a k s ız ın , y a z ın s a l d iz g e li se rg ite m e b iç im in e s a h ip o lm a y a b ile c e ğ in i b e lir tir ; g e r ç e k te n d e , g erç ek d iz g e lilik , e ğ e r g e r ç e k b ir fe lse fe l g ü ç le e le a lın m ış s a , " t ik e l b ir s o r u n u n m o n o g r a f ik ird e le n m e s in d e b ile " y a ş a y a b ilir ; ve, " d iz g e le r " k u r a c a k y e r d e , " d e n e m e le r ” , 1 E d itio n L a te r z a , B a ri, 7 ° e d itio n , p. 1 7 3 . h a t t a " Ö z d e y iş le r " y a z ılm ış o ls a y d ı b ile , d iy e e k le r , b u b ö y le d ir 2 . C r o c e ’ n in y a y g ın ü n ü n ü y a r a ta n fe lse fe l d ü şü n ü m b iç e m in d e n ( ü s lu b u n d a n ) sö z e d e r k e n , G ra m s c i, ş ö y le y a z a c a k tır : " D iz g e lilik d ış s a l b ir ö re k s e l (m im a rı) y a p ıd a d e ğ il, a m a iç tu ta r lılık t a ve h e r tik e l ç ö z ü m ü n v erim li k a v ra m a gü­ c ü n d e a r a ş t ı r ı l m ı ş t ı r '' ( t .2 , p .1 8 0 ) . G ra m s c i’n in d ü ş ü n c e s in in C ro c e g il k a y n a k la r ın a ş ö y le b ir g ö z a ta r k e n , b u s ö y le n e n le r b iz i a y d ın la tır , a m a , B u k h a r in ’in E lh ita b t'n z k a r ş ı G ra m s c i' n in g ö s te rd iğ i s e r tliğ i a n la m a m ız ı d a s a ğ la y a c a k tır . B u y a p ıtın a ltb a ş lığ ı, o n u ta r ih s e l m a te r y a liz m in b i r " t e o r i " s i o la r a k s u n a r. G ra m sc i, b u b a ş lığ ı c id d iy e alır. M a rk s iz m y a d a tarihsel m ateryalizm , z a te n b i r ta r ih ve p o li­ ti k a te o ris id ir . E ğ e r s ö z c ü k le rin s ö y le m e k is te d ik le ri ş e y a n la ş ılırs a , b ir ta rih s e l m a te r y a liz m teorisini h a b e r v e r m e k , ç o k a ç ık ç a fe lse fe l b ir ç a ­ lış m a , y a n i t e o r i n in b ir teorisini y a p m a y a s ö z v e rm e k d e m e k tir. E ğ e r B u k h a rin b a ş lığ ın ın h a b e r v e r d iğ i ş e y i b ils e y d i, ta rih se l m a te r y a liz m ad ı a ltın d a ta n ın m ış b u lu n a n " f e ls e f e l k a v ra m la rın m a n tık s a l ve tu ta r lı b ir d iz g e sin i" h a z ırla m a s ı g e r e k ird i; z o r u n lu o la ra k e le ş tire l ve k e sin e le m e le ­ re y o l a ç a n b ir ç a lış m a o lu r d u b u , ç ü n k ü , k im i " M a r k s is t" d e n ile n k a v ra m ­ la r, y a a n o lm a y a n , y a d a h a k s ız o la r a k ith a l e d ilm iş ve g e r ç e k te M a rk sizm e yabancı k a v r a m la r d ır la r ( t .2 , p .1 2 4 ; O .C ., p .1 2 7 ). E ğ e r B u k h a rin , M a rk siz m in b ir " t e o r i " s i n i n n e o l d u ğ u n u a n la s a y d t, b e lli b ir s a y ıd a s o r u n u in c e le m e si ve ilk in f e ls e fe n in n e o ld u ğ u n u , ş im d iy e d e ğ in n asıl ta s a r la n m ış b u lu n d u ğ u n u , M a rk siz m in o n u k a v ra m a b iç im in i n e y ö n d e n d e ğ i ş tir d iğ i­ n i, b ilg i o la r a k fe ls e fe y le e y le m o la ra k fe lse fe ilişk ile rin in v e d a h a g en el o la r a k T e o ri ve P r a tik iliş k ile rin in n e ie r o ld u k la r ın ı a ç ık la m a s ı g e re k ird i. B izim y a n ıtla m a k is te d iğ im iz , y a d a ilk b ö lü m le rim iz d e b ir y a n ı t ta sla ğ ın ı v e rd iğ im iz s o r u n la r d a , iş t e b u n la r d ır . A m a , B u k h a rin b u n u y a p a m a z d ı, d e r G ra m sc i, ç ü n k ü , M a rk siz m in fe lse fe sin in n e o ld u ğ u n u n k e s in b ir k a v ­ r a y ış ı, o n d a e k s ik tir ( t 2 ., p .1 2 9 ; O .C ., p .1 3 4 ) ; M a rk sist d ü n y a g ö rü şü n ü n , ta r ih v e p o litik a te o ris i o la r a k M a rk s iz m d e n ç ık a rılm a s ı g e r e k tiğ in i, d ü n y a g ö rü şü n ü n t e o r e t i k b a k ım d a n " t a r ih y a z ım ı bu y ö n te m b ilim i" ve p r a ­ t i k b a k ım d a n d a " ta r ih s e l g ir iş k e n lik y ö n te m b ilim i" o ld u ğ u n u a n la m a m ış ­ tır o. T a rih b ilim i o la r a k M a rk s iz m i, B u k h a rin , d o ğ a l b ilim le r ö r n e ğ in e g ö r e ta s a r la m ış b ir " to p lu m b il im " o la r a k , d o la y ısıy la b ir ta rih s e l b e lir le ­ n im c ilik (d éte rm in ism e h istorique) o la ra k a n la r ve M a rk siz m in fe lse fesi o la ra k d a , d iy a le k tik y ö n te m le y e n ile n d iğ in i s a n d ığ ı, a m a g e r ç e k te esk i k a b a ( vulgaire) m a te r y a liz m d e n b a ş k a b ir ş e y o lm a y a n 2 L ogique, p . 1 7 4 . e s k i m a te r y a lis t n je ta f iz iğ i b e n im s e r ( t .2 , p .1 2 4 ; O .C ., p .1 2 7 ) . M a rk siz m in fe lse fe sin in in s a p ta n m a s ı s o r iın u , ö y le y s e , k o n m a m ış t ır b ile . B u k h a r in , asıl g e re k e n işi m a te r y a liz m in " t e o r i" s i n i y a z ın s a l dizge b iç im i i ç in d e İ ç in B ir E lk it a b ı" y a z a b ild iğ im b u , ve y a p ılm a s ı, a k lın d a n b ile g e ç ir m e m iş gibi g ö rü n ü r; b u y ü z d e n d e ta rih s e l se rg ile y e n " H a lk s a n ır. S a p a n ı ö k ü z le rin ö n ü n e k o ş m a k tır d ış s a l b ir c ilâ d a n b a ş k a b ir ş e y o lm a y a n d iz g e li g ö rü n ü ş a ltın d a , s e ç ile n ş e y , fe lse fe l tu ta r s ız lık tır . G e r ç e k te , g e r ç e k b ir d iz g e li se rg ilem e z a m a n ı h e n ü z g e lm e m iş tir . F e lse fe l ö ğ r e ti o la r a k M a rk s iz m , h e n ü z t a r t ı ş ­ m a e v r e s in d e d ir. B u y ü z d e n d e “ e l e ş t ir e l'' b ir b iç im d e d a v r a n m a k ve k e n ­ d ile rin i m o n o g r a f ik b i r b iç im d e g ö s te re n s o r u n la r d iz is in i y ö n te m li o la ra k in c e le m e k d a h a iy i ve d a h a " b ilim s e l" o lu r d u . G e r ç e k d iz g e tiliğ e d b ğ r u g e r ç e k te n i ş t e b u b iç im d e d e r le n e c e k tir ( t .2 , p .1 3 1 ; O .C ., p . 1 3 7 ). B u d ü ş ü n c e le r b iz e a y ç ı z a m a n d a M u s s o lin i'n in h a p is h a n e s in d e G ra m s c i'n in sü rd ü rd ü ğ ü fe lse fe l ç a lış m a n ın n ite liğ in i d e a n la tm a lıd ırla r . Hapishane D efterleri, g e r ç e k te n , " p a r ç a l ı " ve g ö rü n ü ş te m a y ı g ü ç le ş tir e n b a ğ la n tıs ız n ite lik le ri o k u ­ b ir n o t l a r d iz is in d e n o lu ş u r la r . m e tin le r d e a y n ı k a n ıtı ç o ğ u k e z y e n id e n G ra m sc i, " b a ğ ım s ız ” e le alır. B ir b ü tü n lü k o l u ş ­ tu r a n m e tin le r , b ir k ita b a y a d a b ir y a p ıta a y r ılm ış e le ş tir e l ird e le m e ­ le rd ir. ö r n e ğ i n , eğeı- G ra m s c i'n in y a p ıtla rın ın E in a u d i'd e y a y ım la n a n ve y a y ım c ıla r ın v e rd ik le ri Tarihsel M aterya lizm ve B. C roce'nin F elsefesi b a ş lığ ın ı 2 . c ild i a lın ır s a , b u c i ltte , b iri B u k h a r in 'in a d ın ı a n m ış b u lu n ­ d u ğ u m u z k ita b ın a a y r ılm ış ( t .2 , p .1 1 7 ; O .C ., p .1 2 2 ) , Ö bürü, G ra m s c i'n in C r o c e 'n in id e a lis t ta r ih s e lc iliğ iy le h e s a p la ş tığ ı ( t .2 , p .1 6 9 ) , d a h a ö n e m li, ik i e le ş tir e l n o tla r b ü tü n lü ğ ü ile k a r ş ıla ş ılır ; A n ti-B u kh a rin v e A nti-C roce o la ra k a d ta n d ın la b ilir le r b u n o tla r (İk in c isi G ra m s c i'n in k e n d i d e y im id ir ) . B u n o tla n f t b ir lik te v a ro lm a la rı, G ra m sc ig il e le ş tire l so ru n s a l ve fe lse fel ta s a n n ın iy ic e k a v r a n m a o la n a ğ ın ı v erir. B u c i l t t e , e k o n o m i p o litik ü z e rin e d e , ö b ü r p a r ç a la r la o r g a n ik b a ğ ı a ç ık o lm a y a n b ir " n o t l a ı " b ü tü n lü ğ ü b u lu n u r ( t .2 , p .1 5 9 ) . İ lk ik i p a r ç a n ın b a ş lr k la n ç o k a n la m b d ır . 1 ) Felse­ fen in ve Tarihsel M a terya lizm in irdelenm esine Giriş ( t .2 , p . l ; O .C ., p. 1 7 ) ; 2 ) Praksis F elsefesinin ird elen m esin in O rtaya Ç ıkardığı Sorunların B irkaçı ( t.2 , p .7 3 ; O .C ., p .7 6 ) . İ ta ly a n y a y ım c ıla n n ç e ş it li D e fte r le r d e n g e le n n o tla n b ir. a r a y a g e tir d ik le r i b u ik in c i b ü tü n lü k , b iz i u ğ r a ş tı r a n s o ru n b a k ım ın d a n ö n e m lid ir. G ra m sc i b u r a d a , d e r in , a m a ç o ğ u k e z k ısa ve ö zlü - m e tin le r iç in d e , M a rk s iz m in g e r ç e k fe lse fe sin in h a z ır la m a , e le ş tir e l k u r u lu ş s o r u n u n u n n asıl e le a lın m a s ı g e r e k tiğ in i se rg iler. D efterler ’İn p a r ç a lı n ite liğ in i a ç ık la m a k iç in , b u n la rın h a p is h a n e d e , b u tu tu k la m a y ı b a ş a r ıy la ta ç la n m ış y a v a ş ve y ö n te m li b ir c in a y e t d u r u ­ m una g e tir e n p o lis iş k e n c e s i k o ş u lla n iç in d e y a z ıld ık la r ın ı; b u ta m nnia- m ıy la " f iz ik " g ü ç lü k le r d ış ın d a , " s a n s ü r " e n g e li ve g e re k sin m e d u y d u ğ u b ü tü n y a p ıtla r ı e ld e e t m e o la n a k s ız lığ ın ın d a b u liın d u ğ u ; e n s o n u , h a s ta lık ve ö lü m ü n , o n a g iriş ile n iş i ta m a m la m a z a m a n ı b ır a k m a d ık la r ın ı b e lir tm e k , k u ş k u s u z ö n e m lid ir . A m a b iz e , b u n e d e n le r in , k ö k ü G ra m s c i'n in iç in e a t ıld ığ ı e n te le k tü e l g iriş im d e n a y rılm a s ı o la n a k s ız e n te le k tü e l k iş iliğ in d e b u lu n a n ö z ü n lü n ite lik te k i n e d e n le r i; G ra m sc i b iz e " d e m o k r a ti k t i p " te k i f ilo z o fu n k e n d i k iş iliğ in in ç a tıs ın ı, ta rih s e l d e v in im in o n a ö n e rd iğ i g ö re v le rin d ış ’n d a k u r m a d ığ ın ı ö ğ r e tt iğ in e g ö re ( t .2 , p . 2 7 ; O .C ., p .5 0 ) , d e m e k k i h e m b ire y s e l h e m d e ta rih s e l n e d e n le ri g iz le m e m e le ri g e r e k ir g ib i de g e liy o r. A y rıc a , f ilo z o f u n s o n d e r e c e k e sin d ü ş ü n c e s in in , d o la y s ız tu tu k l a n m a k o ş u lla r ın ın g ö rü le b ilir e n k ü ç ü k b i r izin i ta ş ım a d ığ ın ı d a s ö y ­ le m e k g e r e k ir 3. G ra m s c i'n in e n te le k tü e l ç a lış m a s ın ın tarihselliği, M a rk sizm in g e liş m e s in in ö z ü n lü (intrinseque). g e liş m e le rin e k a r ş ılık d ü ş e n b i r b a ş ­ k a n ite lik t e d ir . B u ta rih s e llik ö zse l o la ra k e le ş tir e ld ir , ç ü n k ü , G ra m sc i b a k ım ın d a n M a rk s iz m in , h a lk y ığ ın la r ı iç in d e d e rin liğ in e k ö k sa lm ış ve y e n i b ir ta r i h y a ra tıc ıs ı o la n b u fe ls e fe y e , h e g e m o n y a s ın ı k u rm a s ı g e re k e n y ü k se k k ü ltü r iç in d e k i g ö re v le rin i d e ü z e rin e a lm a o la n a ğ ı v e re c e k o " y e n ile n m e " s in i g e r ç e k le ş tir m e k sö z k o n u s u d u r ( t .2 , p .8 4 ; D .C ., p . 8 6 ). H apishane D efterleri, b u b a k ım d a n , b ir tü r se rin k a n lı p o le m ik k e s in lik le , y ık ılm a s ı g e re k e n i, y ık a n , y e n i y a p ın ın te m e lle r in i o r ta y a k o y a n k u r a n , ö b ü r fe ls e fe le r ç e r ç e v e s in d e h a z ır la n m ış y a p ıy la n ın ya da g e ç e rli g e re ç le ri y e n i b a ğ d a ş ık b ir d u r u m a g e tir e r e k o n u n iç in e s o k a n bu u s ta b a ş ı- k ö k te n c i bir b iç im d e ç a lış tığ ı engin bir fe lsefel ş a n tiy e d ir l e r ( t .2 , p .2 1 ; O .C ., p .4 2 ) . O rg a n ik b ir d iz g e liliğ e y o l a ç a n b u e le ş tire l k ö k te n c ilik , h a y r a n lık u y a n d ırır. G ra m sc i, z a te n d a y a n ık s ız o la n v ü c u d u n u iç in iç in y iy e n o n y ıllık t u t u k l u l u k t a n s o n r a , 1 9 3 7 'd e ö lü r. A y n ı y ıl, M a rk siz m in a m a n s ız d ü ş m a n ı k e s ilm iş b u lu n a n B. C ro c e , " t e o r i k M a rk s iz m İ ta l y a 'd a ve b ü tü n d ü n y a d a 1 9 0 0 'e " ta rih in d o ğ r u s o n a e r d i4 " d iy e y a z a b ile c e ğ in i s a n ır. H e g e l'in sö z ü n ü e t t i ğ i c ilv e s i" , tr a je d in in cilv e sid ir. T e o r ik M a rk siz m ... h a p is h a n e le r in d e 3 4 " tu tu k la n m ış tır" . H apishane M u s o lin i'n in D efterleri'n in İ t a l y a ’d a B u n u n la b ir lik te , H apishane M e k tu p la rı 'n ı o k u r k e n , D e fte rle r' in h e r s a tır ın ın , o rg a n ik tü k e n m e ve e n te le k tü e l b itk in liğ e k a r ş ı sü re k li b ir s a v a ş ım p a h a s ın a y a z ılm ış b u lu n d u ğ u ö ğ re n ilir. B. C R O C E , İtalya'da teo rik M arksizm nasıl d o ğ d u ue nasıl ö ld ü ? in M atcrializm o sto rico ed eco n o m ia m arxistica, E d itio n s L a te r z a , p. 3 2 2 . y a y ım la n m a la r ı iç in f a ş is t o r d u la r ın y e n ilg isin i, v e b ü y ü k d e v rim c in in d ü ş ü n c e s in in y a y ılm a s ı ve y a v a ş y a v a ş ö z ü m le n m e s i iç in d e , k im i b a ş k a ta rih se l b u n a lım la rı b e k le m e k g e r e k e c e k tir . M A R K S İZ M İN F E L S E F E S İ G ra m sc i ta r a f ın d a n k u lla n ıla ^ y ö n te m b ilim s e l ilk e y i ve d ü ş ü n ü m ü n ü n ö z se l o la r a k fe lse fe si e le ş tire l n ite liğ i n i b ö y le c e b e t ir ttik te n s o n r a , M ark sizm 'in k onusunda ö n e r d iğ i ta n ım a d o ğ ru y ö n e le b ile c e ğ iz . B u n u n la b ir lik te , b u ta n ım ı c a n sız b ir s o n u ç o la r a k v e rm e k le y e tin m e k d e is te ­ m iy o r u z . İs te d iğ im iz , b u ta n ım ın a ç ı k ç a b e lir tm iş b u lu n d u ğ u m u z y ö n t e m ­ b ilim se l ilk e n in k u lla n ılm a s ın d a n ç ık tığ ın ı g ö r m e k tir ve, b u n u n iç in d e , m e tin m e tin G ra m s c i’y i iz le y e c e ğ iz . T ü m e l tik e lin iç in d e d ir , o n d a Ö rtü k ç e m e v c u ttu r ; M a rk s iz m in fe ls e fe ­ si d e M a rk s iz m in t a k e n d is i o la n s o m u t ta rih y a z ım s a l b ilg in in iç in d e , a n c a k Ö rtü k b ir b iç im d e m e v c u ttu r . B ir b a ş k a d e y iş le , M a rk s iz m ta rih s e l b a k ım d a n k a r ş ım ız a e k o n o m i p o lit ik ve p o litik a b ilim i o la r a k ç ık a r ; fe l­ s e fe o la r a k o n u b e l i r t i k ç e d e k a v r a m a k is tiy o ru z . M a rk siz m in felse fe - a n i n , e k o n o m i p o litik v e p o lit ik a b ilim i o la n ö b ü r p a r ç a la r ıy la iliş k i; si n e o la c a k tır ? Ve bu ö r tü k f e ls e fe n in d o ğ r u b ir s a p ta n m a s ın a n asıl e riş m e li? E ğ e r s ö y le m iş b u lu n d u ğ u m u z g ib i fe lse fe ta r ih y a z ım ıy la ö z d e ş ­ le ş iy o r s a , e ğ e r b u n a g ö r e M a rk s iz m in e k o n o m i p o litik , p o litik a b ilim i v e fe lse fe o la n ü ç o lu ş t u r u c u p a rç a siı bir te k ş e y d e n b a ş k a b i r ş e y d e ğ ils e ­ le r, iş in ö z ü n e g itm e k is te n d iğ in d e , b u ü ç o lu ş t u r u c u p a r ç a n ın b ir liğ in i o rta y a koym ak, u sa y a tk ın d e ğ il m id ir? M a rk sist fe ls e fe y i, ta r i h b ilim i o la ra k M a rk s iz m in k e n d is in d e n ç ı k a r m a k is te m e y e d a y a n a n y ö n te m b ili m ­ sel ilk e y e e n u y g u n t u t u m , b u d e ğ il m id ir? B u t u t u m , h e r n e o lu r s a o ts u n , G ra m s c i’n in k e n d i t u t u m u d u r . E ğ e r — o n u n d ü şü n d ü ğ ü g ib i — Bu ü ç o l u ş ­ t u r u c u p a r ç a n ın te o r ik ilk e le rin in , " h e p s i b ir a ra d a tü r d e ş b i r a la n o l u ş ­ t u r d u k la r ı" iç in k a rş ılık lı o la r a k b ir b ir in e ç e v r ite b itm e le r in in g e r e k tiğ i d o ğ r u y s a ( t .2 , p .9 2 ; O .C ., p . 9 8 ) , b ü tü n s e lliğ i iç in d e a lm a n d ü n y a g ö rü ş ü ­ n ü n b ir le ş tir ic i ilk e sin in o r t a y a k o n m a s ın ın d a o la n a k lı o lm a s ı g e re k ir. G ra m sc i, " M a rk s iz m in O lu ş tu r u c u ö ğ e le r in d e k i B irlik " b a ş lık lı b i r p a r ç a ­ d a , b u iş i y a p m a y a g ir iş ir ( t .2 , p .9 1 ; O .C ., p . 9 7 ) . M a rk siz m in fe ls e fe s in i s a p ta m a k is te y e n le r iç in b u p a r ç a n ın iç e r iğ i, k e s in s o n u c a g ö tü rü c ü b i r n i ­ te lik ta ş ır . B u n u n la b ir lik t e , b e lir te lim k i, g ö z alıcı h iç b ir y a n ı y o k t u r ; h e r tü rlü p a r la k " d a h ic e tik " ö z e llik le rin d e n y o k s u n d u r , ö y le k i, y a k a la n ­ m ış b u lu n a n k a v r a m ın g e r ç e k ö n e m in i g ö rm e k s iz in o k u n m a s ı o la sılık iç in d e d ir. P e k i ,• M a rsiz m in b ü tü n p a r ç a la n n ın b ir le ş tir ic i ilk e si ite d ir? B u ilk e n in " in s a n la m a d d e a ra s ın d a k i ç e liş k ile r in d iy a le k tik g elişm esi* ’ iç in d e s a p ta n m a s ı g e re k ir, d iy e y a n ıtla r G ra m sc i. B ir a n d u r a lım , ç ü n k ü , b u " y o k s u l" tü m c e y le h e r ş e y s ö y le n m iş tir . Y en i d ü n y a g ö rü ş ü n ü n ö zü n ü n n e o ld u ğ u n u iy ic e a n la m a y a ç a lış a n k iş i, y a n ıtın ı a lm ış tır . M a rk s iz m , tü m g e rç e k liğ in " in s a n la m a d d e a ra s ın d a k i ç e liş k ile r in d iy a le k tik g e l i ş m e s i n ­ den a y rıla m a z o l d u ğ u n u o la ra k d ü şü n ü r. G e r ç e k lik , in sa n la " m a d d e " n in ilişk isi a n la ş ılm a lıd ır . Y a d a , g e r ç e k liğ in n e o l d u ğ u n u a n la m a k d e m e k , in sa n la " m a d d e " iliş k is in i d iy a le k tik b ir s ü r e ç o la r a k : k a r ş ıt la r ın sa v a şım ve ö z d e ş liğ i o la r a k k a v ra m a k d e m e k tir . S a v a ş ım , ç ü n k ü e tk in liğ in e d il­ g e n liğ e k a r ş ı ç ık m a s ı g ib i, in sa n d a " m a d d e " y e k a r ş ı ç ık a r ; ö z d e ş lik , çünkü, " z o r u n l u lu k " o lm a k s ız ın ö zg ü rlü k , d ö n ü ş tü r ü le c e k , b ilg ile n d iri­ le ce k " m a d d e " o lm a k s ız ın y a r a tm a y o k tu r , ö y le y s e , k a r ş ıtla r ın b u b irliğ i b ir t a r i h te n , b ir o l u ş t a n b a ş k a b ir ş e y o la m a z ; g e r ç e k lik y a d a d e n e y , in sa n la " m a d d e " a r a s ın d a k i ç e liş k ile r in d iy a le k tik g e liş m e s in d e n b a ş k a b ir ş e y d e ğ ild ir ; ve b u g e r ç e k liğ i, in sa n , y e n i g e r ç e k liğ in d o ğ d u ğ u p o ta o la n " m a d d e " ile b u s a v a ş ım ın o r ta s ın d a k a v ra r ve ta n ır . A m a , G ra m s c i’n in in sa n ın k a r ş ıs ın a k o y d u ğ u v e o n u n la b ir le ş tir d iğ i b u " m a d d e " sö z c ü ğ ü n e a n la m a g e lir? B u sö z c ü k — b e lir te lim — M a rk sist d ü n y a g ö rü şü n ü n ö z ü n d e o ta n fe lse fc l "m adde" k a v ra m ın ı a d la n d ırır, u ğ r a ş tı k ta n " m a d d e ” s ö z k o n u s u d e ğ ild ir , ö y le y s e , fiz ik b ilim le rin a m a saltık olarak, y a n i in sa n e tk in liğ in d e n b a ğ ım s ız o la r a k k o n m u ş b ir g ë r ç e k lik d e s ö z k o n u s u d e ğ il­ d ir. ö y le y s e , m e ta fiz ik m a d d e k a v ra m ı d e ğ il, a m a , g ö rm ü ş b u lu n d u ğ u ­ m uz g ib i, "m adde"yi in s a n ın d ış ın d a y ü k se k b ir g e r ç e k lik o la ra k k o y m a y a n , te r s in e , g e rç e k liğ i in sa ıtla in sa n e tk in liğ in in p r a ti k k o ş u lla n a ra s ın d a k i d iy a le k tik iliş k in in s o n u c u o la ra k k a v ra y a n , ta m a n la m ıy la M a rk sist m a d d e k a v r a m ıd ır b u . ’’M a d d e " , in s a n e tk in liğ in in b ü tü n d ü z e y ­ le rin d e , olan ş e y d ir , in s a n a k e n d in i o n u n y e n i p ra k s is is in in ç ık ış n o k ta sı o la ra k kabif*l e t t i r e n ş e y d ir ; ö y le y s e , ö n c e k i p ra k sis in s o n u c u , in sa n la " m a d d e " ç e liş k ile r in in ö n c e k i g e liş m e s in in ü rü n ü d ü r. B u " g e liş m e " , g ö ­ rü /d ü ğ ü g ib i — d ü p e d ü z ta r i h tir , in sa n ın b aşoy un cu su (protagoniste) o ld u ğ u ta rih s e l s ü r e ç tir , in sa n y ığ ın la n n ın k e n d i ta rih s e l ü re tim ta rz la rı v e iç le r in d e ü r e tim y a p tık ta n a lty a p ıs a l iliş k ile r te m e li ü z e rin d e y o l a ç ­ tık la rı ç o k y ö n lü ; o lu ş ’tu r . G ra m s c i’n in sö z ü n ü e t t i ğ i , " m a d d e " , d e m e k ki ilk in e m e k ta r a f ın d a n insanlaştırılm ış, in sa n ın ü re tic i g ü ç le ri ta ra fın d a n ta rih s e l o la r a k d ö n ü ş tü r ü lm ü ş , d ü z e n le n m iş , e g e m e n lik a ltın a a lın m ış b u lu n a n D o ğ a d ır . A m a 5 , in s a n ın y e n i ta r ih in i y a p m a k iç in d a y a n m a s ı g e r e k e n to p lu m s a l ü r e tim iliş k ile ri b ü tü n lü ğ ü d ü r d e ; ta rih s e l s ü r e ç y a ln ız c a ü re tic i g ü ç le rin g e lişm e si iç in in s a n ın D o ğ a y la sa v a şım ı d e ğ ild ir , ü re tim iliş k ile rin in k o ru n m ası y a d a d ö n ü ş tü rü lm e s i iç in in s a n ın in sa n la sa v a ­ ş ım ıd ır d a D e v le t e g e m e n liğ i iç in s iy a sa l b ir s a v a ş ım d ır b u ; ö y le y s e , k e n ­ d in i id e o lo ji v e ö rg ü t d e v rim a la n ın d a g ö s te rir. M a n t'ın d e d iğ i g ib i, b ir to p lu m s a l d ö n e m in in b a ş la d ığ ı h e r k e z , b u s a v a ş ım g e ç e r s iz d u r u m a g e lm iş b u lu n a n e s k i ü re tim p o litik e y le m iliş k ile rin i d ö n ü ş tü r m e y i a m a ç la y a c a k tır . B ö y le c e , d o la y ım ty la , ta rih s e l d e v in im d e v irli o la r a k b ir " p r a k s is in a ltü s t o l m a s r 'n a ( t .2 , p .1 3 4 ; O .C ., p . 1 4 1 ) , z o r u n lu d u r u m a g e lm iş y e n i a lty a p ın ın k u r u lm a s ın a ( t .2 , p . 3 9 ; O .C ., p . 6 3 ) v e y e n i d e v le t ta r a f ın d a n to p lu m s a l g e liş m e g e r e k irlik le rin e u y g u n y e n i b ir "siv il t o p l u m " u n y a r a tıl­ m a sın a ( t .2 , p . 9 2 ; O .C ., p . 9 7 ) y o l a ç a c a k t ır . " M a d d e " , ö y le y s e , d e v le t olaT ak Ö rg ü tle n m iş y ö n e tic i s ın ıf ın , o la y la r a v e rd iğ i y e n i g id iş e u p u y g u n d u r u m a g e tir m e k iç in te p e d e n t ı m a ğ a y e n id e n b iç im le n d ir m e s i g e re k e n "siv il t o p ! u m " d u r d a . E ğ e r b u a y n ı s ın ı f h e n ü z b ir a s t (su b a llem e) s ın ıfta n b a ş k a b ir ş e y o lm a d ığ ı ta rih s e l d ö n e m s ıra s ın d a e le a lın ırs a , " m a d ­ de", g e r ç e k liğ in b ü tü n d ü z e y le rin d e k i " g ü ç le r iliş k is i" d ir : b u s ın ıfı b ir a s t s ın ı f d u r u m u n a g e tir e n ve b u g ü ç le r iliş k is in in k e n d i y a r a n n a ç e v r ile ­ ce ğ i n o k t a y a d e ğ in o n u p o lit ik e y le m iy le d e re c e d e r e c e d ö n ü ş tü r m e s i g e re k e c e k " g ü ç le r iliş k is i" ( t .5 , p . 4 0 ; O .C ., p .2 3 4 ) . A ç ık la m a y a g ir iş ­ tiğ i m iz o b ir le ş tir ic i iik e , ş im d i iy i d ü şü n ü ls ü n . K e s in o la ra k b e lir tm e y e ç a lış tığ ım ız d ü n y a g ö rü ş ü n ü n a n a h ta r ıd ı r o . B u ilk e n in k a v r a d ığ ı g e r ç e k lik in s a n la rın s o m u t ta rih s e l p ra k s is id ir: a y n ı z a m a n d a h e m k e n d i v a r o lu ş k o ­ ş u lla n v e h e m d e k e n d i v a r o lu ş k o ş u ll a n n ın a ş ılm a s ı, d ö n ü ş ü m ü oJan, b ir b a ş k a d e y iş le , b e lirli k o ş u lla r iç in d e k e n d i ö z v a r o lu ş la r ın ı ü r e te n in ­ s a n la rın s o m u t ta rih s e l p ra k s is i. D ü n y a y ı b u b iç im d e k a v ra y a n fe ls e fe y e , "p T ak sis fe ls e fe s i" a d ı v e rile b ilir. A m a , a s lın d a , b u b ir le ş tir ic i k a v ra m ta r a f ın d a n k a v r a n m ış b u lu n a n ş e y , tarihtir, ta r ih o la r a k g e r ç e k lik y a d a te k g e r ç e k lik o la r a k .ta r ih tir . Varolan ş e y , g e r ç e k te n d e in s a n ın d ö n ü ş tü rü c ü e tk in liğ in d e n d o ğ a r . H e r g e r ç e k lik — n e s n e , e y le m y a d a d ü ş ü n c e — t a ­ rih se l g e r ç e k lik t ir : e y le m d u r u m u n a g elen ve y e n i g e r ç e k liğ e y o ) a ç a n düşünce; g e r ç e k liğ in b ilin ç ( t .2 , p . 3 8 ; O .C ., p .6 2 ) . Y e n i ve d ü şü n c e si d u ru m u n a g elen e y le m g e r ç e k lik le r in y a p ıtı o la n s o m u t ta rih s e l d iy a le k tik , G ra m sc i ta r a f ın d a n fe ls e fe n in b ir " d ü n y a - o lu ş u " o la r a k ta s a r ­ la n m ış t ır ,o y s a , k a rş ılık lı o la r a k , fe lse fe d e d o ğ a n y e n i d ü n y a n ın " te o ri-o lu 5 D a h a g e n iş b ir a n la m d a . ş u " d u r ( t .2 , p .2 1 ; O .C ., p .4 3 ). T ü m g e rç e k lik k e n d is i iç in ta r i h o la n fe l­ s e fe , ta rih s e lc ilik (historicism e) a d ın ı a la c a k tır 6 ( t .2 , p . 8 9 ; O .C ., p . 9 3 ) . G e riy e ş u n u a n la m a k k a lıy o r : b u ta r ih in sa n ta r ih id ir , " in s a n d o ğ a s ı" n ın , b iç im d e n b iç im e g ire n y a b a n c ıla ş m a n ın ta rih s e l b iç im le r i a ra s ın d a n in sa n a l b ir in sa n ü r e tim in in , to p lu l u ğ u n ç e liş ik b ö lü n m e y le b e lir g in le ş tiğ i b ir " in s a n a l ta r ih ö n c e s i" s o n u n d a " b ir le ş m iş b ir in s a n lık " ın d ü n y a y a geli­ ş in in , " z o r u n l u lu ğ u n e g e m e n liğ i" o la n b ir t a r ih ö n c e s i s o n u n d a "Ö zg ü rlü ğ ü n e g e m e n liğ i" n in d o ğ u ş u n u n ta rih i s ö z k o n u s u d u r ( t .2 , p .9 3 ; O .C ., p . 1 0 1 ). G e r ç e k lik o n u n iç in in sa n ü re tim in in ta r ih i o ld u ğ u n p g ö r e , M a rk siz m in fe l­ sefesi " h u n ıa n iz m a " ( " in s a n a lc ılık " ) o la ra k d a n ite le n e b ilir ( t .2 , p .1 0 5 ). Ve e ğ e r in sa n ın k e n d i k e n d in i ü r e ttiğ i, ta r ih in g e r ç e k lik te in s a n ın b u ö züretim i (a u to p ro d u etio n ) o ld u ğ u , b u o l u ş 'u n k a y n a ğ ın ın d ü ş ü n e n ve e tk in lik ­ te bulunan insan d a n b a ş k a k im s e o lm a d ığ ı a n ım s a n ırs a , G ra m s c i ile b ir lik ­ te M a rk siz m in ( t2 , fe ls e fe s in in " s a ltık b ir ta r ih h ü m a n iz m a s ı7 " o ld u ğ u n u p . 1 5 9 ; O .C ., p . 1 7 1 ) d a e k le y e b ile c e ğ iz . T e k g e r ç e k lik , in s a n ın ta r i h ­ sel g ü ç le rin in g e r ç e k liğ i v e b u g ü ç le rin “'m a d d e " ile d iy a le k tik iliş k ile rin in g elişm e si boyunca ü r e ttik le r i ü rü n le rin g e r ç e k liğ id ir . S o m u t o lu ş-'u (deve­ ni r) a ç ık la m a k iç in a ş k ın (tanscendant) b ir ilk e y e b a ş v u r a n h e r a n la y ış ı d ış a r d a b ır a k m a k g e re k ir, ö y le y s e , " s a ltık ta r ih s e lc ilik " , b ir " s a ltık iç k in c ilik ” ("im m a n e n tism e a b so lu ") o la c a k tır ( t .2 , p .9 0 v e 1 4 6 ; O .C ., p . 9 4 ve 1 5 5 ) : ta rih s e l d iy a le k tiğ in k a y n a ğ ı, t a r i h t e iç k in d ir . B u n u n o lu tn la n m a sı, h e r tü rlü ta rih -d ış ı " d e ğ e r le r " a n la y ış ın ın ve b u d ü n y a s a l y a ş a m ın " a n ­ la m ı" m b ir b a ş k a y a ş a m d a a r a y a n h e r tiirlü a h lâ k ın re d d in e g ö tü r e c e ğ in e g ö re , e lh ik b a k ım d a n ç o k b ü y ü k b ir ö n e m ta ş ıy a c a k t ır ( t .2 , p . 1 5 0 ; O .C ., p. 1 5 9 ) . A m a b u o lu m la m a n ın ö n e m i e p is te m o lo jik b a k ım d a n ( b ilim ö ğ r e ­ tisi b a k ım ın d a n ) d a d a h a 6 7 az b ü y ü k d e ğ ild ir , ç ü n k ü in sa n b ilim le rin in , C R O C E ’d e , b u te z , " d o ğ a " n ı n tin in b ir " u ğ r a k " u ı d a n b a ş k a b ir ş e y o lm a d ığ ı id e a lis t b ir fe lse fe ç e r ç e v e s in e g ire r. İ n s a n ın in s a n -o lu ş u n u , M A R X gibi d o ğ a n ın b ir in s a n -o lu ş u o la ra k , y a n i h ü m a n iz m a y ı (in sa n a lc ılığ ı) y e tk in b ir d o ğ a lc ılık o la ra k ta s a r la y a n G R A M S C I'd e , b ö y le h iç b ir ş e y b u lu n m a d ığ ın ı g ö re c e ğ iz . -Kutsal A ile ’d e , M A R X d a b u y ö n d e y a z a r : " T a r ih h iç b ir ş e y y a p m a z , " e n g in z e n g in liğ e " s a h ip d e ğ ild ir o , " ç a t ış m a la r a g ir iş m e z " ! T e rsin e , b ü tü n b u n la rı y a p a n , b iitü n b u n la ra s a h ip b u lu n a n v e b ü tü n b u ç a t ı ş ­ m a la ra g irişe n , in s a n d ır, g e r ç e k v c y a ş a y a n in s a n ; h iç k u ş k u n u z o lm a ­ sın , in sa n ı — s a n k i tik e l b ir k iş iy m iş g ib i — k e n d i e r e k le r in i g e r ç e k le ş ­ tirm e k iç in k u lla n a n ta r ih d e ğ ild ir ; k e n d i ö z a m a ç la rı a r d ın d a n k o ş a n in sa n ın e tk in liğ in d e n b a ş k a b ir ş e y d e ğ ild ir ta r i h ." E d itio n s Costes, t. II, p. 1 6 5 . ( T ü r k ç e b ir ç e v iri iç in , b k z : K . M a rx -F . E n g e ls, " K u ts a l A ile ” , S o l Y a y ın la rı, A n k a r a , 1 9 7 6 , s. 1 4 4 .) ta n rıs a l g iy sili y a d a ta n rıs a l g iy sisiz h e r tü rlü ta n n b ilim k a lın tıs ın ı k u s k u ­ s u z d ış a r d a b ır a k a n , a m a b ir o d e n li k ö k te n c i o la r a k M a rk s iz m in o lg u c u (p o sitiviste) y o r u m u n u n in sa n b ilim le rin e ( ta r ih , to p lu m b ilim , e k o n o m i p o litik ) s o k m u ş b u lu n d u ğ u b e lir le n im c i s a p tır m a y ı d a d ış a r d a b ır a k a n b ir a n la y ış ı a n la m ın a g e le c e k tir ( t .2 , p .9 0 ; O .C ., p . 9 4 ) . T a n n b ilim s e l e re k ­ lilik ( fin a lité theo lo g iq u e) g ib i m e k a n is t n e d e n s e llik (causalité m ecaniste) d e y e n i a n la y ış ın ta rih s e lc i iç k in c iliğ in e ( im m a n e n tis m e histo riciste ) k a r ş ıt t ır . B ir d u r u m d a ta rih s e l d iy a le k tik , a ş k ın ( tr a n s c e n d a n t) ilk e n in m ü d a h a ­ le siy le s a p t ı n l m ı ş t ı r ; ö b ü r ü n d e d ü p e d ü z a n la ş ılm a z d u r u m a g e lir. " E tk i m e k a n ik o la r a k h i ç b i r z a m a n n e d e n i y a d a n e d e n le r d iz g e sin i a ş a m a y a c a ­ ğ ın a " g ö re ( t .2 , p .1 3 4 ; O .C ., p . 1 4 1 ) , n e d e n s e llik y a sa sı a ş m a u ğ r a ğ ın ı, " p r a k s is in a ltü s t o lm a " u ğ r a ğ ın ı ta s a r la m a o la n a ğ ın ı n a sıl v e r e b ilir d i1 ? M a rk s iz m in fe ls e fe s in in G ra m sc ig il ta n ım la rın ı, b o y le c e o n u n ç e ş itli o l u ş t u r u c u p a r ç a la r ın ın b ir le ş tir ic i ilk e s in d e n ç ık a r a r a k se rg ile m e y e g iriş ­ t i k t e n s o n r a , y o r u m la d ığ ım ız m e tn e ( t .2 , p . 9 1 ; O .C ., p . 9 7 ) d ö n m e m iz ve tü m e l b ir le ş tir ic i ilk e d e n ç e ş itli p a r ç a 'a n n ö zg ü l ilk e le rin e g e ç iş i k a v ra ­ m a m ız g e r e k iy o r. " İ n s a n la m a d d e a ra s ın d a k i ç e liş k ile r d iy a le k tiğ in in g e­ liş m e s i" , e k o n o m i p o litik , p o litik a b ilim i ve f e ls e f e d e n e o lu y o r ? E k o n o m i p o lit ik te , in s a n la " m a d d e " a r a s ın d a k i iliş k i, e m e k ç iy le işle y im se l (sın a i) ü r e tim g ü ç le ri a ra s ın d a k i iliş k i d u r u m u n a g e lir. İ ş ç in in " e m e k g ü c ü " n ü n — b ilin d iğ i g ib i — b illû r la ş tır d ığ ı ” d e ğ e r " i a k ta r m a k la y e tin m e y e n b i r m e ta o lm a ö z e lliğ i v a rd ır; y e n i ’'d e ğ e r " y a r a tıc ıs ıd ır o . B u n d a n d o la y ı, e k o n o m i p o litiğ in te m e l k a v ra m ı, " d e ğ e r " k a v r a m ıd ır . V e G ra m sc i, d e ğ e r te o ris in i r e d d e d e n te o r is y e n le r in , " d e ğ e r ” i ü r e te n in y a ln ız c a " m a d d e " , y a n i b u r a d a " o n l a n y ö n e t e n in s a n ın d ış ın d a ... — d e ­ ğ iş m e z ve te k n ik s e rm a y e o la r a k — k e n d i b a ş la r ın a a lın m ış m a k in e le r " d e ğ il, a m a in sa n ın " e m e k g ü cü " o ld u ğ u n u u n u t t u k l a n n a g ö r e , kaba m a te r y a liz m e d ü ş tü k le r in i e k le y e b ilir ( t .2 , p . 9 2 ; O .C ., p . 9 7 ) . 8 M a rk siz m in fe lse fe sin in " ta r ih s e lc ilik " ve " s a ltık ta rih h ü m a n iz m a s ı" o la ra k b u ta n ım ı, " h ü m a n iz m a " k a v ra m ı k e n d ile r i iç in " t e o r i k " b ir a n la m ta ş ım a y a n k im i F r a n s ız M a rk s is tle ri ta r a f ın d a n r e d d e d ilm iş tir ; h ü m a n iz m a k a v ra m ı o n la r a g ö re s a lt id e o lo jik , y a n i b ilim se l o lm a y a n b ir k a v ra m d ır. G e n e o n la r a g ö re , M a rk siz m , te r s in e ,b ir " t e o r i k a n tih ü m a n iz m " o la ra k ta n ım la n ır ve te o rik h ü m a n iz m g en ç M a rx' m ö n -M a rk sist (pre-M arxiste) f e ls e fe s in d e n b a ş k a b ir ş e y d e ğ ild ir ; M A R X ’in e n te le k tü e l g e liş m e s in d e 1 8 4 5 - 1 8 4 6 'd a o r ta y a ç ık a n k ö k te n c i b ir " k o p m a " te z in in d a y a n a ğ ı d a , iş t e b u d u r . B kz. A L T H U S S E R ’in k ita b ı, Pour Marx, e d it. M a sp e ro , v e G R Â M S C İ'n in ” ta rih s e lc iliğ i" m e le ş tiris i, in Lire le Capital, t. I I, e d it. M a sp e ro , p. 7 3 . P o litik a b ilim in d e b ir le ş tir ic i k a v ra m n e o lu y o r ? İn s a n la " m a d d e " a ra s ın d a k i iliş k i, b u r a d a d e v le t o la ra k ö r g ü tle n m iş b u lu n a n y ö n e tic i s ı­ n ıfın , to p lu m u n b ü tü n ü y le iliş k is id ir; g e r ç e k te n , y ö n e tic i s ın ıf iç in , " d ik t a t o r a ” y ı d a y a ta r a k ve " o n a ş m a 'y ı e ld e e d e r e k , g ü ç le ve id e o lo jiy le y ö ­ n e tm e k v e e g e m e n o lm a k s ö z k o n u s u d u r 9 Ö y le y s e , te m e l k a v ra m , z o r la ­ m a ve h e g e m o n y a gücü, "siv il to p l u m " u n Ö rg ü tley icisi, to p lu m s a l o r ta m ın , M a rx ’ın " e ğ itilm e s i" g e re k tiğ in i s ö y le d iğ i e ğ itic is i10 o la n d e v le t k a v ra m ı­ dır. E n s o n u , b ir le ş tir ic i ilişk isi, s o m u t k a v ra m ım ız fe ls e fe d e n e o lu y o r ? İn s a n la m a d d e in sa n is te n c iy le , o n u n a ş m a sı ve d ö n ü ş tü r m e s i g e r e k e n , a m a ilk in k e n d is in i o n a z o ria k a b u l e t t i r e n g erç ek d u ru m a r a s ın d a k i iliş k id ir ; y e n i g e r ç e k liğ in y a ra tıc ı Ö zgürlüğüyle, k e n d in i b ir e y le r e v e g r u p ­ la ra z o r la k a b u l e t t i r e n , o n la n e z e n v e e d ilg e n le ş tire n z o r u n lu lu k a ra s ın d a ­ ki iliş k id ir ; k a r ş ıtla r ın b irliğ i o la ra k k a v r a d ığ ım ız b u iliş k i, in s a n ın k e n ­ d is id ir, g e r ç e k y a ş a m sü re c i z o r u n lu lu k la 11 ö z g ü rlü ğ ü n b ir liğ i, n e s n e ld e n ö z n e le , e d ilg e n lik te n e tk in liğ e g e ç iş o la n o v a rlık tır. E ğ e r g e r ç e k d u r u m u k e s in ta rih s e l te r im le r le k a v ra rs a k , o b iz e k e n d in i in s a n la ra z o rla k a b u l e ttir e n to p lu m s a l ü r e tim ilişk ile ri b ü tü n lü ğ ü o la r a k g ö r ü n e c e k tir . M a rx o n a " y a p ı " , y a d a " a lty a p ı" a d ın ı v erir. O lu ş u (d e v e n ir) k a v r a m a k d e m e k , " y a p ı " te m e li ü z e r in d e b ir 9 10 11 " ta rih s e l d e v in im " in o r ta y a ç ık ış ın ı ( t .2 , A y d ın la r s o r u n u ü z e rin d e k i ç a lış m a la r ın ın ö n e m in i b a ld ız ın a a ç ık la d ı­ ğ ı b ir h a p is h a n e m e k tu b u n d a , G R A M S C İ ş ö y le y a z a r : " ... a y d ın k a v ­ r a m ın ı ç o k g e n iş le tiy o r ve k e n d im i b ü y ü k a y d ın la r la ilgili y a y g ın k a v r a m la s ın ırla m ıy o r u m . B u ird e le m e , g e n e llik le y a ln ız c a p o litik to p lu m o la ra k ( y a n i d ik ta to r a o la ra k , h a lk y ığ ın ın ı b e lli b ir ç a ğ ın ü re tim tip in e ve e k o n o m is in e u y g u n d u r u m a g e tirm e y i a m a ç la y a n z o rla y ıc ı a y g ıt o la r a k ) ta s a r la n a n , a m a p o litik to p lu m la sivil to p lu m u n b ir d en g e si o la r a k ( y a n i to p lu m s a l b ir g r u b u n tü m u lu sa l t o p l u m üzer r in d e k i, k e n d in i K ilise , se n d ik a la r, o k u lla r , vb. g ib i ö z e l d e n ile n ö r g ü t­ le r a ra s ın d a n g ö s te re n h e g e m o n y a o la ra k ) ta s a r la n m a y a n d e v le t k a v ­ r a m ın ın k im i b e lir le n im le r in i g ö rm e y e b a ş la m a y a d a g ö tü rü y o r. O y s a a y d ın la r ö z e llik le sivil to p lu m d a ç a lış ır l a r ..." 7 E y lü l 1 9 3 1 günlü m e k tu p . L e tte re dal carcere, E in a u d i, p . 1 3 1 , v e L e ttr e s d e la Prison , E d itio n s S o c ia le s , p. 2 1 1 . M A R X ‘m , m a te r y a liz m e k a rş ı, h e r n e d e n li ç e v r e e ğ itic i o lsa d a, " e ğ itic in in k e n d is in in d e e ğ itilm e y e g e re k sin m e si o l d u ğ u n u " g ö s te rd iğ i F enerbach Ü zerine III. Tez. " M a d d e " , ö y le y s e , b u r a d a ” ç e v r e ” d lr ve " m a te r y a lis t ö ğ r e ti” in sa n ı ve o n u n " y ık ıc ı p r a ti ğ in i” g e n e u n u tu r . Z o ru n lu lu k , b u r a d a , k e n d in i b a n a z o r la k a b u l e t t i r e n g e r ç e k liğ in te k e n d isin i b e lir tir . p . 1 2 9 ; O .C ., p . 1 3 4 ) , e t k i n p o litik g r u p la r ın , id e o lo jin in b ir le ş tir d iğ i ve " b ü y ü k k i ş i l i k l e r i n y ö n e t tik le r i " k o l e k t i f i s t e n ç l e r i n d o ğ u ş u n u k av rar m a k d e m e k tir . " İ n s a n la n n b ilin c in d e y a p ın ın ü s ty a p ı o la r a k y ü k se k h az ırla n ış ı" te m e l u ğ r a ğ ıd ır , " s a lt e k o n o m ik u ğ r a k ta n ... e th ik o - p o litik u ğ r a ğ a g e ç iş " te m e l u ğ r a ğ ıd ı r b u , d e r G ra m sc i. V e o n u " a r ı n m a " C ’cathorsis") s ö z c ü ğ ü y le a d la n d ır m a y ı ö n e r ir . d e r, " n e s n e ld e n ö z n e le ve A rın m a u ğ r a ğ ı ( m o m e n t cathartique), z o r u n lu l u k ta n ö z g ü rlü ğ e g e ç iş " u ğ r a ğ ıd ır . " Y a p ı, in sa n ı e z e n , o n u k e n d in e u y d u r a n , e d ilg e n le ş tir e n d ış g ü ç o lm a k ta n ç ık a r , ö z g ü rlü k a ra c ı d u r u m u n a , y e n i b ir e th ik o - p o litik b iç im y a r a tm a , ve y e n i g ir iş k e n lik le r d o ğ u r m a a le ti O .C ., p . 6 4 ). D e m e k k i, fe ls e fe d e e k o n o m ik y a p ı o la n "m adde" d u r u m u n a d ö n ü ş ü r " ( t .2 , p . 4 0 ; b ir le ş tir ic i ilk e , in s a n is te n c i v e, b u r a d a a r a s ın d a k i iliş k iy le ilg ilid ir. Ö y le y s e , f e ls e fe n in te m e l k a v ra m ı " p r a k s is ” k a v ra m ı o la c a k tır ; ç ü n k ü in sa n p ra k s is i, y a p ın ın ü s ty a p ı o la r a k , y e n i g ir iş k e n le r y a r a tıc ıs ı, ta r ih s e l d iy a le k tiğ in t e ­ m el e tk e n i o la n o " a n n m a " s ın ı n t a k e n d is id ir . Feiaefei b ir s ö y le m sö z k onusuyken bu " ta r ih y a z ım ı ta rih çi d ilin e ş a ş a c a k o la n la r a , f e ls e fe n in G ra m sc i y ö n te m b ih in i " o ld u ğ u n u iç in a n s ıta c a ğ ız . A m a , b u ş a ş k ın lık , o k u r u n d o y u m s u z lu ğ u n u v e, b ö y le b i r g ö rü ş i ç i n d e , y a ln ız c a " ta r ih in b a ş o y u n c u s u " g ö z ö n ü n d e tu tu l a r a k , b ir e y in k iş iliğ in in b ir a z ç o k ç a u n u t u l ­ d u ğ u k a y g ısın ı y a n s ıtm ış d a o la b ilir d i. K ie r k e g a a r d , H eg elg il d iz g e y e k a r ş ı, s o n s u z ö z n e llik a d ın a p r o te s t o d a b u l u n u y o r d u ; a y n ı b iç im d e , o k u r d a , ta r ih e m p e r y a liz m in e k a r ş ı k iş iy i k o r u m a k v e fe lse fe s ö z k o n u s u o lu n c a , k e n d is in e a lty a p ıla r ve ü s ty a p ıla r k a v r a m la r ın d a n d a h a " k i ş is e l" k a v r a m la r s e rg ile n m e s in i d ile m e k is te m iş o la b ilir d i. Y e te r in c e y â n ıtla m a m ız o la n a k lı o lm a s a b ile , b iz itira z ın k e n d is in i o r ta y a a t m a k is te d ik .. B iz , y a ln ız c a , to p lu m s a l to p lu l u ğ u n o l u ş 'u n u d ü ş ü n m e k iç in g ö z ö n ü n d e t u t m u ş b u lu n ­ d u ğ u m u z z o r u n lu lu k v e ö z g ü rlü k d iy a le k t iğ in in , b ir k iş iliğ in g e liş m e s in i a n la m a k s ö z k o n u s u o ld u ğ u z a m a n d a a y n ı d e r e c e d e g e ç e r li o l d u ğ u n u s ö y le m e k is tiy o r u z . B iz, b a ş k a s ıy la ve d ü n y a y la iliş k ile rim iz in bütünlüğü­ yüz, ve n e o ld u ğ u m u z u b iz im k işisel ta r ih im iz in h e r u ğ r a ğ ı b iz e z o r la k a b u l e t t i r i r ; a m a , b u ta r ih i y a p a n d a b iz iz , ç ü n k ü b a ş k a la r ıy la y a y la iliş k ile rim iz in h e r .b iri, y a p a n la rın in s a n la r ve d ü n ­ e tk in - b ilin ç li b i r iliş k id ir . K e n d i ta r ih le r in i o l d u k la n n ı g ö r d ü k . G ra m s c i ile b ir lik te , " b i r e y " in " k e n d i k e n d is in in e t k e n i " o l d u ğ u n u d a e k le y e b ilir iz ( t .2 , p .2 7 ; O .C ., p - 5 0 ) a m a b u , v a rlığ ın ın o lu ş t u r u c u to p lu m s a l iliş k ile r in in , k e n d ile r in i ona z o rla k a b u l e t tir m e l e r in i e l b e t t e e n g e lle m e z ; " e t h i k " s o r u n , b ir e y b a k ım ın ­ d a n , ö z e r k liğ in in en büyük g e liş m e v e k iş iliğ in in e n b ü y ü k z e n g in le ş m e o la n a ğ ın ı v e re n k o ş u l l a n b ir a r a y a g e tir m e y e d a y a n ır ( t .2 , p .2 9 ; O .C ., p . 5 2 ). G r a m s c j'd e ç o k iş le n m iş b i r k iş ilik te o ris i v a r d ır 1 2 ; k iş iy i k o le k tif ta rih d ış ı n d a d ü ş ü n m e n in re d d i, o n u n b o y u tla r ın d a n h iç b ir in i e lin d e n a lm a z — ta m b iç im d e te r s in e . B u k o n u n u n , k e n d i k işise l * d ra m " m ı y o ğ u n b ir y a ş a y a n b ir in san ta r a f ın d a n d ü şü n ü lm ü ş b u lu n d u ğ u H apishane M e h tu p la n 'n ın o k u n m a s ı, h e rh a n g i b ir in i, b u n a H apishane D efterleri' nin te o r ik a ç ık la m a la r ın d a n d a h a d a iy i in a n d ır a c a k tır . B ira z y u k a r d a , M a rk siz m in ö b ü r o l u ş t u r u c u p a r ç a la rıy la fe lse fe n in iliş k ile rin in n e l e r o la c a k la n n ı s o r m u ş tu k . Ş im d i, fe lse fel " p r a k s is " k av ­ ra m ın ın "d e ğ er" k a v ra m ı, y a d a " d e v le t" k a v r a m ın d a n " d a h a tü m e l" o ld u ğ u , a m a fa rk lı n ite lik te o lm a d ığ ı g ö rü lü y o r, ö b ü r le r iy le Ö z d e şle şir, t ü m e P b iç im l a l tın d a ö b ü r le r id ir b u k a v ra m , o n la r d a n a y rılm a m a k la b ir lik ­ te , o n la r d a n a y ı r t e d ilir . F e lse fe y le ö b ü r d is ip lin le r a r a s ın d a k i iliş k ile r, a y ı r t e d ile b ile n , a m a " s o m u t tü m e l" o la n g e r ç e k b ilg iy i o lu ş t u r m a k ü zere b ir le ş e n tü m e l ve tik e l a r a s ın d a k i iliş k ile rd irle r . E k o n o m i ile P o litik a , T a r ih te n a y r ıla m a z la r. E ğ e r in sa n e tk in liğ in in ç e ş it li g ö rü n ü m le rin i d a h a ç o k b e lir tm e k is te r s e k , a h lâ k , s a n a t ve b ilg i — d o ğ a l b ilim le r d a h il — iç in d e a y n ı o ld u ğ u n u e k le y e b iliriz . M a rk siz m in felse fe si ü z e rin e G ra m sc i' n in , o n u n " ö z g ü l o la r a k b ir ta r ih te o r i s i" o ld u ğ u n u y a z a b ilm e si ( t . 2 , p . 1 2 9 ; O .C ., p . 1 3 4 ), b ö y le c e d a h a iy i a n la ş ılır . E ğ e r M a rk siz m in tü m Ö ğ­ r e tis e l b ü tü n lü ğ ü n ü se rg ile m e k g e ıe k s e y d i, E k o n o m i P o litik , P o litik a B ilim i, E t h i k v e E s te tiğ i fa rk lı d is ip lin le r o la r a k k a p s a y a n ö z e l b ir b ö lü m le , b u n a k a r ş ılık d ü ş e c e k ve iç e r iğ in in s a p ta n m a s ı g e r e k e n b ir fel bÖ IÜ m "e a y rılm a s ı y a ra rlı o lu r d u . " g e n e l fe lse ­ T ü m e lle tik e lin , fe lse fe y le T a rih in b ir liğ i, b u g e n e l fe lse fe l b ö lü m ü n , g en el b ir ta r i h , e k o n o m i, p o litik a , s a n a t ve e t h ik y ö n te m b ilim in in b ü tü n k a v ra m la n n ı tu ta r lı b ir b iç im d e a ç ık la y a ­ c a ğ ı s o n u c u n u iç e r ir . G ra m s c i’n in " d iy a le k tik b ilim i y a d a g n o s e o lo ji" , b ir b a ş k a d e y iş le , m a n tık e ğ e r C r o c e 'y le b ir lik t e " d ü ş ü n c e n in d ü ş ü n c e s i" o la r a k ta n ım la n ır s a , s iz m in felsefesi, b ir " m a n t ı k " a d ın ı v e rd iğ i g e r ç e k a n la m ıy la M a rk ­ i ş t e b u o la c a k tır , ö y le y s e , d a r a n la m d a fe lse fe , bilgi te o ris i d e m e k t i r 1 3 . B ilim sel D o ğ a b ilg isin i, in s a n ve in sa n ta rih in i n e sn e ( k o n u ) o la r a k a la n b ilg id e n a y ır t e t m e k 12 13 d o ğ r u o ld u ğ u n a g ö re , ta m o lm a k B k z : L es travaux d e R e n e Z A Z Z O , L es Ju m ea u x, le Couple et la Personne, P .U .F ., I 9 6 0 , ve La d ialectique d e ta P ersonnalité m a k ale si. La Pensee, n ° 9 3 , s e p te m b r e - o c to b r e 1 9 6 0 ; G ra m sc ig il k işilik te o ris i, b u m a k a le d e s o m u t b ir b ilim se l a ç ık la m a y a k a v u ş u r. F elsefe Nedir? b a şlık lı B irin c i B ö lü m e b a k ın ız . iç in , ta r i h s e lc i. b ir D o ğ a b ilim le ri te o ris i h a z ır la m a k d a g e r e k e c e k tir 14 ( t . 2 , p .1 2 8 ; O .C ., p . 1 3 3 ). M A R K S İS T F E L S E F E N İN T Ü R Ü M Ü ö y l e y s e , M a rk s iz m in fe lse fe si ö z g ü n b ir fe ls e f e d ir : p r a k s is fe lse fe si y a d a " ta r ih s e lc ilik " o la ra k ta n ım la n ır ; s o m u t ta r i h b ilim in d e n a y rıla m a z b u fe ls e fe . M a rk siz m in tü rü m ü (genese) y a d a k a y n a k la n s o r u n u n u a lır k e n , b u b ir lik le iç in h e r ele y e n id e n k a r ş ıla c a ğ ız . M a rk siz m , g e r ç e k te n G ra m sc i n e d e n li k e sin o la r a k " ö z g ü n " b ir d ü n y a g ö rü ş ü y s e d e , m o d e m k ü ltü rü n " e n y ü k s e k n o k ta s ı” o lm a k ta n d a g eri k a lm a z ( t .2 , p .1 0 5 ) . F e lse ­ fe , E k o n o m i p o lit ik v e P o litik a B ilim in d e n , M a rk s iz m in " ü ç o l u ş t u r u c u p a r ç a s ı” o la r a k s ö z e t tik . E ğ e r ş im d i d e M a rk s iz m in " k a y n a k l a n " m a r a ş ­ tır ır s a k , X IX . y ü z y ılın ilk y a n s ın d a A v ru p a 'n ın e n ile ri u lu s la n n ın k ü ltü re l e tk in lik le r in i b u lu r u z : In g iliz ekonom i p o litiğ i, F r a n s ız p o litik a s ı ve p o litik a b ilim i, b i r d e k la s ik A lm a n fe lse fe si. B u n d a n , ü ç A v ru p a e tk in li­ ğ in d e n h e r b ir in in , M a rk s iz m in e k o n o m i p o litiğ i, p o lit ik a b ilim i v e fe ls e ­ fe s in in h a z ır la n m a s ın a k a t k ıd a b u lu n d u ğ u s o n u c u n u ç ı k a r m a is te ğ i b ü y ü k ­ tü r. A m a , M a rk siz m in d o ğ u ş u n u b u a n la m a b iç im i, o ld u k ç a y a v a n b ir e n te le k tü e l y a r a tm a a n la y ış ın a b a ğ lı b u lu n m a s ı d ış ı n d a , b iz i y e n id e n s o ­ m u t b ilg id e n a y r ı ve a y r ıla b ilir b ir " a n f e ls e f e " y a n lış d ü ş ü n c e s in e g ö tü rü r. G ra m s c i, M a rk s iz m in d o ğ u ş u n u b a ş k a tü rlü ta s a r la r v e b u g ö r ü ş , fe y le fe lse ­ ta r ih in , ta rih s e lc iiiğ i ta n ım la y a n o b irliğ in i b iz e y e n id e n k a v r a tır . G e r ç e k te n d e , A v ru p a k ü ltü rü n ü n ü ç e tk in liğ in d e n b a ş la y a r a k , G ra m s c i, M a rk siz m in d o ğ u ş u n n asıl ta s a rla r? D o ğ ru s u ş u d u r k i, M a rk s iz m b u ü ç " e tk in l iğ i" b ire ş im s e ! o la r a k ö z e m le m iş tir v e s o n u ç , g e r ç e k b ir e ş im le r in o r g a n ik b ir liğ in e , " o r g a n ik liğ in e ” s a h ip g e r ç e k b i r b ir e ş im d ir , ö y l e k i , y e n i ö ğ r e ti n in h e r o lu ş t u r u c u p a r ç a ­ s ın d a , ö b ü r u ğ r a k la r ın ö r t ü k ç e iç e r ilm e le ri g e re k ir. F e ls e fe , d e m e k k i. E k o ­ n o m i p o lit ik v e p o litik a B ilim in d e iç e r ilm iş o l a c a k t ı r - g ö r m ü ş b u lu n d u ğ u ­ m u z g ib i. A m a , y e n i ö ğ r e ti n in h e r u ğ r a ğ ın ın d o ğ u ş u n d a , ü ç A v ru p a k ü l­ tü re l e tk in liğ i n e ro l a y n a m ış la r d ır ? G ra m sc i ş ö y le y a n ı tla r : " i n c e l e n e n u ğ ­ rak , te o r i k , e k o n o m ik , p o lit ik , b iri h a z ır la y ıc ı u ğ r a k o la r a k 14 h a n g isi o lu r s a o ls u n , Uç e tk in lik t e n h e r y e n id e n b u lu n u r " ( t . 2 , p . 9 0 ; O .C ., p . 9 4 ). B ir s o n r a k i b ö lü m ü n : " T a rih s e lc i D o ğ a B ilim le ri T e o r is i" b a ş lık lı a lt-b ö lü m ü n e b a k ın ız . Ö rn e ğ in , e ğ e r te o r i k u ğ r a k — y a n i G ra m s c i'n in b e lir tik b ir v a r o lu ş k a z a n d ır m a k is te d iğ i M a rk siz m in felse fe si — a lın ırs a o n u n d o ğ u ş k o ş u lu o la ra k y a ln ız c a k la sik A lm a n felse fe si d e ğ il, a m a 1 7 8 9 D e v rim iy le a r d ış ık p o litik d e v in im le r d e ve, e n s o n u , İn g iliz E k o n o m i p o litiğ i d e y e n id e n b u lu n a c a k tır . S o r u n ü z e rin d e d u r m a y a ve ilk in n ite lik le ri g ö r ü n ü ş te b e n ­ z e ş m e z (hetero g en e) o la n k ü ltü re l e t k in lik le r in k e n d i e le ş tire l d o r u k la r ı­ n a d o ğ r u b ö y le y ö n e ş e b ilm e le r in e (converger) ş a ş m a y a d e ğ e r , ö r n e ğ i n , A lm a n y a b a k ım ın d a n fe lse fe l kurgu, F ra n s a b a k ım ın d a n siy a sal - h u k u k s a l praksis s o r u n la r ı k a r ş ıs ın d a d e ğ il m iy iz ? ö y le y s e , te m e l n ite lik ö z d e ş liğ in i b u lm a k iç in , g ö r ü n ü ş te k i b e n z e ş m e z liğ i a ş m a k g e r e k e c e k tir . A lm a n fe ls e ­ fe siy le F ra n s ız p o litik a s ın ın iliş k ile ri k o n u s u n d a d u r u m u n n e o ld u ğ u n u g ö re lim . G ra m s c i, K u tsa l A ile 'd e P r o u d h o n 'u n F ra n s ız c a p o litik a d ilin in k la sik A lm a n fe lse fe si d ilin e k a rş ılık d ü ş tü ğ ü n ü v e b u d ile ç e v rile b ile c e ğ in i y a z a n M a rx ’in b ir s a p ta m a s ın d a n h a r e k e t e d e r . M a r x 'ta n ö n c e , H eg e l d e b e n z e r b ir d ü ş ü n c e y i d ile g e tir m iş ti: A lm a n y a 'd a t i n ve k a v ra m o la r a k b a s k ın y a p a n y e n i d ü n y a T in i ilkesi — d iy o r d u H eg el a ş a ğ ı y u k a n — , F r a n s a 'd a g e r ç e k g e r ç e k lik (réalité effec tiv e) o la r a k g e liş m iş tir . B ir b a ş k a d e y iş le , d ü n y a T a r ih in in a y n ı b i r e v re si, k e n d in i A lm a n y a 'd a te o r ik o la r a k , F ra n s a ' d a p r a ti k o la r a k g ö s te rir. F a rk lı n ite lik te k i ta rih se l e tk in lik b iç im le r i a ra s ın d a k i b u ö z s e l b e n z e r liğ i b a ş k a y a z a r la r d a k a v r a m ış la rd ır. C a rd u c c i b u n u şiirse l y ö n d e n d ile g e tir ir: " E m m a n u e l K a n t T a n r ın ın k e lle r in i u ç u r ­ d u / M a x im ilie n R o b e s p ie rr e , K r a lın ." K a n t ile R o b e s p ie rr e a r a s ın d a tik e l b ir k a r ş ıl a ş t ır m a d e ğ il, a m a d a h a gen e) b ir b iç im d e , " g e n e l o la r a k F ra n s ız p o litik d e v in im iy le , g en e l o la r a k A lm a n fe lse fel r e f o r m u ''n u n b ir k a r ş ı­ la ş tırılm a s ı s ö z k o n u s u d u r , d iy e s a p ta r G ra m sc i ( t .2 , p . 6 7 ). Ç e ş itli u lu sa l k ü ltü rle rin d ili, ta r ih s e l o la ra k fa rk lı o la b ilir , ç ü n k ü , h e r u lu s u n ö z e l g e le n e ­ ğ i, te o r i k y a d a p r a ti k e tk in liğ in b a ş a tlığ ı, v b . ta r a f ın d a n b e lir le n m iş tir , a m a , b u ç e ş it li d ille r in a y n ı b ir u y g a rlık ç a ğ ın ın te m e ld e n ö z d e ş d ış a v u ­ r u m u o la b ild ik le r i a n la m ın a g e lir b u . B u d u r u m d a , b ir d ili ö b ü rü n e k a rş ılık lı o la r a k ç e v ir m e o la n a ğ ı v a rd ır, ( t.2 , p . 6 3 ) . M a rk siz m e ö z g ü te r m in o lo jid e n y a r a r la n a r a k , G ra m sc i ile b ir lik te ş ö y le d iy e c e ğ iz : " T e m e ld e n b e n z e r iki y a p ı, tik e l u lu s a l d ille ri n e o lu r s a o ls u n , k a r ş ılık lı o la r a k b ir b ir in e ç e v r ile n " e ş d e ğ e r li" Ü sty a p ıla ra s a h ip tir " ( t.2 , p . 6 7 ). Y e n i fe lse fe l " p r a k s is " k a v ra m ı Ö rn e ğ iy le , h a z ırla y ıc ı u ğ r a k o la ra k y a ln ız H eg elg il fe ls e fe y i ve o n u n F e u e r b a c h ’ta k i m a te r y a lis t k a r ş ıtın ı d e ğ il, a m a tü m X IX . y ü z y ıl b a ş la rı A v ru p a k ü ltü rü n ü b u ld u ğ u m u z u g ö s te rm e k is te r d im . S ö z g e liş i ilk in k la sik İn g iliz E k o n o m is i ve k la sik A lm a n F e ls e fe ­ si. Ö r n e ğ in R ic a r d o 'd a , b iz i k u ş k u s u z K apital ‘in E k o n o m i p o litiğ in e " g ö tü re n " » am a E m e k k a v ra m ın ın fe lse fe l ö n e m in in k a v r a y ış ın ı d a ö r tü k ç e iç e r e n ü n lü em ek -d eğ e r te o ris i v a r d ır 1 s . K im i H eg e l y o r u m c u l a r ı1 6 , İn g iliz e k o n o m is tle r in o k u n m a s ın ın , d iy a le k tik d ü ş ü n c e n in h a z ır la n m a s ın ­ d a s ö z g ö tü r m e z b ir ro l o y n a d ığ ın ı g ö s te r m iş le r d ir . E m e ğ in o lu m s u z lu ğ u (négativité). T in in G örüngübilim i'm n ö z s e l b ir iz le ğ i ( k o n u s u ) o la c a k tır . M a rx iç i n , a y n ı d ü ş ü n c e y i d o ğ r u la m a k ü z e re , E k o n o m i p o litik ve felse fe b a ş lığ ın ı t a ş ıy a n 1844 E ly a z m a la rın ı a n m a k y e te r . E k s ik k a lm ış b u el- y a z m a la r ı, y e n i d ü n y a g ö rü şü n ü , s ık ın tılı d o ğ u m u ğ r a ğ ın d a k a v ra m a o la n a ­ ğ ın ı v e rirle r. E k o n o m ik s ık ı d ü şü n ü m b u y a p ı t t a fe ls e fe l d a fın c a (m é d ita tio n ) s ık ıy a k a r ış ır ve praksis k a v r a m ın ın , d a h a o z a m a n d a n , y a b a n c ıla ş ­ m ış e k o n o m i d ü n y a s ın ın y a ra tıc ıs ı o ld u ğ u k a d a r ıy la , in s a n ın k e n d i v a rlık ve k e n d i ta r ih in in ö z ü re tic isi (a u to p ro d u cteir) o la r a k ta n ım la n m a s ın a y a r a ­ d ığ ı g ö rü lü r. O y sa , in s a n ın p ra k s is ve ta r ih in d e in s a n ın ö z y a r a tım ı ( k e n d i k e n d in i y a r a tm a s ı) o la ra k b u fe lse fe l ta n ım la r ın ı, M a rx , H e g e l'in Tinin G ö rü n g S tilim i' n e d a y a n a r a k — in s a n ın b u k e n d i e m e ğ i ta r a f ın d a n ö z y a ra tim in i " k u r g u l o la r a k " k a v ra m ış o lm a n ın H e g e l'in d e ğ im i o ld u ğ u n u b il­ d ir d iğ i e le ş tir e l b ir b ö lü m a y ı n r o n a M a rx — , a m a , s e rv e ti b illu rla ş m ış e m e k o la r a k a n la y a n İn g iliz e k o n o m i p o litiğ in e d e d a y a n a r a k , h a z ırla r. Praksis fe ls e fe s in in te m e l ' k a v ra m ın ın b u h a z ır la n ış ın ın , k la sik A lm a n fe l­ se fe si v e İn g iliz e k o n o m i p o litiğ in e d a y a n ıla r a k g e r ç e k l e ş t i r i l m e c e b irlik ­ te , h e r ik isin itld d e e le ş tire l b ir a ş ılm a sı o ld u ğ u n u d a e k le y e lim ; ç ü n k ü , B u r a d a G R A M S C t'n in İn g iliz ik tis a tç ıs ın ın y ö n te m b ilim s e l b u lg u la r ı­ n ın fe lse fe l ö n e m i ü z e rin d e k i g e r ç e k a ç ık la m a s ın d a n u z a k la ş ıy o r u z . G e r ç e k te , G R A M S C İ, R I C A R D O 'n u n e k o n o m i p o litiğ in in ö r tü k b ir b iç im d e y e n i b ir iç k in lik , z o r u n lu lu k ve ö zg ü rlü k a n la y ış ı iç e r d iğ in i g ö s te rm e k is te r ( t .2 , p p .9 0 ve 9 8 ; O .C ., p p .9 5 v e 1 0 7 ) . M a rk siz m in a n la y ış ı o la n b u a n la y ış , h e r tü rlü b e lir le n im c i ta rih s e l z o r u n lu lu k a n ­ la y ış ın ı y a d s ır ( t .2 , p .1 0 1 ; O .C ., p .1 0 9 ) . G R A M S C İ'y i ta t n ta m ın a iz le m e k iç in b ir ç o k a ç ık la m a g e re k ird i. A m a , ö z ü n e b a ğ lı k a lıy o r u z . K la s ik İn g iliz e k o n o m is in in M a rk s iz m in g e liş m e s in e y a p tığ ı k a tk ıd a n s ö z e d e r k e n , g e r ç e k te n d e ş ö y le y a z a r : " B a n a ö y le g e liy o r k i, d a h a u z a ğ ı a r a ş tır m a k v e b ir e ş im s e l (sy n th é tiq u e ) d iy e c e ğ im b ir k a tk ıy ı, y a n i y a ln ız c a , te m e l d e o lsa , b ir ö ğ r e tiy e iliş k in ç ö z ü m s e l (analytique) b ir k a tk ıy ı d e ğ il, a m a d ü n y a s e z g İ s in e v e d ü ş ü n m e b iç im in e iliş k in b ir k a t k ıy ı d a a r a ş tır m a k g e r e k ir" . 3 0 M a y ıs 1 9 3 2 g ü n lü m e k tu p ( t . l , p .1 9 1 ) , L e tte re dal Carcere. 1 6 ö r n e ğ i n , R . G A R A U D Y , D ieu est m o rt, P .U .F ., p. 5 6 vd. 15 H eg e l in sa n a ! e tk in liğ i y a ln ız c a " k u r g u l o la r a k ’1 d ü ş ü n ü r: y a ln ız c a tin s e l (spirituelle) e tk in liğ i k a b u l e t tiğ i, y a d a e n a z ın d a n p r a tik e tk in liğ i T in ’in kene)i b ilin c in e v a rm a sı o la n a ğ ın ı v e re n b a s it b ir a le t d u r u m u n a g e tir d iğ i iç in , k e n d in in b ilin c in i g e r ç e k in s a n ın y e rin e k o y a r ; k a p ita lis t sis te m in te o r is in i y a p a n İ n g iliz e k o n o m i p o litiğ in in k la s ik le rin e g e lin c e , o n la r k a p ita lis t s is te m in ta rih s e lliğ in i, y a n i in sa n e m e ğ in in y a b a n c ıla ş m ış b u e k o n o m ik k u r u lu ş iç in d e ve y a b a n c ıla ş tır a n n ite liğ in i b ilm e z le r. A y rıc a , E k o n o m i P o litiğ in b u eleştirisi d e , a n c a k a lt b a ş lığ ın ın b ö y le o ld u ğ u n u a n ım s a d ığ ım ız 1 9 3 2 'd e y a y ım la n a n ç ö z ü m le n m e s i, K a p ita l ’d e ta m a m la n a c a k tır . G ra m sc i, a n c a k 1844 M a rk siz m in e ly a z m a la r ın ı b ilm iy o r d u , a m a , b u y a p ıtın tü rü m ü (genese) ü z e rin d e k i g ö rü ş le rin in d e r in liğ in i a ç ık la r . B ö y le c e , e ğ e r b u fe lse fel p ra k s is k a v ra m ı ve d o ğ u ş k o ­ ş u lla r ı g ö z ö n ü n d e b u lu n d u r u lu r s a , y e n i b ir e ş im in " h a z ırla y ıc ı u ğ r a ğ ı” g e r ç e k te n H e g e l’in d ü ş ü n c e s iy le R ic a rd o 'n u n d ü şü n c e si g ö rü lü r. o la ra k , B u k a v ra m ın h a z ır la n m a s ın d a F ra n s ız p o litik a p r a tik ve te o r is i ta r a f ın d a n o y n a n m ış b u lu n a n ro le g e lin c e , b u ro l ç o k a ç ık tır . F ra n sız u lu s u n u n d e v ­ rim c i g ö z ü p e k liğ in in b i r h a y r a n ı o la n M a rx , H egelgil s o lu n s ö z k a la b a lı­ ğ ın ın k a r ş ıs ın a , e r k e n d e n 11 p r a tik d e v rim c in in g e r ç e k h ü m a n iz m a sın ı dikeT . B. B a u e r ile ö b ü r " K u ts a l A ile ” ü y e le rin in " E le ş tir e l e le ş tir i " s in in k a r ş ıs ın a , " s ila h la r ın e le ş tir is i" n i d ik e r ve, y e n i fe lse fe y i p r o le ta r y a n ın p o litik d e v in im iy le fel e l e ş t ir i y e b ir le ş tir e r e k , e s k i d ü n y a y ı o ld u ğ u g ib i b ır a k a n fe lse ­ son v e rm e k is te r. F e ls e fe n in o " k a ld ır ılm a " s ın ın ("suppression ”), o n u fe lse fe y i y e n i b ir a n la m a v e y a p m a b iç im i y a r a ta n b ir "aşm a" ("d é p a sse m e n t") o la ra k k a v ra y a c a k y e r d e , o r ta d a n k a ld ırm a (liquidation) o la r a k y o r u m la r k e n , H eg e lci o la r a k d ü ş ü n m e y ü z ü n d e n C ro c e ’n in u n u ta c a ğ ı g e rç e k a n la m ı, i ş t e b u d u r . C ro c e , te o r iy le p r a ti ğ in , b ilg iy le P o litik a n ın d iy a le k tik ö z d e ş le ş m e s in i, b ir b a ş k a d e y iş le , fe lse fe y le ta r ih in b u ö z d e ş liğ in i k e n d i ta r z ın d a d ile g e tir m iş ve " t a r ih s e lc ilik " a d ın ı k o y m u ş t u r ( t .2 , p . 2 3 3 ). "V A R L IK " S O R U N U N A D O Ğ R U E ld e e t t i ğ i m i z s o n u ç la n ö z e tle y e r e k , ş im d ilik b ir s o n u c a b a ğ la y a b ili­ riz . S o r u n , M a rk s iz m in ta m (intégrale) b ir felse fe o lu p o lm a d ığ ın ı, ve e ğ e r 17 K . M a rx , C o n trib u tio n îı la C ritique de la P hilosophie du d ro it d e Hegel, 1 8 4 4 , E d itio n C o s te s , t. I, O e u v re s p h ilo s o p h iq u e s . ta m b ir f e ls e f e y s e , n ite liğ in in n e o ld u ğ u n u b ilm e k ti. G ra m sc i b i r y a n d a n M a rk s iz m in b i r ta m fe ls e fe o ld u ğ u n u , a m a y a y g ın d ü ş ü n c e y e a y k ı n o la r a k , M a rk s iz m in b u fe lse fe sin in h e n ü z ta m a m la n m a s ı g e r e k tiğ in i, a n c a k " to tıu m ö z ü " d u r u m u n d a , " ö r tiik b iç im d e " v a r o ld u ğ u n u o lu m la r . B ö y le o ld u ğ u iç in , b u fe ls e fe y i v e o n u n te m e l k a m m l a n n ı , M a rx ta r a f ın d a n y a p ıla n g e r ç e k e n te le k tü e l ç a lış m a ü z e r in d e b i r d ü ş ü n ü m e d a y a n a r a k , G ra m s c i’ n in n a s ıl o r ta y a k o y m a k , n asıl a ç ı k ç a b e lir tm e k is te d iğ in i se rg ile m e k is­ te d ik . M a rk s iz m in b u a y d ın la ta b ild ik . fe lse fe sin in G ra m s c i iç in G e n e d e o n u n b i r ta m n e o ld u ğ u n u b ö y le c e fe lse fe o ld u ğ u n u o r ta y a k o y ­ d u k m u ? O b iz e t a r i h te o ris i v e b ilg i te o r is i o la r a k g ö rü n d ü , ö y le y s e b ir tarihsel g e r ç e k lik te o r is in in b ir tü m g e r ç e k tik te o ris i o l u p o lm a y a c a ğ ın ı b ilm e s o r u n u k o n m u ş b u lu n u y o r . " T a r ih s e lc i" b ir f e ls e f e , b u n u n la b ir lik te — C r o c e 'd e o ld u ğ u g ib i — id e a lis t b ir g e r ç e k lik g ö rü ş ü ( id e a lis t ta rih se lc ilik ) o lm a k s ız ın ile b a ş la y a n b ir dünya g ö rü şü o la b ilir m i? H e m D e sc a rte sg il cogito m o d e rn fe ls e fe n in eleştirici d ü ş ü n c e s in e sık ı s ık ıy a b a ğ lı k a lm a n ın , h e m d e in s a n ın y a r a tm a d ığ ı b i r d ü n y a k a b u l e t m e n i n o lu p o lm a d ığ ın ı; y a d a , de o la n a k lı b ir b a ş k a d e y iş le , m a te r y a lis t m e ta f iz ik d e iç in ­ o lm a k ü z e re , h e r tü rlü m e ta f iz ik d o g m a tiz m d e n k a ç ıp k u r tu la r a k , g e r ç e k liğ in " n e s n e lc i" ("o b je ctiviste) b ir g ö rü şü n e e r iş ile b itip e riş ile m e y e o e ğ ln i b ilm e s o r u n u d u r b u . F e ls e fe y i in s a n ın k e n d in in b ilin c i o l a r a k 1 s , ve M a rk siz m in fe lse fe si­ ni d e " s a ltık ta rih s e lc ilik " o la ra k ta n ım la d ık . F e lse fe o la ra k M a rk siz m , k e n d i n in b ilin c in e v a ra n ta r i h te n , ta r i h in k e n d i n in b ilin c in d e n b a ş k a b ir ş e y o lm a d ığ ı, ve ta r i h d e in s a n ın k e n d i ö z ü r e tim i o ld u ğ u iç in ta r i h in te k g e r ç e k liğ in in in sa n g e r ç e k liğ i o ld u ğ u a n la m ın a g e lir b u . O z a m a n D o ğ a n e o lu r ? M a n tık s a l b iç im d e C ro c e g ib i o n u " t i n 'i n b ir u ğ r a ğ ı" o la ra k ta n ım la m a y a g id ilm e z m i? G e r ç e k te b iz o n u n v a r o lu ş u n u ta r ih s e l d iy a le k ­ tiğ i n k o ş u lu o la r a k , in sa n e tk in liğ in in '‘m a d d e s e l" k o ş u lu o la r a k a ç ık la ­ y a c a ğ ız . V e in s a n ın d o ğ a y a a n c a k k e iıd i b ilin ç li p ra k sis i a r a s ın d a n e r iş ip , o n u a n c a k b u y o ld a n ta n ıy a c a ğ ın ı g ö re c e ğ iz . G ra m sc i 'd e k i s ö z g ö tü r m e z fe lse fe l " g e r ç e k ç ili k " , k e n d i " e le ş tir e l" y a d a a n ti- d o g m a tik a n la m ı iç in d e k a v r a n a c a k tır . H e g e l, g e r ç e k te n d e , b iz e ts o n u c « , o n a g ö tü re n süreçten a y ırm a m a y ı ö ğ r e tm iş tir . B izim u ğ r a ş tığ ım ız d u r u m d a , f e ls e fe n in n o k ta s ı İS so ru n u , k o n u lm u ş b u lu n u y o r . G ra m sc i F elsefe N e d ir? b a ş lık lı B irin c i B ö lü m e b a k ın ız . ç ı k ış iç in M a rk siz m in tü m m o d e r n f e ls e fe n in d e v rim c i s o n u c u o l d u ğ a n u , ve m o d e m fe ls e f e c in d e D e sc a rte sg il co g ito ile b a ş la d ığ ım s ö y le m iş t ik ; ö y le y s e , M a rk siz m in " ç ık ış n o k ta s ı" n ın tarihse Ici bir co g ito o ld u ğ u sa v u n u la b ilir; k e n d i k e n d in e e r iş e n v e k e n d i ta rih s e l g e r ç e k liğ in in b ilin c in d e o la n in s a n d ır b u . K u ş k u ­ s u z , H apishane D e fte rle ri' n d e D e sc a rte sg il co g ito ' y a a ç ık ve s e ç ik b ir g ö n ­ d e r m e b u lu n m a z . M o d e m fe ls e fe , G ra m sc i iç in h e r ş e y d e n ö n c e lik v e o n u n T in te o r is id ir . B u n a k a r ş ılık , H eg elci- b u d e f te r le r d e , k e n d iliğ in d e n fe ls e fe d e n e le ş tir e l fe ls e fe y e g e ç iş e a y r ılm ış b u lu n a n b ir m e tin d e , S o k ra t e s 'i n ’’K e n d in i b il " in in ta rih s e lc i b ir y e n id e n - y o r u m u b u lu n a c a k tır . D ü ş ü n m e k , h a s ta lık b ilim s e l b a k ım d a n o lm a d ık ç a , h e r in s a n ın "her d o ğ a s ın d a (p a th o lo g iq u em en t) k a f a d a n s a k a t b u lu n d u ğ u iç in , Croce ile b ir lik te in s a n ın f ilo z o f o ld u ğ u n u " k o y m u ş b u lu n a n G ra m sc i, h e n iiz tu ta r s ız b ir n ite lik t a ş ıy a n k e n d iliğ in d e n fe ls e fe d e n , e le ş tire l ve t u ta r lı o la n b ir fe ls e fe y e g e ç iş k o ş u lla r ın ı b e lir tir . " E le ş tir e l h a z ırla m a n ın ç ık ış n o k ta s ı — d iy e y a z a r — g e r ç e k te n d e n e o ld u ğ u n u n b ilin c id ir, y a n i ş im d iy e d e ğ in g e liş m iş b u lu n a n ta rih s e l sü re ç s e n d e s ü re c in ü rünü o la r a k b ir " k e n d in i d ö k ü m ü y a p ılm a k s ız ın k a b u l e d ilm iş p e k ç o k b i l" d ir ; b u iz le r b ır a k ­ (inventaire) y a p m a k la b a ş la m a k g e re k ir” m ış tır . İ ş e b ö y le b ir d ö k ü m ( t . 2, p .4 ; O .C ., p .1 8 ) . D e s c a r te s 'a g ö re f a r k , b u m e tin a ra c ıy la y e te r in c e g ö rü lü y o r. D ü şü n ü m , h e r n e d e n li in sa n ta r a f ın d a n k e n d i d ü şü n e n ö z n e ö z e r k liğ in in o r ta y a ç ık a r ılm a s ın a y o l a ç a r s a d a , k u ş k u s u z h iç b ir d ü şü n c e tö z c ü lü ğ ü n e (su bstantialism e) d e ğ il, a m a s o m u t ta rih s e l o r t a y a ç ık a r ılm a s ın a g ö tü rü r: k a v r a y ış ım ız ın Ö zn e n in g ö re v i, b u s o m u t ta rih s e l k a v ra y ış a d a y a n a r a k , k e n d i ö z y a ş a m ın ın d u r m a d a n d a h a b ilin ç li ve Ö zgür y a ra tıc ıs ı ve ta rih in g e r ç e k b ir " b a ş o y u n c u s u d u r u m u n a g e lm e k o la c a k tır . E ğ e r ş im d i V a rlık s o r u n u n u k o y m a k is te rs e k , b u iş i " e le ş tir e l" te r im le r le y a p ­ m a k g e r e k e c e k tir . K e n d in in b ilin c in e v a ra n in s a n , k e n d in i k e n d i to p lu m s a l ilişk ile ri b ü tü n lü ğ ü o la r a k t a n ı r ve k e n d in i o lu ş t u r a n b u to p lu m s a l g e r ç e k ­ liğ in , in sa n e tk in liğ in in ta rih s e l ü rü n ü o ld u ğ u n u b ilir. İn s a n ın tü r o la ra k ve b ir e y o la r a k k e n d i ö z y a r a tıc ılığ ı ü z e rin d e k i b u b ilin ç , o n u k e n d in i b ir s a ltık y a r a tıc ı san m ay a r o m a n ’d a o la n ş e y , d e ğ ild ir ; b ir pruksis g ö tü r e b ilir m i? İd e a liz m denen o "fe lse fe ! az ç o k b u d u r . A m a M a rk siz m b ir " T in f e ls e fe s i” fe lse fe sid ir. T em el k a v ra m ın ın — g ö rm ü ş b u lu n d u ğ u m u z g ib i — in s a n a l e tk in lik le “ m a d d e " a ra s ın d a k i ç e liş k ile r in ç e liş m e s in d e a ra n m a s ı g e re k ir. B u " ü z d e n d e , ta rih s e l p ta k s is o la ra k k e n d i­ n in b ilin c in e v a r m a k la , in s a n , y a n ıl m a d ı ğ ı ve a y rıla b ilir d e o lm a d ığ ı b ir V a r l ı k ’m b i l i n c i n e v a n r . K e n d i i iz t a r i h i n i n b i l i n c i , y a r a t ı m a o l m a d ı ğ ı d o ğ a l b i r t a r i h i n b i l i n c i a n l a m ı n a d a u e ii r . B ö y le c e , s ö y le m e k M a rk s iz ın d e " g e r ç e k ', i " iç in , k e n d in e V a rlık o l a n , a m a . V a r l ı k ’i n n e o l d u ğ u n u iç in e y e rle ş m e y e tk is in i d o g m a tik o la ra k ta n ım a y a n b i r f e ls e f e b u l a c a ğ ı z 1 0 19 G R A M S C İ’n in d ü ş ü n c e s in e u y g u n b ir a ç ık la m a y ı, b ir F r a n s ız M arksistin in k a le m in d e n y a z a lım : " M a rk s iz m , g elişm e si iç in d e , M A R X ile L E N lN ’in b ü tü n d o g m a tik y o r u m la m a la r ı k e n d isi a ra c ıy la d ış ta la d ık ları " p r a t i k " u ğ r a ğ ın a d u r m a d a n d a h a ç o k ö n e m v e rm e k ü ze re, " e le ş tir i -ö n c e s i" v arlık iç in d e y e r a tm a ve o n u n h e o ld u ğ u n u s ö y le m e k e n d in i b e ğ e n m iş liğ in e g ö tc re c e k d o g m a tik ve b ilim c i (scientistes) s a p tır m a îa r ı d iş a rd a b ır a k ır " , R . G A R A U D Y , 6 M a rt 1 9 6 4 günlii I,c M onde. BÖLÜM IV T A R İ H S E L Ö B İL G İ V E G E R Ç E K T E O R İS İ M A R K S İZ M İL E G E R Ç E K Ç İ V E İD E A L İS T F E L S E F E L E R M a rk siz m in f e ls e fe s in i " s a ltık ta r ih s e lc ilik " o la r a k ta n ım la d ık ta n s o n ­ r a , o n u n " b a s it" ta r i h te o ris i d e ğ il, a m a " t a m " fe lse fe o l d u ğ u n u ; b i r b a ş k a d e y iş le , M a rk sist ta r ih s e lc iliğ in y a ln ız c a a m a b ir g e r ç e k (reel) te o ris i y a d a b ir ta rih s e l o lu ş a n la y ış ı d e ğ il, b ir dünya g ö rü şü o ld u ğ u n u g ö s te rm e ­ m iz d e n b a ş k a b ir ş e y k a tm ıy o r . Ş im d iy e d e ğ in tin d iğ im iz b ir te z i, y a ln ız c a o lu m la m a k la y e ­ y a n i M a rk s iz m in b u " g e n e l fe lse fe " s in in m a te r y a liz m o lm a d ığ ı te z in i d e a ç ık la m a o la n a ğ ın ı v e r e c e k tir b u . S ö z k o n u s u te z ü z e ­ rin e , o n u n k ısa ve ö z lü k a v ra m ın ın ü ç n o k ta d a a ç ık la n d ığ ın ı g ö rd ü ğ ü m ü z Ünlü D iya lek tik M ateryalizm ve Tarihsel M ateryalizm y a p ı tç ı ğ ın d a S ta L n 'in v e rd iğ i ta n ım la m a y a b a ş v u ra b ile c e ğ im iz i d ü ş ü n d ü k 1. M a d d e n in t i n ü z e rin d e k i " ö n c e l ik " in i n (" p rim a t" ) o lu m la m a s ı o ld u ğ u n a g ö r e , ta m a n la ­ m ıy la " m a te r y a lis t” o la n v e h e n ü z k e n d is iy le u ğ r a ş m a y a c a ğ ım ız ı b irin c i n o k ta y ı a y ıra c a k ve ö b ü r ik i n o k ta y ı ç ık a c a k ö z ü n lü n e d e n le r y ü z ü n d e n b ir a ra y a g e tir e r e k , a ç ık la m a d a n b ir lik te ta rtış a c a ğ ız . " M a te r y a lis t" fe ls e fe n in ik in c i ve ü ç ü n c ü n o k t a l a n , g e r ç e k te " g e r ç e k ç i " b ir v a rlık ve b ilgi te o ris i o lu ş t u r u r la r . 1 A forfcsizm m F elsefesinin A raştırılm ası b a ş lık lı ik in c i b ö lü m ü n : " M a r k ­ s iz m in F e ls e fe s in in H a z ırla n m a s ı G e r e k ir " a lt-b ö lü m ü n e b a k ın ız . " M a te r y a lis t" o lm a k elem ek , ilk in d ış d ü n y a n ın n e s n e l v a ro lu şu n a in a n m a k d e m e k tir : g e r ç e k , T in 'in b a s it b ir ta s a r ım ı y a d a b ir " y a b a n c ıla ş ­ m a "sı d e ğ ild ir , b ilin c in d ış ın d a ve o n d a n b a ğ ım s ız o la ra k v a rd ır. Y a ln ız c a m a d d e n in t i n ü z e rin d e k i ö n c e liğ in i o lu m la y a n f ilo z o fla rd a d e ğ il, am a g e r­ ç e k ta n n b ilim c ile r d e d e b u lu n d u ğ u n u s ö y le d iğ im iz b u " g e r ç e k ç i" te z , " d ış d ü n y a n ın v a r o lu ş u d e n ile n ü n lü s o r u n a b ir y a n ıttır , ö z s e l ö ze lliğ i b elk i d e sa n ıla b ile c e ğ i g ib i g e r ç e ğ in nesnelliğini o lu m la m a k d e ğ il, am a, ilk in V a rlık la D ü ş ü n c e y i, M a d d e y le T a rih i a y ıra ra k , b u iş i b e lli b ir b iç im d e y a p m a k tır. Asıl ö n e m li o la n , g e r ç e ğ in , v a r o lm a k iç in le m in e g e re k s in m e s i o lm a d ığ ım s ö y le m e k d e ğ il, v a r o lu ş u n u o lu m la m a k iç in , in sa n ı, in s a n a ve o n u n e y ­ a m a . g e rç e ğ in n esn el b ilin c in i, e y le m in i ve ta r ih in i b ir y a n a b ır a k m a k tır . B ö y le s in e b ir so yu tla m a ya g iriş m e k d e m e k , a r tık eleştirel bir b iç im d e d ü ş ü n m e m e k d e m e k tir . " G e r ç e k , b ilin c in d ış ın d a ve o n d a n b a ­ ğ ım s ız b ir b iç im d e , n e sn e l o la ra k v a r d ır " fo rm ü lü , d ü şü n ü ld ü ğ ü n d e n d a h a a n la m lıd ır. B u fo rm ü le , n e id a liz m e g ö tü re n fe lse fe l t u tu m la , ne d e ö ğ r e tin in fe lse fe l iç e riğ iy le d o la y ısıy la u ğ r a ş a r a k , id a liz m in b a s it b ir re d d i a n la m ı v e rilm e k is te n ir . A m a b u fo rm ü l, ilk in V a rlığ ı k o y m a s ı, in sa n ı ve o n u n V a rlık la iliş k is in i ele a lm a d a n ö n c e , V a rlık ta d o g m a tik o la ra k y e r ­ leşm esi g e r e k tiğ in e in a n a n b ir g irişim a n la m ın a d a g e le b ilir. B ir y a n d a n in sa n ı, ö t e y a n d a n v arlığ ı k a v ra m a b iç im i b a k ım ın d a n , te o rik s o n u ç la r ­ d a n y o k s u n o lm a y a c a k t ır b u . İn s a n b a k ım ın d a n , o n u ilk in " b i r tö z k ip i" ("u n m o d e de la s u b s ta n c e ") o la ra k k a v ra m a k la , ö z n e llik y a d a y a ra tıc ılık o la ra k k a v r a m a k ta y e te n e k s iz b ir d u r u m a g e lin e c e k tir 1 . V a rlığ a g e lin c e , o n u in sa n ın ve in s a n ta r ih in in d ış ın d a , k e n d in d e ve k e n d i iç in v aro la n sa ltık b ir g e r ç e k lik o la r a k k o y m a k la , o n u " ö z n e l o la r a k ” k a v ra m a d a y e t e ­ n e k s iz liğ e d ü ş ü le c e k tir : M a rx 'in F e u e r b a c h 'a y ö n e lttiğ i a ç ık e le ş tirid ir b u 3 . G ram sci iç in b u " g e r ç e k ç i" v a rlık b ilim d in se l k ö k e n lid ir . Bilgi ö z ­ nesi o la r a k in s a n ı y a r a tm a d a n ü n c e , D ü n y a y ı v e n ite lik le r in i y a r a ta n a ş k ın b ir T a n n ’y a . i n a n ç ta n d o ğ ar. G erçe k a n la m ıy la d in se l in a n ç yok o ld u ğ u n d a , g ö rü ş le ri d in ta r a f ın d a n b e lir le n m iş k a la n o r t a k d u y u n u n d o ğ a l m e ta f iz iğ id ir d e , b u v a rlık b ilim . F e lse fe ta r ih in d e , b u m a te r y a lis t y a d a d a h a k e s in lik le d e n d iğ i gibi " g e r ç e k ç i" v a rlık b ilim e k a r ş ı, id e a lis t g e rç e k ö ğ r e tile r i, m a n tık s a l so n u c u te k b e n c ilik (solipsism e) o la n " Ö z n e lc i" g e rç e k g ö rü ş le ri sa v a ş ım v e rm iş le rd ir. A m a b u m a te r y a lis t y a d a g e r ç e k ç i v a rlık b ilim , o n d a n z o r u n lu o la ra k ç ık a n b ir g n o s e o lo ji y a d a b ilg i ve d o ğ r u lu k 2 3 ( h a k ik a t) te o ris in d e n ayrı- K. M A R X ’in F E U E R B A C H ü z e rin e I II. te z in in a n la m ı d a , iş te b u d u r. F E U E R B A C H .üzerine 1. te z. la n ıa z . D o ğ r u lu k y a d a n e s n e l b ilg i, in s a n d a n b a ğ ım s ız o la ra k , g e rç e k liğ in k e n d in d e (e n s o i) lığa o la n ş e y in b ilg is id ir; d ü ş ü n c e n in , k e n d in d e v a ro la n v a r­ u p u v g u n lu ğ u d u r (adequation), y a ln ız c a in sa n a l b ir e y d e n ö y le y s e , " b a ğ ım s ız " d e ğ il, "n e s n e l" bilgi o n a g ö re am a düpedüz ta r ih - d ış ıd ır da. S a ltığ a - k e n d in d e v aro la n d ü n y a y a - s a ltık in sa n -d ışı, b ir b iç im d e e r iş e n , y a n i ö n c e s iz -s o n ra s ız b ilg ile re s a h ip in s a n d ır b u . T a n r ı'm n g ö rü ş a ç ıs ın d a y e r a im a k ü z e re k e n d i ta r ih in d e n k o p a n ve d ü n y a y ı T a n n 'n ı n b i­ le b ile c e ğ i gibi b ile n in sa n . ü z n o lc i d ü n y a te o ris i y a d a id e a liz m , te rs in e , b u " g e r ç e k ç i " g ö rü şle k a r ş ıtlık iç in d e , d o ğ r u lu ğ u n , k e n d in d e v a ro la n b ir v a rlığ ın s e y re d a lm a s ı o lm a k ş ö y le d u r s u n , te r s in e , b ir in sa n y a r a tm a s ı, b ir in sa n tin i y a p ısı o la ra k ta s a r la n d ığ ı, e n s o n u n d a g e r ç e ğ in B ilg isiy le g e r ç e ğ in T in ta r a f ın ­ d a n y a r a tılm a s ın ın b ir ve a y n ı ş e y o ld u k la r ı b ir b ilg i ö ğ r e tis i h a z ırla r, ö y le y s e , G ra m sc i iç in , v a rlık v e b ilgi te o ris i o la ra k M a rk s is t fe lse fe y i, b u g e r ç e k ç i vc id e a lis t D ü n y a ve Bilgi ö ğ r e tile r in e g ö re b e lirli b ir y e r e y e r le ş ­ tir m e k s ö z k o n u s u d u r . S o r u n , ta rih s e l te rim le r le k o n a b ilir. M a rk siz m y a d a p ra k s is felse fesi " g e r ç e k ç i" varlık ve b ilgi a n la y ış ın ­ d a n m ı tü re r, y o k s a te r s in e " ö z n e lc i" ve id e a lis t d ü n y a ve bilgi a n la y ış la r ı­ nın u z a n tıs ı ve e le ş tire l a ş ılm a s ı m ıd ır? Y a n ıt, G ra m sc i iç in a ç ık tı r . Praksis felsefesi — F e u e rb a c h A lm a n fe lse fe sin d e n , ü z e rin e 1 ve H. te z le ri a n s ıtm a k y e t e r — k la sik yani id e a liz m d e n tü re r. M a te ry a liz m , g e r ç e ğ in b ilg isin i b a s it b ir " a lıc ı e t k in lik " d u r u m u n a g e tir d iğ in d e n ( t . 2 , p . 2 2 ; O .C ., p. 4 4 ) ve g e r ç e k liğ in in s a n ın d ö n ü ş tü rü c ü e tk in liğ in in s o n u c u k a v r a m a d ığ ın d a n , in sa n e tk in liğ in in d e ğ e r in i b ile m e m iş tir. o ld u ğ u n u B ilgi, o n ıırı ta r a f ın d a n , p r a tik e t k in lik t e n a y r ılm ış tır, İn sa n y a ra tıc ılığ ı g en e l o la ra k b ilin m e d iğ in d e n , b ilg i ve d o ğ r u lu ğ u n " M a te ry a liz m " e k a r ş ıt o la ra k , n ite liğ i o r ta y a k o n a m a z d ı. id e a liz m , in sa n ın c tk iıı y a n ın ı, b u e t k i n ­ liğ in i y a ln ız c a s o m u t p ra k sis i b ilm e y e n te o r i k e t k in liğ e in d ir g e y e r e k , y a d a o n u y a ln ız c a te o rik e tk in liğ in b ir u z a n tıs ı d u r u m u n a g e tir e r e k , tek . y a n lı b ir b iç im d e k a v r a m ış tır* , ö y le y s e , id e a liz m m a n tık s a l o la ra k te k b e n c ilik s a ç m a lığ ın a ,g e rç e ğ in T in ta r a f ın d a n s a ltık b ir y a ra tılm a s ı te z in e g ö tü r m ü ş ­ tü r. A ıtıa, id e a list g e r ç e k a n la y ış ı o la n b u k u rg u ) y a l a n la ş tır ın a y a (m y s tifi­ cation speculative), b u " f e ls e f e l r o m a n " a k a r ş ın , p ra k s is felsefesi o la ra k 4. U m u m la b ir lik te , T in 'in k e n d in in b ilin c in e e rd iğ i vc y a b n n c ıla ş m a -n c -n e lle şm e siircci a r a s ın d a n " k e n d in e " d ö n d ü ğ ü b u k u rg u l a n la y ış ç e r ­ ç e v e s in d e , H ır;ol ta r a f ın d a n h a z ır la n m ış b u lu n a n " p r a tik d a v r a n ış ' d irim se ! g e re k s in m e ve e m e k te o ris in i d o k ü ç ü m s e m e m e k g e re k ir. M a rk siz m , k u rg u l g iz e m c iliğ in (m y stic ism e sp écu la tif) b ir e le ş tiris i a ra s ın ­ d a n , iş t e b u fe lse fe l a k ım d a n d o ğ a r . A m a , n e " m a te r y a liz m " i n b u d o ğ u ş t a k e n d i r o lü n ü o y n a m a d ığ ı, n e d e y e n i b ir e ş im d e m a te r y a liz m d e n k im i öğ eler b u lu n m a d ığ ı a n la m ın a geli. b u . Y e n i v a rlık v e b ilg i te o ris in in d o ğ u ş u n d a m a te r y a liz m in o y n a d ığ ı ro l iç in , F e u e r b a c h 'ın H eg elci s is te m in o l d u ğ u n u , y e r in e D o ğ a y ı g e ç ir m e k ü z e re H eg e lci I d e a y ı d e v ird iğ in i ve id e a liz m in i e l e ş t ir e c e k ilk f ilo z o f M a rx ’m o n u fe ls e fe y e m a te r y a liz m i y e n id e n s o k m u ş o lm a k la k u tla y a c a ğ ı­ nı a n s ıtm a k g e re k ir. A m a , y e n i v arlık ve b ilg i te o r is in d e v a rlığ ım sü rd ü ­ re c e k m a te r y a liz m d ir : " E s k i ö ğ e le ri h a n g ile ri o la c a k la r d ır ? G ra m s c i, k ısa ve k e s in ­ m a te r y a liz m d e n k a la n te k ş e y , fe lse fe l. g e r ç e k ç i lik ti r " ( t.2 , p .4 3 ; O .C ., p . 68 ). M a rk siz m in felse fe si g e r ç e k te n d e n e s n e lc i b ir g e r ç e k lik te o ris i o la c a k tır , a m a , y a n ılm a y a lım , a r tık o r t a k d u y u n u n , k e n d in d e ve k e n d i iç in v a ro la n b ir d ü n y a y ı d o g m a tik o la r a k k o y a n ve b ilg iy i b u d ü n ­ y a n ın k e n d in d e o ld u ğ u ş e y in in s a n tin i n d e b ir y a n s ısı o la r a k ta s a rla y a n d o ğ a l m e ta f iz iğ i s ö z k o n u s u o lm a y a c a k tır . M a rk siz m in fe lse fe sin in s o n u c u (conclusion), o r ta k d u y u ve m a te r y a lis t m e ta f iz iğ in s o n u c u y la " g e r ç e k le ş ­ m e b a k ım ın d a n ö z d e ş " o la c a k tır , a m a , ilk e le ri ve vaT gılan (conséquences) b a k ım ın d a n , k ısa c a sı felsefel iç e r iğ i b a k ım ın d a n , d e r in d e n d e r in e fa rk lı o la c a ğ ın ı d a g ö re c e ğ iz . K im ile rin e iş in e n Ö n em li n o k ta s ı o la r a k g ö rü n e n b u s o n u ç ö z d e ş liğ in e k a r ş ın , G ra m s c i'n in , sö z c ü ğ ü n d a r a n la m ın d a k i felse­ fel m a te r y a liz m in % v arlık v e b ilgi te o ris i o la ra k M a rk siz m in d o ğ u ş u n d a ö n e m li b ir r o l o y n a d ığ ın ı d ü ş ü n m e m e s i d e b ö y le a ç ık la n ır . S ö z c ü ğ ü n d a r a n la m ıy la fe lse fe l m a te r y a liz m , in s a n d a n v e b ilin c in d e n b a ğ ım sız o la r a k , m a d d e n in n e s n e l v a r o lu ş u n u d o ğ r u la y a n , in sa n b ilg isin i m a d d e n in o ld u m o la sı k e n d in d e (en soi) o ld u ğ u ş e y in s o n s u z lu ğ a dek d o ğ m y a n s ıs ı d u r u m u n a getiT en g n o s e o lo jik b ir " g e r ç e k ç ili k " te n a y rılm a z v a rlık b ilim s e l (o n to lo g iq u e) b ir " g e r ç e k ç ili k " tir . B u m a te r y a liz m i, G ra m s­ ci, " m e ta f i z ik " o la r a k n ite le r ; b u , o n u n iç in , ö z n ite liğ in d e — a y r ıc a k im i ö ğ e le r i y e n id e n ele a lın a b ils e le r b ile — k a r ş ı -ta rih s e lc i (antihistoriciste) ve ö n - e le ş tir e l (precrilique) o la r a k , M a rk siz m in f e ls e fe s in e k a r ş ıt o ld u ğ u a n la m ın a g e tir b u m a te r y a liz m in . S ö z c ü ğ ü n d a r a n la m ıy la m a te r y a liz m , :m a d d e n in tin ü z e rin d e k i ö n c e liğ in i o lu m la y a n b ir " t e k ç i l i k " t i r ("m o n is­ m e" ) d e , v e h e r ş e y d e n ö n c e d e b ö y le b ir te k ç il ik o la b ilir . S ta lin 'in b ir in ­ ci n o k ta s ın a k a r ş ılık d ü ş e n b u m a te r y a lis t te k ç iliğ in G ra m sc ig il e le ş tiris i, 5 M a te r y a liz m sö z c ü ğ ü n ü n G R A M S C İ iç in b ir b a ş k a a n la m ı o ld u ğ u n u a ç ık la d ığ ım ız Praksis Felsefesi ve M ateryalizm b a ş lık lı B ö lü m V 'e b a k ın ız . b u n d a n s o n r a k i b ö lü m d e s e rg ile n e c e k tir ; o n d a n n e y in k o r u n a b ile c e ğ in i ve n e y in b ü s b ü tü n r e d d e d ilm e s i g e r e k tiğ in i o z a m a n g ö r e c e ğ iz . S ta lin 'in 2 ve 3 ’ü n cü n o k ta la r ın a k a r ş ılık d ü ş e n n e s n e lc i g e r ç e k a n la y ış ıy la g e r ç e k ç i bilgi te o r is in e g e lin c e , " g n o s e o lo jik g e r ç e k ç i lik " ta m a m e n o r t a d a n k a ld ı­ r ıld ığ ın d a n , b u n la r d a n d a g e r ç e ğ in n e s n e lliğ in d e n b a ş k a b ir ş e y k a lm a y a ­ c a k tır . E sk i g e r ç e k ç i g n o s e o lo jin in b u o r ta d a n k a ld ırılm a s ı, a y n c a " n e s ­ n e lc i" s o n u c u n fe lse fe l a n la m ın ı te p e d e n tır n a ğ a d ö n ü ş tü r m e s o n u c u n u d a v e re c e k tir. ö y le y s e , hem en G ra m s c i’n in ta s a r la d ığ ı b iç im d e ta rih s e lc i g e r ç e k a n la y ış ın ı s e rg ile m e m iz ve ö zg ü n lü ğ ü n ü o r ta y a k o y m a m ız g e re k ir. E ğ e r b u ö zg ü n lü k k a v r a n m a k is te n ir s e , h e r " v a r lık b ilim " in b e lli b ir g n o s e o lo jid e n a y rılm a k o ld u ğ u n u n v e , d o la y ıs ıy la , g e r ç e k ç i b ilg i te o r is in d e n k o p a n ta r i h ­ selci b ir g n o s e o lo jin in h a z ır la n m a s ın ın , g e r ç e ğ in n e s n e lliğ i s o r u n u n u ve n esn e lc i s o n u c u n fe lse fe l a n la m ın ı e g e m e n liğ i a l tın d a b u lu n d u r a c a ğ ın ın h iç b ir z a m a n g ö z d e n y itirilm e m e s i g e re k ir. T a rih s e lc i g n o s e o lo ji, M a rk sizm in tü m fe lse fe sin in k ilit ta ş ıd ır . B u d a b iz i, d a h a ileri g itm e d e n Ö nce, o n u s e rg ile m e y e z o r lu y o r . T A R İ H S E L C İ B İL G İ T E O R İS İ D a r a n la m ıy la fe ls e f e n in , G ra m s c i iç in g e r ç e k te n d e b ilg i te o r is i o l d u ­ ğ u n u g ö r m ü ş tü k 6 . A m a , b ilg i b ir y a n d a n ta r ih y a z ım ı ( y a d a g e n iş a n la m ıy ­ la fe lse fe ) v e Ö te y a n d a n d a d o ğ a b ilim id ir . T a r ih s e lc i g n o s e o lo jin in tüm in sa n b ilg isin in te o ris i o lm a s ı g e r e k e c e k tir , a m a , D o ğ a b ilim le rin e a y n b ir y e r v e re c e ğ i s a n ılır ; D o ğ a n e s n e le rin e ö z g ü o la n ş u d u r k i, in s a n o n u y a r a t ­ m a z , a m a , b ilim se l d e n e y im o la n o ö zg ü l p ra k s is b iç im i d o la y ım ı sa y e sin d e o n u t a n ı r ve b ilim in te k n ik u y g u la m a la r ı s a y e s in d e d e d ö n ü ş tü r ü r . B u te o ­ rik - d e n e y s e l b ilg i ve o n d a n d o ğ a n b u iş le y im s e l (industrieile) d ö n ü ş tü r m e , in s a n la d o ğ a a r a s ın d a k i b ilim se l v e işle y im se l ç a ğ a ö n g e le n e t k i n v e b ilin ç li iliş k ile rin d e r in b i r a ltü s t o lu ş u , a m a u z a n tıs ıd ır d a . G n o s e o lo jik s o r u n u n ö te s in d e , D o ğ a n ın n e s n e l v a r o lu ş u s o r u n u b iz i u ğ r a ş tı r a c a k tır ; b ü tü n ç a ­ b a la rım ız ı D o ğ a b ilim le ri te o r is in e a d a m a d a n ö n c e , b a ş la m a k iç in g en e l o la ra k ta rih s e lc i g n o s e o lo jin in g e n e l k o n u la r ın ı b e lir te c e ğ iz . B ü g n o s e o lo jin in te m e l ilk e si, te o r iy le p r a ti ğ in b ir liğ id ir. G ra m sc i iç in te o r i — d o la y ıs ıy la 6. tü m b ilg i — g e r ç e ğ in in s a n ta r a f ın d a n d ö n ü ş tü r ü lm e ­ F elsefe Nedir? b a ş lık lı B irin c i B ö lü m e b a k ın ız . s in d e n , in sa n ta r a f ın d a n y e n i b ir g e r ç e k lik y a r a tılm a s ın d a n a y rıla m a z . T e o rin in b u " p r a t ik liğ i " , o n u n " ta r ih s e lliğ i" ile a y n ı d e ğ e r d e d ir . B ir g ö r ü ş , '" p o l i t i k " y a d a d e n e y s e l tip t e b ir p r a k s is l e d iy a le k tik iliş k i iç in d e e v rilir; b u p ra k s is " ta r ih s e l " d i r : ta rih le b ir lik te d ö n ü ş e c e k tir , k e n d i ö z ta rih i v a r­ d ır, ve g ö rü ş iç in d e b u b ö y le d ir . K e sin d o ğ r u lu k ( h a k ik a t) o lm a d ığ ı a n la ­ m ın a g e lir b u , h e r b ilg i d a y a n ık s ız d ır ( a ıd u q u c ), g e ç e r liliğ i, h i ç b i r ş e y in d o n d u r a m a d ığ ı ta rih s e l b ir p ra k sis le d iy a le k tik iliş k is in in f o n k s iy o n u d u r . B ilg in in b u " p r a t ik lik " ve ö y le y s e b u " t a r ih s c lliğ i" n i, G ra m sc l, tü m t e o ­ r in in " ü s t y a p ı s a l" y a d a " id e o lo jik " o ld u ğ u n u o lu m la y a r a k k e sin b ir b i­ ç im d e d ile g e tirir. B ir ö n e r m e n in u s s a llığ ın ın , d o ğ r u lu ğ u n u n , o n u ö n c c s iz • s o n r a s ız b ir f ik ir d u r u m u n a g e tir m e d ik le r i a n la m ın a g e tir b u . ö n c e s iz -s o n ra s ız d o ğ r u ­ lu k la r te o ris i, m e ta f iz ik b ir ta n rıs a l a n lık (e n te n d e m e n t divin ) a n la y ış ın ­ o n u n ta n r ıs a l a n la k (intelligence divin ) ö r n e ğ in e g ö re ta s a r la n ­ dan, y a da m ış b ir in s a n a n lığ ı g ö rü şü o la n g n o s e o lo jik k a lın tıs ın d a n a y rıla m a z . G e r­ ç e k te , düşünen ö zn e tarihsel ve p ra tik bir varlıktan, ve o n u n bilgisi de ger­ çe ğ i dönüştürücü etkin liğ in d e n ayrılam az, ö n c e s iz - s o n r a s ız d o ğ r u lu k la r te o risi, d e m e k k i. T a n r ı ta r a f ın d a n y a r a tılm ış ö n c e s iz • s o n r a s ız b i r g e r ç e k ­ liğ e , y a d a o n u n k a lın tıs ı o la n , in sa n e tk in liğ in in d ış ın d a ve d ü ş ü n e n ö z n e ­ n in s e y re d a ld ığ ı k e n d in d e ve k e n d i iç in v a ro la n b ir d ü n y a f ik rin e g ö tü rü r. T a rih s e lc i g n o s c o lo ji, te o riy le p r a tiğ in b ir liğ in e d a y a n ır : te o rile r in u ssa llığ ı, y e n i g e r ç e k le r y a ra tıc ıs ı in sa n p n ık s is i ta r a f ın d a n d o ğ r u la n ır , ü y lo y s e , te o r i k b u lg u la m a la r ve in sa n g iriş k e n lik le riy le iliş k i iç in d e g e r ç e k ­ liğ in b ir o lu ş f ik rin e g ö tü rü lü r. K u şk u su z, tin in ü rünü o lm a y a n b ir d ü n y a n ın n e s n e l b ir v a r o lu ş u n u k a b u l e t m e k g e r e k tiğ i g ib i, in sa n p ra k sıs in in ü rü n ü o lm a y a n b ir d ü n y a o l u ş u n u (devenir du m onde) d a k a b u l e t ­ m e k g e r e k ir; a y n c a , d ü n y a n ın b u n e s n e lliğ i ve b u n e s n e l o l u ş 'u n u n in s a n ' bilgisi ta r a f ın d a n a n c a k b u n d a n a y r ılm a z o la n ta rih s e l p ra k & s a ra s ın d a n k a v ra n m ış b u lu n d u k la r ım d a b e l ir tm e k g e re k ir, ö y le y s e , in s a n ta r a f ın d a n b ilin e n g e r ç e k liğ in , in s a n d a n ve onun e tk in liğ in d e n b a ğ ım s ız o la ra k n e y s e le r o n la r o la n n ite lik le r le o ld u m o la sı k e n d in d e v a ro la n b ir d ü n y a d e ğ il, a m a in sa n ta r a f ın d a n d ö n ü ş tü r ü lm ü ş , y a d a in s a n ın ta rih s e l e tk in liğ i a r a s ın d a n n e s n e l v a rlığ ı iç in d e e r iş ilm iş in s a n d ü n y a s ı o ld u ğ u s ö y le n e b ilir. B ilg in in n e s n e lliğ i, d o ğ r u lu ğ u , d e m e k k i " ta r ih - d ış İ " , " İ n s a n -d ış ı" ve ö y le y s e ö n c e s iz -s o n ra s ız d e ğ ild ir . B iro y -d ış ıd ır, k i b u d a a y n ı a n la m a g el­ m e z . " D o ğ r u " b ilg in in d ış ın d a b ır a k ıla n , b ire y se l ö z n e llik tir , y o k s a g en el o la ra k ö z n e llik , y a n i ta rih s e l o la r a k " y e r a lm ış " ve bilgisi k o le k tif ta rih s e l p r a k s is le n a y rılm a z o la n v a rlık o la r a k d ü ş ü n e n ö z n e d e ğ il. N e sn e l d e m e k , ö z n e l tü m e l, d ü n y a n ın d u r m a d a n d a h a b ir le ş m iş y a d a b ir le ş tir ic i k o le k tif b ir d ö n ü ş ü m ü n e k a t ılır k e n tü m e lle ş e n ve n e s n e lle ş e n in sa n ö z n e lliğ i — o n u n te o r ile r i, o n u n g ö rü şle ri — d e m e k tir. " G e r ç e k ç i " g n o s c o lo jid c ıı u z a k ta v e, G ra m s c i'n in d e d iğ i g ib i, .M arksiz­ m in , te o r iy le p r a ti ğ in b irliğ in i k a v r a y a r a k , " t a r i h s c llc ş tir d iğ i" , s o m u t b ir d u r u m a g e tir d iğ i id e a lis t b ir g n o s e o lo ji iç in d e o lu n d u ğ u g ö rü lü y o r. Y a d a , e ğ e r G ra ın sc ig il g n o s e o lo jin in ta m a n la m ıy la İ ta ly a n k a y n a k la rın ı b e lir t­ m ek g e re k irs e , N a p o lili V ic o 'n u n d e v rim c i ö n e r m e le r in i a n s ıtm a k g e re k ir. V eru m ip su m fa c tu m , d iy o r d u V ic o , d o ğ r u " o lg u " ile , y a n i y a p ılm ış o la n ş e y le d ö n ü ş ü r ; b u n d a n d a , in sa n k e n d i ö z ta r ih in i y a p t ığ ın d a n o n u b ile b i­ le c e ğ i, o y s a D o ğ a n ın g iz e m le rin i a n c a k o n u y a r a tm ış b u lu n a n T a n n 'n ın b ile b ile c e ğ i — Y e n i D ilim ‘in g n o s e o lo jik te m e li o la n — o ş a ş ır tıc ı s o n u c u ç ı k a r tıy o r d u . İn s a n ö r n e ğ in e g ö re a n lığ ın ın ( a n la m a y e te n e ğ in in ) a r tı k ta n rıs a l a n lık ta s a r la n m a d ığ ı, am a te r s in e , T a n n 'n ı n b ilg isin in k e n d i y a r a tıc ı e t k in liğ i n d e n a y rılm a z ve a n c a k o s a ltık y a r a tıc ı o ld u ğ u s a ltık ö lç ü d p o ld u ğ u g ö rü lü y o r. V ic o b e lk i b ö y lc c e d e n e y s e l p ra k s is in ve in sa n ın d o ğ a y ı k e n d is i a r a c ıy la " y e n id e n y a p t ı ğ ı " e tk in liğ i n e p is tc n ıo lo jik a n la m ı­ n ın d e ğ e r in i b ilm iy o r , b e lk i in s a n ın d o ğ a b ilim le rin i k u r m a g ü cü n ü k ü çü m s ü y o r d u ;a m a , ö z e llik le ta rih s e l b ilg in in e p is te m o lo jik ilk e s in i b u lg u lu y o r ve tü m b ilg i iç in g e ç e r li y e n i b ir g n o s e o lo jin in te m e lle r in i a tıy o r d u . i ş t e ta r ih s e lc i g n o s e o lo jin in b u tü m e l g e ç e r liliğ in i o r t a y a k o y m a m ız g e re k e c e k . G e r ç e k te n d e , G ra m sc i iç in , b e lir tm iş b u lu n d u ğ u m u z g en e l ö n e r m e le r d o ğ a b ilim le riy le d e ilg ilid irle r; b u b ilim le rin e p is te m o lo jis i d e g e n e l ü s ty a p ıla r te o ris i ç e r ç e v e s in e g ire r, ve b u b ilim le rin k u r d u k la r ı b ilg in in n e s n e lliğ i d e , G ra m s c i'n in te o r is y e n i o ld u ğ u ü s ty a p ıla rın u ssa l d e ğ e r in in tik e l b ir d u r u m u n d a n b a ş k a b ir ş e y d e ğ ild ir . B iz im iç in , ta rih ve p o litik a te o ris i o la r a k M a rk s iz m in ö r tü k b i r b iç im d e b ü tü n b ir felse fe — b u b e lirli d u r u m u n d a b ir d o ğ a l b ilim le r te o r is iy le , D o ğ a n ın b ir n e s n e l v a r o lu ş u te o ris i — iç e r d iğ i, ö y le y s e tö lıu m ö zü . o la r a k , h a z ırla n m a s ı g e ­ r e k e n " t a m " b ir fe ls e fe iç e r d iğ i y o lu n d a y u k a r d a a ç ık la n m ış b u lu n a n fik ri, s o m u t b ir ö r n e k ü z e rin d e k a v ra m a f ır s a tıd ır b u . M a rx 'in k e n d i ta r i h g ö rü ş ü n ü n ö z ü n ü , o n u n iç in k e n d i b ü tü n ta rih y a zım so l ç a lış m a la r ın ın ’’i p u c u " o la n ş e y i h a y r a n o lu n a c a k b ir m e tin o la ra k iç in d e ö z e tle d iğ i E k o n o m i P o litiğ in E leştirisin e K a tk ı'n m ( 1 8 5 9 ) ünlü ö n sözü b ilin ir . . ¡ tla rx , b u m e tin d e , a l t y a p ı ile ü s ty a p ıd a n n e a n la d ığ ın ı ve, in sa n la rın iç le r in d e üreL inı y a p tık la r ı ü r e tim iliş k ile ri, ü r e tic i g ü ç le rin g e liş ­ m e siy le ç e liş tik le r i, o n la n n d a h a s o n r a k i g e liş m e le r in e b ir e n g e l d u r u m u ­ n a g e ld ik le ri z a r tıa n ,’ n a sıl, b ir to p lu m s a l d e v rim s ü re c in e g irild iğ in i b e lir­ tir. M a rx , b i f m e i i n d e , d a h a s o fira , in s a n la rın ü r e tic i g ü ç le rle ü r e tim iliş­ k ile ri a ra s ın d a k i ç a tış m a n ın b ilin c in e id e o lo jile r a la n ın d a v a rd ık la rın ı d a a ç ık la r 7 , ö y le y s e id e o lo jile rin " ru h b ilim s e l b ir g e ç e r lik le r i" v ard ır, d iy e a ç ık la m a y a p a r G ra m sc i ( t.2 , p . 4 8 ; O .C ., p . 7 4 ) , " o n la r in s a n y ığ ın la r ın ı " ö r g ü tle r " , in s a n la rın ü z e rin d e d e v in d ik le ri, k o n u m la r ın ın b ilin c in e v a r d ık ­ la rı, s a v a şım v e rd ik le ri, v b . a la n ı o lu ş t u r u r l a r " ... G ra m s c i'y e g ö re , ta rih s e l o l u ş 'u h e r tü rlü " b e lir le n im c ilik " (" d é te rm in ism e ") iz in i d ış a r d a b ır a ­ k a r a k k a v ra m a k iç in , b u id e o lo jik " u ğ r a ğ ı n " ö n e m in i o r ta y a k o y m a k z o ­ r u n lu d u r . A m a , M a rx 'in tü m c e s i ş im d i b iz i b ir b a ş k a b a k ım d a n ilg ile n d irir. Ç ünkü, d er G ra m sc i ( t . , 2 p. 3 9 ;O .C ., p . 6 3 ) , M a rx ’in ö n e rm e s i " y a ln ız c a r u h b ilim s e l ve m o r a l d e ğ il, a m a g n o s e o lo jik b ir d e ğ e r e d e s a h ip b i r o lu m l a ­ m a o la r a k d ü ş ü n ü lm e lid ir." B ir b a ş k a d e y iş le , M a rk sist id e o lo jile r te o ris i y a ln ız c a b e lirli a lty a p ıs a l k o ş u lla r iç in d e b ir " ta r ih s e l e t k in liğ i n " d o ğ u ş u n u a n la m a k b a k ım ın d a n ö n e m li d e ğ ild ir , a m a , M a rk sist b ilgi ve d o ğ r u lu k te o ris in i d e te m e l ilk e o la ra k k ir. H e r b ilgi " i d e o l o j i '’d i r 8, o n d a n h a r e k e tle h a z ır la m a k g e re ­ b ir b a ş k a d e y iş le , h iç b ir b ilg i ta rih s e l b ir p ra k s is te n a y r ıla m a z v e , " d o ğ r u l u k " ve " y a n lış l ık " , u ssa llık ve u ssa lsız ­ lık k a v ra m la rın ı d a , i ş t e b u " p r a t i k l i k " t e n , y a d a b u " ü s ty a p ıs a l" n ite lik te n h a r e k e tle h a z ır la m a k g e re k ir. G e r ç e k te n d e , b u a y rım p ra g m a c ı fe lse fe d e 7 8 " B u tü rlü a ltü s t o lu ş la r in c e le n ir k e n ,e k o n o m ik ü r e tim k o ş u lla r ın ın — b ilim s e l o la r a k k e sin b ir b iç im d e s a p ta n a b ile n — m a d d e s e l a ltü s t o lu ş u ile, tü re l ( h u k u k i), p o litik , d in s e l, s a n a ts a l v e fe lse fe l b iç im le r , k ısa c a sı, insanların bu ç a tış m a n ın bilincine altlartnda vardıkları ve o n u so n u n a d eğ in altlarında gö tü rd ü kleri id eo lo jik b iç im ler a r a s ın ­ d a , h e r z a m a n a y r ım y a p m a k g e r e k ir " . K. M A R X , C o n trib u tio n a la critiq u e d e l'E co n o m ie p o litiq u e. E d iti o n s S o cia les, 1 9 5 7 , p . 5 . ( A ltın ı b iz ç iz d ik ) . ( T ü r k ç e b ir ç e v iri iç in , b k z : K arl M a rx , " E k o n o m i P o litiğ in E le ş tir is in e K a tk ı" , S o l Y a y ın la r ı, A n k a r a , 1 9 7 0 , s. 2 4 .) " İ d e o l o ji” k a v ra m ı, ç o k z a m a n p ra k s is in ve to p lu m s a l ve d o ğ a l g e r­ ç e k liğ in te rs in e ç e v r ilm iş ve s a p tır ılm ış , y a n ıls a tıc i ve y a la n la ş tır ıc ı y an sısı o la n b ir fik ir le r ve in a n ç la r b ü tü n lü ğ ü n d e n b a ş k a b ir şe y i b e lirtm e z . G R A M S C İ, sö z cü ğ ü b u k ö tü le y ic i a n la m d a da k u lla n ır, ve o z a m a n id e o lo jiy le fe lse fe y i b ir b ir in d e n a y ır t e d e r. A m a , o n la rı b ir b ir in d e n k e y fe b a ğ lı b ir b iç im d e a y ırm a k s ız ın a y ır t e d e r. V e, "te o ri" n in tarihsel bir praksisten h iç b ir za m a n a yrılm az o ld u ğ u n u v e d o la y ıs ıy la , g e ç e rlik ve g e ç e rs iz liğ in i, u ssa llık ve u ssalsız Lığ m ı ta ­ r ih s e l- o la r a k d ü ş ü n m e k g e re k tiğ in i b e lirtm e k üzere, " i d e o lo j i" y a d a " ü s ty a p ı" s ö z c ü ğ ü n ü , h iç b ir k ö tü le y ic i a y ı r t ı (nuance) o lm a k s ız ın , ç o k d a h a g e n iş b ir b iç im d e k u lla n ır. " İ d e o l o ji" k a v ra m ın ın bu. k u lla ­ n ım ı d o ğ r u d u r , ç ü n k ü , n e s n e l y a d a y a n ıls a tıc i, b ir f ik ir le r b ü tü n lü ğ ü ­ n ü n h e r z a m a n tarihsel bir yerleşim i, insan praksisiyle bir ilişkisi v ar­ d ır ve b u f ik irle r b ü tü n lü ğ ü n ü n g e ç e r lik y a d a g e ç e rsiz liğ i, u ssa llık y a d a u ssa lsız lığ ı, b elli b ir " t a r ih s e llik " ve " p r a t ik lik " tip i ta ş ır la r . o ld u ğ u g ib i y ü r ü rlü k te n k a lk m a m ış tır : d o ğ r u y a d a n e s n e ld e , b ire y s e l y a d a g ru p s a l ö z n e lc iliğ in u ssa l - o lm a y a n y a n ıls a m a la r ın d a e k s ik o la n tü m e llik n ite lik le r i b u l u n d u ğ u n u g ö re c e ğ iz . M a rx 'd a n a k t a r m ış b u lu n d u ğ u m u z m e tin d e , in sa n la rın k e n d i ta rih s e l v e to p lu m s a l g e r ç e k lik le r i ü z e rin e e d in d ik le ri b ili n ç te n b a ş k a b ir ş e y r ö z k o n u s u d e ğ ild ir . G ra m s c i b u n u s a p ta r . S a y a lım ki M a rx 'ın ö n e rm e s in in b u g n o s e o lo jik k a p s a m ı k a b u l e d ilm iş o ls u n , o z a m a n b u ö n e r m e n in u y g u ­ la m a s ın ın y a ln ız c a ta r ih y a z ım s a t b ilg iy le s ın ırla n d ır ılm a s ın a g ir iş ile b ilird i. G ra m sc ig il g n o s e o lo ji y a ln ız c a ta r ih s e l, to p lu m s a l, in s a n a l b ilim le rin b ir e p is te m o lo jis i o lu r d u . G ra m s c i’n in g ö rü ş a ç ıs ı b ö y le d e ğ ild ir . İn s a n la rın ü s ty a p ıla r a la n ın d a g e r ç e k lik ü z e r in e e d in d ik le r i b ili n ç , d iy e s o r a r , " m e tn in sö z c ü k a n la m ın a g ö re , n a d d e sc ! ü r e tim g ü ç le riy le ü re tim ili ş k ile r i a ra s ın ­ d a k i ç a tış m a y la m ı s ın ırlıd ır , y o k s a h e r tü riü b ilin ç li b ilg iy le m i ilg ilid ir? " ( t .2 , p .4 4 ; O .C ., p . 6 9 ). H a y ır d iy e y a n ıtla m a k , M a rk s is t ta r ih ö r t ü k ç e iç e rile n g ö rü ş ü n d e f e ls e fe n in " t a m " b ir fe lse fe o lm a d ığ ın ı, ö y le y s e b ir d o ğ a l b ilim le r te o ris i ve b a ş k a b ir k ö k e n e s a h ip b ir v arlık te o ris iy le , ö r n e ğ in M a rk s is t d ü n y a g ö rü ş ü y le b ü tü n le ş e c e k e s k i m a te r y a lis t f e ls e fe n in v arlık te o r is iy le ta m a m la n m a s ı g e r e k tiğ in i k a b u l e tm e y e e v e t d iy e y a n ıtla r . B ilim , d e r , g ö tü rü rd ü . G ra m sc i, b ir id e o lo jid ir , b i r ü s ty a p ıd ır . Y a d a , " b ilim d e ta rih s e l b ir k a t e g o r id ir " ( t .2 , p . 5 5 ) . B ö y le b ir t e z , ü r k ü n tü v e re b ilir. D o ğ r u lu ğ u n u k a b u l e t tir m e k iç in , k im i a ç ık la m a la r tn z o r u n lu o la c a k ta n d ü şü n ü lü r, tti r a z , h e m e n b e lir ir: " E ğ e r d o ğ a b ilim le ri ü s ty a p ıla rd a n b a ş k a b ir ş e y d e ğ ils e le r , d e n e c e k tir , d e m e k k i " d o ğ r u " d e ğ ild ir le r , " n e s n e l” d e ğ ild ir le r ; G ra m sc ig il te z b iz i k u ş k u c u lu ğ a (scep ticism e) v e k a ra n lık ç ı- lığ a (o bscuran t ism e) g ö tü r m e z m i? " G e r ç e k te n d e , b ir id e o lo ji y a d a b ir ü s ty a p ın ın ö z e lliğ i, g e ç ic i, ta rih s e l o la r a k g e ç e r li, s o n r a ta r ih ta r a f ı n d a n a ş ılm ış v e g e ç e r liğ i k a l m a m ı; d u r u m a g e tir ilm iş o lm a k d e ğ il m id ir ? 9 9 F r a n s a ’d a M a rk siz m in ta r ih i, b u te z in s a v u n u lm a s ın ı d a h a d a k a r m a ş ık v c te h lik e li b ir d u r u m a g e tir iy o r . G e r ç e k te n d c . 1 9 4 8 'e d o ğ r u , g ö rü ­ n ü ş te G R A M S C Î’n in g ö rü ş ü n e b e n z e r b ir g ö rü ş, " b u r j u v a " b ilim le " p r o l e t e r " b ilim g ib i ik i b ilim in v a r o lu ş u y o lu n d a k i t u h a f v c ö z n e lc i te z e y o l a ç m ış tı. B u s ın ıfs a l Ö zn e lcilik , d a h a s o n r a k o m ü n is t f ilo z o fla r ta r a f ın d a n e le ş tir ilm iş v e o r ta d a n k a ld ır ılm ış tır . B u g ü n b e lli b ir s a y ıd a F ra n s ız M a rk sist! ta r a f ın d a n k ö k te n k a r ş ı t b ir te z s a v u n u lm a k ta d ır . N e sn e l b ilg iy i, " ö z n e l " g ö r ü m le rd e n (visions) v e g e r ç e ğ in " i d e o lo j ik " s a p tır m a la r ın d a n a y ı r t e tm e o la n a ğ ı v e re c e k e p is te m o to jik b ir b ilgi sta tü sü s a p ta m a k a y g ısı, o n la rı " i d e o lo j i" k a v ra m ıy la b ilg i k a v ra m ın ı k e s in o la r a k a y ırm a y a . g ö tü r ü y o r. G R A M S C İ'n in g ö rü şü n ü n , " ik i b ilim " te o r is in in g e ç m iş a ş ırılık la rın d a n d a , k im ile rin in bugün İlk in b ilim s e l te o rile r in e v r im le n d ik le rin l, d a h a k a v ra y ıc ıla rın ı h a z ır ­ la m a k iiz e re g e ç m iş te o rile r i iç le r in d e n a ta r a k , d e ğ iş tir ild ik le r in i, y e n ile r i­ n in y a p ıld ığ ım b e lir te lim . Bu d e ğ iş ik lik le r in k e y f e b a ğ lı o lm a d ık la rı, d a h a y e n i s a p ta n m ış b u iu n a ıı o lg u la n a ç ık la m a z o r u n lu lu ğ u n a k a rş ılık d ü ş tü k le ­ ri s ö y le n e c e k . T a m a m e n d o ğ r u d u r b u , a m a n e a n la m a g e ld iğ in i d e iy i d ü ­ ş ü n m e k g e re k ir. B ir te o r i, a r tık d e n e y s e l " z o r u n lu lu ğ u " o lm a d ığ ı z a m a n d e v rilir vc b ir b a ş k a s ıy la d e ğ iş tir ilir ; o , d a h a u z u n z a m a n d e ğ il, a m a a n c a k b u " z o r u n l u lu ğ a " s a h ip o ld u ğ u sü re c e g e ç e r li, y a n i d o ğ r u d u r . G ra m sc ig il ü s ty a p ıla rın , k e y f e b a ğ lı ve z o r u n lu , u s d ış ı ve u ssal a y r ım ın a d a y a n a n s o ­ m u t d eğ eri te z i, b ilim se! te o rile r e iş te b ö y le u y g u la n ır . A m a , e ğ e r b ilim ­ sel te o r ile r in " t a r ih s e l" ve ö y le y s e g e ç ic i n ite liğ i te z in i k a v ra m a k İste rse k , d o ğ a b ilim le rin in ö z e lliğ in i vo ilk in d e o n la r d a olgu ile fik ir a r a s ın d a k u r u ­ lan iliş k iy i in c e le m e m iz g e re k ir. " G e r ç e k te n d e b ilim , d e r G ra m s c i, b il­ g in le rin b iitü n ç a b a la rım ı k a r ş ın k e n d in i h iç b ir z a m a n a n n e s n e l k a v ra m o ia ra k g ö s te r m e z ; h e r z a m a n b ir id e o lo ji g ö rü n ü r vc s o ­ g iy in m iş o la ra k m u t o la r a k d a b ilim , n e s n e l o lg u y la b ir v a rsa y ım ın , yu d a , a n n e s n e l o l ­ g u y u a ş a n b ir v a rs a y ım la r d iz g e sin in b ir liğ id ir " ( t .2 , p . öG). Y avnıı b ir b iç im d e d e n e y c i (cınpiriste) b ir b ilim a n la y ış ıy la y e tin m e d ik ç e , b u n o k ta ­ y ı k a b u l e t m e k g e re k ir. B ir k a v ra m , ird e le n m e si k a r a r la ş tm la n o lg u la r g r u b u n u a y ır t e tm e k iç in d e o lsa , z o r u n lu d u r . A ın a , a n d e n e y s e l o lg u y u a ş a n h e r k a v ra m , h e r s e z g i" , in s a n ın e n te le k tü e l y a r a tm a la r ı ta r ih in d e n , " k ü ltü rü n tü m g e liş m e s ü r e c in d e n " a y n la m a z ( t .,2 p . 1 5 ö ;O .C ., p. i 0 8 ). ö y le y s e , b ilim se l te o r ile r in tarihselliğinden s ö z e t m e k ta m a rr.iy le d o ğ r u ­ d u r. G ra m sc i y e g ö re b ilim se l y ö n te m b ilim i b e lirg in le ş tire n ş e y in , b ilim ­ sel y ö n te m in İç gücü o la n b ir s o y u tla m a sü rec i a ra c ıy la , b ilim se! id e o lo ­ jiy i d e n e y s e l a r a ş tır m a y la s a p ta n m ış b u lu n a n g e rç e k v e rile rd e n sü rek li a y ır t e tm e o la n a ğ ı o ld u ğ u n u d a e k le y e lim . B ilim in " b u n a lım la r ' ve y o r u m ­ la m a d e ğ işik lik le ri;/::: b e lir g in le ş m iş b u la n a n sü re k siz liğ iy le b ir lik te , b ilim se l g e liş m e n in ş a ş ır tıc ı sü re k liliğ i b ö y le a ç ık la n a b ilir. T o p lu m s a l b ir g r u b u n , b ir b a ş k a g ru b u n b ilim in i, o n u n id e o lo jis in i k a b u l e tm e k s iz in k e n d i b ilim i d u r u m u n a g e tire b ilm e s i d e b ö y le a ç ık la n ır 1 d e r G ra m sc i. " T ü m b ilim se l ile rle m e , n iy e s a p ta r G ra m sc i, k e n d in i ş im d iy e d e ğ ir, y e n i b iz e ö n e r d ik le r i id e o lo ji vc b ilg i k a v ra m la rın ın ‘’k e s ir.'' a y rılm a : n id ası d a a y n ı d e r e c e c e u z a k oldııiU : « ö rü le c e k tır. Tîkz: A İ/1 T IG S S H B , PnuT Mar.\. 10 ö r n e ğ i n K k o r.o m . .so iiiid i d ü ş ü n e lim . d en e y ve g ö z le m le rin , d a h a ö n c e k i d e n e y ve g ö z le m le ri d ü z e ltip g e liş tir­ m e siy le g ö s te rm e m iş m id ir ? " ( t .2 , p . 5 1 ) . D e n e y se l a r a ş tır m a n ın sü rek li g e lişm e si, b ir te o r ik b u n a lım la r d iz isi a r a s ın d a n , b ilim in sü re k li g e liş m e ­ sin i a ç ık la r. T e o r iy le d e n e y s e l a r a ş tır m a n ın b u h a k lı a y n n ı ı. b iz e a r a ş tır m a (investigalion) sü re c in in g e r ç e k n ite liğ in i u n u tlu r m a n ıa l ıd ır . C la u d e B e rııa rd 'ın d e d iğ i g ib i, o lg u la rı " k u r m a k " İ ç in , b ilim a d a m ın ın k a v ra m la ra , u sav u rm a la ra , " m a d d e s e l" a le tle r d e n li " e n te le k tü e l" a le tle r e d e g e re k sin m e si v a rd ır. B ir b a ş k a d e y iş le , a r a ş tır m a sü rec i te o r e t l k o - p r a tik n ite lik te d ir . G ra m s c l'n ln , b ilim se l d e n ç ık a n ç a lış m a n ın ik i tü m e l g ö rü n ü m ü n ü b e tim le d iğ i m e tin ­ s o n u ç d a , b u d a r . B irin c i g ö rü n ü m , d iy e y a z a r : '¡...b ilg in in b iç i­ m in i d u r m a d a n d ü z e ltir ( ...) d u y u o r g a n la rım d ü z e ltir ve g ü ç le n d ir ir (...) y e n i ilk e le r ve tü m e v a rım v e tü m d e n g e lim b ü tü n lü k le ri h a z ırla r, y a n i (...) d e n e y v e d e n e y in d e n e tim : a le tle r in i g e liş tir ir " ( t .2 , p . 5 5 ). " İ n s a n ile g e r ç e k lik a r a s ın d a te k n o lo ji d o la y ım ıv la k u r u la n i!işk i” y e , G rs m s c i " b ilg in in b i ç im i" a d ın ı v e rir. Ç ü n k ü , " t e k n o l o j i " ile , "d u y u o rg a n la rın ı g ü ç le n d ir e n m a d d e s e l a le tle r i” o ld u ğ u d e n il, o lg u la rı a y ırm a y ı ve k u r m a y ı b a ş a r m a k iç in b ilim a d a m ın ın k u lla n d ığ ı" ( m a te m a tik d a h il) m a n tık s a l a le tle r İ " d e a n la m a k g e r e k ir 1 1 ( t. 2 , p . 5 5 ) . B ilim in g e liş m e s in i y a ln ız c a 11 B u g ö rü şü n b ir ö r n e k le a ç ık la n m a s ın ı is te y e n o k u r a , R e n e Z A 7 .Z O ' n u n ik iz le r ü z e rin d e k i a r a ş tır m a la r ın ın Ö y k üsünü a n la ttığ ı m a k a le y i o k u m a s ın ı ö n e r ir iz ; y a z a r, b u m a k a le d e , a r a ş tır m a y ö n ü n ü n asıl ta m a m e n te r s in e ç e v ir m e y o lu n u tu t t u ğ u n u , ve ilk in k a lıtım s o r u n u n a d a y a n a n a r a ş tır m a s ın ın , n asıl k iş i s o r u n u n a a ç ıld ığ ın ı a n la tır . B u k o n u d a k i d ü ş ü n c e le ri G R A M S C Î'n in te z in i ta m a m iy le d o ğ ru .'a r ve b iz d e b u d ü ş ü n c e le rd e n k im i a lın tıla r y a p m a n ın y a ra rlı o la c a ğ ın ı s a n ıy o ru z : " B ö y le b ir d e v r im d e n s o n r a , esk i s o n u ç la r ın y az g ısı ü z e rin e ç o k ş e y sö y le n m e s i g e re k ird i; H e p si y itip g itm e m iş tir . H a tt a b e ü h i ç b i r ş e y y iti p g itm e m iş tir . A m a s o n u ç la r , y e n id e n y ö n le n d ir il­ d ik te n s o n r a , y e n i b ir a n la m k a z a n ıy o r la r (...) . " K a v ra m s a l, te k n ik , m a te m a tik a le tle r im iz in .s o r u m lu lu ğ u ü z e rin e d e ç o k ş e y s ö y le n m e s i g e re k ird i. F ik ir le r im iz le a le tle r im iz a ra s ın d a k i, a le tle r im iz le g e r ç e k lik a r a s ın d a k i tü m k a r m a ş ık d iy a le k tiğ i iy i a n la ­ m a k g e re k ir. B ilim se l p la n d a , n e s a ltık o la ra k y a n lış d e n e y s e l u y g ıt v a n iır , n e d e s a ltık o la ra k y e t k in d e n e y s e l a y g ıt. " B e lli b ir u ğ ra k ta , d e n e y s e l a y g ıt, e d in ilm iş b ilg ile rin b ir s o m u t la ş ­ m a sın ı, s a p ta n m ış d o ğ r u lu k la r ın g ö zle g ö rü lü r b ir liğ in i, k ısa ca sı, b ir " m o d e l " o lu ş tu r u r . O lg u la r, iş t e .bıı m o d e iio , b u a y g ıtla s ın a n a c a k , ra k a m la n a c u k , s o r g u y a ç e k ile c e k le r d ir . " B u n d a n , g e rç e k liğ in ,, o n u k a v r a y a n a le tle k a r ış tığ ı, g e r ç e k liğ in a le ­ t i n tu ts a ğ ı o ld u ğ u , a le ls e l, iş le m s e l b ir ta n ım la m a d a n b a ş k a h iç b ir m a d d e se l a r a ş tır m a a l e tle r in in g e liş m e s iy le a ç ık la y a n B u k h a r in 'e k a r ş ı, C ra m s c i b u a le tle r in a n c a k " g e liş m e a r a ç la r ın d a n b ir i" o ld u k la r ın ı s ö y le r. " B a ş lıc a b ilim s e l ile r le m e " a l e f ’le ri, e n te le k tü e l ( ...) , y ö n te m b ilim s e l n ite lik te d ir le r ve " e n te le k tü e l a le tle r ” in s ıfırd a n ç ık m a d ık la r ın ı, in s a n d a d o ğ u ş ta n o lm a d ık la r ın ı, a m a ta rih s e l g e liş m e k te o ld u k la r ın ı, E n g els h a k lı o la r a k g e r ç e k le ş m iş , g e liş m iş v e o la ra k y a z m ış tır " ( t.2 , p. 153; O .C ., p . 1 6 3 ). ö r n e ğ i n , o t o r i t e ( A r is to te le s v e K u ts a l K ita p ) ilk e s in in e l e ş ­ tirisi ve b ilim se l a la n ın d ış ın d a b ır a k ılm a s ı, b ilim le rin g e lişm e si b a k ım ın ­ d a n k e s in b ir s o n u c a g ö tü r e n y ö n te m b ilim s e l b ir k a z a n ç tır ; o y s a , b u d ı- ş a rd a b ır a k m a , m o d e r n to p lu m u n g e n e l g e liş m e s in d e n d o ğ a r ( t . 2 , p . 1 5 3 ; O .C ., p. 1 6 3 ). B ö y le c e , b ilim se l te o rile r in e v rim in i g ö z ö n ü n d e b u lu n d u r a ­ ra k b ilim in ta rih s e l n ite liğ in i g ö s te r d ik te n s o n r a , a r a ş tır m a n ın te o re tik - d e n e y se l n ite liğ in i b e l ir te r e k d e a y n ı s o n u c a g e liy o ru z ; m a d d e s e l y a d a e n t e ­ le k tü e l a r a ş t ı r m a a le tle ri, h iç k u ş k u y o k , in s a n ın ta rih s e l k a z a n ım ta n d ır la r . B ilim se l ç a lış m a n ın b u ilk g ö rü n ü m ü n ü in c e le d ik te n s o n r a , ş im d i d e b iz e o n u n ü s ty a p ıs a l y a d a " i d e o lo j ik ” n ite liğ in in , k e n d i " n e s n e lliğ i" n i d ış ta la m a k ta n u z a k o ld u ğ u n u a n la m a o la n a ğ ı v e re c e k ik in c i g ö rü n ü m ü n ü g ö re lim . Bu ik in c i g ö rü n ü m , " d u y u m la r d a z o ru n lu o la n ş e y i o r ta y a k o y m a k ve o n u k e y f e b a ğ lı, b ire y s e ), g e ç ic i o la n ş e y d e n a y ı r t e t m e k iç in , bu ( m a d d e s e l ve z ih in s e l) a le ts e l b ü tü n lü ğ ü " u y g u la m a y a d a y a n ır , d e r G ra m sc i. B ilim , d iy e a ç ık la r G ra m s c i, " ö z e l b ire y se l k o ş u lla r a bağU b u lu n ­ d u k ta n iç in k im i d u y u m la n g e ç ic i o la r a k , g ö rü n ü ş o la ra k , g e r ç e k d ış ı o la ­ r a k , v e k im i b a ş k a d u y u m la n d a d a y a n ık lı o la ra k , sü re k li o la ra k , ö z e l b i: re y s e l k o ş u lla r d a n ü stü n o la r a k g ö riir" ( t .2 , p . 5 4 ) . G ö rü ld ü ğ ü g ib i, b ilim , g e r ç e k liğ i, d e y im y e r in d e y s e , n esnelleştir/neye, y a n i b ire y se l ö z e lliğ i d ış a rd a b ır a k m a y a , g ö rü n g ü le r (p h e n o m e n e s) ü z e rin e e d in d iğ im iz b ilg iy i tü m e lle ş tir m e y e ç a lış ır . " B ü tü n in s a n la r iç in o r ta k o la n ş e y , b ü tü n in sa n la n n , y e t e r k i te k n ik d o ğ r u la m a k o ş u ll a n n a a y n ı b iç im d e u y s u n la r, b ir ­ b ir le rin d e n b a ğ ım s ız o la ra k , a y n ı b iç im d e d e n e tle y e b ile c e k le ri ş e y s a p ta ­ n ır." ö y le y s e , b ilim b ir ü s ty a p ı, b ir id e o lo jid ir, a m a , h e rh a n g i b ir id e o lo ji d e d e ğ ild ir ; ö zg ü n b ir p ra k s is tip i n e , b ilim se l p ra k s is e , p r a tik -d e n e y s e l e tk in liğ e b a ğ lı o ld u ğ u iç in , tü m e llik y a d a n e s n e llik ta ş ıy a n b ir id e o lo jid ir. z a m a n g e r ç e k lik o lm a d ığ ı s o n u c u n u m u ç ık a r m a k .g erek ir? H a y ır, çiin k ü u p u y g u n lu k h iç b ir z a m a n ta m d e ğ ild ir. U p u y g u n s u z lu k la r y ü z ü n d e n a ld a tm a c a y a s a p m a m a lıy ız . D e n e y a r tık la r ın a , h a t t a k ü ç ü k ç e liş k ile r e d ik k a tli o lm a lıy ız . A le t, iş t e b u n u n la b a ş a rıs ız lığ a u ğ r a y a ­ b ilir, m o d e lle rim iz iş t e b u n u n la d e ğ iş e c e k le r d ir, b ilim im iz iş te b u n u n ­ la g e n iş le y e c e k tir ." R e n e Z A Z Z O , D ialectique d e la p ersonnalité , L a P en se e, n ° 9 3 . B Ö y lece, d e r G ra m e si ç a r p ıc ı b ir fo rm ü l iç in d e , b ilim " g e r ç e ğ in tip ik b ir b ir le ş tir ic i s ü r e c i" d ir. N e sn e llik iç in s a v a ş ım , g e r ç e k te n d e , h e n ü z ş im d ilik to p lu m s a l a n la ş m a z lık la rla b ö lü n m ü ş v e k ısm i v e g e r ç e k d ış ı ö z e l id e o lo ­ jile rin tu ts a ğ ı b u lu n a n in sa n c in s in in b ir le ş tir ilm e s i iç in b ir sa v a şım d ır. O y sa , d o ğ a b ilim i b u b a k ım d a n a y rıc a lık lı b ir k e s im d ir : " D e n e y s e l b ilim ş im d iy e d e ğ in ü z e rin d e u la ş tığ ı b ö y le b ir k ü ltü re l b ir liğ in e n b ü y ü k g e n iş le m e y e a la n ı s a ğ la m ış : " t i n " i b ir le ş tir m e y e , o n u d a h a tü m e l d u r u m a g e tir m e y e e n ç o k k a tk ıd a b u lu n a n b ilg i ö ğ e s i o l m u ş t u r ; e n s o m u t b iç im d e n e s n e lle ş m iş v e tü m e lle ş m iş ö z n e lli k tir o " ( t . 2 , p . l 4 2 ; O .C ., p .1 5 0 ) . D o ğ a b ilim le rin in " p r a t ik tik " in i ve ü s ty a p ıs a l n ite liğ in i o lu m la r k e n , G ra m s c i'n in k e n d in i p ra g m a c ı ş im d i b e lk i d a h a b ilg i te o r ile r in in ö z n e lc iliğ in e m ahkum e tm e d iğ i, iy i g ö rü lü r. B u d o ğ a b ili m le » a n la y ış ın ın , b a ş la m a k iç in a n a ç iz g ile rin i b e lir tm iş b u lu n d u ğ u m u z ta rih s e lc i g n o s e o lo ji b ü tü n lü ğ ü y le te o r i k tü r d e ş liğ i d e , b e lk i d a h a iyi k a v ra n ır. B u a n la y ış ın , ta rih s e llik o lu m ­ la m a s ın d a n a y rılm a sı o la n a k s ız ö z s e l ö z e lliğ i, te o r iy le p r a tik k u r d u ğ u sık ı b a ğ d ır. O y sa , b ilim b iz e te o r ik a r a s ın d a e tk in lik le p r a tik -d e n e y s e l e tk in liğ in b ir e ş im i g ib i g ö rü n m ü ş tü . " B ilg in -d e n e y c i, a n b ir d ü ş ü n ü r d e ğ il, a y n ı z a m a n d a b ir iş ç i d i r d e , ve d ü ş ü n c e s i p r a tik ta r a f ın d a n sü rek li o la ra k d e n e tle n ir " ( t .2 , p . 1 4 3 ; O .C .,p . 1 5 1 ) . B u bilim sel praksis, a y n c a , d ik k a t e d e lim , iş le y im s e l te k n ik u y g u la m a o lm a d a n ö n c e , araştırm a-deney im d ir d e . A m a b u ç ö z ü m le m e d e n , G ra m sc i iç in n e s n e l b ir d e ğ e r ta ş ıy a n ş e y in — s a n ıla b ile c e ğ i g ib i - y a ln ız c a o lg u la n n s a p ta n m a s ı o lm a d ığ ı s o n u c u d a ç ı k a r ; ö y le o ls a y d ı, b ilim se l teori ü z e rin e " u z la ş ım c ı" ("conuentionnalist e " ) b ir te o r i k a b u l e tm e k o lu r d u b u . T e o r ile rin g e ç ic i v e ta rih s e l n ite liğ i, a y n ı z a m a n d a u ssa l g e ç e r lik le r i, g ö re li n e s n e llik le r i a n la m ın a d a g elir. G ra m sc ig il d o ğ a b ilim le ri te o r is in in , b iz i " m a d d e " n in n e s n e l v a ro lu ş u s o r u n u n a d o ğ r u g ö tü re c e k b i r s o n g ö rü n ü m ü n ü se rg ile m e m iz d e n b a ş k a b ir ş e y k a lın ıy o r . G ra m sc i g e r ç e k te n d e b ilim in b ir .ü s ty a p ı o ld u ğ u n u o l u m l a r - . ken, "doğal o ) a y la r " d a n ("p h e n o m e n e s n a tu re ls" , d o ğ a l g ö rü n g ü le r) n e a n la ş ılm a s ı g e r e k tiğ in i b e lir tm e k v e d o ğ a l o la y la r ü z e rin e in sa n la d o ğ a ­ n ın , d ü ş ü n c e y le v a rlığ ın , e tk in lik le ’’m a d d e ” n in ta rih s e lc i d iy a le k tik b irliğ i a n la y ış ın a u y g u n e le ş tir e l b ir ta n ım la m a v e rm e k d e is te r . S a ğ ın (exactes) d e n ile n b ilim le r, d o ğ a l o la y la rı (g ö rü n g ü le ri) ir d e le r le r . A m a, G ra m sc i s o ra r: " N e d ir o la y la r ? K e n d in d e ve k e n d i iç in v a ro la n , n e s n e l b ir ş e y m i­ d irle r, y o k s a in s a n ın k e n d i p r a tik ç ı k a r ta n ( k e n d i e k o n o m ik y a ş a m ın ın k u r u lm a s ı) ve b ilim se l ç ık a r la r ı, y a n i d ü n y a d a b ir d ü z e n b u lm a v e o lu p b ite n le ri b e tim le m e ve s ın ıfla m a z o r u n lu lu ğ u ( k e n d is i d e ş im d ik i v e geleo e k te k i p r a tik ç ı k a r la r a b a ğ lı b u lu n a n z o r u n lu lu k ) g e re ğ in c e a y ı r t e ttiğ i n ite lik le r m id ir le r ? " ( t . 2 , B irin c i y a n ıtı kabul p . 4 0 ; O .C ., p . 6 5 ). Y a n ıt, G ra m sc i iç in a ç ık tır . e tm e k , en s a fy ü re k (le p lu s rtaıf) m e ta fiz ik g e r ç e k ç iliğ e d ü ş m e k o lu r d u . D o ğ a l o la y la r , in sa n la rın g e r e k s in m e le r in d e n , ç ık a r la r ın d a n , p r a tik e tk in liğ in d e n a y rıla m a z la r, b ir b a ş k a d e y iş le , in san ta ra fın d a n k e n d i ö z y a ş a m ım n ü r e tim in d e n a y rıla m a z la r. D o ğ a l b ilim le rin b iz e b u o la y la r (g ö rü n g ü le r) ü z e rin e v e rd ik le ri b ilg ile r d e d o la y m ış ız o lm a m a s ın a k a r ş ın , b u p r a tik , bu b a ğ ın ç ık a r la r d a n a v n la m a z la r . B u b ilg ile r, b ire y s e l y a d a g ru p sa l ö z n c lliğ i-d ış a r d a b ır a k a ra k , n e s n e lliğ e e r iş i r ­ ler, ö y le k i, " n e s n e l” , " ö z n e l b ir e y s e l" e k a r ş ıt o la fa k , " ö z n e l tü m e l" d ir . A m a, " g ö rü n g ü le r" b iz im v a rlık la e tk in ilişk im iz d e n a y r ıla m a z la r, b ilim in tü m e lle ş tir d iğ i ya da n e s n e lle ş tird iğ i bu b a ğ ın ta kendisid irler o n la r. Ö y le y s e , G ra m s c i'n in ş ö y le y a z a b ilm e s i a n la ş ıla c a k tır: " N e s n e l, h e r z a m a n in sa n al o la ra k n esn e ) a n la m ın a g e lir ." İn sa n b ilg isin in n e s n e lliğ i, k e n d i in s a n lığ ın d a n k o p a r m a z . B u n u in sa n ı iç in e s in d ire m e y e n f ilo z o fla r v a rd ır: G ram sci ise b u n u n te o r is y e n i o lu r. T A R İH S E L C İ G E R Ç E Ğ İM N E S N E L L İĞ İ T E O R İS İ Görüngü teorisi (¡a th eorie dıı p h en o m en ? ) ü z e rin d e k i b u ilk b ilg ile r, b iz i g e rç e k g ü ç lü k le re g ö tü re c e k le rd ir. G e r ç e k te n d e , b u r a d a " e le ş tir ic i " ("c ritk 'iste ") b ir g ö rü ş a ç ısı iç in d e b u lu n u r u z ve K a n t'a b a ş v u r d u r m a k e n d in i d ü ş ü n c e y e z o r la k a b u l cL tirir. A m a , b ilim se l n e s n e n in — g e rç i ta rih se lc i k a v r a m la r ç e r ç e v e s in d e — " g ö rü n g ü se l" ("p h en o m e n a le" ) n ite li­ ğ in i k a b u l e d e r k e n , m a n tık s a l o la ra k k e n d im iz i “ b ilin e m e z c i" (agnosli- cislc) s o n u c a , b ilim in n e s n e le rin ö z ü n e e r iş e m e y e c e ğ i itir a f ın a z o r la m a ­ y a c a k m ıy ız ? B iz e ğ e r " g ö rü n g ü le ri" ( " o l a y l a n ” ) b iliy o rs a k , " k e n d in d e " .¿eyler b ilin e m e z d e ğ il m id irle r? B ilim in " ta r ih s e l b ir k a te g o r i” o ld u ğ u n u , y a d a ü sty a p ısa l o l d u ğ u n u b ild irirk e n , m in tü m e l b ir b ilg i d o ğ u r d u ğ u n u d e n e y in " n e s n e lle ş m e s i" o la n b ili­ g ö s te rm e k le , k e n d im iz i k u ş k u s u z k a ­ r a n lık ç ılık (obscu ra n tism c) s u ç la m a s ın d a n te m iz e ç ık a r a b ild ik ; a m a M ark sis tle rin K a n t ’a y ö n e l ttik l e r i b ilin e m e z c ilik (agnosticism e) s ite m in d e n k u r ­ tu la b ile c e k m iy iz ? K a n t, b ilin d iğ i g ib i, d e n e y c ile rin k u ş k u c u lu ğ u n d a n k u r ­ tu lu r ve b ilim se l b ilg in jn tü m e l d e ğ e r in i o r ta y a k o y a r, a m a , a y n ı d ü şü n c e e tk in liğ i iç in d e , b ilin e m e z b ir " k e n d in d e ş e y " in v a ro lu ş u k a n ıs ın a d a v arır. İlk g ü ç lü k , iş t e b u d u r . A m a , b ir in c iy e u y g u n b ir b a ş k a g ü çlü k d a h a v ard ır. T u ta lım ki h e r tü rlü b ilin e m e z c ilik izin i d ış a r d a b ır a k a b ild ik , a m a b u iş tin in d ış ın d a v a ro la n v e tin i n y a r a tm a d ığ ı " n e s n e l” b ir v a rlık f ik rin i o r t a ­ dan k a ld ıra ra k o lm a y a c a k m ıd ır? K a n tg il b ilin e m e z c ilik , ö r n e ğ in H cgel «e o r o c e 'd e y o k o lu r , a m a v a rlığ ı ti n i n y a b a n c ıla ş m a s ı y a d a o n u n b irliğ in in b a s it b i r fa rk lı u ğ r a ğ ı o la r a k g ö r e n id e a lis t f ilo z o fla rd ır b u n la r. G e r­ ç e k te ç o k iy i b ilin m e s in e k a r ş ın , g ö re v in b a s it o lm a d ığ ı g ö rü lü y o r. B ir M a rk s is te h e r h a n g i b ir id e a liz m y â d a b ilin e m e z c ilik b iç im i h i ç b i r z a m a n kabul e t tir ile m e y e c e k tir . B ir M a rk s is tin , m o d e m fe lse fe n in " e le ş tir e l" g e liş m e le r in e ta m a m iy le k a r ş ı t g n o s e lo jik b ir " g e r ç e k ç ili ğ i" , " g e n e l f e l­ s e fe ” o la r a k k a b u le tm e m e s i d e g e r e k ir. B ir b a ş k a d e y iş le , M a rk siz m e n e tü r g n o s e o lo jin in g e r e k tiğ i ç o k iy i b ilin ir v e b u g n o s e o lo jiy i... h a z ırla ­ m a k ta n başka da yapacak b ir şey k a lm a z 12. G ra m s c ity i o k u rk e n a n la ş ılır b u v e, H apishane D efterleri'n d e, o n u n b a ş a r m a y a ç a lış tığ ı iş d e , i ş t e b u d u r . Ç a lış m a m ız , e ld e n g e ld iğ in c e d o ğ r u lu k la o n u iz le m e y e d a y a ­ n a c a k tır , v e b u n u n iç in d e , ta rih s e lc i olay (görüngü) k a v r a m ın d a n h a r e k e t e d e c e ğ iz . B ilim se l te o rile r , d e m iş ti k , ( n ite liğ i g e n e d e ö zg ü l o la n ) ü s ty a p ıla r d ır ­ la r v e, b ilim le rin , in s a n la rın b u o la y la r ü z e r in d e k i d e n e y s e l k a v ra y ış ın ı tü m e lle ş tir e r e k , " n e s n e l" n ite liğ in i o r ta y a k o y d u k ta n d o ğ a l o la y la r ( g ö rü n ­ g ü le r), K a n t’ın d iy e c e ğ i g ib i " g e n e l o la r a k ş e y le r " d e ğ il, a m a b e lirli d u y u m s a l y a p ıla r a , e n te le k tü e l y a p ıla r a v e ta rih s e l te k n ik a le tle r e s a h ip , " g e re k s in m e iç in d e o la n " b ir ö z n e n in , b ild iğ i v e k e n d i e k o n o m ik ü r e tim i­ n in d o la y m ış ız ve d o la y ım lı e r e k le r i y ö n ü n d e d ö n ü ş tü r d ü ğ ü b ir d o ğ a y la ik iş k is id irle r. B u n d a n b a ş la y a r a k , g ü ç lü k , d ığ ı sonucuna da D o ğ a n ın T in ta r a f ın d a n y a r a tıl­ v a rm a k s ız ın , b ilin e m e z c ilik te n k u r tu lm a y a d a y a n ır . E ğ e r b ilin e m e z c ilik s o r u n u n u b ir y a n a b ır a k ır s a k , a m a c ım ız D o ğ a y a y a d a "m adde"ye 12 13 " n e s n e l" b ir v a r o lu ş , b ir k e n d in d e va rlık13 ta n ım a k , a m a , b u J .P . S a r tr e , Y ö n te m S o ru n la n 'ra n b i r n o tu n d a , G ra m s c i'n in k ile re ç o k y a k ın f ik ir le r g e liş tirir : "B ilg i te o ris i ( ...) M a rk s iz m in g ü çsü z n o k ta s ı o la ra k k a lır. M a rk s is t " ç ö z ü m le m e le r " d e v in im in d e v e ö z e llik le b ü tü n c ü lle ş tir m e s ü re c in d e , tıp k ı M a n c 'ın d o ğ r u lu ğ u n p ra tik g ö rü n ü m ü ile te o r i v e proksisin g en e l iliş k ile ri ü z e rin d e k i a ç ık la m a la r ın d a d a o l­ d u ğ u g ib i, h iç b ir z a m a n g e liş tirilm e m iş g e r ç e k ç i bir e p is te m o lo jin in ö ğ e le r in i b u lm a k k o la y o l a c a k tır ." C ritique d e la raison dialectique, N .R .F ., 1 9 6 0 , p . 3 1 . ( T ü r k ç e b i r ç e v irisi iç in , b k z : J . —P . S a rtre , Y ö n te m A raştırm aları, Y a z k o , İ s ta n b u l , 1 9 8 1 . s. 1 7 4 v e 1 7 6 .) B iz k e n d i n d e b ir varlık d iy o r ve " v a r l ık " sö z c ü ğ ü n ü , ç o ğ u k ez ıg n o se o lo ji ile v a rh k b ilim i ( o n to lo ji y i) k a r ış tır a r a k y a p t ık ta n g ib i, " ö z " s ö z c ü ğ ü y e r in e k u lla n m ıy o r u z . Ş e y le r e b ir k e n d in d ç v arlık ta n ım a k d e m e k , D o ğ a 'n ın v arlığ ı k e n d iri iç in T in 'in v a rlığ ın d a n b a ş k a b ir ş e y o lm a y a n ( B e r k e le y 'y e g ö re , esse est p ercip i vel percipere (v a r o l­ m a k a lg ıla n m a k tır — ç . ) ¡ H e g e l’e g ö r e , D o ğ a İ d e a 'n ın b ir y a b a n c ıla ş ­ m a s ıd ır) id e a liz m i r e d d e tm e k d e m e k tir . B u , g ö re c e ğ im iz g ib i, ş e y le ­ rin özünün " k e n d i n d e " , y a n i b ilin e m e z o ld u ğ u a n la m ın a g e lm e z . a m a c a , d o g m a tiz m d e n ve m a te r y a lis t m e ta f iz ik 14 s a fy ü re k liğ in d e n k a ç ın a ­ ra k , e le ş tir e l b ir b iç im d e e r iş m e k o la c a k tır . B ir b a ş k a d e y iş le , b ir a z güç b ir iş o la n b u " m a d d e “ y i d ü ş ü n c e d e n ve in san p r a k s is in d e n a y ırm a m a ve b u iliş k i ü z e rin d e k i v a r o lu ş u n u 1 s b ir düşünüm le varlığın " n e s n e lliğ i" n i, " k e n d in d e ’’ o r ta y a k o y m a y ı b a ş a r m a işle m in i, g e r ç e k le ş tir m e k g e re k ir. G r a m s c i'n in s o r u n u k o y m a b iç im i, e ğ e r e le ş tire l b ir o la y a n la y ış ın d a n h a r e k e t e d ilirs e , g ü ç lü ğ ü n id e a liz m d e n k u r tu lm a y a d a y a n d ığ ın ı b iz e kav- r a ta c a k tır : " D o ğ a n ın , m a d d e n in d a h a ö n c e v a ro la n g ü ç le r in in , d a h a ö n c e v a ro la n n ite lik le r in in b u lu n m a ( k e ş if ) ve b u lg u la n m a s ın a (ic a d ın a ) d e ğ il, a m a y a ln ız c a to p lu m u n ç ık a r la r ın a , ü retici g ü ç le rin g e liş m e s in e ve d a h a s o n r a k i g e liş m e ç ık a r la r ın a sık ı şık ıy a b ağ lı b u lu n a n " y a r a t ı ş " l a r a y o l a ç t ı ğ ı n e a n la m d a ve h a n g i n o k ta y a d e ğ in d o ğ r u d u r ? " d iy e s o r a r G ra m sc i ( t .2 , p .1 6 0 ; O .C ., p .1 7 2 ) . G ö rü ld ü ğ ü g ib i, o y u n b u r a d a ç o k s a k ın ım lıd ır, ç ü n k ü o n u n la ta rih s e l iliş k im iz d e n b a ğ ım s ız o la ra k , " m a d d e n in d a h a ö n c e v a ro la n n ite lik le r i" n i k a b u l e t m e k d e m e k , m e ta fiz ik b ir d o ğ a a n la y ış ın a d ü ş m e k ve ö n - e le ş tir e l b ilg i a n la y ış ın a geri d ö n m e k d e m e k tir ; a m a " b u l ­ m a " (d éco u verte) k a v ra m ı y e r in e " y a r a t ı ş ” (création) k a v ra m ın ı g e ç ir m e ­ n in " n e a n la m d a v e h a n g i n o k ta y a d e ğ i n ” d o ğ ru o ld u ğ u d a ta m sıra s ın d a s o r u lm u ş t u r ; ç ü n k ü , b e lli b ir " n o k t a " n m ö te s in d e , " a n la m ” , id e a lis t b ir ö n e r m e n in a n la m ı o la c a k tır . C r o c e 'n in id e a liz m in in a n la m ı, iş t e ta m d a b u d u r . O n a g ö re te k g e r ç e k lik T in 'd ir ve, o n d a D o ğ a , T in 'in " a ş a ğ ı " b iç i­ m id ir; g e r e k s in m e le r ve d o ğ a l itk ile r d ü n y a sı, T in 'in , h e p s i b ir a r a d a o n u n b irliğ in i o lu ş t u r a n Ö bür " f a r k lı " la n n d a n a y rılm a z fa rk lı b ir u ğ r a ğ ıd ır. İ ç k in c i (im m a n en tiste) b ir f e ls e fe y le , a m a a y n ı z a m a n d a C r o c e 'n in h a k lı o la r a k " T in f e ls e f e s i" a d ın ı v e rd iğ i b ir id e alizm le d e k a r ş ı k a r ş ıy a b u lu ­ n u r u z . A y rıc a , d u r u m o ld u k ç a k a r m a ş ık tır d a , ç ü n k ü , D o ğ a 'n ın T in 'in " e k o n o m ik id e a list k a te g o r is i" n d e n başka h iç b ir ş e y o lm a d ığ ı y o lu n d a k i b u D o ğ a a n la y ış ı, G ra m sc i iç in y a ra rsız o lm a k ta n u z a k tır . K u ş k u s u z , " k u r g u l" ("sp écu la tive'') b ir te o r id ir b u , a m a " ta r ih s e lc i" b ir g ö rü m d ü r d e (vision), ve, ta rih s e lc i b ir g ö rü m o la r a k , M a rk siz m e ta rih s e l o la ra k b ağ 14 M a te r y a lis t m e ta fiz ik , d u y a r lı ve d ü şü n e n ö z n e y i ve o n u n V a rlık la te o r e tik o - p ra tik iliş k is in i u n u tm a y a d a y a n ır. B u n d a n d a , in s a n la h e r tü rlü iliş k id e n " b a ğ ım s ız o la r a k " ta s a rla n m ış b u lu n a n D o ğ a 'y a , a n c a k b u iliş k iy le o r t a y a ç ık a n ve a n c a k b u ilişk iy le v a r o lu ş k a z a n a n ö z e l­ lik le rin s a fy ü re k b ir b iç im d e y ü k le n m e si s o n u c u ç ık a r . 1 5 . D ü n y a y la iliş k im iz in n ite liğ i y a d a özü , b iz e D ü n y a 'n ın k e n d in d e v a rlı­ ğ ı s o n u c u n a v a rm a o la n a ğ ın ı v e rm e lid ir. J.-P . S A R T R E ’ın , L ’E tre e t le ¿V eorit'da, N .R .F ., p. 2 7 , u s ta c a " v a rlık b ilim se l k a n ı t " a d ın ı v erd iğ i ş e y d e , iş te b u d u r . lıd ir v e o n u n fe lse fe l iç e r iğ in i k e n d i ta r z ın d a g e liş tirir , ö y l e y s e , k e n d i k u rg u l n ite liğ in d e n a r ıtılm a lı ve M a rk siz m le b ü tü n le ş t irilm e lid ir. G ra m sc i' n in b u C ro c e g il D o ğ a k a v r a m ın d a n — d ü p e d ü z ü r e tim iç in ve ü r e tim ta r a ­ fın d a n in s a n la ş tır ılm ış ve to p lu m s a l o la ra k d ü z e n le n m iş d o ğ a y ı a d la n d ı­ r a n — M a rk s is t " m a d d e " k a v r a m ın a n asıl n in id e a lis t ta rih s e lc iliğ i g e ç tiğ in i g ö re lim v e ilk in C r o c e 1 ile M a rk sist ta rih s e lc ilik a r a s ın d a v a ro la n fa rk ı b e lir te lim . G e r ç e k liğ in in s a n ta r a f ı n d a n b i r " y a r a tıl ış ı’' fik ri, G ra m s c i iç in , g e r­ ç e k te n de, onun y a p ıc ıs ı o ld u ğ u k e n d i Öz ta rih i a la n ın d a ta m a m e n ^ e ğ e rlid ir , ’b ilm e k " — u s s a l o ld u ğ u Ö lçü d e — a n c a k b u a la n d a y a p m a k la ö z d e ş le ş ir ; t e o r i , a n c a k b u a la n d a g e r ç e k liğ in " b u l u n m a s ı " d e ğ il, a m a y a r a tılm a s ıd ır. İ n s a n ın — k e n d i ö z ta r i h in in te m e li o la n — d o ğ a y la a y n ı d e r e c e d e e t k in iliş k is i, b i r b a ş k a t ip t e d ir . K u ş k u s u z o d a ta rih s e ld ir, k u ş k u s u z y e n i b ir g e r ç e k liğ e : ü r e tim iç i n ve ü r e tim ta r a f ı n d a n to p lu m s a l o la ra k d ü z e n le n m iş , in s a n a lla ş tın lm ış d o ğ a y a y o l a ç a r , k u ş k u s u z g ö rü n ­ g ü le r ( o la y la r ) a n c a k o " y a p ıla ş m ış " v arlık o la n in sa n ın d o ğ a y la k u r d u ğ u e t k in iliş k i ile ve b u iliş k i i ç in d e k e n d ile r in i g ö s te re n b u n ite lik le r e k e n d i­ lik le r in d e n s a h ip b u lu n a n " ş e y l e r " d e ğ ild ir le r , ö y le k i, b ilim s e l n e s n e llik h e r n e d e n li b ire y s e l -üstü ( tü m e l) ise d e , in sa n a l-d ış ı d e ğ ild ir ; b u n u n la b ir lik te , b ilg in in b u r a d a , m a d d e n in in s a n d a n ö n c e v a ro la n ve v a r lık la n n ı in sa n o lm a k s ız ın d a o ld u k la r ı g ib i s ü rd ü re n ö z e llik le rin in a r a c ıy la b a s it b İT " b a k ış - b ilg i" b ir o k u n m a s ı o lm a d ığ ı g ib i, D o ğ a n ın b ir " y a r a tılm a s ı" d a o lm a d ığ ın ı u n u tm a m a k g e r e k ir. B ilg i, d e n e y in , y a n i k e n d in i in s a n a o n u n D o ğ a y la iliş k is in in e t k in g e liş m e s i a r a s ın d a n g ö s te re n ş e y in n e s n e lle ş m e s i ve tü m e lle ş m e s id ir . D en e yin b ir ta r ih i ğ in in in s a n d a n b a ğ ım s ız o la r a k , o ld u ğ u ve m a d d e n in h iç b ir ö z e lli­ " o ld u ğ u g e lir b u , a m a , m a d d e n in ti n i n d ış la ş m a s ın d a n g ib i" v a r o lm a d ığ ı a n la m ın a (extériorisation) b a ş k a b ir ş e y o lm a d ığ ı a n la m ın a g e lm e z . V ic o , D o ğ a n ın b ilg isin i, in s a n o n u y a r a t­ m a d ığ ı iç in " d ış s a l" e ğ m iş T a n n 'y a b ir D o ğ a s a k lıy o r d u . İ d e a lis t C ro c e b u y ü z d e n o n u T in 'e f ik rin i k a b u l e d e r e k d o ğ a lc ılığ a (naturalism e) b o y u n o lm a k la k ın ıy o r d u . B iz im o n a b u e le ş tiriy i y ö n e ltm e h a k k ım ız y o k , ç ü n k ü " y a r a tıc ılı k ta n y a n a " ( " crea tio n n iste") o lm a d a n d a — v e " d e ­ ney" ile b ilg in in ta rih s e l v e in sa n a l ö z ü n ü h iç b ir b a k ım d a n b ilm e z d e n g e lm e k s iz in d é — n e s n e l g e r ç e k te o ris in i k a b u l e t m e k o la n a k lı g ib i g ö rü ­ n ü y o r. Ş im d i " ta r ih s e l. m â te r y a liz m " e ö zg ü " m a d d e " k a v ra m ın ın iç e r iğ in i a ç ık la y a b ilir v e d o ğ a b ilim le rin in n e s n e s in i s a p ta y a n e p is te m o lo jik " m a d ­ d e ” k a v ra m ın ı b u g ö rü ş a ç ıs ı iç in d e b e lirte b iliriz . B u ta rih s e lc i " m a d d e " k a v ra m ı, m a te r y a lis t m e ta f iz ik le r in , in s a n d a n b a ğ ım s ız o la ra k k o n m u ş ve gene d e b u " s o y u tla m a " iç in d e in s a n ın g e r ç e k lik te n e d in d iğ i d e n e y i nes­ n e lle ş tir ip tü m e lle ş tir e r e k s a p ta d ığ ı ö z e llik ve y a s a la ra s a h ip “ s a ltık " b ir g e rç e k liğ i b e lir te n m a d d e m e ta f iz ik le rin k a v ra m ın a ta m a m e n y a b a n c ıd ır 1 6 . M a te ry a lis t b u m e ta f iz ik g ö rü ş a ç ıs ı iç in d e , b u " s a ltı k " g e r ç e k liğ in b ilg isin in ö n c e siz - s o n r a s ız d o ğ r u lu k la r ın k a v ra n m a sı o la c a ğ ı d o g m a tik b ir g n o s e o lo jid e n b a ş k a s ın a y e r y o k tu r , tn s a n a n lığ ı ile g e r ç e ğ in olası b a ğ d a ş m a s ı, b ilinçli olarak ta n n b ilim s e l a n la y ış la r d a Y a r a tıc ın ın iy ili­ ğ in in b ir s o n u c u o la ra k k a v r a n m ış b u lu n d u ğ u n a g ö r e , b u a n la y ış la r ın h iç o lm a z s a a ç ık lı k g ib i b ir ü stü n lü k le ri v a r d ır 1 7 . A y rıc a , M a rk sist " m a d d e " k a v ra m ı, C ro ce g il ta rih s e lc iliğ in v e h e rh a n g i b i r b a ş k a id e a liz m in " m a d d e " k a v ra m ı d a o la m a z . G e n e d e , M a rk sist " m a d d e " k a v ra m ı, M a rx 'ın b e l ir tti­ ğ in e g ö re , g e r ç e ğ i " ö z n e l o la r a k " k a v r a m a , g e r ç e k liğ i in sa n e tk in liğ iy le ilişk isi b a k ım ın d a n d ü ş ü n m e y e te n e ğ in e s a h ip b u lu n a n b u g ö r ü ş le r in 18 e le ş tire l b ir a ş ılm a s ın d a n d o ğ a r . M a rk sist " m a d d e " k a v ra m ın ı o r ta y a k o y ­ m a k iç in , M a rk siz m in b ü tü n o l u ş t u r u c u p a r ç a la n n tn G ra m sc i s a p ta n m ış ta r a f ın d a n b u lu n a n o " b ir le ş tir ic i ilk e ” s i n d e n l 9 h a r e k e t e tm e m iz d e n b a ş ­ k a b ir ş e y g e re k m e z . M a rk siz m in b ir liğ i, h e r ş e y in in sa n la d o ğ a a ra sın d a k i ç e liş k ile r in "İn san ", g e lişm e si b elli b ir a ç ıs ın d a n to p lu m u n d ü şü n ü lm e si b ire y le ri g e r e k tiğ i a r a s ın d a ilk e s in d e y a ta r . v a ro la n id e o lo jik ve to p lu m s a l iliş k ile r b ü tü n lü ğ ü o ld u ğ u n d a n , " m a d d e " d e , d o ğ a l g ü ç le r b ü tü n ­ lüğü o la c a k tır : b u d o ğ a l g ü ç le rin ü r e tim ta r a f ın d a n to p lu m s a l o la r a k ö rg ü t­ le n d ik le ri k a d a r ıy la , b u d o ğ a l g ü ç le rin " m a d d e s e l ü re tim g ü ç le rin in b ir u ğ r a ğ ı" , " b e lir li to p lu m s a l g ü ç le rin b ir m ü lk iy e t n e s n e s i" o ld u k la r ı, ve b u d o ğ a l g ü ç le r b ir liğ in d e b elirli " b i r to p lu m s a l iliş k i" d ile g e ld iğ i k a d a rıy ­ la., d e r G ra m sc i ( t . 2 , p .1 6 0 ; O .C ., p .1 7 1 ) . İ ç le r in d e ü re tilm iş b u lu n d u k ta n to p lu m s a l iliş k ile r ta r a f ın d a n " b ü tü n le ş tir ilm iş " in sa n a] n e s n e le r d ü n y ası o la n b u " m a d d e 'n i n , b ir e y le r in ve g r u p la n n d ü n y a y la Ve b a ş k a s ıy la iliş­ k ile rin i k e n d ile ri a ra c ıy la d ü şü n ü p y a ş a d ık la r ı " t in s e l " g ü ç le r b ü tü n lü ğ ü n ­ d e n a y r ıla m a z o ld u ğ u n u d a e k le y e lim ( t .2 , p .3 7 ; O .C ., p . 6 0 ). D oğal b ilim le rd e n ç ık tığ ı b iç im iy le "m ad d e" k a v r a m ın a g e lin c e , b u k a m m , d o ğ a y ı, b e lirli ta rih s e l k o ş u lla r iç in d e in s a n ın k a r ş ıs ın a ç ık tığ ı 1 6 . G R A M S C İ'y e g ö re n e s n e l b ilgi b ire y s e l ö z n e llik te n b a ğ ım s ız d ır, am a, in s a n d a n ve o n u n d o ğ a y la iliş k is in d e n b a ğ ım s ız d e ğ ild ir. 17 ö r n e ğ i n D e sc a rte sg il u s ç u lu ğ a b a k ın ız . 18 F E U E R B A C H ' ü z e rin e I. te z . 19 M arksizm in F elsefesinin T anım lanm ası b a ş lık lı ü ç ü n c ü b ö lü m ü n : M arksizm in Felsefesi a ltb ö lü m ü n e b a k ın ız . g ib i ve im a n ın bilim sel praksisi arasından ta n ım la r. İ ç e r iğ i, e v rim le rin in ta rih s e l o la r a k s a p ta n m a ve ir d e le n m e le r i g e re k e n f iz ik , k im y a sa l ve m e k a n ik te rim le r le b e lir g in le ş ir b u k a v ra m ın . B u e p is te m o lo jik k a v ra m ın , ö n c e k i k a v ra m la rla iliş k is i ç o k a ç ık tır . G ra m sc i ta r a f ın d a n ç ö z ü m le n e n e le k tr ik ö r n e ğ i, " m a d d e " n in k e n d in d e varoluşu s o r u n u n u d a k o y a r a k , b u iliş k iy i b iz e k a v r a ta c a k tır . " E le k tr ik , d e r G ra m sc i, arı d o ğ a l güç o la ra k ( ö r n e ğ in y a n g ın la r a y o l a ç a n e l e k tr ik b o ş a lm a s ı o la r a k ) d e ğ il, ta r a f ın d a n e g e m e n lik a ltın a a lın m ış ve m a d d e se l am a in san ü re tim g ü ç le ri b ü tü n lü ğ ü ­ n e e k le n m iş , ö z e l m ü lk iy e t k o n u s u b ir ü re tim ö ğ e s i o la ra k , ta rih s e l b a k ım ­ dan e tk in d ir . S o y u t d o ğ a l g ü ç o la r a k , e le k tr ik , ü re tic i g ü ç d u r u m u n a in ­ d irg e n m e s in d e n ö n c e d e v a rd ı, a m a , t a r i h te e tk in d e ğ i ld i;d o ğ a l ta r ih te b ir v a rsa y ım k o n u s u y d u (v e d a h a ö n c e d e ta rih s e l " h i ç " t i o , ç ü n k ü k im se o n u n la u ğ r a ş m ı y o r v e 'k im s e o n u b ilm iy o r d u ) " ( t.2 , p . 1 6 1 ; O .C ., p . 1 7 2 ). E le k tr iğ in ü r e tic i g ü ç o la r a k ve d o ğ a l b ilim le rd e v a rsa y ım k o n u s u o la ­ r a k ta rih s e l v a r o lu ş u , o ld u k ç a a ç ık b ir ş e y d ir . Ş im d i d ik k a tim iz i o n u n " ta r ih s e l v a r o lu ş s u z lu ğ u " n u n ç e k m e s i g e re k ir. E le k tr iğ in , in sa n o n d a n y a r a rla n m a d ığ ı v e h a t t a o n u h iç b ilm e d iğ i sü re c e b i r " ta r ih s e l h iç lik " o lm a sı, o n u n g enel olarak v a r o lu ş u s o r u n u n u ç ö z m e z . B ilg i, " y a r a tm a " a n la m ın a g e lm e d iğ i g ib i, b ilg isiz lik d e , d ü p e d ü z " h i ç l i k ” a n la m ın a g e lm e z . B ilim ta r ih i ü z e r in d e k i e n b a s it d ü ş ü n ü m , b iz e h e r b ilg in in g ö re li b ilg isiz lik o ld u ğ u n u v e g ü n c e l b ilg ile rim iz k o n u s u n d a d a b u n u n b ö y le o ld u ğ u n u gös­ te rir. G e n e d e , ö te y a n d a , göriingüsel d ü n y a n ın " a r k a s ı n d a " , n u m en a l bir d ü n y a k a b u l e t m e d i k ç e , b ilin m e y e n in b ilin e m e z o lm a d ığ ın ı, b ilin e m e z a n ­ la m ın a g e lm e d iğ in i b e lir te lim . B ilin e m e z b ir " a r k a d ü n y a " k o y a n K a n t'a k a r ş ı, M a rx , H eg e l’le b ir lik t e , " h e r v a rlığ ın g ö rü n g ü d ü şü n ü r. G ö rü n g ü n ü n b u iç in d e o ld u ğ u " n u ö z ü a ç ığ a v u r d u ğ u , ö z ü n g ö rü n ü şü (apparition) o ld u ğ u f ik rin i, G ra m sc i d e b e n im s e r: " K u t s a / A i / e 'd e , d iy e y a z a r , g e r ç e k li­ ğ in ta m a m e n g ö rü n g ü le r iç in d e tü k e n d iğ i v e g ö rü n g ü le rin ö te s in d e h iç b ir ş e y o lm a d ığ ı s ö y le n m iş tir , ve b u ’d a k u ş k u s u z b ö y le d ir 2 0 " ( t .2 , p . 4 0 ; O .C ., p . 6 5 ) . G n o s e o lo ji a la n ın d a b u n d a n d o ğ a n ş e y , h e r tü rlü b ilin e m e z ­ c iliğ in d ı ş a n d a b ıra k ılm a s ıd ır. D ü n y a n ın b ilin m e s in e h i ç b i r a ş ıla m a z s ın ır s a p ta n a m a z . M e ğ e r k i b ilg in in in s a n a / n ite liğ in in 20 b ir sınır o lu ş tu r d u ğ u n u Ö z ve g ö rü n g ü iliş k ile rin in b u d iy a le k tik a n la y ış ı, o g e n e d e ç o k " K a n tç ı " b ir f ilo z o f o la n A L A I N 'in d e a k lın a y a t m ış t ır , c f . L es E n tretien s au bord d e la m er '(D e n iz k ıy ıs ın d a k o n u ş m a la r ) , N .R .F ., p . 1 2 . " D e m e k k i b iz , h e r ş e y k e n d ile r in e s u n u lm u ş b u lu n u y o r u z , tü m v arlık b u g ö rü n ü ş iç in d e d i r ve b e n H e g e l'in b ü y ü k b ir sö z ü n ü , v a rlığ ın b iz e y a p ­ tığ ın d a n d a h a iy i g ö rü n e m e y e c e ğ i sö z ü n ü a n ım s ıy o r u m ." d ü ş ü n m e k te a y a k d ir e tilm e s in ve in sa n ’'d e n e y ” a d ı v e rile n iç in , in sa n la d o ğ a a ra sın d a k i o d u r m a d a n z e n g in le ş e n iliş k in in n e s n e lle ş m e v e tü ­ m e lle ş m e s in d e n b a ş k a b ir ş e y o la c a k yü k se k b ir b ilg i d ü ş te y ip d u r m a k ta d ev a m e d ils in . E ğ e r b u b ö y le y s e , in sa n b ilg isin i ta n n s a l b ilg iy e g ö re d ü ş ü n ­ m e k te d e v a m e d ild iğ i v e , h a t t a ta n r ıta n ım a z o lu n s a b ile , s a ltığ ın k e n d is in ­ d e n fe lsefel olarak k u r tu lu n m a d ığ ı iç in b ö y le d ir . T a rih s e lc i g n o s e o lo ji, g ö rü ld ü ğ ü g ib i, K a n tç ı e le ş tiric iliğ i k e n d in e m a le d e r — K a n t 't a in s a n g n o se o lo jik d ü şü n ü m ü n m e r k e z in d e d ir ; a m a g e n e d e b ilin e m e z c ilik te n k u r t u ­ lu r, çünkü b ir yandan onun ( ta r ih s e lc i P la to n c u İ d e le r g n o s e o lo jin in ) d ü n y a s ın ın Ö z n e -N e sn e k a lın tıs ı ç ö z ü m le m e s i, o la n num enal b ir " a rk a - d ü n y a " f ik rin i, ö t e y a n d a n , d e ğ iş m e z ö n se l (a p rio ri) y a p ıla n in sa n la Öz a r a s ın d a g e r ç e k b ir e n g e l o l u ş t u r a n b ir b ilg i ö z n e s i ü z e rin d e k i s a p ta - ram cı (fix iste ) te z i d ış a r d a b ır a k ı r * 1. B ilim in te o T e tik d e n e y s e l g e liş m e sü re c i ü z e r in d e k i düşünüm ün, G ra m sc i'y i g e r ç e ğ in n esn e) b i r v a r o lu ş u " e le ş tir e l” s o n u c u n a n a sıl g ö tü rd ü ­ ğünü bu b a ğ la m d a k a v ra y a b ile c e ğ iz . F iz ik a n la m d a " m a d d e " , d e n e y d e s a p ta d ığ ım ız fizik ö z e llik le r b ü tü n lü ğ ü n d e n b a ş k a b ir ş e y d e ğ ild ir . G ra m sc i b u k o n u d a ş ö y le y a z a r ; ’ 'M a d d e n in y e n id e n k e n d is in i ( K a n tç ı n u m e n a n la y ış ın a d ü ş ü lm e d ik ç e ) , b ü tü n lü k le ri iç in d e , m a d d e n in ç e ş it li fiz ik ( k im ­ y asal, m e k a n ik , v b .) ö z e llik le ri o l u ş t u r u r l a r " ( t .2 , p . 1 6 0 ; O .C ., p . 1 7 1 ). A m a , in sa n m a d d e s e l ve e n te le k tü e l a r a ş tır m a ve d e n e y tir d ik ç e ve d o la y ıs ıy la a ç ık la y ıc ı te o r ile r in i a le tle r in i g e liş­ d ö n ü ş tü r d ü k ç e , b u b ilg ile rin d e ç e ş itli d e ğ iş ik lik le r e u ğ r a d ık la r ın ı b iliy o r u z . B ö y le c e , m a d d e b iz im o n u b ild iğ im iz g ib id ir, a m a , b u b ilg i d u r m a d a n g e liş ir. B u n d a n , m a d d e n in , o n u n ü z e rin d e k i b ilg im iz le b ir lik te d e ğ i ş tiğ i s o n u c u n u m u ç ı k a r m a k g e re ­ k ir? İd e a liz m e g eri d ö n m e k v e — d ö n ü ş tü rd ü ğ ü m ü z a m a y a r a tm a d ığ ı­ m ız— D o ğ a y la o la n te o re tik - d e n e y s e l iliş k iy le , y a r a ttc ıla r ı o ld u ğ u m u z t a ­ rih le k u r d u ğ u m u z te o re tik - d e n e y s e l iliş k iy i b ir b ir in e k a r ış t ır m a k a n la m ın a g elird i b u . İ d e a lis t s o n u c u n r e d d i, o r t a k d u y u n u n b ir ö n y a rg ıs ı d e ğ ild ir, bu fa rk ın k a v ra n m a s ıd ır ( t.2 , p . 4 0 ; O .C ., p . 6 5 ) . ö y le y s e , g e r ç e ğ in n e s ­ nel v a r o lu ş u n u , b ilg in in ik ili alite") d ış ta la m a y a n n ite liğ in d e n : o n u n " ö z s e lliğ in i" ("essenti- ta rih s e l b itim litiğ i (fin itu d e) ile, tü m ta r ih in in o r ta y a k o y d u ğ u g e r ç e k b itim s iz liğ in d e n (in fin ité ) h a r e k e t e d e r e k s a p ta m a k g e re ­ k ir. Biz g ö rü n g ü d e ( o la y d a ) g e r ç e k te n d e g e r ç e ğ in ö z ü n e e r iş ir iz , a m a , 21. H . W A L L O N 'u n fe lse fe l m e tin le r in d e d e b e n z e r g n o s e o lo jik d ü ş ü n c e ­ le r b u lu n a c a k tır . B ilgi v e r m iş o lm a k iç in b e lir te lim : Les Orgincs d e la pensee ch ez i e n fa n t ( Ç o c u k t a d ü ş ü n c e n in k ö k e n le r i) , P .U .F ., 1 9 4 7 , 2 v o l., ö z e llik le t . I , p .X I, ve t.I I , p . 4 2 4 ’e b a k ın ız . g e r ç e ğ in — b iz e a n c a k ta r ih s e l o la r a k " g ö r ü n e n " — ö z ü b itim s iz k e n , b iz im o n u n ü z e r in e e d in d iğ im iz b ilg i h e r z a m a n s ın ırlıd ır ; fizik sel ve z ih in se l a le tle r im iz in y e n i b ir g e liş m e s i, d e n e y i ç e ş itle n d ir ip z e n g in le ş tir e c e k , g e r ­ ç e ğ in ö z ü n ü b iz e d a h a d e r in b ir b iç im d e g ö s te re c e k tir . B ö y le c e , G ra m s c i’ y e g ö re , b ilim se l g e liş m e n in ç ö z ü m le n m e s in d e n b a ş la y a r a k ve d ü ş ü n c e y le g e r ç e k , ö z le g ö rü n g ü a y r ım ın ı y e n id e n k a b u l e tm e k s iz in , " m e ta f iz ik b ir n u m e n a n la m ın d a d e ğ il, a m a g e r ç e k liğ in b ir " g ö re li b ilis iz liğ i" , in s a n la n n " f iz ik " ve e n te le k tü e l a le tle r i d a h a y e t k in o la c a k ta n z a m a n b ilin e b ile c e k , n e v a r k i h e n ü z " b i lin m e y e n " b ir ş e y s o m u t a n la m ın d a , b ilg ile rim iz in ö t e ­ s in d e g e r ç e k b ir ş e y d ü ş ü n e b ilir iz " ( t .2 , p . 4 0 ; O . C . , p . 6 5 ). B ize ö y le geli­ y o r k i m o d e m d ü ş ü n c e n in “ e le ş tir ic i" g e re k irlik le rin i e n iyi b ile n b ir filo ­ z o f b ile , g e r ç e ğ in b u n e s n e lc i a n la y ış ın d a k a rş ı ç ık a c a k h i ç b i r ş e y b u la m a ­ y a c a k tır , ç ü n k ü , b iz e g ö re li o la ra k b ild iğ im iz ve b ilm e d iğ im iz v e h e r ile r­ le m e n in d a h a iy i ta n ıta c a ğ ı, k e n d is in e b a ğ lı b u lu n d u ğ u m u z " h e r h a n g i b ir ş e y " i d ü ş ü n d ü r te n , b izim k e n d im izd e n başka bir ş e y o lm a ya n Ö z n e ile N e s n e n in o a y r ıla m a z te o r e t i k o - p r a tik b a ğ la n tıs ı ü z e r in d e k i " d ü ş ü n ü m " dü r. Ş im d i b iz e , F ra n s ız M a rk s is tin i, — id a liz m s a p la n tıs ın a k a r ş ın —, G ra m sc i ile b ir lik t e , in sa n ı g e r ç e k liğ i s a ltık o la ra k y a r a ta n b ir T in d u r u m u ­ n a g e tir m e k s iz in , in sa n y a r a tıc ılığ ın ın ta m a m e n k a b u l e d ile b ile c e ğ in e in a n ­ d ır m a k k a lıy o r , ö r n e ğ i n , G ra m s c i, e n k ü ç ü k b ir b e lir s iz liğ e d ü ş m e d e n , ş ö y le y a z a r : " N e s n e l, ta m o la r a k v e y a ln ız c a ş u a n la m a g e lir: nesnel olarak, nesnel g erçe klik olarak , b iitü n in s a n la r iç in b ir d o ğ r u lu k (eertitu d e) o la n , y a ln ız c a tik e l y a d a b ir g r u b a ö z g ü o la c a k h e r b a k ım n o k ta s ın d a n b a ğ ım s ız o la n g e r ç e k lik o lu m la n ır . A m a , g e r ç e k te b u d a tik e l b ir d ü n y a g ö rü şü , b ir id e o ­ lo jid ir. B u n u n la b ir lik te , b u g ö rü ş , k e n d i b ü tü n lü ğ ü iç in d e ve b e lir ttiğ i y ö n y ü z ü n d e n , p r a k s is felse fe si t a r a f ı n d a n k a b u l e d ile b ilir, o y s a k i, so m u t olarak g ene aynı sonuca varan o r t a k d u y u n u n g ö rü şü n ü n re d d e d ilm e s i g e re ­ k ir 2 2 " (t.2 , p . 5 4 ) . B ir b a ş k a a lın tı, G ra m c si iç in ve b u n o k ta d a ö z n e lc i g ö rü şe k a r ş ı " n e s n e l g e r ç e k liğ i ta n ıtla m a " n ın s ö z k o n u s u o ld u ğ u n u , itira z sız g ö s te r e c e k tir . G ra m sc i iç in ö n e m li o la n ın s o n u ç , (resultat), y a d a y u k a r d a d e n d iğ i g ib i, s o m u t so n u ç (conclusion m aterielle), te z d e ğ il, a m a o n a u la ş m a b iç im i o ld u ğ u n u k a v ra m a o la n a ğ ın ı d a v e r e c e k tir b u a lın ­ tı. A sıl ö n e m li o la n , s o n u c a g ö tü r e n y ö n te m d ir ; s o m u t o la ra k ö z d e ş b ir s o n u c a k a r ş ın , o r ta k d u y u n u n g ö rü ş ü y le M a rk siz m in g ö rü şü n ü , b irin c isi ta n n b ilim s e l v e a ş k ın (transcendante) g ö rü ş e , İk in c isiy se te r s in e , iç k iııc i 22 A ltın ı b iz ç iz d ik . (im m anen t is te) ve id e a lis t fe ls e fe y e b a ğ lı o ld u k la r ın d a n , fe lse fe l b a k ım d a n fa rk lı ve h a t t a k a r ş ı t d u r u m a g e tir e n , y ö n te m d ir : " E n g e ls 'in " d ü n y a n ın b irliğ i... fe ls e fe n in ve d o ğ a lb itim le r in u z u n ve g ü ç g e liş m e s i ta r a f ın d a n ta n ıtla n m ış b u lu n a n m a d d e s e lliğ in e d a y a n ır " y o lu n d a k i a ç ık la m a s ı, d iy e y a z a r G ra m sc i, d o ğ r u g ö rü ş ü n to h u m u n u iç e r iy o r , ç ü n k ü , n e s n e l g erçek * liği ta n ıtla m a k iç in , ta r ih e , v e in sa n a b a ş v u r u lm a k ta d ır " ( t .2 , p . 4 ; 0 . C . , p . 1 5 0 ). B Ö y lece, G ra m sc i iç in g e r ç e ğ in n e s n e llik y a d a " m a d d e s e lliğ i" k u ş k u g ö tü r m e z , a m a : 1*. n e s n e ö z n e d e n , D o ğ a in s a n d a n ve in sa n ta r i h in ­ den, V arlık ta V a rlık d ü ş ü n c e s i ve o n u n d ö n ü ş ü m ü n d e n a y n d e ğ ild ir le r . T ü m e l o la r a k k a v ra d ığ ı ş e y i, y a n i b ire y s e l y a d a g ru p s a l a y r ım la r a k a r ş ın , in s a n la r ta r a f ı n d a n özdeş o la ra k k a v r a n m ış b u lu n a n ş e y i, g e r ç e k te n , o lu m la y a n ın , in s a n ; 2 * b u "v ariık - n e s n e l b iç im d e v a ro la n ş e y o la ra k b ilim se l” o lu m la m a n ın , (sa fy ü re k g e r ç e k ç iliğ in , ta rih s e l k ö k e n in i ve in sa n d ü ş ü n c e s in in y a r a tış la r ı o ld u k la r ın ı b ilm e d iğ i in a n ç la n n tu ts a ğ ı o l­ d u ğ u iç in , b ilin c in d e o lm a d ığ ı) b ir id e o lo ji, b i r t e o r i , b ir d ü n y a g ö rü şü o ld u ğ u d a u n u tu lm a z . B u n d a n , " n e s n e l o l a r a k " v a ro la n " h e rh a n g i b i r ş e y " i n " v a rlık b ilim s e l' o lu m la m a s ın ın , g e re k o ş e y ü z e rin e s a h ip o lu n a n b ilg ile r d e n , g e re k se b u o lu m la m a y a g ö tü r e n fe lse fe l t u tu m d a n h iç b ir z a m a n a y r ıla b ilir o lm a d ığ ı s o n u c u d a ç ık a r . B u n e d e n le , k e n d in i o r ta k d u y u g e r ç e k ç iliğ in in fe lse fe l iç e r iğ i, ç ö z ü m le m e y e d in s e l k ö k e n li b ir g e r ç e k ç ilik o la ra k g ö ste rir. " T a rih -d ış ı ve in sa n -d ışı b i r n e s n e llik ” ( t .2 , p .1 4 2 ; O .C ., p . 1 5 0 ) ta s a r la ­ m a k , ta n r ı b ü im ve y a r a tış ç ılık t a n (creationnism e) a y rıla m a z . " K im b u tü r " k e n d in d e e v re n ( k o z m o s ) b a k ım n o k ta s ı" n d a y e r a la b ile c e k v e b ö y le b ir b a k ım n o k ta s ı n e a n la m a g e le c e k ? " d iy e s o r a r G ra m sc i. Y a n ıt, k u ş k u g ö tü rm e z : T a n n 'm n b a k ım n o k ta s ıd ır b u v e, d o la y ıs ıy le , " g iz e m c ilik " s ö z k o n u s u d u r . İ s te n s in is te n m e s in , b ilin sin b ilin m e s in , in sa n la ilişk isiz b ir g e r ç e k liğ i s a ltık o la r a k koym ak dem ek, k afa d a ta n n b ilim s e l b ir e n te le k tü e l y a p ıy a s a h ip o lm a k , k e n d is in d e ta n n s a l b i r b a k ı ş iç in y e r b u ­ lu n a n b ir d ü n y a g ö rü ş ü n ü n tu ts a ğ ı o lm a k d e m e k tir . V a riık b ilim s e l o lu m la ­ m a n ın felse fel b ir iç e r iğ i, ve b u r a d a k a r ş ı- iç k in c i (anti-im m anen tiste) ta n n b ilim s e l b ir iç e r iğ i v a rd ır. " İ d e a liz m " d e n , g e r ç e ğ in n e s n e lliğ in in in sa n ta ra fın d a n ve in s a n m eyecek d ere ced e b a k ım n o k ta s ın d a n y a p ılm ış ta n ıtla m a s ıy la y e t i n e ­ mi k o r k u lm a k ta d ır ? İ d e a liz m ve te k b e n c ilik ş e y ta ­ n ın d a n k u r tu lm a k iç in , T a n n 'm n b a k ım n o k ta s ın a m ı b a ş v u r m a k g e re k ir? V e, id e a lis t " S a ltık T i n " s ö y le n c e s in d e n k u r tu lm a k iç i n , " in s a n -d ış ı ve ta rih -d ışı b a k ım n o k ta s ı" n a b a ş v u rm ak la^ d in le ri a ş a n T a n n ’d a rı b a ş k a b ir ş e y o lm a y a n b ir " T i n ” k a b u l e tm e k ü z e re ,A lm a n id e a lis tle rin in h iç o lm a z ­ sa ta r ih te ve in sa n e t k in liğ in d e iç k in o la r a k ta s a r la d ık ta n b ir " T i n " i n b ı­ ra k ıld ığ ı g ö rü lm e z m i? 72 BÖLÜM V P R Â K S ÎS F E L S E F E S İ V E M A T E R Y A L İZ M S ta lin g il ta n ım ın in c e le m iş b u lu n d u ğ u m u z 2 v e 3 'ü n c ü n o k ta la n , v a rlık b ilim s e l ve g n o s e o lo jik b i r " g e r ç e k ç ili ğ i" b e lir te n n o k ta la r s a y ıla ­ b ile c e k le rin e g ö r e , b iz e b u ta n ım ın ta m a n la m ıy la " m a te r y a lis t" s a y ıla b i­ le c e k l 'i n c i n o k ta s ı ü z e r in d e k i d ü ş ü n c e m iz i k ıs a c a b e lir tm e k te n b a ş k a b ir ş e y k a lm ıy o r . N e d ir b u b ir in c i n o k ta n ın iç e r iğ i? tik i n , e v re n in h e r tü r lü " y a ra tılış ç ı” tır a c a k o la n ("C re a tio n n iste ") g ö rü ş ü n ü n b i r r e d d in i iç e r ir . B izi u ğ r a ş ­ e l b e t t e b u f ik ir d e ğ ild ir . H iç k u ş k u y o k k i G ra m sc i b u f ik r i b e n im s e r v e ö t e y a n d a n ta n n ta m m a z lık la m a te r y a liz m in ö r tü ş m e d ik le r i d e b ilin ir : B ir " m a t e r y a l i s t " , t a n n ta n ı m a z d ır , a m a b ü tü n ta n n ta n ı m a z la r m a te r y a lis t o lm a k ta n u z a k tır la r . ö y le y s e , " m a te r y a liz m " , d a h a ç o k " m a d d e n in t i n ü z e rin d e k i ö n c e liğ i’ o la c a k tır ; b ir in in " i l k " o ld u ğ u ve k e n d i ü rü n ü o la r a k ö b ü rü n ü d o ğ u r d u ğ u a n la m ın a g e lir b u 1 . İ s te r b e y i n o l u ş 'u ve a lty a p ıla r la te z g e n e l ile b i li n ç iliş k ile ri ird e le n s in , is te r ta rih s e l ü s ty a p ıla r İlişk is in i k a v ra m a k b ir ö n e m ta ş ıy a c a k t ır . S ta lin söz ko n u su o ls u n , iç in " ta r ih s e l m â te r y a liz m ” in , m a te r y a liz m in " d i y a le k tik y ö n t e m " l e s ü s le n m iş g e n e l te z in in ta rih e u y g u ­ la n m a s ın d a n b a ş k a b i r ş e y o lm a d ığ ın ı d a h a ö n c e g ö r m ü ş tü k . 1 S T A L İN . G ra m sc ig il g ö rü ş a ç ısı iç in d e M a rx T n fe lse fe l d e ğ e r i, ta m , Özgün ve b a ğ ım s ız , a m a h a z ırla n m a s ı g e re k e n b ir d ü n y a g ö rü şü n ü t o h u m Özü d u r u ­ m u n d a iç e r e n y e n i b ir ta r ih a n la y ış ın ı b u lm u ş o lm a y a d a y a n ır ; S ta lin g il g ö rü ş a ç ısı iç in d e y s e , o n u n fe lse fe l d e ğ e r i, ö n -M a rk sist (pre-marxi«tes) f ilo z o fla rın g e r ç e ğ in b u a la n ın a u y g u la m a d ık ta n b ir m a te r y a liz m in , ta r ih e y a y ılm a s ın d a d ır. ö y le y s e , sö z k o n u s u o la n , M a rx 'm d a h a ö n c e v a ro la n m a te r y a liz m i tü m e lle ş tir e r e k (ve d iy a le k t ik y a r d ım ıy la y e tk in le ş tir e r e k ) ta m a m la y ıp ta m a m la m a d ığ ın ı, ya da G ra m s c i'n in d ü şü n d ü ğ ü g ib i, e sk i m a te r y a liz m in k a r ş ıs ın d a d a k e s in o la r a k ö z g ü n y e n i b i r fe ls e fe g e tirip g e tir m e d iğ in i b ilm e k tir . E ğ e r y e n i b ir fe lse fe s ö z k o n u s u y s a , b e lk i d e , G ra m s c i'n in y a p t ığ ı g ib i, -o n u n b iz e Ö n e rd iğ i felse fel g ö re v le rin , y a n i: ş im d ilik a n c a k ö r tü k ç e v a ro la n b u y e n i fe ls e fe y i h a z ırla m a ve, b u n u y a p ­ m a k iç in , M a rk siz m e h a k s ız o la ra k d a y a tılm ış b u lu n a n m ateryalist revizyo ­ n u n e le ş tiris in i k e sin b ir s o n u c a g ö tü r m e g ö re v le rin in k a rş ıs ın d a a ç ık ç a ç ık a c a k b iç im d e , M a rk sist fe lse fe y i " m a te r y a lis t " o la ra k n ite le m e k te n v a z g e ç m e k g e r e k e c e k tir . T e rm in o lo ji ö n e m lid ir , a m a , ilk in k u ş k u s u z iç e rik ü z e rin d e a n la ş m a k g e re k ir. M a rk siz m in fe ls e fe n in e le ş tire l y e n id e n -k u ru - lu ş u , h e r n e d e n li " m a te r y a lis t" s a p m a n ın b ir o r ta d a n k a ld ırılm a sın ı g e re k ­ tir iy o r s a d a , b u iş in y e n i b ir e ş im d e v a r iık la n n ı sü rd ü re n e sk i m a te r y a liz m ö ğ e le r in in n e le r o ld u k la n n m b e lir tilm e s in i d e iç e r d iğ in i e k le y e lim . B E Y İN V E D Ü Ş Ü N C E D o ğ a b ilim le rin i h iç d e ğ ilse k ıs m e n k a p s a y a n s o r u n la r d a n , ve ilk in b ilin ç le d ü ş ü n c e n in b e y n in " ü rü n ü " o ld u k la r ı f ik rin d e n b a ş la y a lım . F o rm ü ­ lün v e rm e te h lik e s iy le k a r ş ı k a r ş ıy a b u lu n d u ğ u m e k a n iz m ve d o ğ a lc ılık iz le n im i ü z e rin d e d u r m a y a lım v e , d ü ş ü n c e n in b iy o lo jik k o ş u lla r ın ın s ın ırla ­ rı o la n k e n d i g e r ç e k s ın ırla n iç in d e t u t u l d u ğ u z a m a n , te z in b ü y ü k g ü ç ­ lü k le r ç ık a r m a d ığ ın ı k a b u l e d e lim . A y rıc a , b u fo rm ü l ta m M a rk sist b ir fo rm ü l d e d e ğ ild ir , ve h a t t a M a rk s iz m in a -b -e 'sin i b ilm e d e n d e , v ar g ü çle s a v u n u la b ilir. B u fo rm ü lü k u lla n a n k im s e le r, ü s te lik , e n " s o m u t" g e r ç e k ­ lik le ( tin ) o n u ıi b iy o lo jik ve sin irse l k o ş u l l a n a r a s ın d a ilişk i k u r d u ğ u n d a n , b u f o rm ü ld e ö z se l o la ra k " s o y u t " b ir ö n e r m e n in s ö z k o n u s u o ld u ğ u n u d a u n u tu r la r . S ö z k o n u s u iliş k iy i d ü ş ü n m e k iç in n e d e n s e llik k a te g o ris in ­ den başka b ir şey e s a h ip o lm a d ık la r ı z a m a n , te z , tin se l y a ş a m ın a ııti-M a rk sist b ir " a ç ık la m a s ı" d u r u m u n a g e lir, ç ü n k ü , m e k a n is t ve k a rşı-ta rih sc lc i d ü ş ü n m e b iç im i, T in 'in y a ş a m " n e d e n 'T e r in i b e y in s e l, y a d a d a h a g en e l o la r a k o r g a n ik d e ğ iş ik lik le r d e a r a m a y a g ö tü rü r. G ra m s c İ'n in b e l ir ttiğ i g ib i, ö n e r ile n a ç ık la m a la r d a e n k a b a m a d d e s e l ö ğ e le r n e d e n li ç o k iş e k a r ış tır ılır s a , k iş i k e n d in i o d e n li ç o k ' ’m a te r y a s it" ve " M a r k s is t" o la ra k g ö r e c e k tir ( t .2 , p . 1 5 6 ; O .C ., p . 1 6 8 ) . Y a z a rım ız b u " d ü ş ü n m e " b iç im in in y o l a ç tığ ı t u h a f g ö T ü şier ü z e rin d e o ld u k ç a sık d u r u r , ve b u d e n li y o k s u l f o rm ü lle r in , o d e n li ö n e m li a ç ık la m a la r a y o l a ç m a la r ın a n e d e n li ş a ş ıls a y e rid ir, ö r n e ğ i n , F e u e r b a c h ’ın : " in s a n n e y e rse o d u r ." fo rm ü lü n ü n o n a g ö re lim . B iy o lo jik e s in le d iğ i a ç ık la m a la r ı b ir m a te r y a liz m ta r a f ı n d a n m e k a n ik o la r a k a n la ş ıld ığ ı z a m a n , b u fo rm ü l, G ra m s c i'y e g ö re , " y iy e c e k ­ le rin d ü ş ü n m e b iç im i ü z e rin d e d o ğ r u d a n d o ğ r u y a b e lirle y ic i b i r e tk is i .o l­ d u ğ u " a n la m ın a g e lir, ö y le k i, ta r i h in b e lir le y ic i k a lıb ı m u tf a k ta b u lu n u r ve " d e v rim le r d e y ığ ın la r ın b e s le n m e s in in te m e l d e ğ iş ik lik le r iy le ö r tü ş ü r le r ." T a rih se l d o ğ r u lu k k a rş ı ta r a f t a d ı r , ç ü n k ü , b e s le n m e d e ğ iş ik lik le r in i a n la m a o la n a ğ ım d e v r im le r v e g e n e l o la r a k ta rih s e l g e liş m e v e rir. B ir M a rk s is t iç in , in san k e n d i to p lu m s a l iliş k ile ri b ü tü n lü ğ ü d ü r, v e — g iy si, k o n u t , a ile n in ö r g ü tle n m e tip i, vb. g ib i - b e s le n m e d e . to p lu m s a ) iliş k ile r b ü tü n lü ğ ü n ü n d ış a v u r u m u d u r ( t .2 , p. 3 0 ; O .C ., p . 5 3 ) . Bu a r a d a , m e k a n is t v e s o y u t , ç ö ­ z ü m sel (a n a lytiq u e) " a n lık " ın ( " e n te n d e m e n t”) te rs in e , " d i y a le k tik u s " u n , s o m u t b ü tü n s e llik le rin z ih in s e l k a v ra n ış ın ı d ü ş ü n c e o ld u ğ u n u d a a m a ç la y a n b ir e ş im s e l b ir b e lir te lim , ö r n e ğ i n , b e s le n m e tip i , b ir " n e d e n " g ib i m a bstracto ( s o y u t o la r a k ) a lın m a m ış tır , b ir d ış a v u r u m u o ld u ğ u ve ü r e tim iliş k ile rin in de te m e l " y a p ı" la r ın ı o lu ş t u r d u k la r ı to p lu m s a l b ü tü n s e lliğ e g ö n d e r ir , ö t e y a n d a n , d iy a le k tik b ü tü n s e lle ş tir m e e tk in liğ i " in s a n n e y e r s e o d u r ” d e n e b ilir , a m a , k e n d i ö z v a r o lu ş u n u ve iç le r in d e ç a lış tığ ı to p lu m s a l iliş k ile r b iç im in i ü r e te r e k 2 , k e n d i b e s le n m e tip in i y a r a ta n ve d ö n ü ş tü r e n in in s a n o ld u ğ u n u d a e k le m e k g e re k ir. B ö y le c e , b ilin c in v e d ü ş ü n c e n in b e y n in ü rü n le ri o ld u k la r ı te z in ta n ı M a rk sist h iç b ir g ö rü ş le re ta b a n ta b a n a k a r ş ıt b ir d ü ş ü n c e n in ö r n e ğ in , tü m tin s e l y o lu n d a k i y a n ı y o k t u r , ve ü s te lik , ç o ğ u k e z d e M a rk sist d ış a v u r u m u d u r . B u te z , e tk in liğ in d u rm a s ın ı b e y in se ] b ir ö r s e le n m e , ya da d ü p e d ü z Ö lüm le a ç ık la d ığ ı z a m a n , " b ilim s e l" k a lır. B ir b a ş k a d e y iş le , b u te z in s a n ın d ü ş ü n e b ilm e s in i, y a d a a r tık d ü ş ü n e m e m e s in i a ç ık la r — f iz y o lo ­ ji iç in d e b u y e te r —-, a m a o n u n n e d ü şü n d ü ğ ü n ü , s o m ü t tin s e l y a ş a m ı ve b u y a ş a m ın o lu ş 'u n ü k a v r a tm a k ta y e te n e k s iz d ir ( t .2 , p . 3 1 ; O .C ., p . 5 5 ). 2 Idéologie allem ande. E d iti o n s S o c ia le s , 1 9 5 3 , p. 1 2 . ( T ü r k ç e b ir çe v i­ risi iç in , b k z : " S e ç m e Y a p ıt la r " , a .g .y ., c. l . s . 2 0 .) B e y in z a r ın ın sin irse l e tk in liğ in in , tin s e l e tk in liğ in f iz y o lo jik d ay an a* ğı o ld u ğ u f ik r i b i r y a n a b ıra k ılırs a , " m a d d e n in tin ü z e rin d e k i ö n c e liğ 'f'n d e n M a rk s iz m in fe ls e fe s in d e n e k a la c a k tır ? B ir a n la m d a ç o k ş e y d e ğ il, am a, b u b e lk i d e e n h a k lı o la r a k b a ğ lı b u lu n u la n n o k ta o la c a k tır : y a n i, ç o k b iç im li ta r ih s e l e tk in liğ i f ilo z o fla rın T in a d ım v e rd ik le ri ş e y e y o l a ç a n in s a n ın k e n d ir in in , in s a n b ilim c ile rin ( a n tr o p o lo g la r ın ) in s a n la ş m a sü rec i y a d a an tro p o g en ese d e d ik le ri u z u n b ir d o ğ a l e v rim in ürünü o ld u ğ u fik ri. G r a m s c i'n in h i ç b i r m e tn i, g e r ç e k te n d e , o n u n " c a n lı in sa n a l v a rlık la rın v a r o lu ş u " n u in s a n ta r ih in in ç ık ış n o k ta s ı y a d a " ö n g e r e k ir liğ i" d u r u m u n a g e tir e n M a rx ’in g ö r ü s ü n ü .3 p a y la ş m a d ığ ın ı d ü ş ü n m e y e iz in v e rm e z . B u c a n ­ lı v a r lık la r ın " i n s a n a l" n ite liğ in in , d o ğ a y la iliş k ile rin in h a y v a n s a l dünya* n ın g e ri k a la n ıy la g e r ç e k b ir a y n m g e tir e n ö z g ü llü ğ ü n d e (spécificité) a ra n m a s ı g e r e k ir. B u iliş k in in ö zg ü n lü ğ ü (originalité), in s a n la rın k e n d i v a ro ­ lu ş la r ın ı, k e n d i ü r e tim a r a ç la n n ı y a r a ta r a k ü r e tm e le rin e ve b u iliş k in in b ilin ç li n ite liğ in e d a y a n ır ; M a rx 'a , k im s e n in ta s a e d e r g ö rü n m e d iğ i ş u s a ­ tırla rı d a , iş t e b u y a z d ır ır : " N e re d e b ir iliş k i v arsa , b e n im iç in v a rd ır. H a y v a n h i ç b i r ş e y le iliş k i iç in d e değildir, k ısa c a sı h i ç b i r iliş k i b ilm e z . H ayvan iç in , ö b ü r le r iy le B ö y le c e , " i n s a n la r ın iliş k ile ri, ilişk i o la r a k m e v c u t d e ğ ild ir le r 4 ." V arlığ ı o n la n n g e r ç e k y a ş a m s ü r e ç le r id ir " ( ü r e tk e n p ra k sis le ri v e to p lu m s a l iliş k ile ri) v e in sa n la rın v a rlığ ı b ir " b ilin ç li V a r lık " t ı r s . ö y le y s e , in sa n a ! h a y v a n ı P ra k sisle B ilin ç b e lir le r ( t . 2 , p . 2 8 ; O .C ., p . 5 2 ) v e b u n la r ın h e r ik isi d e " in s a n ın b e d e n s e l y a p ı l ı ş ı '’n a b a ğ lıd ır la r 6 . B ir b a ş k a d e y i ş le , k e n d i ö z T a rih in i ü r e tm e y e y e te n e k li r a n , d o ğ a l ta r i h tir . O y sa , k ile r in in g e liş m e sü re c i o la n b u e tk in liğ iy le 3 4 5 6 yol a ç tığ ı, b ir v arlığ ı d o ğ u ­ in s a n ın d o ğ a y la v e ö b ü r in s a n la d iy a le k tik iliş ­ " T a r i h ” , G ra m sc i iç in in sa n ın kendi v e in sa n d ü ş ü n c e s in in b ilin c in e v a rd ığ ı T in 'in " T ü m in s a n ta r ih in in ilk k o ş u tu , is te r is te m e z , ca n lı in sa n a l v a rlık la rın v a r o lu ş u d u r , ö y le y s e , o r ta y a k o n a c a k ilk d u r u m , b u b ir e y le r in b e d e n ­ sel y a p ılış ı v e b u y a p ılış ın o n la r iç in d o ğ a n ın g eri k a la n ıy la k u r d u ğ u iliş k ile r d ir " . Idéologie allem ande, p . 1 1 . ( T ü r k ç e b ir çe v irisi iç in , b k z : " S e ç m e Y a p ıtla r " , â .g .y ., s. 1 9 : 2Ö .) id é o lo g ie allem ande. E d itio n s S o c ia le s , 1 9 5 3 , p . 2 2 ( A .g .y ., s. 3 5 -3 6 ) Ib id ,, p . 1 7 ( l b i d ., s. 2 6 .) B u k o n u d a , M a rx 'in m e tn in e e k le d iğ i ö n e m li n o ta b a k ın ız , Idéologie allem ande, p. 2 1 : " İ n s a n la r ın b ir ta rih i v a rd ır, ç ü n k ü o n la r y a ş a m la r ın ı üretm e z o r u n d a , ve' b u iş i g e r ç e k te belli b ir b iç im d e y a p m a z o r u n d a ­ d ır la r : B u ö d e v , O n la ra fiz ik y a p ılış la r ı ta r a f ın d a n v e r ilm iş tir ; tıp k ı b ilin ç le r i g ib i. (A .g .y ., s. 3 5 , n o t : 3 5 .) tözünün ta k e n d is id ir ( t . 2 , p . 1 9 5 ). ö y l e y s e , H e g e lc i d il k u lla n ıla ra k , d o ­ ğ a n ın ta r ih in in in sa n ı b iz e " k e n d in d e " ( to h u m u n ö z ü d u r u m u n d a ) T in o la r a k vT ediği, a m a " k e n d in d e ve k e n d i i ç i n " ( s o m u t o la r a k g e r ç e k le ş e n , ve k e n d i b ir liğ in e d o ğ r u y ö n e l e n ) T in d u r u m u n a , a n c a k y a p ıc ıs ı o ld u ğ u in sa n T a r ih iy le g e ld iğ i s ö y le n e b ilir d i. B u n a g ö re , " m a d d e n in tin ü z e rin ­ d e k i ö n c e liğ i” n d e n s ö 2 e d ilir k e n , y a ln ız c a in s a n ın , k e n d i ö z ta r ih in e s a h ip o lm a y a y e te n e k li b ir v a rlık o la r a k , d o ğ a l ta r ih ta r a f ın d a n " ü r e tilm iş " o ld u ğ u f ik ri d ış a v u ru lm a k is te n m iş o la b ilir d i. E ğ e r b ö y le y s e , d ü z e ltile b i­ le c e k h i ç b i r ş e y y o k t u r ; v e e ğ e r , M a rk s is t " m a te r y a liz m " d e n s ö z e d e r k e n , d ü n y a n ın T a n rı ta r a f ın d a n y a r a tılm a s ın ın b ir s ö y le n c e o ld u ğ u n u , in sa n ın b e y n iy le d ü ş ü n d ü ğ ü n ü , ve ilk in b ir d o ğ a v a rlığ ı o ld u ğ u n u o lu m la m a k la y e tin ils e y d i, k a r ş ı ç ık ıla c a k h iç b ir ş e y o lm a z d ı; o ls a o ls a , b u r a d a M a rk sist " b u lg u ta m a " la n n d e ğ il, a m a M a rk s iz m in ç o k d o ğ a l o la r a k k e n d in e k a ttığ ı k ü ltü re l ö ğ e le r in s ö z k o n u s u o ld u ğ u , v e M a rk s iz m d e n h iç h a b e r d a r o lm a ­ d a n d a b ö y le d ü şü n ü le b ile c e ğ i b e lir tile b ilir d i. T A R İH S E L C I T lN A N L A Y I Ş I M a rk s iz m , d o ğ a lc ı b ir T in (E&prit) a n la y ış ı d e ğ ild ir , ta rih s e lc i b i r T in a n la y ış ıd ır . A m a b u ta rih s e lc ilik , b ir tin s e lc ilik (spiritüalizm e) d e d e ğ i ld ir ; d o ğ a lc ılığ ın — 1 8 4 4 e ly a z m a la n n ın f o rm ü lle rin i y in e le m e k g e re k irs e — " h ü m a n iz m d e ta m a m la n a n " k im i g e ç e r li ö ğ e le r in i iç in e alır. T in 'i ta rih s e lc i b iç im d e k a v ra m a k d e m e k , o n u k e n d i ö z t a r i h i a ra s ın ­ d a n k e n d in i p ra k s is a r a c ıy la ü r e te n in s a n p ra k s is in e o r g a n ik b a k ım d a n b a ğ lı o la r a k g ö z ö n ü n d e b u lu n d u r m a k d e m e k ti r . İn s a n p ra k s is v e b ili n ç ti r , d e m iş ti k ; ö y le y s e — M a rx ‘ın y a p ıtın d a kesin ç ö z ü m s ü z k a la n — s o r u n , p ra k s is le in sa n b ilin c in in , b ö y le ç e ta rih s e l o l u ş ’u d o ğ u r m a k ü z e re , b ir b ir ­ le rin e o rg a n ik o la ra k nasıl b a ğ l a n d ık la n n ı b ilm e s o r u n u d u r . B u te o r i ve p r a tik iliş k ile ri s o r u n u , ve d a h a g e n e l o la r a k a lty a p ı ve ü s ty a p ıla r iliş k i­ leri s o r u n u , M a rk siz m in y e n i b ir g e liş m e s in e G ra m s c i'n in e n k e s in k a tk ıd a b u lu n d u ğ u s o r u n la r d a n b ir id ir . in sa n v e ta r ih g e tir m e k , in s a n ın " tü m B u iliş k ile ri d o ğ r u o la r a k a n la m a k d e m e k , te o ris i o la ra k M a rk siz m i bir özgürlük felsefesi p r a k s is fe lse fe sin in p .4 0 ; O .C ., p . 6 4 ) , d u ru m u n a Ö zn ellik ve y a r a tıc ılığ ın ı k a v r a m a k d e m e k tir . B u d a , h a r e k e t n o k t a s ı " , " a r ı n m a u ğ r a ğ ı" n ın ( t . 2 , y a n i d u r u m u a y d ı n la t a n ve o n u a ltü s t e d e n y e n i b ir p ra k s is e ç e v rile n b ilin ç le n m e ve t e c r i k h a z ır la m a u ğ r a ğ ın ın b e lir le n im id ir o lu m la m a s ın a g ö tü rü r. İn s a n ın b a ş k a s ıy la , onun öznel v a rlığ ı y a d a d u r u m u d e m e k , d o ğ a y la ve m e rk e z i o ld u ğ u to p lu m s a l iliş k ile r b ü tü n lü ğ ü d e m e k tir ; ne o ld u ğ u v e n e is te d iğ i k o n u s u n d a e d in d iğ i b ilin c e g ö r e , in sa n b u varlığı k e n d i e t k in liğ iy le d ö n ü ş tü r ü r , tn s a n , ü r e ttiğ i n e s n e le rd e n ve o n la n iç le r in d e ü r e ttiğ i to p lu m s a l iliş k ile rd e n a y rılm a z , d o ğ a l b ir v arlık o ld u ğ u iç in , to p lu m s a l s ö z k o n u s u v a rlık d a " m a d d e s e r 'd i r . İ n s a n , y a r a tıc ılığ ı b u ve ta rih s e l ’’m a d d e s e llik " ü z e rin e e d in d iğ i b ili n ç te n , ve o n u k e n d ile ri a r a c ıy la a ş tığ ı e r e k le r d e n a y rıla m a z o la n ö z n e l b ir v a r lık tır ( t . 2 , p . 2 9 ;O .C ., p . 5 2 ). B ö y le b i r b a k ış a ç ıs ı iç in d e , m a d d e n in t i n ü z e rin d e k i ö n c e liğ i n e a n la m a g e le b ilird i? İ n s a n , b e lli b i r to p lu m ü y eleri a ra s ın d a v a ro la n to p lu m s a l iliş k ile r b ü tü n lü ğ ü o l d u ğ u n d a n , " m a d d e " d e ü r e tim iç in to p lu m s a l o la r a k ö r g ü tle n m iş d o ğ a l g ü ç le r b ü tü n lü ğ ü n d e n , in sa n ü rü n leri ve to p lu m s a l ü r e tim iliş k ile ri d ü n y a s ın d a n b a ş k a b i r ş e y o la m a z d ı. V e o n u , iç in d e y a ş a m a k ve d ö n ü ş tü r m e k ü z e re , d u r u m la n m n b ilin c in e in s a n ­ la rın k e n d ile r i a ra c ıy la v a r d ık ta n tin se l y a d a ü sty a p ısa l g ü ç le r b ü tü n ­ lü ğ ü n d e n a y ır m a k d a s ö z k o n u s u o la m a z d ı. N ite liğ i n ic e lik te n , ö zg ü rlü ğ ü z o r u n lu lu k ta n , ü s ty a p ıla rı a lty a p ıd a n , te o r iy i p r a ti k te n a y ırm a k , sö z k o n u s u o la m a z d ı ( t.2 , p. 3 7 ; O .C ., p . 6 0 ). B ö y le c e , in s a n , ta r ih i b o y u n c a o l u ş t u r d u ğ u te k n ik ve z ih in se l a le tle r a ra c ıy la , " M a d d e " ile d iy a le k tik ilişk i iç in d e , ö z n e l b ir to p lu m s a l v a rlık tır. F e ls e fe n in g ö re v i, b u iliş k iy i d ü ş ü n m e k , y a d a b ir g e r ç e k a n la y ış ı h a z ır­ la m a k tır. M a rk siz m in fe lse fe si, " m a d d e " n in ö n c e liğ in i m i, " t i n " i n ö n c e li­ ğ in i m i o lu m la y a c a k ; b ir id e a liz m m i, y o k s a b ir m a te r y a liz m m i o la c a k ? ö t e y a n d a n , b u g e r ç e k liğ in y a p ı b a k ım ın d a n koyacak; b irliğ in i m i, ik iliğ in i' m i b ir te k ç ilik m i, y o k s a b ir ik ic ilik m i o la c a k ? Y a d a , M a rk siz m in fe lse fe sin in ö z g ü n lü ğ ü , G ra m s c i’n in d e d iğ i g ib i, d a h a ç o k m a te r y a liz m ve tin s e lc ilik k a r ş ıtlığ ın ı a ş m a y a m ı d a y a n a c a k ? " H e g e l... d ü ş ü n c e y a ş a m ın ın ik i u ğ r a ğ ın ı, m a te r y a liz m ile tin s e lc iliğ i d iy a le k tik o la ra k b ir le ş tir d i, am a b ir e ş im " t e p e ü stü y ü rü y e n b ir in s a n " o ld u . H e g e l’in sü rd ü rü c ü le ri, b u b ir liğ i y o k e t tile r ... P ra k s is fe lse fe si, k u r u c u s u a ra s ın d a n , b ü tü n b u H e g e lc ilik , F e u e r b a h ç ılık , F ra n s ız m a te r y a liz m i d e n e y in i y e n id e n y a ş a d ı ve d iy a le k tik b ir lik b ir e ş im in i: " B a c a k la rı ü stü n d e y ü rü y e n in s a n " ı y e n id e n k u r d u " ( t.2 , p .8 7 ; O .C ., p . 9 0 ) . B u " d iy a le k tik b ir iik " in n e a n la m a g e ld i­ ğ in i iy i a n la y a lım . D iy a le k tik , k a r ş ı t l a n n b ir lik y a d a ö z d e ş liğ id ir . B u ra d a , k a r ş ıtla r , in sa n la d o ğ a , e tk in lik le " m a d d e " , d ü ş ü n c e y le v a rlık , ö z n e y le n e s n e d irle r. B u n la n n iliş k ile rin i d iy a le k tik o la r a k d ü ş ü n m e k d e m e k , u ğ r a k la n n ç a tış m a s ın ı, k a r ş ıtlığ ın ı u n u tm a d a n , in sa n la d o ğ a n ın b ir liğ in i k a v ra m a k d e m e k tir . Tinselcilik y a ln ız k a r ş ıtlığ ı k a v ra r, d oğalcılık birliği kavrar, a m a k a r ş ıtlığ ı b ilm e z d e n g elir. P e k i a m a , karşıtların b irliğ i d ü şü n ü ­ le m e z , v e b ir liğ e a n c a k te rim le r d e n b irin i o r ta d a n k a ld ır a r a k e r iş e n ç e ş itli te k ç il ik b iç im le r i y a n ılg ıs ın a d ü ş m e k te n k a ç ın ıla m a z ş ü n c e s in i, m ıy d ı? İn s a n ın dü­ e tk in liğ in i, ö z n e lliğ in i o r t a d a n k a ld ır a lım , e lim iz d e m a te r y a lis t b ir t e k ç il ik ve ö n - e le ş tire l b i r v a rlık b ilim k a la c a k tır; v a rlığ ı, d o ğ a y ı, " m a d d e " y i , n e s n e y i o r ta d a n k a ld ır a lım , e lim iz d e tin s e lc i b ir te k ç ilik ve id e a lis t b ir v a rlık b ilim k a la c a k tır. P ra k sis fe lse fesi b ir te k ç ilik o la c a k tır . A m a , s o r a r G ra m sc i: " B u d u r u m d a " t e k ç i l i k " te r im i n e a n la m a g e le c e k ­ tir ? N e m a te r y a lis t te k ç il ik , n e d e id e a lis t te k ç il ik , a m a s o m u t ta rih s e l e y le m d e k i k a r ş ıt la n n ö z d e ş liğ i, y a n i ö r g ü tle n m iş ( ta r ih s e lle ş m iş ) b ir "m ad d e”ye: in s a n ta r a f ın d a n ç ö z ü lm e z c e s in e b a ğ lı s o m u t d ö n ü ş tü r ü lm ü ş b u lu n a n b e lirli doğaya ( tm - ta r ih ) a n la m ın a " ( t . 2 , in s a n e tk in liğ i p .4 4 ; O .C ., p . 6 9 ) . M a rk sist ta rih s e lc iliğ in b ir e ş im i, iş t e b ö y le o lm a lıd ır: " B a c a k la rı ü s tü n d e y ü rü y e n in s a n " . D o ğ a n ın n e s n e l v a r o lu ş u n u e le ş tire l b ir b iç im d e ta n ıtla y a r a k , v e in s a n ın d o ğ a l k ö k e n i m a te r y a lis t te z in i y in e ­ le y e r e k , o n u te p e ü stü y ü rü tm e rn e y i g ü v e n c e a ltın d a a lm ış b u lu n u y o r u z . B ize d e , in s a n ta r ih in e u y g u la n ın c a , " m a d d e n in ö n c e liğ i" f o rm ü lü n ü n , k a v ra m ış b u lu n d u ğ u m u z s o m u t b irliğ i b o z d u ğ u n u ve, M a rk sist ta r ih te o r is i­ n e k a r ş ıt , m e ta f iz ik ve m e k a n is t b ir f e ls e fe g e tir d iğ in i s ö y le m e k te n b a ş k a b ir ş e y k a tm ıy o r. M A R K S İZ M ÎN K A R İK A T Ü R Ü G e r ç e k te n d e , m a d d e n in ö n c e liğ i ö ğ r e tis i g e n e llik le h e r tü rlü " ik ic ilik " i d iş ta la d ığ ın d a n , az çok tu ta r lı b ir b iç im d e , tin m a d d e n in b ir d e v in im b iç im i o la r a k ta n ım la n d ığ ı iç in , y a d a a n c a k m a d d e n in b i r y a n s ısı o la r a k o n a h e rh a n g i b ir ö zg ü llü k ta n ın d ığ ı ö lç ü d e , " m a d d e " y i te k g e r ç e k lik d u r u m u n a g e tire n m e ta f iz ik b ir " t e k ç i l i k ” k u r m a y o lu n a g id ilm iş tir . O zam an ö z (g e r ç e k v a rlık ) ve g ö rü n ü ş iliş k ile ri d e n ile n ç e r ç e v e iç in d e d e v in ilir. E ğ e r " g e r ç e k v a rlık — m a d d e ” b iy o lo jik o la r a k ta n ım la n ır s a , " ö n c e l ik ” in in o lu m la n m a s t, g ö lg e o la y c ılığ a eğer (ép ip h én o m én ism e) g ö tü rü r; e k o n o m ik y a ş a m o la r a k ta n ım la n ır s a , M a rk s iz m in , e k o n o m ik b e lir le ­ n im c ilik (d éterm in ism e é c o n o m iq u e) o la n o k a r ik a tü r ü p .1 3 ; O .C ., p .3 3 ) . B u m e ta f iz ik ve b u e ld e e d ilir ( t . 2 , m a te r y a lis t m e k a n iz m , n e d e n s e b ilim se l o la ra k a d la n d ır ıla n " b e lir le n im c i" b ir ta r i h g ö rü ş ü n e g ö tü rü rle r. M a d d e y a d a e k o n o m i, in s a n a l o lu ş '.u n (devenir hum ain) " n e d e n i " o la r a k ta s a r la n ır v e , in sa n is te n ç le r i ü z e r in d e d ış a r d a n e tk ili o la n , s ö z d e a ç ık la ­ y ıc ı b ir y a s a a r a ş tır ılm a y a b a ş la n ır . M a te r y a lis t m e ta f iz ik , b ö y le c e b iz i ta ıır ıb ilim in im re n ile c e k h iç b ir y a n ı o lm aly an b ir g e r ç e k ve o lu ş a n la y ış ın a g eri g ö tü rü r: T a n n y a d a M a d d e , a y n ı ş e y d ir , ve in sa n b ir ş e y (n e s n e ) d u r u m u n a , in s a n d ış ı b i r g ü cü n b a s it a le ti d u r u m u n a d ö n ü ş tü r ü lm ü ş tü r. M a rk siz m in a m a n s ız d ü ş m a n ı d u r u m u n a g e ld ik te n s o n r a , C ro c e , o n u b u yavan m e ta f iz iğ e in d ir g e y e c e k tir . A m a , b u in d irg e m e , ç e ş it li d e r e c e le r d e , M a rx 'in k im i a r tç ıla r ı (epigones) a ra s ın d a d a g ö rü lü r. G ra m s c i'n in tü m e le ş ­ tir e l e t k in liğ i b u a n ti- M a r k s is t m e ta f iz iğ e k a r ş ıd ır ve, M a rk siz m i y ü k s e k k ü ltü r ü z e rin d e h e g e m o n y a s ın ı k u r m a y a g e tir m e k iç in , ü s ty a p ıla r y e te n e k li b ir fe lse fe d u r u m u n a d u r m a d a n o n u y ık m a y a ç a lış a c a k tır . G ra m sc ig il a lty a p ı v e iliş k is i te o ris i ve ü s ty a p ıla rd a b a s it " v a r lığ ın " y a n s ım a la r ın d a n b a ş k a b ir r in d e k i e le ş tir is i, b u b a k ım d a n " g ö r ü n ü ş le r " d e n , g e r ç e k ş e y g ö r m e y e n k a b a y o r u m la m a ü z e ­ ç o k ö n e m lid ir. B e lk i, G ra m s c i'n in e l e ş t ir ­ d iğ i P le k h a n o v y a d a B u k h a rin g ib i " o r t o d o k s " l a n n , o n la r iç in M a rk siz ­ m in felse fe si o la n m a te r y a liz m in e sk i m a te r y a liz m d e ğ il, a m a " m e ta f i z ik " d ü ş ü n c e y ö n te m i y e r in e d iy a le k tik y ö n te m i g e ç ir e n , Ö yleyse a r tı k " m e k a n is t" o lm a y a n , te rd ik le r i, liz m e vb. y e n i b ir m a te r y a liz m o ld u ğ u n u b e lir tm e y e Ö zen g ö s­ d o la y ıs ıy la , k a rş ı G ra m s c i'n in e le ş tirile r in in a n c a k g e ç e r li, y e n is in e G ra m s c i'n in te z i, k a rş ı g e re k siz o ld u k ta n " o r t o d o k s " l a n n m a te r y a liz m d e y a p t ık ta n " d iy a le k tik " d ü z e ltm e le rin , b u ö ğ r e ti n in " m e ta f i z ik ” n ite liğ in d e h iç b ir ş e y i d e ğ i ş tir ­ m e d ik le r id ir 7. B elk i M a rx 'in y a p ıtın d a y a ta n duğum uz o o lm a d ığ ı d a e sk i m a te r y a ­ ileri sü rü lec ek . m a te r y a lis t te k ç ilik ya da fe ls e fe n in , e le ş tirm iş b u lu n ­ b e lirle n im c ilik le h iç b ir " ile r i s ü r ü te c e k " . A m a , b u k e z , a r tık G ra m s c i'y e b ir s ö z k o n u s u d e ğ ild ir , o n u n b ü tü n ilgisi itira z s o n u ç la r ıy la b ir lik te k a b u l e ttir m e k is te ­ d iğ i te z in t a k e n d is id ir b u : m a te r y a lis t m e ta f iz ik , M a rk siz m in fe lse fesi d e ğ ild ir. SONUÇ ö n c e s ö z c ü k le r ü z e r in d e a n la ş m a k y e n i fe ls e fe n in d o ğ u ş u n d a m a d ığ ın ı g e r e k tiğ i d o ğ r u d u r : G ra m sc i, " m a te r y a liz m ” in sa n ıld ığ ı g ib i b a ş ro lü o y n a ­ g ö s te r ir k e n , " m a te r y a liz m " d e n y a ln ız c a k e n d i sık ı s ık ıy a felse fel te k n ik a n la m ın d a , L a n g e 'n in , M a rk siz m i d ış ta la d ığ ı ve F e u e r b a c h 'ı a n c a k ç e k in c e le rle ir d e le d iğ i, b u n e d e n le d e G ra m sc i'n in i b e ğ e n d iğ i M ateryaliz­ m in Tarihi* a d lı y a p ıtın d a b e n im s e d iğ i a n la m d a s ö z e tm e k iste r. 7 M a rk s iz m in f e ls e fe s in i m a te r y a liz m le ö z d e ş le ş tir e n h e rh a n g i b ir M A R X y a n d a ş ın ın , ş u y a d a b u tik e l ö n e r m e y i y e tk iy le h a z ırla y a b il­ m e sin i e l b e tt e d ış ta la m a z b u . ı S ö z k o n u s u y a p ıt, D o ç . D r. A H M E T A R S L A N ta ra fın d a n T ü r k ç e y e ç e v r ilm iş ve b ir b ö lü m ü d e y a y ın la n m ış b u lu n u y o r . B a k z : F R I E D R IC H A L B E R T L A N G E , " M a te ry a liz m in T a rih i v e G ü n ü m ü z ­ d e k i A n la m ın ın E le ş tir is i" , B irin c i C ilt (B a ş la n g ıç ta n K a n t'a k a d a r ), E ge ü n iv e rs ite s i E d e b iy a t F a k ü tle s i Y a y ın la rı N o : 7 , İz m ir, 1 9 8 2 , -ç. G ra m s c i, " m a te r y a liz m " sö z c ü ğ ü n ü n k a z a n d ığ ın ı ve, M a rx 'ın y a n d a ş la r ın ın y a y g ın o la n k a b u lü n , i ş t e b u çok daha g e n iş b ir a n la m y a z ıla rın d a d a o lm a k ü z e re , e n k ü ltü re l k a b u l o ld u ğ u n u b ilm e z d e ğ ild ir . B u g e n iş a n la m d a , " m a te r y a liz m " , d in se l tin s e lc iliğ in k a r ş ıtıd ır . O z a m a n , ö z s e l o la r a k , d in s e l y a ş a m göT ü şü n ü n r e d d i s ö z k o n u s u d u r : " m a te r y a lis t " , y a ş a m ın a m a c ın ı c e n n e t te d e ğ il, a m a b u d ü n y a d a b u lm a k is te y e n , d in se l a ş k ın lığ ı r e d d e d e n k iş i d e m e k tir . B u ilk n o k ta y la b a ğ la n tı iç in d e , sö z c ü k , d e ğ e r le r ve e y le m a la n ın d a d a b ir a n la m k a z a n a c a k tır . E y le m d e n u z a k , s o n u n d a b ık tırıc ı d u y g u sa l b ir b o ş s ö z le r y ığ ın ı iç in d e y iti p g id e n , ta rih s e l g e r ç e k lik te n y o k s u n , " a ş k ı n " id e a lle r v a rd ır. B u n a k a r ş ılık , g e r ç e k e y le m a d a m ın d a g ö rü le n v e e r d e m p r o f e s ö r le r in in , İd e a l v e O lm a sı-g e re k e n u z ­ m a n la r ın ın h e p te n y o k s u n b u lu n d u k ta n o s o m u t ve in s a n y a ş a m ın ın g e r­ ç e k d ü z e n le m e d u y u s u n u iç e r e n , d e ğ e r le r i g e r ç e k ç i b i r y a ş a m a b iç im i v a rd ır, ö y le y s e , y a ln ız a y d ın lık la r felse fe si ve X V III. y ü z y ıl d u y u m c u lu ­ ğ u (sensualism e) d e ğ il, a m a d a h a g e n e l b ir b iç im d e iç k ın c i (im m a n en tiste) e ğ ilim d e k i h e r fe lse fe m a te r y a lis t o la ra k n ite le n e c e k tir . ö r n e ğ i n S p in o z a ' n ın tü m ta n r ıc ılığ ı (pantheism e), ö r n e ğ in H e g e l'in iç k in c iliğ i g ib i. B u sö z ü e d ile n m a te r y a liz m , tü m m o d e r n y a ş a m v e d ü n y a g ö rü ş ü n d e n , R ö n e s a n s ve R e f o r m la b ü y ü k b ir g e liş m e g ö s te r e n , y ü c e lim n o k ta s ı H eg e l o la n ve M a rk s iz m in e le ş tire l d o r u ğ u o ld u ğ u m o d e r n iç k in lik (im m a n en ce) fe ls e ­ f e le rin e y o l a ç a n e n te le k tü e l v e E ğ e r iy i d ü şü n ü lü rse , m o r a l r e f o rm d e v in im in d e n a y rıla m a z . b ö y le ç o k g e n iş b ir b iç im d e a lın a n s ö z c ü ğ ü n , d a r a n la m d a (X V III. y ü z y ıl a n la m ın d a ) m a te r y a lis t fe ls e fe y i, T a n r ın ın k u rg u l ö lü m ü n e 8 y o l a ç a n k la sik A lm a n fe lse fe sin i ve e n s o n u g e n e llik le H üm aniz - ma c in sil (generique) te rim iy le a d la n d ır ıla n ve s o n d e r e c e fa r k lı f ilo z o fla r ­ d a k e n d in i g ö s te re n e t h i k , p o litik v e felse fe ] f ik ir le r b ü tü n lü ğ ü n ü k a p s a d ığ ı a n la ş ılır . F e u e r b a c h 'ın in sa n b ilim se l (anthropologigue)^ fe lse fe si, b u m a te r ­ y a liz m in , d a h a o z a m a n d a n , iç in d e d in s e l y a b a n c ıla ş m a e le ş tiris in in ( ta n r ıta n ım a z lık ) , H eg elci id e a lis t k u rg u e le ş tir is in in ( m a te r y a liz m ) ve in ­ s a n ın k etad in i b ü tü n se l b ir g e r ç e k le ş tir m e (recuperation integrale) e t h iğ i­ n in b ir le ş tiğ i ç o k k ö k te n c i b ir b iç im d ir . ç o k g e n iş a n la m a s a h ip se , s o n u n d a A m a , e ğ e r " m a te r y a liz m " b u M a rk s iz m in d o ğ a c a ğ ı fe lse fe l a k ım la r b ü tü n lü ğ ü n ü d e a d la n d ırır. M a n c ’ın k e n d i y e n i fe lse fe sin in b a k ım n o k ta s ın ı, k u rg u l fe ls e fe n in ç a lış m a s ıy la y e tk in le ş m iş v e h ü m a n iz m a y la ö r tü ş e n m a te r y a liz m in b a k ım n o k ta s ı o la r a k n ite le d iğ i 8 K utsal A ile ' n in ün lü b ir B k z : G R A U D Y , D ieu est m o rt, E tu d e su r Hegel. m e tn in i* a lın tıla y a n G ra m s c i, b u m e tn in M a rk siz m in tü rü m ü n ü iy i a n la m a o la n a ğ ı v e rd iğ in i d ü şü n ü r. V e d a h a ö n c e d e a k ta r ılm ış b u lu n a n ş u tü m c e ­ y i, iş t e o z a m a n e k le r : " G e r ç i b u y e tk in le ş m e le r le , esk i m a te r y a liz m d e n , felsefel g e r ç e k ç ilik te n b a ş k a d a b ir şe y k a lm a z " ( t .2 , p . 4 3 ; O .C ., p . 6 8 ). G re n o b le . E k im 196. 5. 9 E ıii::o :ıs C o sto s, Oeuvres plıilosophicıues . t. II, p. 2 2 4 . " M e ta fiz ik , k u r c u n u n ç a lış m a s ıy la y e tk in le ş m iş ve h ü ın a n iz m a y la ö r tu ş e n m a te ryaîi/.i'i k a r ş ıs ın d a k esin o la ra k y e n ik d ü ş e c e k tir " . ( T ü r k ç e b ir ç e v irisi iç in . lîk z : " K u ts a l A ile " , a .g .y ., s. 1 9 1 .) M ETİNLERDEN SEÇMELER B u m e tin le ri, s e ç ti k G ra m s c i’n in O euvres choisies'sinàen ( S e ç m e Y a p ıtla r) ( E d itio n s S o c ia le s , 1 9 5 9 , Ç e v ire n le r, G ilb e r t M o g e t v e A rm an d : M o n jo ). B a ş lık la r ve a lt- b a ş lık la r ta r a f ım ız d a n e k le n m iş tir . G iriş im iz d e (S u n u ş ) y o r u m la d ığ ım ız v e a lın tıla d ığ ım ız m e tin le r in k im ile ri b u s e ç k id e y e r a lm a m a k ta d ır . B iz b u s e ç k iy i, g ir iş te k e n d i b a ş la r ın a in c e le n m e y e n k o n u la r y ö r e s in d e d ü z e n le d ik . B ö y le c e , b u s e ç m e le r , te o r e tik b a k ım d a n göz önünde b u lu n d u r u la n fe lse fe y i ta n ım la m a y ı a m a ç la y a n g irişim izi ta m a m la m a k la b ir lik t e , k e n d i k e n d in e y e te n t u ta r lı b i r b ü tü n lü k d e o l u ş t u ­ r u y o r . G e r ç e k te n d e , s o n la n is t e r is te m e z tarihsel D iya lektiğ in ird e le n m e ­ sin e v a ra c a k o la n fe ls e fe ile ta r i h in , te o r i ile p r a tiğ in b ir liğ i k o n u la n d ır b u k o n u la r. (Ç evirenin n o tu : G ra m s c i'n in s ö z k o n u s u S e ç m e Y a p tıla r ’in in (O e u v ­ res c h o isie s), b u s e ç k id e k i tü m a lın tıla r ın k a y n a ğ ı o la n v e ik i a lt-b ö lü m - d e n o lu ş a n ilk b ö lü m ü , Problèm es du m atérialism e historique (T a rih se l M a te ry a liz m in S o r u n la r ı) , s a y ın A d n a n C e m g il ta r a r ın d a n , F elsefe ve Politika S o ru n la rı b a ş lığ ıy la (P a y e l Y a y ın la n , İ s ta n b u l, 1 9 7 5 ) T ü rk ç e y e ç e v r ilm iş tir . S ö z k o n u s u T ü r k ç e ç e v iriy i e lin d e b u lu n d u r a n o k u r a y a r d ı m a o lm a k ü z e re , b u s e ç k id e k i s e ç m e le r d e O.C. h a rfle riy le F ra n s ız c a ç e v ir iy e y a p ıla n g ö n d e r m e le r e , F.P.S. h a r f le r iy le , ç a lış m a m ız d a y a r a rla n d ığ ım ız T ü rk ç e ç e v iriy e y a p ıla n g ö n d e r m e le r i d e e k liy o r u z .) 1 ____________________ F E L S E F E İL E T A R İH İN Ö Z D E Ş L E Ş M E S İ: T A R İH S E L C İL İK K E N D İL İĞ İN D E N F E L S E F E D E N E L E Ş T İ R E L F E L S E F E Y E V E E D İL G E N L İK T E N Ö Z E R K L İĞ E F e ls e fe n in , b e lirli b ir u z m a n b ilg in le r y a d a fe lse fe l b ir s is te m k u r a n m e s le k te n f ilo z o fla r ta k ım ın a ö zg ü n e n te le k tü e l e tk in lik o ld u ğ u iç in , ç o k g ü ç b ir ş e y o ld u ğ u y o lu n d a k i s o n d e re c e y a y g ın ö n y a rg ıy ı y ık m a k g e re k ir. Ö y le y s e , e n b a ş t a , o " h e r k e s e " ö zg ü " k e n d iliğ in d e n f e ts e f e " n in , y a n i: 1 ) k u ş k u s u z y a ln ız c a d ilb ilg isi b a k ım ın d a n iç e r ik te n y o k s u n sö z c ü k le rin (n o tio n s) ve k a v ra m la rın (concepls) b ir b ü tü n ­ d e ğ il, a m a b e lir li k a v r a y ış lüğü o la n d ilin k e n d in d e ; 2 ) o r ta k d u y u ve s a ğ d u y u d a ; 3 ) h a lk d in in d e ve ö y le y s e a y n ı z a m a n d a g en e l o la r a k " f o lk lo r " d e n ile n ş e y i ç in d e to p la n m ış b u lu n a n de tü m in a n ç la r , b o ş in a n ç la r , k a n ıla r , g ö rü ş v e d a v r a n ış b iç im le r in ­ iç k in b u lu n a n f e ls e fe n in s ın ır la n n ı v e n ite lik le r in i ta n ım la y a r a k , b ü tü n in s a n la rın " f i l o z o f " o ld u k la r ın ı ta n ıtla m a k g e re k ir. H e rk e s in , g e r ç i k e n d in e t a n ıtla n d ık ta n s o n r a , g ö re ve b ilin ç s iz b ir b iç im d e , f ilo z o f o ld u ğ u —ç ü n k ü h e r h a n g i b ir e n te le k tü e l e t k in liğ in e n k ü ç ü k b e lir tis in d e , ö r n e ğ in d ild e b ite , b e lirli b ir d ü n y a g ö rü şü iç k in d ir , — e le ş tir i ve b ilin ç u ğ r a ğ ı o la n ik in c i u ğ r a ğ a , y a n i ş u s o r u y a g e ç ilir: d ü ş ü n d ü ğ ü ş e y ü z e rin d e e le ş tir e l b ir b ilin c i o lm a k s ız ın , b irlik k a y g ısı ç e k m e k s iz in ve k o ş u lla r a u y a r a k " d ü ş ü n m e k " m i, b ir b a ş k a d e y iş le , ç e v r e ta r a f ın d a n , y a n i h e r in s a n ın b ilin ç li d ü n y a y a g ire r g irm e z iç le r in e k e n d iliğ in d e n sü rü k le n ­ d iğ i (ve k e n d i k o y y a d a ili o la b ile n , k ö k le ri ç e v r e k ilis e s in d e v e K a to lik p a p a /, y a d a " b ilg e liğ i" y a s a g ib i o la n a ta e r k il b a b a n ın , b ü y ü c ü le rin b ilim i k e n d is in e k a lıt k a la n y a ş lı k a d ın y a d a k e n d i ö z b u d a la lık v e e tk is iz liğ i iç in d e h ır ç ın la ş a n k ü ç ü k a y d ın ın " e n te le k tü e l e t k in lik " in d e b u lu n a b ile n ) o ç o k s a y ıd a k i to p lu m s a l g ru p la r d a n b iri ta r a f ın d a n " d a y a t ıla n " b ir d ü n y a g ö rü şü n e " k a t ı l m a k ’’m ı d a h a iy id ir; y o k s a , k e n d i ö z d ü n y a g ö rü şü n ü b ili n ç ­ li o la ra k ve e le ş tir e l b ir tu tu m la h a z ır la m a k ve ö y le y s e , k e n d i ö z b e y n in i iş le te re k , k e n d i e tk e n o la ra k ö z e tk in lik a la n ın ı s e ç m e k , d ü n y a ta rih in in o lu ş u m u n a k a tılm a k , k e n d i o z k iş iliğ in e k e n d i d ış ın d a v u r u la n b ir d a m g a y ı e d ilg e n o la ra k k a b u l e d e c e k y e r d e , k e n d i ö z yo) g ö ste ric isi o lm a k m ,? O .C .,p . 2 7 F.P.S., s. 17. T A R t H S E L C Î B İ R ’’K E N D İ N İ B İL " K endi ö z d iin y a g ö rü şü b a k ım ın d a n , in sa n h e r z a m a n b e lli b ir t o p l u ­ lu ğ u n , vc ta m ta m ın a d a a y n ı b ir d ü şü n m e ve e y le m e b iç im in i p a y la ş a n to p lu m s a l ö ğ e le ri b ir a r a y a g e tire n t o p lu l u ğ u n m a lıd ır. İn s a n h e r z a m a n h e rh a n g i b ir u y » u n c u lu ğ u n (con fo rm ise) u y g u n c u s u , h e r z a m a n sa n y a d a k o l e k t i f in sa n d ır. u y g u n c u lu k . ü y esi o ld u ğ u y ığ ın -in - S o ru n ş u d u r : b ir b ire y in b a ğ lı b u lu n d u ğ u y ığ ın -in s a n , h a n g i ta rih s e l tip te n d ir ? D ü n y a g ö rü şü e le ş tire l vc tu ta r lı d e ğ il, a m a iç in d e b u lu n u la n a n a b a ğ lı ve b ir lik te n y o k s u n o ld u ğ u z a m a n , in sa n a y n ı a n d a b ir y ığ ın -in sa n la r ç o k lu ğ u n u n ü y e s id ir, k işiliğ i t u h a f b ir b iç im d e k a r m a n ç o r m a n g ö rü n ü r: o n d a h e m m a ğ a ra in s a n ın ın Ö ğ eleri, h e m d e e n m o d e r n ve e n ile ri b ilim ilk e le ri; h e m b ü tü n g e ç m iş ta rih s e l e v re le rin a c ın a c a k b iç im d e b o lg e c i ö n y a r g ıla n , h em d e in sa n tü rü n ü n k e n d i d ü n y a s a l b irliğ in i g e rç e k le ş tir e c e ğ i z a m a n satıin o la c a ğ ı g e le c e ğ in b ir fe lse fe sin in se z g ile ri, h e p b ir a ra d a b u lu n u r . K en d i ö z d ü n y a g ö rü şü n ü e le ş tir m e k , o h a ld e , o n u b ir le ş tir ic i ve tu ta r b b ir d u r u m a g e tir m e k ve e n ileri d ü n y a d ü ş ü n c e s in in e r iş m iş b u lu n d u ğ u n o k ta y a y ü k s e ltm e k a n la m ın a gelir, ö y le y s e , h alk fe lse fe sin d e d o n m u ş k a tm a n la ş m a la r b ır a k tığ ı ö lç ü d e , o g ü n e d e ğ in h a z ırla n m ış b u lu n a n tü m fe lse fe n in e le ş tirilm e s i d e d e m e k tir b u . E le ş tir e l h a z ırla m a n ın ç ık ış n o k ­ ta s ı, g e r ç e k te n n e o lu n d u ğ u n u n b ilin c id ir, ş im d iy e d e ğ in g e lişm iş ve h e p im iz d e b ir d ü k ü m ü y a p ılm a k s ız ın k a b u l e d ile n p e k ç o k iz le r b ır a k m ış a u lu n a n ta rih s e l s ü re ç ü rü n ü o la ra k ta s a r la n a n b ir " k e n d in i b il" d ir . İ ş te , en b a ş ta b u d ö k ü m ü y a p m a k g e re k ir. . LA C., p. i ö F.P.S.. s. 13. D ÎL V E T Ü M E L E ğ e r h e r d ilin biv d ü n y a g ö rü şü vc b ir k ü ltü rü n Ö ğelerini d o ğ ru y sa, iç e r d iğ i h e rk e s in d ilin in o n u n d ü n y a g ö rü şü n ü n az ç o k b ü y ü k k a r m a ş ık ­ lığ ın ı g ö s te re ği d e a y n ı d e r e c e d e d o ğ r u o la c a k tır . B ir d ilin y a ln ız c a b îr le h ç e s in i k o n u ş a n y a d a u lu sa l d ili az ç o k iyi a n la y a n k im s e le r, d ü n y a t a ­ rih in i e g e m e n liğ i a l tın a a la n b ü y ü k d ü şü n c e o la ra k , a k ım la rı k a r ş ıs ın d a , z o ru n lu f o s ille ş m iş , ç a ğ d ı ş ı , az ç o k sın ırlı ve ta ş r a lı b ir d ü n y a se zg isin e b e n z e rle r. Ç ık a r la r ı s ın ırlı, a z ç o k k o r p o r a tif y a d a e k o n o m is t ç ık a r la r o la r a k k a la c a k , a m a tü m e l ç ık a r la r o lm a y a c a k la r d ır. Ç e ş itli k ü ltü re l y a ş a m ­ la rla iliş k i k u r m a k iç i n e ğ e r b ir ç o k y a b a n c ı d il ö ğ r e n m e k h e r za m a n o la n a k lı d e ğ ils e , e n a z ın d a n kendi u lu sa l d ilin i iy i ö ğ r e n m e k g e re k ir. B ü y ü k b i r k ü ltü r b ir b a ş k a b ü y ü k k ü ltü rü n d ilin e ç e v r ile b ilir , y a n i ta r i h ­ sel b a k ım d a n z e n g in v e k a r m a ş ık , b ü y ü k b ir u lu s a l d il, h e rh a n g i b ir b a ş k a b ü y ü k k ü ltü rü y a n s ıta b ilir , s o n u n d a b ir d ü n y a d ili o la b ilir . A m a , b ir le h ç e aynı şey i yapam az. O .C ., p . 19 F.P.S.. s. 19. M E S L E K T E N F İL O Z O F B ü tü n in s a n la rın " filo z o f" o ld u k ta n , yani m e s le k te n ya da " t e k n is y e n " f ilo z o fla rla ö b ü r in s a n la r a r a s ın d a " n i t e l " b ir f a r k d e ğ il, a m a y a ln ız c a " n i c e l" b ir f a r k b u lu n d u ğ u ilk e le ri k o n d u k ta n s o n r a (v e b u d u r u m ­ da, n ic e liğ in , a r it m e ti k b ir m ik t a r a n la m ıy la k a r ı ş t ı r ı l m a y a c a k tik e l b ir a n la m ı v a r d ır , ç ü n k ü b u sö z c ü k az ç o k " t ü r d e ş l i k " , " t u t a r l ı l ı k " , " m a n ­ tık s a l o la n a k la r " ( lo g ic ita ) , vb. (y a n i b ir ç o k n ite l ö ğ e ) b e lir tir ) , n e y e d a y a n d ığ ın ı g en el y ö n e lim e , v b ., a d ın ı fa rk ın d a g ö r m e k g e re k ir. B ö y le c e , h e r d ü ş ü n c e e ğ ilim in e , h e r ve h a t t a h e r " d ü n y a ve y a ş a m g ö r ü ş ü " n e " f e ls e f e " v e rm e k d o ğ r u o lm a y a c a k tır . D ü z iş ç ile re b a k a r a k , f ilo z o f, " n ite lik li b ir i ş ç i " o la r a k a d la n ır ıla b ile c e k tir , a m a b u a ç ık la m a d a ta m d e ğ ild ir , ç ü n ­ k ü s a n a y id e , d ü z i ş ç iy le n ite lik li iş ç id e n b a ş k a , m e sle ğ i y a ln ız p r a tik b a k ım d a n d e ğ il, a m a te o r ik v e ta rih s e l b a k ım d a n d a b ile n m ü h e n d is v a r­ d ır. M e sle k te n y a d a te k n is y e n filo z o f, y a ln ız c a ö b ü r in sa n la rd a n d a h a m a n tık lı, d a h a t u ta r lı, d a h a d iz g eli " d ü ş ü n m e k " le k a lm a z , a m a b ü tü n d ü ş ü n c e ta r ih in i d o b ilir, y a n i d ü ş ü n c e n in , k e n d is in e d e ğ in g e ç ir m iş b u l u n ­ d u ğ u g e liş m e n in n e d e n in i a n la m a y a y e te n e k lid ir , ve s o r u n la r ı, e n y ü k se k d e re ced e çö z ü m g ir iş im le r in d e n g e ç tik te n s o n r a b u lu n d u k ta n n o k ta d a y e n id e n e le a la b ile c e k g ü ç te d ir , v b . Ç e ş itli b ilim se l a la n la r d a u z m a n la r ta r a f ın d a n g ö s te rile n e tk in liğ i, m e s le k te n y a d a te k n is y e n filo z o f, d ü ş ü n c e a la n ın d a g ö s te rir. U zm an uzm an f ilo z o fla ö b ü r u z m a n la r a ra s ın d a g e n e d e b ir fa rk v a rd ır: f ilo z o f ö b ü r in s a n la ra ö b ü r u z m a n la r d a n daha çok y a k la ş ır. F ilo z o f k a r ik a tü rü n ü n k ö k e n in d e , u z m a n filo z o fla ö b ü r b ilim u z m a n la n a r a s ın d a k u r u la n b e n z e ş im y a t a r . G e r ç e k te n d e , b ü tü n ö b ü r in sa n la r g ö rg ü l" ("em p iriq u ea ") b ö c e k b ilim c i (e n fo m o to g is fe « ) o lm a k s ız ın tızro a» b ir b ö c e k b ilim c i, ö b ü r in s a n la n n b ü y ü k b ö lü m ü tr ig o n o m e tr iy le u ğ ra ş m a k sız ın b ir tr ig o n o m e tr i u z m a n ı, v b . d ü ş ü n ü le b ilir. ( Ç o k in c e lm iş , ç o k u z ­ m a n la ş m ış , z o r u n lu , a m a g e n e d e " h e r k e s e ö z g ü " o lm a y a n b itim le r b u lu ­ n a b ilir), a m a a y n ı z a m a n d a f ilo z o f d a o lm a y a n , d ü ş ü n m e k ta m d a in s a n o la ra k in s a n a ö zg ü b ir iş o ld u ğ u iç in (h a s ta lık b ilim s e l b a k ım d a n b u d a la o lm a d ık ç a ) d ü ş ü n m e y e n h iç b ir in s a n d ü ş ü n ü le m e z . O.C., p. 4 6 F.P. S ., s. 33 . B İR O R T A K D U Y U E L E Ş T İR İS İN D E N H A R E K E T ET M E K ö z s e l o la r a k , m e s le k te n e n te le k tü e l o lm a y a n b ir o k u r la r to p lu lu ğ u n a y ö n e lik H alk iç in E lk ita b ı1 gibi b ir ç a lış m a , " f o lo z o f- o lm a y a n la n n felse­ fe s i" , y a n i m o r a l o r ta la m a in s a n b ir e y liğ in in iç le r in d e g e liş tiğ i ç e ş itli to p lu m s a l v e k ü ltü re l ç e v re le r ta r a f ın d a n e le ş tire l -o lm a y a n b ir b iç im d e s o ğ u r u lm u ş b u lu n a n d ü n y a g ö rü şü o la n o r ta k d u y u fe lse fe sin in e le ş tire l ç ö z ü m le m e s in d e n h a r e k e t e tm e liy d i. O r t a k d u y u , sü re m d e ve u z a m d a ( z a m a n d a ve m e k â n d a ) ö z d e ş , te k b ir a n la y ış d e ğ ild ir : fe lse fe n in " fo lk l o r " u d u r o , ve f o lk lo r g ib i d e , sa y ısız b iç im le r g ö s te rir: te m e l ve e n b e lirti­ ci ö z e lliğ i ( h a t t a h e r b e y in d ü z e y in d e b ile ) p a r ç a lı, b a ğ la n tıs ız , tu ta r s ız , felsefesi o ld u ğ u y ığ ın ın to p lu m s a l ve k ü ltü re l d u r u m u n a u y g u n b ir an lay ış o lm a k tır . T a r ih te tü r d e ş b ir to p lu m s a l g ru p h a z ır la n d ığ ı z a m a n , türdeş., y a n i b a ğ la n tılı v e d iz g e li b ir fe ls e fe d e h a z ır la n ır, v e o r ta k d u y u y a k a r ş ı h a z ırla n ır. H alk İç in E lkita b ı, h a lk y ığ ın la r ın ın ö z g ü n b ir fe lse fe sin in b u h a z ırla n ­ m a sın ı, g e le n e k se l 1 b ü y ü k fe lse fel d iz g e le rin ve y ü k se k ra h ip le r s ın ıfı d i­ N. B u k h a r in 'in , ilk k e z 1 9 2 1 'd e M o s k o v a 'd a y a y ım la n a n Halk İçin E lkitabı. G ra m sc i k e n d i ç a lış m a s ı iç in b ü y ü k b ir o la sılık la k ita b ın F ra n s ız c a ç e v ir is in d e n y a r a r la n m ış tır : N . B O U K H A R IN E , La Théorie d u m atérialism e h istorique ( M a n u e l d e S o c io lo g ie M a rx is te ). ( " T a r ih - sel M a te ry a liz m in T e o risi ( M a rk s is t T o p lu m b ilim E lk ita b ı) " .) n in in , y a n i a y d ın la r ın r a y ü k se k k ü ltü rü n d ü n y a g ö rü şü n ü n e n g e lle d iğ in i d a h a b a ş la n g ı ç ta ( ö r tü k b i r b iç im d e ) ta s a r la y a r a k , y a n lış y o l G e r ç e k lik te , b u tu t u y o r . d iz g e le r y ığ ın la r c a b ilin m e z ve o n l a n n d ü ş ü n m e v e e y le ­ m e b iç im le r i ü z e rin d e d e h iç b ir d o ğ r u d a n e tk ile ri y o k t u r . g e le rin h i ç b i r ta rih s e l e tk ile ri o lm a d ığ ı G e r ç i b u d iz ­ a n la m ın a g e lm e z b u : a m a , b u e t k i b a ş k a tü r d e n b i r e tk id ir . B u d iz g e le r h a lk y ığ ın la rı ü z e rin d e d ış s a l p o litik g ü ç o la r a k , y ö n e tic i s ın tf la n n b a ğ la n tı gücü ö ğ e s i o la r a k , ö y le y s e , h a lk y ı ­ ğ ın la rı ü z e r in d e , o n la n n d ü n y a ve y a ş a m k o n u s u n d a to h u m s a l ve d a ğ ın ık b ir b iç im d e d ü ş ü n d ü k le ri ş e y in d e r in d irim s e l d ö n ü ş ü m m a y a s ı g ib i o lu m ­ lu b i r e t k i d e b u lu n m a k s ız ın , b u y ığ ın la n n ö z g ü n d ü ş ü n c e s in i o lu m s u z b ir b iç im d e s ın ır la y a n d ış s a l b i r h e g e m o n y a y a b a ğ ım lılık ö ğ e s i o la r a k e tk ile r . O rta k d u y u ve dinler. O rta k d u y u n u n b a ş lıc a ö ğ e le ri d in le r ta r a f ın d a n s a ğ la n m ış la rd ır ve b u n d a n ö tü r ü d e o r ta k d u y u y l a d in a r a s ın d a k i iliş k i, o r ta k d u y u y l a a y d ın ­ la rın fe lse fe l d iz g e si a ra sıd a k i iliş k id e n ç o k d a h a s ık ıd ır. A m a , d in b a k ım ın ­ d a n d a e le ş tir e l b ir a y r ım y a p m a k g e re k ir. H e r d in , h a t ta K a to lik d in i b ile ( e ğ e r k e n d i " y ü z e y s e l" b irliğ in i k o r u m a k iç i n , u lu sa l k ilis e le r ve to p lu m s a l k a tm a n la ş m a la r b iç im in d e p a r ç a la n m a m a k iç in g ö s te rd iğ i ç a b a la r d ü ş ü n ü ­ lü rse, h a t t a ö z e llik le K a to lik d in i d iy e lim ) g e r ç e k lik te b ir fa rk lı ve ç o ğ u k e z ç e liş ik d in le r ç o k l u ğ u d u r : b ir k ö y lü le r K a to lik liğ i, b ir k e n ts e l iş ç ile r ve k ü ç ü k - b u r ju v a la r K a to lik liğ i, b ir k a d ın la r K a to lik liğ i v e b ir d e tıp k ı ö b ü rle ri g ib i a la c a b u la c a v e b ir ilk te n y o k s u n b ir a y d ın la r K a to lik liğ i v a r ­ d ır. A m a , o r ta k d u y u ü z e r in d e , y a ln ız c a b u g ü n v a ro la n b u ç e ş itli K a to lik ­ lik le rin e n k a b a v e e n az iş le n m iş b iç im le ri e tk id e b u lu n m a z : d a h a ö n c e k i d in le r in ve g ü n cel K a to lik liğ in daha önceki b iç im le r in in d e , s a p k ın m e z h e p li (heretiques) h a lk h a r e k e tle r in in d e , g e ç m iş d in le re b a ğ lı b ilim s e l b o ş in a n ç la n n da, v b ., e tk ile ri o lm u ş tu r ve g ü n ce l o rta k d u y u n u n o lu ş t u r u c u Ö ğ ele ri a r a s ın d a b u n la r d a y e r a lırla r. O r t a k d u y u d a " g e r ç e k ç i" , m a te r y a lis t ö ğ e le r , y a n i d o la y ım s ız h a m d u y u m ü rü n ü a ğ ır b a s a r ve b u d a d in se l ö ğ e y le ç e liş m e z , ta m te r s i n e , o n a u y g u n d ü ş e r; a m a , " b o ş in a n la ra d a y a n a n " , e le ş tire l- o lm a y a n ö ğ e le r d ir b u ö ğ e le r . İ ş t e ilk in H alk İç in El- h ita b ı ta r a f ı n d a n B a tla m y u s g il, s im g e le n e n b ir te h lik e : b u k ita p — o r t a k d u y u n u n h â l â in s a n b iç im c i p o c e n triq u e) b ir a n la y ış ta o lm a y a n (a n th ro p o m o rp h iq u e). o tla m a s ın ı b o r ç lu insaniçinci (a n th ro ­ b u lu n d u ğ u — b u e le ş tire l- ö ğ e le r i b ilim s e l b a k ım d a n e le ş tir e c e k y e r d e , o n la n ç o ğ u k e z d o ğ r u la m a k ta d ır . O r t a k d u y u n u n b ir e le ş tiris in d e n h a r e k e t e d e c e k y e r d e , fe lse fe l sis­ te m le ri e le ş tire n H a lk İçirt E lk ita b ı k o n u s u n d a y u k a r d a s ö y le n e n le r , y ö n tc m b ilim s c l v e b e lli s ın ırla r a n la ş ılm a lıd ır. K uşk u su z, iç in d e g e ç e rli b ir im le m e ( n o ta tio n ) o la ra k a y d ın la r ın felse fel d iz g e le rin in e le ş tiris in in sa v k sa k la n m a st g e r e k tiğ i a n la m ın a g e lm e z b u . B ir y ığ ın ö ğ e s i, b ire y se l o la ra k , o rta k d u y u y u e le ş tire l y o ld a n a ş tığ ı z a m a n , b ö y ie c e y e n i b ir fe lse fe y i k a b u l e t m i ş o l u r : v e b u d a , b ir p ra k sis felse fesi : a ç ık la m a s ın d a , g e le n e k se l fe ls e fe le rle p o le m iğ i z o r u n lu b i r d u r u m a g e tirir. D a h a d a iy isi, eğ ilim se! y ığ ın fe lse fe si n ite liğ iy le , p ra k s is fe lse fesi a n c a k b iç im a ltın d a , p o le m ik b ir b i r sü re k li s a v a şım b iç im i a ltın d a d ü şü n ü le b ilir. A m a g e n e d e , h a r e k e t n o k ta s ı h e r z a m a n , id e o lo jik b a k ım d a n tü r d e ş le ş tirilm e s i g e r e ­ k e n y ığ ın ın k e d iliğ in d e n fe lse fe si o la n o r ta k d u y u o lm a lıd ır ( ...) C r o c e ’n in " o r t a k d u y u " k a r ş ıs ın d a k i t u t u m u , a ç ık g ib i g ö rü n m ü y o r. C r o c e 'd e , h e r in s a n ın b ir f o lo z o f o ld u ğ u ö n e r m e s i, o r ta k d u y u y a iliş k in y arg ısı ü z e rin d e ç o k ağiT b a sa r. D e n e b ilir k i, C ro c e , k im i felsefel ö n e r m e ­ le rin o r ta k d u y u ta r a f ın d a n p a y la ş ıld ığ ın ı g ö r m e k te n ç o ğ u k e z zev k a tm a k ­ ta d ır , a m a , b u o lg u n u n s o m u t a n la m ı n e o la b ilir? O r ta k d u y u , b irb irin i t u tm a y a n g ö r ü ş le r in , iç in d e n e is te n irs e b u lu n a b ile c e ğ i k a r m a k a n ş ık b ir k a tış m a c ıd ır (agregat). A y n c a , C r o c e ’n in o r ta k d u y u k a rş ıs ın d a k i b u t u t u ­ m u , u lu s a l -h alk sa l a ç ıd a n v e rim li b ir k ü ltü r a n la y ış ın a , y a n i ta rih e d a h a s o m u t b ir b iç im d e u y g u n b ir fe ls e fe a n la y ış ın a d a y o l a ç m a m ış tı r — k a ld ı k i, b u iş d e a n c a k p ra k s is fe ls e fe s in d e o la b ilir ( ...) Y ep ye n i b ir o r ta k d u y u yaratm ak B u ra y a d e ğ in s ö y le n e n le r , o r ta k d u y u n u n d o ğ r u lu k la r iç e r m e d iğ i a n la m ın a g e lm e z . O r t a k d u y u n u n ik ir c il, ç e liş ik , ç o k b iç im li b ir k av ra m o ld u ğ u , d o ğ r u n u n d e n e k ta ş ı o la r a k o r t a k d u y u y a b a ş v u rm a n ın b ir s a ç m a ­ lık o ld u ğ u a n la m ın a g elir. A y d ın g r u p la r s ın ırla rın ın ö te s in e y a y ılm ış b u ­ lu n d u ğ u n u b e lir tm e k iç in , b elli b ir d o ğ r u n u n o r ta k d u y u d o ğ r u s u d u ru ­ m u n a g eld iğ i h a k lı o la ra k s ö y le n e b ile c e k tir , a m a b u d u r u m d a , ta rih in usç u liu ğ u n u n (ra tio n a lité) o lu m la n m a s ıy la b ir lik te , ta rih se l n ite lik te b ir s a p ta m a d a n b a ş k a b ir ş e y y a p ılm ış o lm a z ; o r ta k d u y u y e n ilik le re p in tic e k a r ş ı, tu tu c u o ld u ğ u , ve o n a y e n i b ir d o ğ r u s o k m a b a ş a r ıs ın ın g ö s te rilm e ­ si, b u d o ğ r u n u n b ü y ü k b ir y a y ılm a v e a p a ç ık lık g ücüne s a h ip b u lu n d u ğ u ­ n u n k a n ıtı o ld u ğ u iç in d ir k i, k a n ıtın iş te b u a n la m d a ve ö lç ü lü liik lü k u lla ­ n ılm ası k o ş u lu y la b i r d e ğ e r i v a rd ır. ( ...) O r t a k d u y u y a ve o r t a k d u y u in a n ç la n n ın s a ğ la m lığ ın a b ir a n ış tır m a y la M a rx ’t a s ık s ık k a rş ıla ş ılır. A m a , b u in a n ç la r ın iç e r iğ in in g e ç e rliliğ in e d e ğ il, y a ln ız c a b iç im s e l g ü ç lü lü k le rin e ve d o la y ıs ıy la , d a v r a n ış k u ra lla rı o lu ş t u r d u k la r ı z a m a n .b u y u r u c u n ite lik le r in e b ir a n ış tır m a s ö z k o n u s u d u r . B u a n ış tır m a la r d a , te r s in e , ö r tü k o la r a k , y e n i h a lk in a n ç la r ın ın , y a n i y e n i b ir o r t a k d u y u n u n , ve d o la y ıs ıy la g e le n e k se l in a n ç la rın n ite liğ iy le giicü v e b u y u r u c u k ö k le rin i h a lk b ilin c in d e n a la n y e n i b ir k ü ltü r ve y e n i b ir f e ls e fe n in z o r u n lu lu ğ u n u n o lu m la n m a s ı iç k in d ir . O .C .,p .l 22. 12 î. F .P . S ., s .l t 7. 15 0. O R T A K D U Y U N U N S A Ğ L A M Ç E K İR D E Ğ İ Y A D A "S A Ğ D U Y U " G e n e llik le " o r t a k d u y u " y a d a " s a ğ d u y u " a d ı v e rile n ş e y in d e ğ e r i ta s ­ ta m a m n e y e d a y a n ır ? Y a ln ız c a o r t a k d u y u n u n , g e rç i ö r tü k o la r a k , n e d e n ­ se llik ilk e s in d e n y a r a rla n m a s ın a d e ğ il, a m a ç o k d a h a s ın ırlı o la ra k , b ir d iz i y a rg ıd a , o r ta k d u y u n u n d o ğ r u , b a s it ve k o la y n e d e n i s a p ta m a s ın a , ve m e ta f iz iğ in s ö z d e -d e rin , s ö z d e -b ilim s e l, vb. in c e k u r n a z lık v e g iz le riy le k e n d i y o lu n d a n s a p m a m a s ın a . " O r t a k d u y u “ , K u ts a l K ita p v e A ris to te le s ta r a f ın d a n sim g e le n e n y e t k e ( o t o r i t e ) ilk e sin e k a r ş ı s a v a ş m a k is te n d iğ i s ıra d a , X V II. v e X V III. y ü z y ılla rd a , g ö k le re ç ı k a n lm a k ta n g eri k a la m a z d ı. G e r ç e k te n d e , " o r t a k d u v ı f d a , g ö rg ü l v e sın ırlı b ir b iç im a ltın d a d a o lsa , b elli b ir " d e n e y im c ilik " ve g e r ç e ğ in d o ğ r u d a n g ö z le m le n m e s i d ü ze si ( d o z u ) b u lu n d u ğ u o r ta y a k o n d u . B u g ü n d e , d u r u m u n d e ğ iş m iş b u lu n m a s ı­ n a v e b u g ü n k ü " o r t a k d u y u " n u n k e n d i ö zü n lü d e ğ e r in d e ç o k d a h a sın ırlı o lm a s ın a k a r ş ın , b e n z e r iliş k ile rd e , o r ta k d u y u k o n u s u n d a a y n ı d e ğ e r y a r ­ g ısıy la k a r ş ıla ş ılm a k ta d ır . O .C .. p . 47 F.P.S., p. 51. DÜ ŞÜ N ÜM E ÇAĞRI H a lk ın fe lse fe ü z e r in d e k i f ik ri n e d ir? G ü n lü k d ilin d e y im le ri a ra s ın d a b u lu n a b ilir b u . E n y a y g ın la r ın d a n b ir i, " o lu p b ite n le ri f ilo z o f ç a k a r ş ıla m a " d e y im id ir v e b u d e y im d e , ç ö z ü m le m e d e n s o n r a , b ü s b ü tü n b ir y a n a b ır a k ı­ la m a z . G e r ç i, f o rm ü l ö r tü k b i r b iç im d e y a z g ıy a b o y u n e ğ m e y e v e s a b ırlı o lm a y a ç a ğ ırır, a m a , e n ö n e m li n o k ta , te r s in e , d ü ş ü n ü m e , b a ş a g e le n in g e rç e k te u sa y a tk ın o ld u ğ u n u v e o n u , k e n d in i iç g ü d ü s e l v e z o r lu e ğ ilim le ­ r e b ı r a k a r a k d e ğ i l , a m a k e n d i ö z u s s a l g ü ç l e r i n i t o p l a y a r a k , u s a y a t k ı n biT ş e y o la r a k k a r ş ıla m a k g e r e k tiğ in i iy ic e a n la m a y a b ir ç a ğ r ı d ır g ib i g ö r ü n ü r . Bu h a lk d e y im le r i, h a lk ç ı n i te l ik t e k i y a z a r la r ın " f e ls e f e ” v e " f i l o z o f ç a '' te r im le r in in y e r a ld ık la rı b e n z e r d e y im le riy le — b ü y ü k s ö z lü k le rd e n ra k — b ir a ra y a g e tirile b ilir v e o z a m a n d a b u a la ­ te rim le rin , a ç ık ç a , k e n d i ö z e tk in liğ in e b ilin ç li b ir y ö n v e re n b ir z o r u n lu lu k a n la y ış ı y a r a r ın a , h a y v a n c a v e ilk e ] t u t k u l a r ı n y e n i l m e s i a n l a m ı n a g e l d i k l e r i g ö r ü l ü r d ü . O r t a k d u y u n u n s a ğ ta m ç e k ir d e ğ i, h a k lı o la r a k " s a ğ d u y u " a d ı v e rile b ile c e k v e g e liş tir ilip b ir le ş tir ic i ve tu ta r lı b ir d u r u m a g e tir ilm e y e d e ğ im li o la n ş e y , i ş t e b u r a d a ­ d ır. ö y l e y s e , g ö rü lü r k i, " b ilim s e l" d e n ile n f e ls e f e , tu ta r s ız b i r f ik ir le r ve k a n ıla r b ü tü n lü ğ ü n d e n b aşk a b ir şe y o lm a y a n "kaba" f e ls e fe v e h a lk f e ls e f e s i d e n i l e n f e l s e f e d e n , i ş t e b u n u n i ç i n d e a y r ı l a m a z . O.C., p. 21 F.P.S., s.22. F E L S E F E : US V E "İN A N " G e r ç e k te n , g en el o la r a k felse fe y o k t u r : ç e ş itli fe lse fe le r y a d a d ü n y a g ö rü ş le ri v a rd ır ve, b u n la r a ra s ın d a , h e r z a m a n b ir s e ç m e y a p ılır . N asıl y a p ılır b u s e ç m e ? B u s e ç m e sa lt a n lık sa l (z ih in s e l) y a d a d a h a k a r m a ş ık b ir o lg u m u d u r ? ( ...) Y e n i d ü n y a g ö rü şle ri, h a lk ç a tu t u l a r a k , n e d e n ve nasıl y a y ılır la r ? Y en i g ö rü ş ü n a ç ık la n m ış ve s u n u lm u ş b u lu n d u ğ u u ssal b iç im , a ç ık la y a n k iş in in ve d a y a n d ığ ı b ilg in le rle d ü ş ü n ü rle rin ( h iç d e ğ ils e c in sil b ir b iç im d e ta n ın d ı­ ğ ı v e d e ğ e r le n d ir ild iğ i ö lç ü d e k i) y e tk e s i, y e n i g ö rü şü d e s te k le y e n k im s e le ­ rin ( a m a o ö rg ü te y e n i g ö rü şü p a y la ş m a n e d e n in d e n b a ş k a b ir n e d e n le g ir­ d ik te n s o n r a ) a y n ı ö rg ü t ü y esi o lm a la rı o lg u s u , (a y n ı z a m a n d a b ir e s k in in y e r in e g e ç m e sü re c i v e ç o ğ u k e z d e e s k iy le y e n i a ra s ın d a b ir b ir le ş im sü­ re c i o la n ) b u y a y ılm a s ü re c in d e (n asıl ve h a n g i Ö lçü d e) e tk ili o lu r la r m ı? G e r ç e k lik te , b u ö ğ e le r to p lu m s a l g ru b a ve s ö z k o n u s u g r u b u n k ü ltü re l d ü z e y in e g ö re d e ğ iş ir le r . A m a, a r a ş tır m a , g ö rü şle rin i ç o k g ü ç d e ğ iş tir e n , ve o n la rı, n e o lu r s a o ls u n , h iç b ir z a m a n , d e y im y e rin d e y s e " a n " b iç im le ­ r in d e d e ğ il, a m a y a ln ız c a ve h e r z a m a n ala c a b u la c a ve t u h a f b ir b ir­ le ş im b iç im in d e b e n im s e y e re k d e ğ iş tir e n h a lk y ığ ın la rı k o n u s u n d a Özel b ir ilg in ç lik t a ş ır . U ssa l, m a n tık s a l b a k ım d a n tu ta r lı b iç im in d e , h e rh a n g i b ir a ğ ırlığ ı o la n y a n d a ş y a d a k a r ş ı t h iç b ir k a n ıtı b ir y a n a b ır a k m a y a n u s a v u rm a n ın e k s ik s iz n ite liğ in in d e k e n d i ö n e m le r i v a rd ır, a m a , k e s in o lm a k ­ ta n ç o k u z a k tır la r ; n e v a r k i, h e n ü z a n lık sa l b u n a lım k o ş u ll a n iç in d e b u lu ­ n a n , e s k iy le y e n id e y e n i a ra s ın d a b o c a la y a n , e sk iy e in a n ın ı y iti r m iş ve h e n ü z k a r a r k ılm a m ış b u lu n a n , v b . b ir k işi iç in , ik in c il b ir s ır a d a k esin o la b ile c e k ö ğ e l e r d ir b u n la r. D ü şiin U rlerle b ilg in le rin y o tk e s i k o n u s u n d a d a a y n ı ş e y s ö y le n e b ilir. H a k iç in d e b u y e t k e ç o k b ü y ü k tü r , a m a h e r g ö rü şü n s a v u n m a h a t t ı n a k o ­ n a c a k k e n d i d ü şü n ü rle ri ve k e n d i b ilg in le ri o ld u ğ u d a d o ğ r u d u r ve, b u n u n s o n u c u , y e t k e b ö lü n m ü ş d u r u m d a d ı r ; a y r ıc a , d ü şü n c e sin i g e r ç e k te n b u b iç im d e a ç ık la m a m ış o ld u ğ u n u g ö rm e k , b u n d a n k u ş k u la n m a k v b . d a h e r d ü ş ü n ü r iç in o la n a k lıd ır. Y en i g ö rü ş le rin y a y ılm a s ü re c in in siy a s a l, y a n i s o n d u r u ş m a d a to p lu m s a l n e d e n le rle g e r ç e k le ş tiğ i, a m a , b iç im s e l m a n tık s a l tu ta r lılık ö ğ e s in in , y e t k e ve ö rg ü t ö ğ e le r in in d e , te k t e k b ir e y le r d e o ls u n , k a la b a lık g r u p la r d a o ls u n , g en el y ö n e lim o r ta y a ç ı k tık ta n h e m e n s o n r a , b u s ü r e ç te ç o k b ü y ü k b ir işle v le ri o ld u ğ u s o n u c u ç ık a r tıla b ilir . B Ö y iece, fe lse fe n in y ığ ın o la r a k y ığ ın la r iç in d e a n c a k b ir in a n o la ra k y a ş a y a b ile c e ğ i s o n u c u n a v a rıla b ilir. B ir h a lk in s a n ın ın e n te le k tü e l d u r u m u d ü şü n ü lsü n ; k a f a y a p ıs ın ın Ö ğ ele ri, k a n ıla r , in a n ç la r , a y ı r t e tm e ö lç ü tle ri v e d a v ra n ış k u r a lla r ıd ır la r . K e n d is in in k in e k a r ş ıt b ir g ö rü şü sa v u n a n h e r m u h a ta p , e ğ e r e n te le k tü e l b a k ım d a n ü stü n se , n e d e n le rin i o n d a n d a h a iy i g ö s te rm e ­ sini b ilir ve " m a n tık s a l o la r a k " o n u n a ğ z ın ı k a p a tır , v b .; h a lk in s a n ı o z a m a n in a n ç la n n ı d e ğ iş tir e c e k m id ir? S a lt d o ğ r u d a n d o ğ r u y a t a r t ış m a d a k e n d in i sa v u n m a s ın ı b ilm e d iğ i ip in , in a n ç la rın ı d e ğ iş tir e c e k m id ir ? A m a o z a m a n , h e r g ü n , y a n i e n te le k tü e l b a k ım d a n ü s tü n b ir h a s ım la h e r k a r ş ıl a ş ­ m a s ın d a b ir in a n ç d e ğ iş tir m e s i g e re k e b ilird i, ö y le y s e h a lk in s a n ın ın fe l­ sefesi h a n g i ö ğ e le r e d a y a n ır ? V e ö z e llik le d e , o n u n iç in e n b ü y ü k ö n e m i ta ş ıy a n d a v ra n ış k u r a lı b iç im in d e k i felse fe si? “in a n " ve to p lu m sa l grup. E n ö n e m li ö ğ e , k u ş k u s u z u ssa l o lm a y a n n ite lik t e , in a n n ite liğ in d e d ir . A m a , k im e v e n e y e in a n ? H e r ş e y d e n ö n c e , d a ğ ın ık b ir b iç im d e , o la y la rı k e n d isi g ib i d ü ş ü n d ü ğ ü ö lç ü d e , ü y esi b u lu n d u ğ u to p lu m s a l g r u b a : h a lk in sa n ı, b u k a d a r k a la b a lık b ir y ığ ın ın , h a s m ın n e d e n le rin in o n u in a n d ır m a k is te d ik le ri g ib i, ta m a m ıy la y a r ıla m a y a c a ğ ın ı; g e r ç i k e n d is in in , k e n d i n e d e n le r in i,.h a s m ın ın y a p tığ ı g ib i s a v u n m a y a ve a ç ık la m a y a y e te n e k li ol- m a d iğ in i, a m a k e n d i g r u b u n u n iç in d e b u iş i h e m d e s ö z k o n u s u h a s ım d a n k u ş k u s u z ç o k d a h a iy i y a p a b ile c e k in s a n la r b u lu n d u ğ u n u d ü ş ü n ü r, ve in a n ın ın n e d e n le r in in in , o n u in a n d ır a c a k b ir b iç im d e , tu ta r lı o la ra k , b ü tü n a y r ın tıla r ı iç in d e , se rg ile n d iğ in i g e r ç e k te n d e iş itm iş o ld u ğ u n u a n ım s a r. N e d e n le ri k e n d i s o m u t b iç im le ri iç in d e a n ım s a m a z ve o n la n y in e le y e m e z , a m a s e rg ile n d ik le rin i d u y d u ğ u v e k e n d is in i in a n d ır m ış b u lu n d u k la r ı iç in , o n la r ın v a r o ld u k la r ın ı b ilir. B ir k e z b a ş d ö n d ü rü c ü b ir b iç im d e in a n m ış o lm a sı o lg u s u , in a n c ın ın s ü re k liliğ in in sü re k li n e d e n id ir , h a t t a b u in a n ç k e n d i ö z k a n ıtla rın ı a r tık y e n id e n b u la m a s a b ile . A m a b u d ü ş ü n c e le r, h a lk y ığ ın la r ın ın y e n i in a n ç la r ın ın , h e le b u y e n i in a n ç la r e g e m e n sın ıfla rın g en el ç ı k a r ta n b a k ım ın d a n to p lu m s a l o la ra k u y g u n c u (co n fo rm istes), o r to d o k s in a n ç la rla ( b u n la r y e n i b ile o ls a la r) ç a tış tık la r ı sonucuna zam an, a ş ın b ir d a y a n ık s ız lığ ı g ö tü rü r b iz i. D in le rin ve k ilise le rin y a z g ısı ü z e rin d e d ü ş ü n m e k le b u n a g ü v en g e tirile b i­ lir. D in y a d a fila n c a k ilis e , b ık ıp u s a n m a d a n k e n d i ö z in a n ın ın sa v u n u s u ­ n u y in e le y e re k h e r a n v e d u r m a d a n b e n z e r k a n ıtla r y a r d ım ıy la sa v a şım v e re re k , v e in a n a h iç o lm a z s a d ü ş ü n c e s a y g ın lığ ı g ö rü şü n ü k a z a n d ırm a k la g ö re v li b ir a y d ı n la r b a s a m a k la n ım ı ( h iy e r a r ş is i) b e s le y e re k , k e n d i öz in a n ın ı sü re k li o la r a k ve u p u y g u n b ir ö rg ü tle n m e y le s ü rd ü rd ü ğ ü ö lç ü d e , in a n a n la r t o p lu l u ğ u n u (g en e l ta rih s e l g e lişm e z o r u n lu lu k ta n ta r a f ın d a n d a y a tıla n b e lli s ın ırla r iç e r is in d e ) o ld u ğ u g ib i k o r u r . K ilise y le in a n a n la r a r a s ın d a k i iliş k ile rin sü re k liliğ i, F ra n s ız D e v rim i s ıra s ın d a o ld u ğ u g ib i, p o litik n e d e n le r yüzünden z o rlu b ir b iç im d e k e s in tiy e u ğ r a d ığ ı her k e z in d e , K ilise ta r a f ı n d a n u ğ r a n ıla n k a y ıp la r h e s a p sız o l m u ş t u r v e, e ğ e r g ö r e n e ğ e b a ğ lı p r a tik le r in u y g u la m a s ı b a k ım ın d a n güç k o ş u lla r b e lirli z a m a n s ın ırla r ın ın ö te s in e u z a rla rs a , b u tü rlü k a y ıp la r ın k e s in k a y ıp la r o la c a k ta n v e, F r a n s a 'd a e s k i K a to iik le rle b ir le ş e r e k o r ta y a ç ık m ış b u lu n ­ d u ğ u g ib i, y e n i b ir d in in o r t a y a ç ık a c a ğ ı d ü şü n ü le b ilir. Bir yığın felsefesi reformu için. O rta k d u y u n u n ve g e n e l o la r a k e ş k i d ü n y a g ö rü ş le rin in y e rin e g e ç ­ m e k is te y e n h e r k ü ltü r h a re k e ti, iç in b u n d a n ş u b e lirli z o r u n lu lu k la r s o n u ­ c u ç ı k a n lı r : 1 ) K e n d i ö z k a m tla n n ı ( a n la tış b iç im in i d e ğ iş tir e r e k ) y in e le ­ m e k te n h iç y o r u lm a m a k : y in e le m e , h a lk ın k a fa sı ü z e rin d e e tk ili o lm a n ın en e tk ili ö ğ r e tim a r a c ıd ır ; 2 ) K iş ilik s iz y ığ ın ö ğ e s in e b ir k işilik k a z a n d ır ­ m a k iç in , d u r m a d a n d a lıa g e n iş h a lk k a tm a n la r ın ın e n te le k tü e l y ü k se lm e si b a k ım ın d a n a ra lık s ız ç a lış m a k — k o r s e n in " b a lin a ’‘la n d u r u m u n a g e lm e k ü z e re , y ığ ın la a lış v e riş iç in d e k a la r a k , d o ğ r u d a n d o ğ r u y a y ığ ın d a n ç ık a n y e n i b ir tip t e se ç k in a y d ın la r y a r a tm a y a ç a lış m a k d e m e k ti r b u . B u ik in ­ ci z o r u n lu lu k , e ğ e r y e r in e g e tirilirs e , b ir ç a ğ ın " id e o lo jik p a n o r a ın a " s ın ı g e r ç e k te n d e ğ i ş tir e n z o r u n lu l u k tu r . V e ü s te lik , k e n d i g r u p la r ı iç e r s in d e y e tk e y e ve e n te le k tü e l a n ık lık la r a ( is tid a tla r a ) g ö re b ir b a s a m a k ta n ım » y o l a ç ılm a k s ız ın , b u se çk in ler d e o lu ş u p g e lişe m e z le r. S ö z k o n u s u b a s a m a k la tu m ın d o ğ r u ğ u n d a , b ire y s e l b ir b ü y ü k f ilo z o f b u lu n a b ilir ; a m a g e n e d e , bu f ilo z o f ,id e o lo jik to p lu l u k b ü tü n lü ğ ü n ü n is te k le rin i s o m u t o la ra k y e n id e n y a ş a m a y a , b u to p lu l u ğ u n b ire y s e l b ir k a f a y a ö zg ü d e v in im ç e v ik liğ in e sa h ip o la m a y a c a ğ ın ı a n la m a y a v e Ö y ley se k o le k tif b ir d ü şü n ü rü n d ü ş ü n c e b iç im le rin e en k a y n a ş ık v e e n u y g u n o la n k o le k tif ö ğ r e ti b iç im in i h a z ır la ­ m a y a y e te n e k li o lm a lıd ır. B u tü r b ir y ığ ın s a l k u r u lu ş u n , k e n d i fe lse fe l y a d a d in s e l in a n ç la r ın ın b a ğ n a z lığ ı ta r a f ın d a n itilm iş , k e n d in e b u e re ğ i s a p ta m ış b ir k iş i y a d a b ir g ru b u n ( b iç im s e l) k u r u lu ş is te n c iy le , h e rh a n g i b ir id e o lo ji ç e v r e s in d e , " k e y f e b a ğ lı o la r a k " g e r ç e k le ş e m e y e c e ğ i a ç ık tı r . B ir id e o lo jiy e y ığ ın s a l k a tılm a y a d a k a tılm a m a , d ü ş ü n c e b iç im le rin in u s s a llık v e ta rih s e lliğ in in g erç ek e le ş tiris in in h a tta b a z e n , k e n d in i g ö s te r m e ta rz ıd ır . K e y f e b a ğ b k u r u lu ş la r e lv e rişli d o la y s ız k o ş u lla r ın b ir b ir le ş im i s a y e s in d e , b ir t u t u l u p b e ğ e n ilm e d e n y a r a rla n m a g ö re li b a ş a rıs ın ı g ö s te rs e le r b ile , ta rih s e l y a r ış m a n ın a z ç o k h ız la d ış ı n d a k a lır la r ; o y s a k a r m a ş ık v e o r g a n ik b ir ta rih s e l d ö n e m in g e r e k le r in e k a r ş ılık d ü ş e n k u r u lu ş la r , h a t t a k e n d ile r in i a n c a k a z ç o k t u h a f ve a la c a b u la c a b ir le ş im le r a r a s ın d a n g ö s te re b ild ik ­ leri b i r ç o k a ra c ı e v re le rd e n g e ç s e le r b ile , s o n u n d a h e r z a m a n k e n d ile r in i z o rla b e n im s e tir v e b a s k ın ç ık a r la r . O .C ., p. 20, 35. F.P.S., p . 2 l , 40. F E L S E F E L " B U L G U L A M A " V E Y E N İ B İR K Ü L T Ü R Ü N Y A R A T IL M A S I Y e n i b i r k ü ltü r y a r a tm a k y a ln ız c a b ire y se l o la ra k " ö z g ü n " b u lu ş la r yapm ak a n la m ın a g e lm e z , a y rıc a ve o /c llik le , d a lıa ü n c e b u lu n m u ş o la n d o ğ r u lu k la r ı e le ş tire l b ir b iç im d e y a y m a k , d e y im y e r in d e y s e o n la rı " t o p lu m s a lla ş tır m a k " ve ö y le y s e d irim se l e y le m le rin te m e lle r i, e n te le k tü e l ve m o ra l e şg ü d ü m ve d ü z e n , ö ğ e le ri d u r u m u n a g e tirm e k a n la m ın a d a g elir. •r> B ir in sa n y ığ ın ın ın v a r o la n g e r ç e k liğ i tu ta r lı ve b ir le ş tir ic i b ir b iç im d e d ü ş ü n m e y e g ö tü rü lm e s i, y e n i b ir d o ğ r u n u n b i r felsefel " d e h a " ta r a f ın d a n y a p ıla n ve k ü ç ü k a y d ın g r u p la r ın m a lı o la ra k k a la n b u ğ u la n m a s ın d a n ç o k d a h a Ö nem li v e ö z g ü n b ir " f e ls e f e l" o lg u d u r. O .C ., p . 19. F .P .S ., s. 2 0 . B İ R " K O L E K T İ F İ S T E N Ç " Y A R A T IL M A S I V E İD E O L O J İK B İR L İK S O R U N U A m a ş im d i d e k ü ltü re l b ir d e v in im , b ir " d in " , b ir " i n a n " d u r u m u n a g e lm iş, y a n i p r a tik b i r e tk in lik ve b ir is te n ç y a r a tm ış o la n ve b u n la r d a ö r tü k te o r ik " ö n c ü l" o la r a k ( e ğ e r " id e o lo ji" te r im in e s a n a tt a , h u k u k ta , e k o n o m ik e t k in lik t e , b ire y s e l v e k o le k tif y a ş a m ın tü k o la r a k k e n d in i g ö s te re n e n b ü tü n b e lir tile r in d e ö r ­ y ü k se k b ir d ü n y a g ö rü şü a n la m ı v erilirse, b ir " id e o lo ji" o la r a k d a d e n e b ilird i) iç k in b u lu n a n h e r d ü n y a g ö rü şü n ü n , h e r f e ls e fe n in te m e l s o r u n u o r ta y a ç ık ıy o r . B ir b a ş k a d e y iş le , o r ta y a ç ık a n s o r u n , iş t e b u b e lir li id e o lo ji ta r a f ın d a n p e k iş tir ilip b ir le ş tir ilm iş b u lu n a n h e r to p lu m s a l b lo k ta k i id e o lo jik b irliğ i k o r u m a s o r u n u d u r . D in ­ le rin ve ö z e llik le d e K a to lik K ilis e si'n in gücü, b ü tü n " d in s e l” y ığ ın ın ö ğ r e ­ tise l b ir liğ i z o r u n lu l u ğ u n u v a rg ü ç le riy le d u y u m s a m a la r ın a ve e n te le k tü e l b a k ım d a n ü stü n k a tm a n la r ın a ş a ğ ı k a tm a n la r d a n k o p m a m a la rı iç in sa v a şım v e rm e le rin e d a y a n m ış ve d a y a n m a k ta d ır . R o m a K ilisesi, b iri a y d ın la r ın , ö b ü rü d e " b a s it k iş i" le r in o lm a k ü z e re , re sm e n ik i d in o lu ş m a s ın ı e n g e lle ­ m eyi a m a ç la y a n s a v a ş ım d a h e r z a m a n s o n d e re c e d ire n g e n o lm u ş tu r . B u sa v a ş ım K ilis e 'n in k e n d is i iç in d e b ü y ü k s a k ın c a la r ta ş ım a k ta n g eri k a l­ m a m ış tır, a m a b u s a k ın c a la r tü m siv il to p lu m u d ö n ü ş tü r e n v e , h e p b ir lik te , d in le r in y ıp r a tıc ı b ir e le ş tiris in i iç e r e n ta rih se l sü re c e b a ğ lı s a k ın c a la r d ır ­ la r; r a h ip le r s ın ıfın ın k ü ltü r a la n ın d a k i ÖTgütleyici y e te n e ğ i ile K ilis e 'n in a y d ın la r la " b a s itle r " a r a s ın d a k e n d i a la n ın d a k u rm a sın ı b ild iğ i s o y u t o la ra k ussal ve d o ğ r u iliş k iy i a y n ı o r a n d a b e lir g in le ş tir e n d e b u d u r . C iz v itle r k u ş ­ k u s u z b u d e n g e n in e n b ü y ü k e tk e n le r i o lm u ş la r d ır ve o n u k o r u m a k iç in d e , K iİise 'y e b ilim v e fe ls e fe n in g e re k le rin i k a r ş ıla m a y a y ö n e le n ile rle m e c i b ir d e v in im v e r m iş le r d ir , a m a ö y le s in e y a v a ş ve y ö n te m li b ir te m p o y la k i, d e ğ iş m e le r " e n te g r is t" le r e ( k o y u d in c i K a to lik le r) " d e v rim c i" ve d e m a g o ­ jik g ö rü n m e le rin e k a r ş ın , " b a s itle r " y ığ ın ı ta r a f ın d a n fa r k e d ilm e m iş le rd ir bile. İ ç k in l ik f e ls e f e le rin in 2 e n büyük a ş a ğ ıy la y u k a n a r a s ın d a , " b a s itl e r " g ü ç s ü z lü k le rin d e n b ir i g e n e llik le ile a y d ın la r a r a s ın d a id e o lo jik b ir b ir lik k u r m a s ın ı b ilm e m e y e d a y a n ır . B a tı u y g a rlığ ı ta r ih in d e , R o m a K ili­ se si k a r ş ıs ın d a R ö n e s a n s 'ın v e k ıs m e n d e R e f o r m ’u n d o ğ r u d a n d o ğ r u y a b a tk ıs ıy la , b u o lg u A v ru p a ç a p ın d a k e n d in i g ö s te r m iş tir . İ ç k in lik filo ­ z o fla rı ç o c u k e ğ itim in d e d in in y e r in i tu ta b ile c e k b ir g ö rü ş h a z ır la m a y a g ir iş m e m iş b ile b u lu n d u k la r ı ö lç ü d e , b u g ü çsü zlü k ö ğ r e tim s o r u n u n d a o r ta y a ç ık a r . D in siz (m e z h e p s iz ) ve g e r ç e k lik te ta n r ı ta n ım a z e ğ itb ilim c ile re , d in in s a n lığ ın ç o c u k lu ğ u n u n e ğ r e tile m e li (m étap h o riq u e) o lm a y a n h e r ç o c u k lu k ta y in e le n e n fe lse fesi o ld u ğ u iç in , d in e ğ itim in i k a b u l e t tir e n s ö z d e - ta r ih s e lc i y a n ıltm a c a (sophism e) d a iş te b u n d a n d o ğ a r . İ d e a liz m , " h a lk a g itm e k " is te y e n vc h a lk sa l d e n ile n ü n iv e r s ite le r d e Ye ö b ü r b e n z e r k u r u m la r d a o r t a y a ç ık a n k ü ltü re l d e v in im le re d e k a r ş ı o ld u ğ u n u g ö s te r m iş ­ tir , h e m d e y a ln ız c a o n la rın o lu m s u z g ö rü n ü m le ri n e d e n iy le d e ğ il, ç ü n k ü b u d u r u m d a s ö z k o n u s u d e v in im le rin d a h a iy isin i y a p m a y a ç a lış m a la r ı g e r e k ird i. B u d e v in im le r g e n e d e ilg iy e d e ğ e r d ile r , ve ir d e le n m e y i d e h a k e tm iş le r d i: b a ş a n k a z a n m ış la rd ı, ş u a n la m d a k i, " b a s itl e r " ta r a f ın d a n y ü k ­ se k b ir k ü ltü r v e d ü n y a g ö rü şü b iç im in e y ü k se lm e k o n u s u n d a iç te n b ir ç o ş k u ve g ü çlü b ir is te n c i t a n ıtla m a la r d ı. A m a g e n e d e , fe lse fe l d ü şü n c e b a k ım ın d a n o ld u ğ u d e n li, k ü ltü re l ö rg ü tle n m e v e m e rk e z ile ş m e n in s a ğ la m ­ lığ ın a iliş k in o la ra k d a , h e r tü rlü o r g a n ik n ite lik te n y o k s u n d u la r ; s a n k i İn g iliz tü c c a rla r ıy la A frik a z e n c ile ri a ra s ın d a k i ilk iliş k ile re ta n ık o lu n u lu y o r d u : a l tın k ü lç e le ri a lm a k ü z e re , in c ik b o n c u k d a ğ ı tılıy o r d u . M arksizm ve y ığ ın ile aydınların organik birliği. A y n c a , o rg a n ik d ü ş ü n c e b irliğ i ve k ü ltü re l s a ğ la m lık d a , a n c a k a y d ın ­ la rla b a s it in s a n la r a r a s ın d a , te o riy le p r a tiğ i b ir le ş tir e c e k b ir liğ in t ı p ­ k ısı b ir b ir liğ in v a ro lm a sı, y a n i a y d ın la r ın b u y ığ ın la r ın o r g a n ik a y d ın la n o lm a la n , b u y ığ ın la n n k e n d i p r a ti k e tk in lik le r iy le k o y d u k la n ilk e le ri ve s o r u n la r ı h a z ırla y ıp tu ta r lı b ir d u r u m a g e tir m e le r i, v e b u n u , d a k ü ltü re l ve to p lu m s a l b i r b lo k u n k u r u lm a s ıy la y a p m a la n k o ş u lu y la o la n a k lıy d ı. G e ­ n e d a h a ö n c e k e n d is in e a n ış tır m a d a b u lu n u la n a y n ı s o r u n k a r ş ıs ın d a y ız : fe lse fe l b ir d e v in im y a ln ız c a sın ırlı a y d ın g ru p la ra y ö n e lik u z m a n la ş m ış b ir 2 ö z e lli k le B. C r o c c 'n in fe lse fe sin in . k ü ltü rü g e liş tir m e y e ç a l ı ş t ı ğ ı z a m a n m ı re ıse fe l b ir d e v in im s a y ılm a lıd ır , y o k s a te rs in e , o r t a k d u y u d a n ü stü n ve b ilim se l b a k ım d a n t u ta r lı b i r d ü şü n c e n in h a z ırla n m a s ı ç a lış m a s ın d a , " b a s itle r " le iliş k id e k a lm a y ı h i ç b i r z a m a n u n u tm a d ığ ı v e, ü s te lik , ir d e le n e c e k v e ç ö z ü le c e k s o r u n la r ın k a y n a ğ ın ı d a b u iliş k id e b u ld u ğ u ö lç ü d e m i fe ise fe l b ir d e v in im d ir ? İ ş t e b u iliş k iy le d ir k i b ir fe lse fe " t a r i h s e l '' d u r u m a g elir, b ire y s e l n ite lik te k i a n lık ç ı (inteU ectu- alistes) ö ğ e le r d e n a r ın ır v e " y a ş a y a n " b ir ş e y o lu r 3 (...) P ra k sis f e ls e f e s in in t u t u m u , K a to lik t u t u m u n ta m k a r ş ıtıd ır : p ra k sis felse fe si " b a s i t ” in s a n la rı k e n d i ilk e l o r ta k d u y u fe lse fe le ri iç in d e tu tm a y a d e ğ il, a m a te r s in e , d a h a y ü k se k b ir y a ş a m g ö rü ş ü n e g ö tü rm e y e y ö n e lir . E ğ e r o a y d ın la r la b a s it in s a n la r a r a s ın d a b ir ilişk i g e re ğ in i o lu m la r s a , b u , b ilim se l e tk in liğ i s ın ır la n d ır m a k ve y ığ ın la rın a ş a ğ ı d ü z e y in d e b ir b irlik k u r m a k iç in d e ğ il, a m a k im i sın ırlı a y d ın g ru p la rla b ir lik te y ığ ın la r ın d a e n te le k tü e l b ir g e liş m e s in i p o litik b a k ım d a n o la n a k tı d u r u m a g e tire n e n te le k tü e l - m o r a l b ir b lo k k u r m a k iç in d ir . O.C., p . 22, 28 F.P.S., s. 23, 31. T A R İ H S E L B İ R Ç A Ğ IN F E L S E F E S İ N E D İR ? F e ls e fe d e n , ta rih s e l b i r ç a ğ d a k i fe lse fe d e n n e a n la m a k g e re k ir, v e b u ta rih s e l ç a ğ la r ın h e r b ir in d e f ılo z f la n n fe lse fe le rin in ö n e m v e a n la m ı n e ­ d ir? E ğ e r B. C r o c e 'n in d in ü z e rin e , y a n i y a ş a m a k u r a lı d u r u m u n a g e le n b ir d ü n y a g ö rü şü ü z e r in e v e rd iğ i ta n ım la y e tin ilir : ve e ğ e r b e tik s e l ( k ita b i) a n la m d a d e ğ il d e , p r a tik y a ş a m 3 iç in d e y a ş a m a k u ra lı g e r ç e k le ş e n B irin c i u ğ r a k ta n İk in c iy e g e ç işi d a h a iy i g ö s te rm e k iç in , fe lse fe y le o r ta k d u y u a r a s ın d a a y r ım y a p m a k , " p r a t ik b a k ı m d a n " b e lk i y a r a r ­ lıd ır; f e ls e f e d e ö z e llik le d ü ş ü n c e n in b ire y se l h a z ırla m a n ite lik le r i, o r ta k d u y u d a y s a , te rs in e , b elli b ir ç a ğ d a k i v e b elli b ir h a lk ç e v r e s in d e ­ k i y a y g ın v c c in si) n ite lik le r g ö z le r ö n ü n e s e rilm iş le r d ir. A m a h e r fe lse fe , sın ırlı d a o lsa , b ir ç e v re n in (b ü tü n a y d ın la r ç e v r e s in in ) o rta k d u y u s u o lm a y a y ö n e lir , ö y le y s e ; p r a tik y a ş a m a b a ğ lı v e ö rtü k o la ra k p r a tik y a ş a m d a iç k in o ld u ğ u iç in y a y ılm ış v e y a y ılm a o la n a ­ ğ ın a d a s a h ip b u lu n d u ğ u n d a n , b ire y se l fe lse fe le rin tu ta rlılık v e g ü cü y ­ le d o n a tılm ış , y e p y e n i b ir .o r t a k d u y u d u r u m u n a g elen b ir fe lse fe h a z ırla m a k s ö z k o n u s u d u r : b u d a a n c a k , " b a s itl e r " le k ü ltü re l ilişk i g ere ğ i sü re k li o la ra k d u y u lu r s a o la b ilir. (C ram sci'nin n o tu .) k u ıa l a n l a m ın d a a n la ş ılır s a , p r a ti k o la ra k e tk in lik te b u lu n d u k ta n ve p r a ­ tik e t k in lik le r in d e ( d a v r a n ış la r ın ın y ö n e tic i ç iz g ile r in d e ) ö r tü k o la ra k b ir d ü n y a g ö rü ş ü , b i r fe ls e fe i ç k i n b u lu n d u ğ u ö lç ü d e , in s a n la n n ç o ğ u filo ­ z o f tu r . G e n e l p la r a k a n la ş ıld ığ ı b i ç i m i y l e , . y a n i f ilo z o f la n n f e ls e fe le rin in ta rih i o la r a k fe ls e fe t a r i h i, h e r b e lli ç a ğ d a v a ro la n d ü n y a g ö rü ş le rin i d e ğ i ş ­ tir m e y i, d ü z e ltm e y i, y e tk in le ş t irm e y i ve ö y le y s e b u n la r a k a r ş ılık d ü şe n d a v r a n ış k u r a lla r ın ı, y â d a b ü tü n ü y le p r a tik e t k in liğ i d e ğ iş tir m e y i am aç-, la y a n b e lirli b i r k iş ile r s ın ıfın ın id e o lo jik g irişim v e g ir iş k e n lik le rin in t a r i ­ h id ir. B izi ilg ile n d ire n b a k ım n o k ta s ın d a n , ç e ş itti f ilo z o f fe ls e fe le rin in ta r i h ve m a n tığ ın ın ir d e le n m e s i y e te r li d e ğ ild ir . Y ö n te m s e l y ö n e lm e o la r a k d a o lsa , d ik k a ti fe ls e fe ta r i h in in ö b ü r b ö lü m le ri ü z e r in e ; y a n i b ü y ü k y ığ ın la rın dünya g ö r ü ş le r i ü z e r in e , e n sın ırlı y ö n e tic i g r u p la r ın ( a y d ın la r ) dünya g ö rü ş le ri ü z e r in e v e e n s o n u b u ç e ş itli k ü ltü re l b ü tü n lü k le ri f ilo z o f la n n fe lse fe siy le b ir le ş tir e n b a ğ l a r ü z e rin e d e ç e k m e k g e re k ir. B ir ç a ğ ın fe ls e ­ fesi, ş u y a d a b u f ilo z o f u n , ş u y a d a b u a y d ın la r g r u b u n u n , ş u y a d a b u b ü y ü k h a lk y ığ ın l a n t o p l u l u ğ u n u n fe lse fesi d e ğ ild ir ; b ü tü n b u ö ğ e le r in , d o r u ğ u b e lirli b ir y ö n d e , b u d o r u ğ u n k o le k tif e y le m k u r a lı, y a n i s o m u t ve e k s ik siz ( ta m ) ’’t a r i h " d u r u m u n a g e ld iğ i b ir y ö n d e b u lu n a n b ir b ir le ş im id ir (co m binaison).. Ö y le y s e , ta r ih s e l b i r ç a ğ ın fe lse fe si, b u a y n ı ç a ğ ın " t a r i h " i n d e n b a ş k a b ir ş e y d e ğ ild ir , y ö n e tic i g r u b u n d a h a Ö nceki g e r ç e k lik te y o l a ç m a b a ş a ­ rısın ı g ö s te r d iğ i o d e ğ iş m e le r y ığ ın ın d a n b a ş k a b ir ş e y d e ğ ild ir : ta r ih le fe ls e fe , b u a n la m d a b ir b ir le r in d e n a y r ıla m a z la r,b ir " b l o k " o lu ş t u r u r la r . A m a g e n e d e , g e r ç e k a n la m ıy la fe lse fe l ö ğ e le r .ve h e r ö ğ e d e d e , f ilo z o f ­ la rın fe lse fe si g ib i, y ö n e t ic i g r u p la r ın g ö rü şle ri (fe lse fe l k ü ltü r ) g ib i, b ü y ü k y ığ ın la r ın d in i g ib i, b u n l a n n ç e ş it li d e re c e le ri " a y ı r t " e d ile b ilir , ve b u ç e ş it li d e r e c e le r in h e r b ir in d e ç e ş itli id e o lo jik " b i r le ş im " b iç im le riy le n a sd k a r ş ı k a r ş ıy a b u lu n u ld u ğ u g ö rü leb ilir. O.C., p . 42. F.P.S., s. 49 B İ R F E L S E F E N İN T A R İH S E L D E Ğ E R İ Ç e ş itti f e ls e fe le rin ta rih s e l a n la m ın a iliş k in b ir ç o k a r a ş tır m a ve ird e ­ le m e , fe lse fe l d iz g e le rin ç o ğ u n u n s a lt ( y a d a h e m e n h e m e n ) b ir e y s e l d ış a vu r 1a r o lm a la n v e o n la r d a d a ta rih s e l d e n e b ile c e k b ö lü m ü n ç o ğ u k e z p e k k ü ç ü k ve s a lt u ssa l ve s o y u t k ö k e n li b ir s o y u tla m a la r b ü tü n lü ğ ü iç in d e b o ğ u lm u ş b u lu n m a s ı o lg u s u n u h e s a b a k a tm a d ığ ı iç in , k e s in o la r a k k ıs ır ve b u la n ık tır . B ir fe ls e f e n in ta rih s e l d e ğ e r in in , " p r a t i k " e tk ililik y o lu y la " h e s a p l a n a b i l d i ğ i k a z a n m ış b u lu n d u ğ u s ö y le n e b ilir (ve " p r a t i k " d e g e n iş a n la m d a a lın m a lıd ır ) . E ğ e r h e r fe ls e fe n in b ir to p lu m u n d ış a v u ru m u o ld u ğ u d o ğ r u y s a , to p lu m u e tk ile m e li, o lu m lu ve o lu m s u z k im i s o n u ç la r a y o l a ç m a lıd ır ; b ir fe ls e f e n in te p k im e ö lç ü s ü , o n u n ta rih s e l ö n e m in in ö lç ü ­ sü , b ire y s e l " z ır v a " d e ğ il, a m a " ta r ih s e l o lg u " o ld u ğ u n u n k a n ıtıd ır . O .C ., p. 45. F.P.S., s. 52. F E L S E F E N İN " Y A R A T I C I " O L M A S I F e lse fe n e d ir? Y a ln ız c a alıcı y a d a o ls a o ls a d ü z e n le y ic i b ir e tk in lik m i, y o k s a k e s in o la r a k y a r a tıc ı b ir e tk in lik m i? " A lıc ı" , " d ü z e n le y ic i" , " y a ­ r a tı c ı” d e r k e n , n e a n la ş ıld ığ ın ı ta n ım la m a k g e re k ir. " A lıc ı" , te rim in k a b a a n la m ıy la , n e s n e l o la ra k , " g e n e l o la r a k ” v a r o la n , ö n c e siz -s o n ra sız , k esin o la r a k h a r e k e ts iz b i r d ü n y a in a n c ı a n la m ın a g elir. " D ü z e n le y ic i" , " a lıc ı" y a y a k ın d ır : b i r d ü ş ü n c e e tk in liğ i iç e r m e s in e k a r ş ın , b u e tk in lik sın ırlı vc d a r d ır . A m a " y a r a tıc ı" n e a n la m a g e lir? B u sö z c ü k d ış d ü n y a n ın d ü şü n c e ta r a f ın d a n y a r a tıld ığ ın ı m ı g ö s te re c e k ? A m a hangi d ü ş ü n c e s i ta r a f ı n d a n ? T e k b e n c iliğ e (solipsism e) d e h e r id e a liz m b iç im i z o r u n lu d ü ş ü n c e ve k im in d ü şü le b ilir v e g e r ç e k te n o la r a k te k b e n c iliğ e d ü ş e r. T e k b e n c ilik te n ve a y n ı z a m a n d a d ü ş ü n c e y i a lıc ı v e d ü z e n le y ic i b ir e tk in lik d u r u m u n a g e ti­ re n g ö r ü ş te ö r tü k o la r a k iç k in b u lu n a n m e k a n ik g ö rü ş le rd e n d e k u r tu lm a k iç in , s o r u n u " t a r ih s e lc i te r im le r le " k o y m a k , vc a y n ı z a m a n d a fe lse fe n in te m e lin e d e " i s te n c i" ( s o n ç ö z ü m le m e d e p r a tik y a d a p o litik e tk in lik ) , a m a u ssa l, k e y f e b a ğ lı o lm a y a n , n e s n e l ta rih s e l z o r u n lu lu k la r a k a rş ılık d ü ş tü ğ ü ta ö lç ü d e , y a n i, d e r e c e d e r e c e g e r ç e k le ş m e s i sıra s ın d a tü m c i ta r ih in k e n d is i o ld u ğ u ö lç ü d e g e r ç e k le ş e n b ir iste n c i y e r le ş tir m e k g e re k ir. H e r n e d e n li b u is te n ç b a ş la n g ı ç ta b ir te k b ir e y ta r a f ın d a n sim g e te n m işs e d e , u ssa llığ ı, b ü y ü k b ir sa y ı ta r a f ın d a n , h e m d e sü rek li o la ra k b e n im s e n ­ m iş , y a n i, y a p ıs ın â u y g u n b ir c th ik le b ir lik te , b ir k ü ltü r, b ir " s a ğ d u y u " , b ir d ü n y a g ö rü şü d u r u m u n a g e lm iş o lm a s ıy la k a n ıtla n m ış tır . K lasik A lm a n fe lse fe sin e d e ğ in , fe lse fe a lıc ı, o ls a o lsa d ü z e n le y ic i b ir e tk in lik o la r a k , y a n i iıısaıı d ış ın d a n e sn e l o la ra k iş le y e n b ir m e k a n iz m a n ın bilgisi o la ra k ta s a r la n m ış tır . K la s ik A lm a n felsefesi " y a r a tıc ılı k " (crcativita) k a v ra m ın ı g e tird i, a m a id e a lis t v e k u rg u l (spéculatif) b ir a n la m d a , ü y l e g ö rü n ü y o r k i, y a ln ız c a p r a k s is fe lse fe si, k la sik A lm a n fe lse fesi te m e li ü z e r in d e , h e r tü rlü te k b e n c ilik e ğ ilim in d e n s a k ın a r a k , d ü ş ü n c e y i dünya g ö rü şü o la ra k , e n b ü y ü k s a y ı iç in d e y a y ılm ış ( b ö y le b ir y a y ılm a d a u ssa llık ve ta rih s e llik o lm a d a n d ü ş ü n ü le m e z d i) ve e tk in d a v r a n ış k u r a lı d u r u m u n a d ö n ü ş e b ile ­ c e k b iç im d e y a y ılm ış " s a ğ d u y u " o la ra k b e n im s e d iğ i ö lç ü d e , o n u " ta r ih - s e l” le ş tir c r e k , d ü ş ü n c e y e ileri b ir a d ım a t tı r m ı ş t ı r . Yaratıcı, d e m e k k i, e n b ü y ü k s a y ın ın d u y u m s a m a b iç im in i, v e , ö y le y s e , bu e n b ü y ü k sa y ı o lm a d ık ç a d ü ş ü n ü le m e y e n g e r ç e k liğ in t a k e n d irin i d e ğ i ş tir e n b ir d ü şü n c e " g ö r e li" a n la m ın d a a n la ş ılm a lıd ır . B u d ü ş ü n c e n in , k e n d i b a ş ın a , k e n d in d e ve k e n d i i ç i n o la c a k b i r " g e r ç e k lik " d e ğ il, a m a o n u d e ğ iş tir e n in sa n la rla ta rih s e l ilişk i iç in d e b ir g e r ç e k tik o ld u ğ u n u ö ğ r e tm e s i a n la m ın d a d a y a r a ­ tıcı. O.C.. p. -14. F.P.S.,s. 51. 2 _________________ T E O R İY L E P R A T İĞ İN D İY A L E K T İK Ö Z D E Ş L E Ş M E S İ T E O R İ D E N P R A T İĞ E G E Ç İ Ş Y A D A D İY A L E K T İ K K o n u s u " t a r i h ve k a r ş ı- ta r ih ” " S I Ç R A M A 1’ o la n g ü n c e l ta r t ı ş m a n ı n , g e ç e n y ü z y ı­ lın s o n u n d a d o ğ a lc ılık v e o lg u c u lu k te rim le r iy le y ü rü tü lm ü ş b u lu n a n t a r ­ tış m a n ı n , y a n i d o ğ a ile ta r ih in " s ı ç r a m a l a r l a m ı, y o k s a y a ln ız c a a ş a m a lı ve d e r e c e d e r e c e ile rle y e n b ir e v rim e g ö r e m i h a r e k e t e t tik le r i t a r t ış m a s ı­ n ın , m o d e m fe lse fe l k ü ltü r te r im le r iy le b ir y in e le n m e s in d e n b a ş k a b ir ş e y o lm a d ığ ın ı g ö r m e k g e re k ir. A y n ı ta r t ış m a n ın , is t e r d o ğ a l b ilim le r a la n ın ­ d a ( C u v ie r ö ğ r e tis i) , is te r fe lse fe l a la n d a o ls u n (H e g e l fe lse fe si), d a h a ö n c e ­ k i k u ş a k la r ta r a f ı n d a n d a g e liş tirilm iş b u lu n d u ğ u g ö rü lü r. B u s o r u n u n b ü tü n s o m u t ve a n la m lı b e lirtile ri iç in d e b ir ta r ih ç e s i y a p ıls a y d ı, h e r z a m a n t u t u c u l a r ve J a k o b e n le r , ile rle m e c ile r ve g e rile k le r o ld u ğ u iç in , h e r z a m a n g ü n cel o ld u ğ u g ö rü lü rd ü . A m a , b u ta r t ış m a n ın " t e o r i k " a n la m ı, s a n ırım ş u n a d a y a n ıy o r : h e r d ü n y a g ö riişü n d e tı o n a u y g u n d ü ş e n a h lâ k a , h e r "sey r e d a lm a " d a n " e y le m " e , h e r fe ls e fe d e n o n a b a ğ lı b u lu n a n siy a sa l e y le m e " m a n tı k s a l" g e ç iş n o k ta s ın ı g ö s te r ir b u ta r t ış m a . S o n u ç o la r a k , d ü n y a g ö rü ş ü n ü n , s e y r e d a lm a m n ,f e ls e f e n in , d ü n y a y ı d e ğ i ş tir m e y e , p ra k sis i te rs in e ç e v ir m e y e y ö n e ld ik le r i iç in , " g e r ç e k ” d u r u m u n a g e ld ik le ri n o k t a y ı g ö s te ­ rir. B u n d a n d o la y ı d a , p ra k s is fe lse fe sin in te m e l b a ğ ın ın , g ü n c e lle ş tiğ i, a r tı k y a ln ız c a b ir e y le r in k a f a la r ın d a d e ğ il, am a ta rih s e l o la ra k , y a n i to p lu m s a l o la ra k y a ş a d ığ ı, " k e y f e b a ğ lı" o lm a k ta n ç ık ıp z o r u n lu -u ssal • g e r ç e k d u r u m u n a g e ld iğ i n o k ta n ın , iş t e b u r a d a o ld u ğ u S o ru n u ta m da ta rih s e l b ir b a k ım n o k ta s ın d a n s ö y le n e b ilir. g ö rm e k g e re k ir. V a ro la n h e r ş e y e k a r ş ı, b ü tü n u z la ş m a c ılık (co n ven tio n n a lism e) b iç im le r i­ n e k a r ş ı, v b ., s ö z le b a ş k a ld ıra n b ü tü n o N ie tz c h e g il k u k la la r , v a rsın s o n u n ­ d a h e r k e s i tik s in d ir m iş ve k im i d a v ra n ış la rın tü m c id d iy e tin i y o k e tm iş o ls u n la r , k a b u l e d ile b ilir b u , a m a , k e n d i Öz y a r g ıla r ın d a , in sa n y a k a s ın ı k u k la la ra k a p tır m a m a lıd ır. Y a p m a c ık lı d e v iik le re , g e lg e ç y a d a s o y u t ç a ­ lım la ra k a rş ı, ta m d a k işilik ve s o m u t is te n c e d a h a d a g ü ç k a t m a k iç in , sö z le rd e ve d ış d a v r a n ış la rd a ''ö l ç ü l ü ” o lm a z o r u n lu lu ğ u n u n b ilin c in d e b u lu n m a k g e re k ir. A m a b u , b ir " t e o r i ” s o r u n u d e ğ il, b ir ü s lu p s o r u n u d u r . D ünya g ö rü şü n d en p r a tik d a v ra n ış k u r a lın a bu g e ç iş le r in k lasik b iç im i, C a lv in c i a lın y a z ıs ın d a n b a ş la y a r a k , d ü n y a ta rih in d e p r a tik g ir iş k e n ­ liğ e v e rilm iş b u lu n a n e n b ü y ü k b iç im d ir g ib im e a tılım la rd a n b ir in i o r ta y a ç ık a rıv c re n g elir. A y n ı ş e k ild e , b e lirle m e c iliğ in b ü tü n ö b ü r b iç im le ri d e , b e lli b ir u ğ r a k t a , b ir g iriş k e n lik a n la y ış ı ve k o le k tif is te n c in a ş ırı b ir g e rg in liğ i iç in d e , k e n d i g e lişm e le rin i b u lm u ş la r d ır . O .C ..p . 6 6 F .P .S-.s. 77. M A R X V E L E N ÎN T a rih se l b ir d ö n e m in W eltanschauungen 1 iz le y e n ü re tim , k ü ltü rü n ü z e n g in le ş tir e n ve b e s le y e n yeni ü re tim i v e fe lse fe l y ö n e lim i ilk W eltanschaungenl M a rx b ir W eltanschauung y a ra tıc ıs ıd ır, İ l i ç 'i n 2 am a d u r u m u n e d ir? Y a ln ız c a b a ğ ım lı ve a s t b ir d u r u m m u ? B u n u n a ç ık la m a s ı — b ilim ve e y le m in t a k e n d isi o la n — M a rk siz m d e d ir. Ü to p y a d a n b ilim e ve b ilim d e n d e e y le m e g e ç iş . Y ö n e tic i b ir s ın ıfın (y a n i b ir d e v le tin ) k u ru lm a sı, b ir W eltanschauung y a ra tılm a s ı a n la m ın a g elir. " A lm a n p r o le r ta r y a s ı k la sik A lm a n fe lse fe sin in k a l ıtç ıs ıd ır ” f o rm ü ­ lüne g e lin c e , b u fo rm ü lü nasıl a n la m a k g e re k ir? M a rx , d e v le t o lm a y a a d a y b ir s ın ıfın te o ris i d u r u m u n a g e le n fe lse fe sin in is te m iy o r m u y d u ? İ liç ç e k te n ö n e m in e o ld u . İ l i ç 't e n ta rih s e l ro lü n ü b e lir tm e k iç in , s ö z k o n u s u o la n ş e y , b elirli b ir ü lk e d e g er g elen h e g e m o n y a k a v ra m ve o lg u s u n u n felse fel b a ş k a b ir y e r d e a n ış tır m a d a b u lu n d u m . G e r ç e k le ş m iş h e g e m o n ­ y a , b ir f e ls e fe n in g e rç e k e le ş tiris i, o n u n g e rç e k d iy a le k tiğ i a n la m ın a gelir. G ra z ia d c i'n in 2 1 2 3 P rezzo W eltanschauungen: e so p ra p re zzo ' y a A lm a n c a g iriş te y a z d ığ ın ı k a r ş ıla ş tır ın ; "dünya g ö rü şü " a n la m ın a g o io n IV e /ta n s c /ia u u n g s ö z c ü ğ ü n ü n ç o ğ u lu : d iin y a g ö r ü ş le r i. W la d im ir İ liç U ly a n o v : L E N İN G r a z i a d e i , M a r x ü z e r i n d e k i k i t a b ı n d a o n u a n c a k İ s a i le k a r ş ı l a ş t ı r u b i l e n M o n s e n y ö r O l g i a t i 'y e o r a n l a g e r i d e k a l m ı ş t ı r . B ö y l e b i r k a r ş ı l a ş ­ tır m a , y ü k s e k rü tb e li b ir p a p a z iç in , g e r ç e k te n ö d ü n v e r m e n in d o r u ­ ğ u d u r , ç ü n k ü M e s i h ’in t a n r ı s a l n i t e l i ğ i n e i n a n ı r o . (C ram sci'nin n o tu .) M a rx ’i b ü y ü k b ir b ilg in le r d iz is in d e b i r b ir im o la r a k g ö s te rir o . B ü y ü k y a ­ n ılg ı: ö b ü r le r in in h iç b ir i ö z g ü n v e ta m (integrale) b ir d ü n y a g ö rü şü ü r e tm e ­ d i. M a rx , e n te le k tü e l p la n d a , b e lk i y ü z y ılla rc a , y a n i p o lit ik to p lu m u n o r t a ­ d a n k a lk m a s ın a v e " d ü z e n li” to p lu m u n g e liş in e d e ğ in sü re c e k b ir ç a ğ ın b a ş la n g ıc ın ı a ç a r . O n u n d ü n y a g ö rü ş ü a n c a k o z a m a n a ş ıla c a k tır (ö z g ü rlü k k a v ra m ı ta r a f ın d a n a ş ıla n z o r u n lu l u k k a v ra m ı). B ir b a s a m a k la n ım ( h iy e r a r ş i) k u rm ak iç in M a rx ile İ liç 'i ö lç ü p b iç m e k , s a ç m a ve g e re k s iz d ir: ik i e v re y i: a y n ı z a m a n d a h e m tü r d e ş h e m d e a y r ış ık o la n b ilim -e y le m e v r e le r in i d ış a v u r u r la r o n la r. T ıp k ı ta rih s e l b a k ım d a n İsa ile S a in t P a u l a ra s ın d a b ir k o ş u tl u ğ u n s a ç m a o la c a ğ ı g ib i: İsa : W eltanschauung; s a in t P a u l: W elta n sch a u u n g e n ö rg ü tç ü sü , e tk in liğ i, y a y ılm a s ı; h e r ik is i d e a y n ı ö lç ü d e z o r u n lu ve ö y le y s e a y n ı ta rih s e l n ite lik te d ir le r . H ır is tiy a n lığ a , ta rih s e l o la r a k : H ır is tiy a n lık P a u lc ü lü k d e n e b ilir d i, v e b u d e y im d e s o n d e re c e d o ğ r u o lu r d u ( b u o la n a ğ ı y a ln ız c a İ s a 'n ın ta n rıs a llığ ın a o la n in a n ç d ış ta la d ı, a m a b u in a n c ın k e n d isi d e te o r ik d e ğ il, y a ln ız c a ta rih s e l b ir ö ğ e d ir) . O .C ., p . 76. F.P.S.. s. 89. T E O R İ İ L E P R A T İĞ İN S O M U T " Ö Z D E Ş L E Ş M E " S İ H e r e y le m , b ü tü n se l k o le k tif is t e n ç y ığ ın ın a o r a n la , ç e ş i t l i b ir y o ğ u n ­ lu k , b ilin ç v e tü r d e ş lik d e r e c e s in d e e tk ile n m iş ç e ş it li is te n ç le r in s o n u c u o ld u ğ u n a g ö re , b u e y le m e k a r ş ılık d ü ş e n v e ö r tü k b ir b iç im d e b u e y le m d e iç k in b u lu n a n te o r in in d e , a y n ı d e r e c e d e d a ğ ın ık v e a y n ş ı k in a n ç ve b a k ım n o k ta la r ın ın b ir b ir le ş im i o la c a ğ ı a ç ı k t ı r . A m a g e n e d e , b u s ın ırla r v e b u te r im le r iç in d e , te o r i ite p r a ti k a r a s ın d a ta m b ir b ir lik v a rd ır. E ğ e r t e o r iy le p r a tiğ i ö z d e ş le ş tir m e s o r u n u o r t a y a ç ık a r s a , ş u a n la m d a ç ık a r : b e lirli b ir p r a tik ü z e r in e , b u p r a tiğ in k a r a r la ş tır ıc ı ö ğ e le r iy le ö r tü ş e r e k ve o n la rla ö z d e ş le ş e r e k , p r a tiğ i b ü tü n ö ğ e le r i iç in d e d a h a tü r d e ş , d a h a b a ğ la n tılı, d a h a e tk ili b i r d u r u m a g e tir e r e k , y a n i o n a e n b ü y ü k gücü k a z a n d ıra ra k , ey lem d u r u m u n d a k i ta rih se l sü re c i h ız la n d ıra ra k b ir te o ri k u r m a k ; y a d a, b e lli b ir te o r i k k o n u m y ü z ü n d e n , o n u n g e r ç e k le ş m e s i iç in z o r u n lu p r a tik ö ğ e y i ö r g ü tle m e k . T e o r iy le p r a ti ğ in 'ö z d e ş le ş tir ilm e s i e le ş tire l b îr e y le m ­ d ir, p r a ti ğ in u ssal v e z o r u n lu y a d a te o r i n in g e r ç e k ç i ve u ssal o ld u ğ u b u e le ş tire l e y le m ta r a f ın d a n ta n ıtla n ır . T e o r iy le p r a tiğ in g en el o la r a k g e ç iş u ğ r a ğ ı a d ı v e rile n k im i ta rih s e l ö z d e ş liğ i s o r u iıu , u ğ r a k la r d a ö z e llik le i ş t e b u n e d e n le o r ta y a ç ık a r . G e ç iş u ğ r a ğ ı d ö n ü ş ü m d e v in im in in d a h a h ız lı o ld u ğ u v e g e r ç e k lik te , z in c ir le rin d e n b o ş a n m ış b u lu n a n p r a ti k g ü ç le rin e tk ililik v e y a y g ın lık k a z a n m a k iç i n b ir d o ğ r u la m a g e r e k tir d ik le ri b ir u ğ r a k , y a d a te o r ik p r o g ra m la rın : p r a tik d e v in im le r ta r a f ın d a n ö z ü m lc n e b ild ik le r in i, a n c a k b u b iç im d e d a h a p r a tik v e d a h a g e r ç e k b ir d u r u m a g e ld ik le rin i g ö s te rd ik le r i b ir b iç im d e d o ğ ru * ö lç ü d e , o n l a r d a g e r ç e k ç i la n m a k is te y e n te o r ik p ro g ra m la rın ç o ğ a ld ık la r ı b i r u ğ r a k a n la m ın a g elir. O .C .. p . 62. F.P.S., s. 73 1T E O R t—P R A T İK Ç E L Î Ş K Î S t V E S İY A S A L B A Ğ IM L IL IK ... e n te le k tü e l o lg u y la d a v r a n ış k u ra lı a r a s ın d a ç e liş k i o ld u ğ u s ık sık g ö rü lm e z m i? O z a m a n g erç ek d ü n y a g ö rü şü h a n g isi o la c a k : m a n tık sa ) b a k ım d a n e n te le k tü e l o lg u o la r a k o lu m la n m ış b u lu n a n d ü n y a g ö rü ş ü m ü , y o k s a h e r b ir e y in g e r ç e k e tk in liğ in in a ç ın la d ığ ı, b iç im d e i ç k in b u lu n a n d ü n y a g ö rü şü m ü ? V e e t k e n e y le m in d e ö r tü k b ir p lm a k , h e r z a m a n siy a sa l o la r a k e t k e n o lm a k o ld u ğ u n a g ö r e , h e r k e s in g e r ç e k fe lse fe si ta m a ­ m e n s iy a s a s ın d a i ç k in d ir d e n ite m e z m i? D ü şü n c e y le e y le m a r a s ın d a k i b u ç e liş k i, y a n i b ir i sö z le o lu m la n a n , ö b ü rü e d im se l e y le m d e k e n d in i g ö s te ­ r e n ik i d ü n y a g ö rü şü n ü n b ir a r a d a y a ş a m a s ı, h e r z a m a n k ö tü n iy e tte n ile ri g e lm e z . K ö tü n i y e t , t e k te k e le a lın a n h e r b ir e y iç in , y a d a h a t t a az çok k a la b a lık g r u p la r iç in b ile d o y u r u c u b ir a ç ık la m a o la b ilir ; a m a g en e d e ç e liş k i b ü y ü k y ığ ın l a n n b i r y a ş a m b e lir tis in d e o r ta y a ç ı k t ı ğ ı z a m a n , d o y u r u c u d e ğ ild ir : o z a m a n ,) n ite lik te , d a h a t i r k i, to p lu m s a l b ir g r u p de ç e liş k i, z o r u n lu o la ra k , ta r ih s e l- to p lu m s a l d e r in sa v a ş ım la rın d ış a v u r u m u d u r . B u d u r u m d a b u d e m e k ­ (b u g ru p , k e n d i Öz m a lı o la ra k , k e n d in i e y le m ­ ve ö y le y s e z a m a n z a m a n , ra s tla n tıs a l o la ra k , y a n i s ö z k o n u s u g r u p o r g a n ik b ir b ü tü n lü k o la r a k d e v in im e g e ç tiğ i s ıra la rd a g ö s te re n , b a z e n y a l­ n ız c a t o h u m ö zü ş ın ) , d u r u m u n d a b ir d ü n y a g ö rü şü n e sa h ip b u lu n m a s ın a k a r ­ b a ğ lılık ve e n te le k tü e l b a ğ ım lılık n e d e n le riy le , b ir b a ş k a g r u p ta n , -k en d i Öz m a lı o lm a y a n , s ö z le o lu m la d ığ ı v e , " n o r m a l z a m a n d a " , y a n i d a v ­ r a n ış ı b a ğ ım s ız v e ö z e rk li d e ğ il, a m a t a m d a b a ğ lı v e b a ğ ım lı o ld u ğ u z a m a n iz le d iğ i iç in , h e r z a m a n iz le d iğ in i s a n d ığ ı b ir d ü n y a g ö rü şü ö d ü n ç a lm ış tır . Ö y le y s e , fe ls e fe p o litik a d a n k o p a n la m a z v e h a t t a b i r d ü n y a g ö rü şü n ü n se­ ç ilm e v e e le ş tiris in in bilir. b ile p o litik b ir o lg u 'o ld u ğ u d a b ö y le c e g ö s te rile ­ P R A T İK , Ö R T Ü K F E L S E F E V E Ö Z E R K L İĞ İN F E T H İ E tk in y ığ ın a d a m ı p r a t i k o la ra k e t k in lik t e b u lu n u r , a m a , d ü n y a y ı d ö n ü ş tü r d ü ğ ü ö lç ü d e , g e n e d e b ir d ü n y a b ilg isi o la n e tk in liğ in in a ç ık b ir te o r ik b ilin c in e s a h ip d e ğ ild ir . T e o r ik b ilin c i, h a t t a ta rih s e l b a k ım d a n e tk in liğ iy le ç e liş ik b ile o la b ilir . B iri, e tk in liğ in d e ö r tü k o la r a k iç k in ve g e r ç e k liğ in p r a t i k d ö n ü ş tü r ü lm e s in d e o n u iş b irliğ in d e b u lu n d u ğ u h e r k e s le g e r ç e k te n b ir le ş tir e n , ö b ü r ü , g e ç m iş te n a ld ığ ı v e e le ş tiris iz b e n im s e d iğ i, y ü z e y se l o la r a k b e lir tik v e ö z s e l ik i te o r i k b ilin c i ( y a d a ç e liş ik b ir b ilin ­ c i) o ld u ğ u s ö y le n e b ilir . B u " s ö z e l" g ö rü ş , g e n e d e ö n e m s iz d e ğ ild ir : b e l ir ­ li b ir to p lu m s a l g r u p la b a ğ l a r k u r a r , m o r a l d a v r a n ış ü s r ih d e , is te n c in y ö n ü ü z e rin d e , b ilin ç ç e liş k ile r in in h iç b ir k a ra r, h i ç b i r seçm e o la n a ğ ı v e rm e d ik le ri, v e m o r a l v e p o lit ik b ir e d ilg e n lik d u r u m u n a y o l a ç tık la r ı b ir n o k ta y a d e ğ in e r iş e b iie n a z ç o k g ü çlü b ir b iç im d e e t k id e b u lu n u r , ö y l e y ­ se, k e n d i k e n d in in e le ş tir e l k a v r a n ış ı, g e r ç e k ü z e rin d e k i k e n d i ö z b ilin c i­ n in ü stü n b ir h a z ır la n ış m a e r iş m e k ü z e re , ö n c e e t h ik , s o n r a d a p o litik a la n ­ d a , k a r ş ı t y ö n le r d e k i b i r s iy a s a l " h e g e m o n y a la r" sa v a ş ım ı a r a s ın d a g e r ç e k ­ le ş in B e lirli b ir h e g e m o n ik g ü cü n b ir ö ğ esi o lm a b ilin c i ( y a n i siy a sa l b ilin ç ) , te o r iy le p r a tiğ in e n s o n u n d a b ir le ş tik le r i ile rle y ic i b ir Ö zb ilin ce (antoconscience) e r iş m e n in ilk a ş a m a s ıd ır. T e o r iy le p r a ti ğ in b ir liğ i d e , Ö y ley se, m e k a n ik b i r v e ri d e ğ il, a m a , te m e l v e ilk e l e v re si h e m e n h e m e n iç g ü d ü sel " a y r ı lık " v e " k o p m a " d u y g u s u n d a , b a ğ ım s ız lık d u y g u s u n d a b u lu n a n , v e b a ğ la n tılı ve b ir le ş tir ic i b i r d ü n y a g ö rü ş ü n ü n g e r ç e k ve e k s ik ­ siz b ir iy e liğ in e (possession) d e k ile rle y e n ta rih s e l b ir o lu ş t u r . O .C ..p . 28. F .P .S., s. 32. M E K A N İS T T E O R İ - P R A T İK İ L İ Ş K İ L E R İ A N L A Y I Ş I V E A Y D IN L A R S O R U N U B u n u n la b i tl ik te , p r a k s is fe ls e fe s in in e n y e n i g e liş m e le r in d e , te o r iy le p r a tiğ in b ir liğ i k a v r a m ın ın d e r in le ş tirilm e s i h e n ü z a n c a k b ir b a ş la n g ıç m e ş i n d e d i r : te o r id e n p r a t i ğ i n " t a m a m la y ıc r 's ı, " y e d e k p a r ç a " s ı o la ra k , p r a tiğ in h iz m e tç is i o la r a k s ö z e d ild iğ in e g ö re , m e k a n iz m k a lın tıla n v a rlık ­ ların ı s ü r d ü rm e k te d ir le r . B u s o r u n u n d a ta rih s e l o la r a k , y a n i a y d ın la r s iy a ­ sal s o r u n u n u n b ir g ö rü n ü m ü o la r a k k o n m a s ı g e r e k tiğ i, d o ğ r u g ib i g ö rü n ü y o r. E le ş tir e l ö z b ilin ç , ta rih s e l v e siy a sal b a k ım d a n , s e ç k in b ir a y d ın la r g r u b u ­ n u n , b ir a y d ın la r s e ç k in in in y a r a tılm a s ı (g e n iş a n la m d a ) ö rg ü tle n m e d ik ç e ve b a ğ ım s ız a n la m ın a g e lir: b ir in sa n y ığ ın ı " k e n d iliğ in d e n " k e n d in i " g ö s te r m e z " b ir d u r u m a g e le m e z , v e a y d ın la r o lm a d ık ç a , y a n i Ö rg ü tçü le r ve y ö n e t ic i le r o lm a d ık ç a , te o r i - p r a ti k g r u b u n u n te o r i k g ö rü n ü m ü e n te le k ­ tü e l v e fe lse fe l h a z ır la m a d a " u z m a n la ş m ış " b ir k iş ile r k a tm a n ı iç in d e k e n ­ d in i s o m u t o la r a k g ö s te r m e d ik ç e d e , ö r g ü t y o k t u r . A m a , b u a y d ın la r y a ­ r a t m a s ü re c i, u z u n , g ü ç , y ığ ın ın " b a ğ lılığ ı" n ın (v e y ığ ın ın tü m k ü ttü r o la y ı­ n ın g e liş m e s in e k a tılm a ve iş b irliğ in in b a ş la n g ı ç ta a ld ığ ı b iç im , b a ğ lılık v e d is ip lin d ir ) k im i k e z s e r t b ir s ın a m a d a n g e ç tiğ i, ç e liş k ile r , ile r le m e v e g e rile m e le r, d a ğ ılm a ve y e n id e n to p la n m a la r la d o lu b i r s ü r e ç tir . G e lişm e sü rec i b i r a y d ı n la r - y ığ ın d iy a le k tiğ in e b a ğ lıd ır ; a y d ı n la r k a tm a n ı n ic e l ve n ite l b a k ım d a n g e liş ir, a m a , a y d ın la r k a tm a n ın ın y e n i b ir " g e n iş li k ” ve y e n i b ir k a r m a ş ık lığ a d o ğ r u h e r s ıç r a y ış ı, b a s it in s a n la r y ığ ın ın ın , u z m a n a y d ın la r k a tm a n ı y ö n ü n d e , b ire y s e l v e h a t ta a z ç o k ö n e m li g ru p sa l u ç l a r a r a c ıy la , k ü ltü rü n y ü k s e k d ü z e y le rin e d o ğ r u y ü k s e le n v e a y n ı zam anda k e n d i e t k i a la n u u d a g e n iş le te n , b e n z e r b ir d e v in im in e b a ğ lıd ır . A m a , s ü r e ç te y ığ ın la a y d ın la r ( is te r a r a la r ın d a n k im ile r i, is te rs e b i r g r u p ) a r a s ın d a b ir k o p m a , b ir iliş k iy i y itir m e , ve d o la y ıs ıy la " y e d e k p a r ç a " , ta m a m la y ıc ı, b a ğ ım lı iz le n im in in k e n d in i g ö s te rd iğ i a n la r tk i Ö ğ ey i y a ln ız c a a y ırt e tm e k le k a lm a y ıp , b ö ld ü k te n , a y ır d ık ta n s o n r a , öğesi s ü re k li o la r a k y in e le n irle r , ( s a lt m e k a n ik v e s a y m a c a iş le m ) te o r i- p r a tik g r u b u n u n " p r a t i k " ü z e r in d e d ir e n m e k , g ö re c e ilk e l b ir ta r ih s e l e v r e d e n , h e n ü z e k o n o - m ik - k o r p o r a tif b ir e v re d e n g e ç ild iğ i a n la m ın a g elir. " Y a p ı" n ın g en e l ç e r ç e ­ v e s in in n ic e l o la r a k d ö n ü ş tü ğ ü ve b u n a u y g u n ü s ty a p ı- n ite liğ in o r ta y a ç ı k ­ m a y a h a z tr la n d ığ ı,a m a h e n ü z o r g a n ik o la r a k b iç im le n m e d iğ i b ir e v r e d ir b u . Parti ya da "k o l e k tif a yd ın ". S iy asa l p a r tile r in , ö zse l o la ra k d ü n y a g ö r ü ş le r in e u y g u n e t h ik v e p o li­ t ik a y ı h a z ır la d ık la r ı ve s o n u n d a b u g ö r ü ş le r in ta rih s e l " d e n e y im c ile r i" o la ra k işle v g ö rd ü k le ri k a d a rıy la , d ü n y a g ö rü ş le rin in h a z ır la n m a v e y a ­ y ılm a sı iş in d e m o d e r n d ü n y a d a ta ş ıd ık la r ı ö n e m v e a n la m ı b e l ir tm e k g e re ­ k ir. P a r tile r e tk in y ığ ın ı b ire y s e l o la r a k s e ç e r le r ve s e ç m e p r a ti k a la n d a o ld u ğ u d e n li te o r ik a la n d a d a v e b u n a b a ğ lı o la r a k , te o r i ile p r a tik a ra s ın ­ d a , g ö rü ş d a h a d irim se l ve k ö k te n c i b iç im d e y e n ilik g e tir d iğ i ve esk i d ü ş ü n ­ ce b iç im le r in in u z la ş m a z k a r ş ıtı o la r a k g ö rü n d ü ğ ü o r a n d a s ık ıla ş a n b i r iliş ­ k iy le y a p ılır. B ö y le c c , e n te le k tü e l, ta m v e b ü tü n c ü l (totalitaires) y e n i g ö ­ r ü ş le r in p a r tile r ta r a f ın d a n h a z ır la n d ık la r ı, y a n i p a r tile r in , g e r ç e k ta rih s e l a ir e ç o la r a k , te o r iy le p r a tiğ in b irle ş m e p o ta s ı o ld u k la r ı s ö y le n e b ilir , ve p a r tin in " l a b o u r p a r t y " tip in e g ö re d e ğ il, a m a b ire y se l k a tılm a la r a ra c ıy la o lu ş m a s ın ın n e d e n li z o r u n lu o ld u ğ u d a a n la ş ılır ; ç iin k ü , h e r n e d e n li " e k o n o m ik b a k ım d a n e t k in tü m y ığ ın " ı o r g a n ik o la ra k y ö n e tm e s ö z k o n u ­ su y sa d a , o n u e s k i ç iz g e le re ( ş e m a la ra ) g ö re d e ğ il, a m a y e n ilik y a p a r a k y ö n e tm e k s ö z k o n u s u d u r , v e y e n ilik d e , b a ş la n g ıç d ö n e m le r in d e , a n c a k , in sa n a l e t k i n l i k t e ö r tü k o la r a k iç k in b u lu n a n g ö rü ş , b e lli b ir ö tç ü d e , k e n ­ d isi iç i n d a h a o z a m a n d a n b a ğ la n tılı v e d iz g eli-g ü n c el b ilin ç , k e s in ve a ç ık is te n ç d u r u m u n a g e lm iş b ir se çk in a ra c ılığ ıy la y ığ ın s a l b ir n ite lik k a z a ­ n a b ilir. P ra k s is fe ls e fe s in in e n y e n i g e liş m e le rin in o r t a y a ç ı k t ı k t ı k l a n t a r t ı ş ­ m a d a (C ultura y a z a r la rın d a n D .S . M irs k i'n in b ir m a k a le s in d e ö z e tle n m iş b u lu n a n ta r t ış m a ) b u e v r e le r d e n b irin i ird e le m e k o la n a k lıd ır. S a lt d ış s a l m e k a n is t b i r g ö r ü ş te n e y le m c i (aetiviste) b ir g ö r ü ş e : b ir e ş im e h e n ü z k e n d i ta m a n la m ı v e r ilm e m e k le b ir lik te , te o r iy le p r a tiğ in b ir liğ in in d o ğ r u b ir k a v ­ r a y ış ın a , s a p ta n m ış g ö rü ş e g e ç iş in b u lu n d u ğ u g ib i, d a h a ç o k y a k la ş a n e y le m c i b ir n a s ıl g e r ç e k le ş tiğ i g ö rü leb ilir. B e lirle n im c i, y a z g ıc ı, m e k a ­ n is t ö ğ e n in , n asıl p ra k s is fe lse fe sin in d o la y m ış ız b ir İd e o lo jik " a ro m a " 5 i, b e lirli to p lu m s a l k a tm a n la r ın " a s t " n ite liğ in in z o r u n lu d u r u m a g e tir d iğ i ve ta rih s e l o la r a k d o ğ r u la d ığ ı b ir d in ve u y a rıc ı ( a m a u y u ş tu r u c u m a d d e le r g ib i u y a n c ı) b iç im i o ld u ğ u g ö z le m le n e b ilir. O.C., p. 31. F .P.S., s. 35. _______________________________________________________ 3 __________________________________ — "D EM OK RATİK F İL O Z O F "U N FE L SE FE L ETK İN LİĞ İ Ö Ğ R E T M E N ” V E ’’Ö Ğ R E N C İ L E R " B ir koz fe lse fe d ü n y a g ö rü şü o la ra k , ve fe lse fc i e tk in lik d e a r tık y a ln ız c a b ir sis te m iç e r is in d e b a ğ la n tılı .k a v ra m la rın ' ’b ir e y s e l’' h a z ır la n ­ m ası o la ra k d e ğ il, a m a a y n c a ve ö z e llik le , h a lk " a n la y ış " ı m d ö n ü ş tü r m e y i ve, fe lse fel y e n ilik le r s o m u t o la ra k , y a n i ta rih s e l ve to p lu m s a l o la r a k tü m e l d u r u m a g e le c e k le ri ö lç ü d e , k e n d ile r in i " ta r ih s e l o la r a k d o ğ r u " g ö s­ te r e c e k fe lse fe l y e n ilik le ri y a y m a y ı a m a ç la y a n k ü ltü re l sa v a ş ım o la ra k k o n u ld u k ta n s o n r a — d il v e d ille r s o r u n u , " t e k n ik o la r a k " b ir in c i p la n a k o n u lm a lıd ır. P ra g m a c ıla rın b u k o n u d a y a y ım la d ık la rın ı* ' b ir d a h a g ö z d e n g e ç irm e k g e re k e c e k . F elsefel e tk in lik ve d il V a ila ti ile ö b ü r p ra g m a c ıla rın dil a n la y ış ın ın k a b u l e d ile b ilir o lm a d ığ ı­ n ın s ö y le n e b ile c e ğ in i s a n ıy o r u m ; a m a g e n e d e , g e r ç e k g e re k lik le ri d u y m u ş v e, h e r ne d e n li s o r u n la n koym a ve çözüm ünü v e rm e b a ş a n s ın ı g ö s te re m e s e le r d e , o n la rı y a k la ş ık b ir d o ğ r u lu k la " b e tim le m i ş " e b e n z iy o r ­ lar. " D i l " s ö z c ü ğ ü n ü n , n e z a m a n d a n e d e u z a m d a " t e k " b ir ş e y i ö n g e r e k tir m e y e n , ö z s e l o la r a k k o le k tif b ir a n la m ı o ld u ğ u s ö y le n e b ilir g ib i g ö rü n ü y o r. D il, k ü ltü r ve ( h a t t a o r t a k d u y u d ü z e y in d e ) fe lse fe a n la m ın a d a g e lir v e, d o la y ıs ıy la , " d i l " o lg u su g e r ç e k lik te a z ç o k o r g a n ik b iç im d e b a ğ la n tılı 1 G . V A I L A T I 'n i n S eritti'sin e ( Y a z ı l a r ) ( F l o r a n s a , 1 9 1 1 ) v e b a ş k a l a r ı a r a s ı n d a , II linguaggio c o m e ostacolo alla elim in a zio n e d i co n tra sti illu so ri'â n e ( A l d a t ı c ı ç a t ı ş m a l a r ı n d ı ş a r d a b ı r a k ı l m a s ı n a e n g e l o l a r a k d il) b a k ın ız . (G ram sei'nin n o tu ). ve e şg ü d ü m lü b ir o lg u la r ç o k l u ğ u d u r : e n k e n d in e ö zg ü s o n u n d a , k o n u ş a n h e r v arlığ ın k iş is e l b ir d ili, y a n i k e n d in e özgü b ir d ü ş ü n c e ve d u y m a b i­ ç im i o ld u ğ u s ö y le n e b ilir . K ü ltü r, ç e ş itli d e r e c e le r in d e , a n la tım b a k ım ın ­ d a n iliş k ile ri a z ç o k b a ş a r ılı o la n , a r a la r ın d a ç e ş itli o r a n la r d a a n la ş a n v b ., k a la b a lık k a tm a n la r o la ra k d ü z e n le n m iş az ç o k b ü y ü k b ir s a y ıd a k i b ire y le ri b ir le ş tir ir . O rta k d ild e y a n s ıy a n ve p ra g m a c ıla rın ird e le d ik le ri o " e n g e l" ve o " y a n ılg ı n e d e n le r i" n i ü r e te n le r , iş t e b u ta r ih s e l- to p lu m sal a y r ım la r ve a y r ılık la r d ır . "K ültürel uğrak " in ö n em i. B u n d a n , " k ü ltü re l u ğ r a k " ın p r a tik ( k o le k tif ) e tk in lik te d e ö n e m ta ş ı­ d ığ ı s o n u c u ç ık a r ılır : h e r ta rih s e l e y le m a n c a k " k o l e k t i f in s a n " ta r a f ın d a n g e r ç e k le ş tir ile b ilir, y a n i a m a ç la n a y rış ık ”o la n b ü y ü k b ir s a y ıd a k i is te n c in , ( e n te le k tü e l te m e lin tu tk u d u ru m u n a g e le b ile c e ğ i ö lç ü d e k ö k le ş m iş , ö z ü m le n m iş , y a ş a n m ış o lm a sı s o n u c u n u v ere n g en e l ve tik e l, g e ç ic i o la ­ ra k — h e y e c a n a ra c ıy la — e tk ili y a d a sü re k li) a y n ı v e o r t a k b ir d ü n y a g ö rü şü te m e lin d e , a y n ı b i r e re ğ e e r iş m e k ü z e re k a y n a ş m a s ın a y o l a ç a n " k ü ltü re l • to p lu m s a l" b i r b ir liğ e e r iş ilm iş b u lu n m a s ın ı g e r e k tir ir. İ ş le r b ö y le o ld u ğ u n a g ö r e , g e n e l o la ra k d il s o r u n u n u n , y a n i a y n ı b ir k ü ltü re l " o r t a m " a k o l e k t i f o la r a k e r iş m e o la n a ğ ın ın ö n e m i, a n la şılır. B u s o r u n , e ğ itb ilim s e l (pédagogique) ö ğ r e ti ve u y g u la m a ü z e rin d e k i m o d e m g ö rü ş le re y a k l a ş t ın la b i lir ve y a k la ş tır ılm a lıd ır d a . B u g ö rü ş le re g ö re , ö ğ r e tm e n le ö ğ ren c i a ra s ın d a k i iliş k i, k a rşılık lı b a ğ ın tıla r d a n o lu ş a n e t k in b ir iliş k id ir ve ö y le y s e h e r ö ğ r e tm e n h e r z a m a n ö ğ r e n c i, h e r ö ğ r e n c i d e h e r z a m a n ö ğ r e tm e n d ir . A m a , e ğ itb ilim s e l iliş k i, y e n i k u ş a k la n n e sk ile rle bağ k u r d u k la r ı v e, ta r ih s e l ve k ü ltü re l b a k ım d a n ü stü n , u y g u n b ir k iş ilik " o lg u n la ş tır a r a k " ve g e liş tire re k , o n l a n n ta rih ­ sel b a k ım d a n z o r u n lu d e n e y im ve d e ğ e rle rin i s o ğ u r d u k la r ı, ta m a n la ­ m ıy la o k u la d e ğ g in iliş k ile rle s ın ırla n d ırıla m a z . G e n e l o la ra k h e r t o p lu m ­ d a , v e , ö b ü r b ir e y le r k a r ş ıs ın d a h e r b ir e y iç in , a y d ın ve a y d ın o lm a y a n ç e v r e le r a r a s ın d a , h ü k ü m e t e d e n le rle h ü k ü m e t e d ile n le r a ra s ın d a , seçk in ler­ le o n la n iz le y e n le r a ra s ın d a , y ö n e tic ile r le y ö n e tile n le r a ra s ın d a , Ö ncüyle to p lu lu k a r a s ın d a , b u ilişk i m e v c u ttu r . H e r " h e g e m o n y a " ilişk isi, z o r u n lu o la ra k e ğ itb ilim s e l b ir iliş k id ir v e k e n d in i y a ln ız c a b i r u lu s iç e r is in d e , o n u o l u ş t u r a n ç e ş it li g ü ç le r a ra s ın d a d e ğ il, a m a u lu sla ra ra sı v e d ü n y a ö lç ü s ü n d e u lu sa l ve a n a k a ra s a l u y g a r lık b ü tü n lü k le ri ( co m p le xe s) a r a s ın d a d a g ö s te rir. a n la y a n , o n l a n a ç ık la y a n ve b e lirli b ir ta rih s e l d u r u m i ç in d e o n la n d o ğ r u ­ la y a n g e r ç e k b ir a y d ın o la b ile c e ğ in i s a n m a y a d a y a n ır ; b u t u t k u o lm a d ık ç a , y a n i a y d ın la r la u lu s -h a lk a ra s ın d a b i r d u y g u s a l b a ğ la n tı o lm a d ık ç a , ta rih p o litik a y a p ıla m a z . B ö y le b ir b a ğ ın y o k lu ğ u n d a , a y d ın ın u lu s-h a lk la ilişk ile ri s a lt b ü r o k r a tik , b iç im s e l n ite lik te iliş k ile r d u r u m u n a in d ir g e n ir ­ le r; a y d ın la r ( o rg a n ik m e r k e z iy e tç ilik a d ı v e rile n ) b ir k a s t y a d a b ir p a p a z ­ la r sın ıfı d u r u m u n a g e lirle r. E ğ e r a y d ın la r la u lu s -h a lk a r a s ın d a k i, y ö n e te n le r le y ö n e tile n le r a ra s ın ­ d a k i ~ h ü k ü m e t e d e n le rle hüküm et e d ile n le r a ra s ın d a k i — iliş k i, iç in d e tu tk u d u y g u n u n a n la y ış ve ö y le y s e (m e k a n ik o la ra k d e ğ il, a m a c a n lı b ir b iç im d e ) b ilg i d u r u m u n a g e ld iğ i o r g a n ik b ir k a tılm a (adhésion organique) ta r a f ın d a n b e lir le n m iş s e , o z a m a n , v e y a ln ız c a b u k o ş u lla , te m s il ilişk isi o la n b ir iliş k i v a rd ır ve h ü k ü m e t e d ile n le r le h ü k ü m e t e d e n le r a r a s ın d a , y ö n e tile n le r le y ö n e t e n le r a ra s ın d a , o lu r , y a n i te k to p lu m s a l g ü ç o la n iş t e o z a m a n b ire y s e l ö ğ e le r d e ğ iş im i to p lu y a ş a m (la vie dbnsem bie) g e r ç e k ­ le ş ir ; " ta r ih s e l b l o k " , iş t e o z a m a n k u r u lu r. O .C .,p . 120. F.P.S . , s. 145. H A S M IN E L E Ş T İ R İ L M E S İ V E A N L A Ş IL M A S I E le ş tire l-ta rih s e l s o r u n la r k o n u ld u ğ u z a m a n , b ilim se l t a r t ış m a y ı, b ir s a n ık la , ro lü g e re ğ i, s a n ığ ın s u ç lu ve o r ta d a n k a ld ın lm a y a d e ğ im li o ld u ­ ğ u n u ta n ıtla m a s ı g e re k e n b ir sa v c ın ın b u lu n d u ğ u tü z e l (a d li) b ir s ü re ç o la ­ r a k a n la m a m a k g e re k ir. B ilim sel ta r t ış m a d a , ö n e m li o la n ın a r a ş tır ılm a s ı v e d o ğ ru n u n b ilim in ile rle m e si o ld u ğ u v a rs a y ıld ığ ın a g ö re , d a h a " ile r i" o ld u ğ u n u g ö s te r m e n in y o lu , h a s m ın , b a ğ ım lı b ir u ğ r a k o la ra k d a o lsa , in ­ sa n ın k e n d i ö z d ü ş ü n c e y a p ıs ın a k a tm a s ı g e re k e n b ir g e re k liğ i y a n s ıta b il­ d iğ i g ö rü şü n ü b e n im s e m e k tir. H a sm ın (v e b a z e n , b ü tü n g e ç m iş d ü şü n c e h asım o la r a k o r ta y a ç ı k a r ) k o n u m ve n e d e n le rin i g e r ç e k ç i o la r a k a n la m a k v e d e ğ e r le n d ir m e k , k e n d in i id e o lo jile r in ( te r im in k ö tü a n la m ın d a , gözii b a ğ lı id e o lo jik b a ğ n a z lık a n la m ın d a id e o lo jile rin ) h a p is h a n e s in d e n k u r ta r ­ m a k , b ilim se l a r a ş tır m a d a te k v e rim li b a k ım b i r b a k ım n o k ta s ın d a y e r a lm a k a n la m ın a g elir. n o k ta s ı o la n " e le ş tir e l" E L E Ş T İ R E L E T K İ N L İĞ İ N A M A Ç V E A R A Ç L A R I H a s ım la n n ı e n a lık la r v e e n y a v a n la r a ra s ın d a n s e ç m e k , y a d a hasım * la n m n g ö rü ş le ri a r a s ın d a n e n ö n e m s iz le ri v e e n g e lişig ü z e lle rin i s e ç m e k ve ik in c il y a d a a ta g ö r ü ş le r in d e n b ir i y ık ıld ığ ı iç in h a s m ın ''ta m a m e n " " y ı k ıld ığ ı " n ı, y a d a ü ç ü n c ü d ö r d ü n c ü d e r e c e d e n s a v u n u c u la rın ın te o r ik y e te rs iz liğ i g ö s te rild iğ i iç in b ir id e o lo ji y a d a b ir ö ğ r e ti n in y ık ıld ığ ın ı su g ö tü r m e z s a n m a k , " p e k b ilim s e l" , y a d a y a ln ız c a " p e k c i d d i" d e ğ ild ir , ö t e y a n d a n , " b a s ım la r ın a k a r ş ı h a k b ilir o lm a k g e r e k ir " , ş u a n la m d a ki g e r ç e k te n n e d e m e k is te d ik le r in i a n la m a y a ç a lış m a k ve d e d ik le r in in yüzey* sel ve d o la y s ız a n la m la n ü z e rin d e , h e m d e b elli b ir k ö tü c ü lü k le , d u r m a m a k g e re k ir. B ü tü n b u n la r , h iç k u ş k u s u z , b ü tü n o la n a k la rla v e n e o lu r s a o ls u n ç e v re s in d e k im s e b ır a k m a m a k d e ğ i l, a m a ta r tış m a n ın v e o k u r la n n ı n düze* y in i y ü k s e ltm e k e re k o la ra k s a p ta n ırs a , b ö y le d ir . M ilita n , g irişe b ile c e ğ i t a r t ış m a la r sıra s ın d a , k e n d i ö z g ö rü ş ü n ü , y a ln ız c a " y e tk e li" ("a u to rita ire ") y ö n te m le y a d a " h e y e c a n " la in a n d ır a b ile c e k y o n tu lm a m ış ve h a z ırlık s ız k iş ile r le d e ğ il, a m a y e te n e k li ve a k ıllı b a s ım la rla ta r tış m a lı v e o n la r a k a r ş ı s a v u n m a lıd ır, g ö rü şü n ü b e n im s e m e k g e re k ir. Y an ılg ı o la n a ğ ın ı b ilm e k v e d o ğ r u la y a b ilm e k , o lu m la y a - a m a , b u n u s a v u n u la n g ö rü şü s a v u n m a k ta k u s u r e tm e d e n y a p a b ilm e k g e r e k ir; ç ü n k ü , 'asıl ö n e m li o la n , ş u y a d a b u k iş in in g ö rü ş ü d e ğ il, a m a to p lu m s a l b ir ö ğ e , to p lu m s a l b ir g ü ç o la n , k o le k ­ t i f d ıır u m a g e lm iş b u lu n a n o g ö r ü ş le r b ü tü n lü ğ ü d ü r; b u g ö rü ş le ri se rg ile ­ y e n c n te m s il e d ic i te o ris y e n le rle , y ü k s e k d ü şü n c e le ri v e h a t t a d o ğ r u d a n ç ık a r g ö z e tm e m e le r i n e d e n iy le s o n d e r e c e s a y g ıd e ğ e r k iş ile r o la n b u h asım la rla s a v a ş a ra k , iş t e b u g ö r ü ş le r b ü tü n lü ğ ü n ü n ç ü rü tü lm e si g e re k ir. V e b u n u y a p a r k e n d e , b ö y le c e b u g ö rü ş le re k a r ş ılık d ü ş e n to p lu m s a l ö ğ e v e t o p l u m ­ sa l g ü cü n " y ık ıld ığ ı" d e ğ il ( a y d ın lık la r y ü zy ılı tü rü n d e a n u s ç u lu k o lu r d u b u ) , a m a y a ln ız c a ; 1 ) k e n d i ö z s a fla rın d a k i a y n m ve b ö lü n m e a n la y ış ın ın k o r u n m a ve p e k iş tir ilm e s in e ; 2 ) k e n d in d e n o la n la r a , o n l a n n k e n d i ö z y a ­ ş a m k o ş u lla r ın a k a r ş ılık d ü ş e n g e r ç e k b i r ö z g ü n ö ğ r e tiy i s o ğ u r m a ve c a n ­ la n d ırm a o la n a ğ ı v e re n d ü şü n ü lm e lid ir. b i r a la n ın y a r a tılm a s ın a k a tk ıd a b u lu n u ld u ğ u K a rş ım ız a b i r s o n ı n ç ık ıy o r : t e n i n e 2 , y a ln ız c a h a s ım b ir k o n u m a s a h ip b ü y ü k a y d ın la r a y ö n e lm e k , v e ik in c i d e r e c e d e k i a y d ı n la n , h a z ır lo p tü m c e le r) y in e le y ip d u r a n la rı b ir y a n a b ır a k m a k g e re k m e z m iy d i? K o la y sö z e l u t k u la r ( ç ü n k ü , g e r ç e k u t k u l a r s ö z k o n u s u d e ğ il) k a z a n m a k İçin y a ln ız c a e n g ü ç s ü z le re k a rş ı v e h a t t a d iy e lim e n g ü çsü z ( y a d a e n g ü ç sü z le r ta r a f ın d a n e n b e c e rik s iz c e s a v u n u lm u ş b u lu n a n ) k o n u m la r a k a r ş ı s a v a ş ım v e rm e k iste n d iğ i iz le n im i e d in iliy o r . İ d e o lo jik b i r c e p h e y le p o litik - m ilite r b ir c e p h e a r a s ın d a (b iç im s e l ve e ğ r e tile m e li b i r b e n z e r lik te n b a ş k a ) h e r ­ h a n g i b i r b e n z e r lik o ld u ğ u s a n ılıy o r. P o litik ve m ilite r s a v a ş ım d a , d ü ş m a ­ n ın cn g ü çsü z y a r d ım c ıla n n ın , v b . d tş a r d a b ıra k ılm a s ıy la , b u n la rın k a r ş ıs ın d a k i b ir lik le r b a ş k a y e r d e s a v a ş a b ile c e k le rin e g ö re , e n y ü k s e k g ü ç­ le rle e n g ü çlü n o k ta y a k a r ş ı s a ld ırıy a g ir iş e b ile c e k d u r u m a g e lm e k ü ze re, e n d a y a n ık s ız n o k t a l a n ç ö k e r tm e y e d a y a n a n ta k tiğ i k u lla n m a k y e r in d e o la b ilir. P o litik b ir değer v e m ilite r u tk u la r , k im i s ın ır la r iç e r is in d e , sü re k li v e tü m e l ta ş ır la r ve s tr a t e ji k ere ğ e, h erk e s iç in o rta k s o n u ç la r la , k e s in b ir b iç im d e e r iş ile b ilir . İd e o lo jik c e p h e d e y s e , te r s in e , y a r d ım c ıla n n ve ik in c i d e r e c e d e y a n d a ş la n n y e n ilg isi, h e m e n h e m e n s a v s a n a b ilir b ir ö n e m t a ş ı r ; d a r b e le r in i e n s e ç k in le r e a y ır m a k g e re k e n b ir s a v a ş ım d ır b u . Y o k sa , g a z e te k ita p la , k ü ç ü k g ü n lü k p o le m ik d e b ilim se l ç a lış m a y la k a n ş t ı n l ı r ; ik in c i d e r e c e d e k i h a s ım la n , g a z e te le rin iş i o la n p o le m iğ in b itm e z tü k e n m e z k a z ü is tiğ in e b ır a k m a k g e re k ir. Y e n i b i r b ilim , k e n d i b a ş a r ı ve tü k e n m e z d ir ilik k a n ıtın ı, k a r ş ı t e ğ i­ lim le rin büyük s a v u n u c u la rın a m eydan z a m a n , o n la r ın k o y m u ş b u lu n d u k la r ı okum ayı b ild iğ in i g ö s te rd iğ i d irim s e l s o r u n la r ı k e n d i ö z o la n a k ­ la rıy la ç ö z d ü ğ ü , y a d a b u tü rlü s o r u n la r ın d ü z m e c e s o r u n la r o ld u k la r ın ı ta r t ış m a g ö tü rm e z b i r b iç im d e g ö s te rd iğ i z a m a n , v erir. G e r ç i, b e lli b ir ta rih s e l d ö n e m v e b e lli b ir t o p lu m , d a h a ç o k a y d ın la n n o rta la m a s ı t a r a f ı n d a n , ö y le y s e o r ta l a m a k iş ile r ta r a f ı n d a n sim g e le n irle r, a m a , y a y g ın id e o lo ji, y rğ m s a l id e o lo ji, b ilim se l y a p ıtla r d a n , s o n u ç o la ra k o n la n n g e r ç e k d a y a n a k la r ı o la n b ü y ü k felse fel b ir e ş im le r d e n a y ı r t e d il­ m e lid ir; v e b u s o n u n c u la r d a , y a d o ğ r u o lm a d ık ta n ta n ıtla n a r a k o lu m s u z b ir b iç im d e , y a d a k a r ş ıl a n n a d a h a ü s tü n b i r ö n e m ve d a h a ü s tü n b ir a n la m t a ş ıy a n fe lse fe l b ir e ş im le r ç ık a r ıla r a k , o lu m lu b ir b iç im d e , a ç ı k ç a a ş ıim a - 2 B U H Â R lN 'in M arksist T o p lu m b ilim E lkitabı ad lı y a p ıtın d a y a p tığ ı­ n ın te rs in e . lıd ıriar. E lkita b t o k u n u rk e n » in s a n k e n d in i a y ış ığ ı y ü z ü n d e n u y u y a m a y a n , vc te d ir g in e d ic i ış ığ ı b ö y lc c c a z a lta c a ğ ın a y a d a y o k e d e c e ğ in e inanıp » e lin d e n g e ld iğ in c e ç o k a t e ş b ö c e ğ i ö ld ü r m e k iç in k e n d in i p a r a la y a n b ir in in k a r ş ıs ın d a s a n ıy o r. O .C .,p . 135. F .P .$ .,s. 162. t a r ih s e l o l a n a k l a r , m o r a l y ü k ü m v e so m u t ÖZGÜRLÜK B ir ta rih s e l m a te r y a liz m a h lâ k ın ın b ilim se l te m e li, b a n a k a lırs a , " t o p ­ lu m k e n d in e s o n u ç la n d ırılm a la r ı iç in g e r ç e k le ş m e k o ş u lla r ın ın h e n ü z v a ro lm a d ığ ı g ö re v le r s a p ta m a z " o lu m la m a s ın d a a r a n m a lıd ır . E ğ e r k o ş u lla r v arsa , " g ö r e v le r in s o n u ç la n d ırılm a s ı " ö d e v " d u ru m u n a gelir, " is te n ç " , ö z g ü r o l u r " . A h lâ k , o z a m a n , b e lli b ir y ö n d e , b e lli b ir e r e ğ e d o ğ r u , is te n ç ö z g ü rlü ğ ü iç in z o r u n lu k o ş u lla r ın b ir a r a ş tır ılm a s ı, ve b u k o ş u lla r ın v a ro l­ d u k la rın ın ta n ıtla n m a s ı d u r u m u n a gelir. O .C .,p . 106. F.P.S., s. 127. İN S A N tÇ Î N S O M U T S A V A Ş IM N ite lik siz n ic e lik , n ic e lik siz d e n ite lik (k ü ltü rsü z e k o n o m i, z c k â s ız p r a tik e y le m ve vice versa) o ta m a y a c a ğ ın a g ö r e , ik i te r im in h e r k a r ş ıtlığ ı ussa! b a k ım d a n b ir s a ç m a lık tır . V e g e r ç e k te , G u g lic tm o F e rro ro vc h e m p a ­ la rın ın y a p tığ ı gibi, g e re k s iz b ü tü n ç e ş itle m e le r iy le , n ite lik n ic e liğ in k a r ş ıtı o la ra k g ö s te rild iğ i z a m a n , g e r ç e k lik te b e lli b ir n ite lik b ir b a ş k a n ite liğ in , b e lli b ir n ic e lik d e b ir b a ş k a n ic e liğ in k a r ş ıtı o la r a k g ö s te rilir, y a n i fe lse fe l b ir o lu m la m a d a b u lu n u lm a z , a m a b e lli b ir p o litik a y a p ılır . E ğ e r n ic elik n ite lik g r u b u a y rıla m a z s a , k e n d i Öz is t e n ç g ü cü n ü n e r e y e u y g u la m a n ın e n y a r a rlı o ld u ğ u n u b ilm e s o r u n u ç ı k a r o r ta y a : n ic e liğ i g e liş tirm e y e m i, n ite liğ i g e liş tirm e y e m i? İk i g ö rü n ü m d e n h a n g isi d a h a d e n e tle n e b ilir d u ­ r u m d a d ır ? H an g isi d a h a k o la y Ö lçü leb ilir? H an g isi ü z e rin d e ö n g ö rü le rd e b u lu n u la b ilir ? Ç a lış m a p la n la r ı y a p ıla b ilir? Y a n ıt, k a n ş ık g ö rü n m ü y o r; n ic e l g ö rü n ü m ü z e r i n d e . B u n d a n d o la y ı, n ic e lik ü z e rin d e ç a lış m a k is te n ­ d iğ in i, g e r ç e ğ in " s o m u t" y ö n ü n ü g e liş tirm e k is te n d iğ in i o lu m la m a k , " n i te i ik ’*i b i r y a n a b ır a k m a k is te n d iğ i a n la m ın a g e lm e z , a m a , te r s in e , n ite lik s o r u n u n u e n s o m u t ve e n g e r ç e k ç i b iç im d e k o y m a k is te n d iğ i, y a n i n ite liğ i g e liş tirm e k v e b u g e liş m e n in d e n e tim v e ö lç ü sü n ü o la n a k lı d u r u m a g e tire n te k b iç im d e g e liş tir m e k is te n d iğ i a n la m ın a gelir.. S o r u n , "p rim u m vivere, d ein d e p h ilo so p h a ri* ” a ta s o z ü n ü n d ile g e tir ­ d iğ i b i r b a ş k a s o r u n a b a ğ lıd ır . G e r ç e k lik te , " y a ş a m a " y ı " f e ls e f e y a p m a k " ta n a y ırm a k , o la n a k lı d e ğ ild ir ; a m a g e n e d e , a ta s ö z ü n ü n p r a tik b ir a n la m ı v a rd ır: y a ş a m a k , ö z e llik le p r a tik e k o n o m ik e tk in lik le u ğ r a ş m a k ; fe ls e fe y a p m a k s a , e n te le k tü e l e tk in lik le r le , o ttu m U tteratum 'la 4 u ğ r a ş m a k a n la ­ m ın a g elir. A m a , ” y a ş a m a k " ta n b a ş k a b ir ş e y y a p m a y a n , o o lm a d ık ç a b a ş k a la n n ın fe lse fe y a p m a k iç i n e k o n o m ik e tk in lik te n n a ğ ı b u la m a y a c a k la r ı a ş a ğ ılık , ç o k y o r u c u , v b ., b ir b a ğ tş tk o lm a o la ­ ç a lış m a y a z o r la n m ış in s a n la r d a v a rd ır. N ic e tiğ e k a r ş ı " n i te l ik " i s a v u n m a k , ta m o la r a k ş u n d a n b a ş k a h iç b ir a n la m a g e lm e z : k im i in s a n la rın s a lt n ic e lik , ö b ü rle rin in s e n ite lik o ld u k la r ı b e lirli to p lu m s a l y a ş a m k o ş u ll a n n ı o ld u k ta n g ib i k o r u ­ m a k . V e k e n d in i n ite liğ in , g ü z e lliğ in , d ü ş ü n c e n in , v b . g e d ik li te m silc isi o la ra k g ö rm e k n e d e h o ş t u r ! V e y e r y ü z ü n d e n ite liğ i v e g ü z e lliğ i k o r u m a g ö re v in i ta m a m e n y e r in e g e tir d iğ in e in a n m a y a n h iç b ir s o s y e te y o sm a sı, d a y o k tu r ! O .C .,p . 58. F.P.S., s. 70. B İR E Y İ S A V U N M A G e n e llik le " b ir e y c ilik " a d ı v e rile n ş e y , y a n i b ir e y in d ü n y a d a k i ve t a ­ rih se l y a ş a m iç in d e k i k o n u m u ü z e rin e h e r ta rih s e l d ö n e m in ta k ın m ış b u lu n d u ğ u ta v ır k o n u s u n d a : b u g ü n " b ir e y c ilik " a d ı v e rile n ş e y , O r ta ç a ğ ı iz le y e n k ü ltü re l d e v r im ( R ö n e s a n s ve R e f o r m ) iç in d e d o ğ m u ş t u r v e ta n r ı­ s a llık , d o la y ıs ıy la d a K ilise s o r u n u k a r ş ıs ın d a b elirli b ir k o n u m u : a ş k ın (transcendante) d ü ş ü n c e d e n 3 4 iç k în c iliğ e (im m a n e n tism e ) g e ç iş i b e lirtir. ö n c e y a ş a m a k , s o n r a f e ls e fe y a p m a k . C i c e r o , o tiu m 'u , y a n i stu d ia h u m a n istis'e ( k ü l t ü r ) a y r ı l a b i l e c e k b o ş z a m a n ı , n eg o tiu m y a d a ( z a n a a t ç ı y a d a y u r t t a ş ı n ) p r a t i k e t k i n l i ğ i n i n k a r ş ıtı o la ra k g ö s te riy o rd u . B ire y c iliğ e k a r ş ı, K a to lik v e g e rile k d ü ş ü n c e n in , e le ş tir ile r in d e n a ğ la y ıp sız la m a la rı d e n e b ile c e k y a k ın m a la n n ı y in e le tm e y e dek ö n y a r g ıla r ü z e rin e : b u g ü n k arşı-ta rih a c l d u r u m a g e lm iş b u lu n a n ç o k g id e n "b ire y ci* lik ” , z e n g in lik ü r e tim in in d u r m a d a n d a h a ç o k to p lu m s a lla ş m a s ın a k a r ş ın , k e n d in i z e n g in liğ in b ire y s e l te m e llü k ü n d e g ö s te re n b ir e y c ilik tir . A y rıç a , K a to lik lc rin b ir e y c ilik o n la rın p o litik a d a ü z e rin e y a k ın m a y a e n h a z ırlık s ız k iş ile r o ld u k la r ı, m ü lk iy e tte n b a ş k a h i ç b i r ş e y e h iç b ir z a m a n siy a sa l k iş ilik ta n ım a m ış o lm a la r ın d a n , y a n i in sa n ın k e n d i b a ş ın a d e ğ il, a m a m a d d i m a lla rın ın ta m a m ta y ıc ı k a tk ıs ı n e d e n iy le d e ğ e r ta ş ım a s ın d a n d a ç ık a rıla b ilir. B elli b ir vergi ö d e n d iğ i ö lç ü d e s e ç m e n o lu n m a s ı ve y ö n e ts e l b ü tü n siy a sa l to p lu lu k la r a m addi m a lla n Ö lçü sü n d e k a tılın m a s ı, eğer " t i n " i n " m a d d e " k a r ş ıs ın d a b ir a lç a lm a sı a n la m ın a g e lm iy o r d u y s a , n e an* la m a g e liy o rd u ? E ğ e r y a ln ız m ü lk s a h ib i in sa n o la ra k d ü ş ü n ü le b iliy o r v e e ğ e r h e r k e s in m ü lk s a h ib i o lm a s ı d a o la n a k s ız b i r d u r u m a g e tm iş b u lu n u * y o rs a , m a d d i g ü ç le rin b ü tü n k iş ilik le ri ta m a m la y a c a k ta n v e o n la n o lu ş ­ tu r m a y a k a tk ıd a b u lu n a c a k la r ı b ir m ü lk iy e t b iç im in i a ra m ak neden k a rş ı-tin s c l (antispirituel) o la c a k tı? G e r ç e k lik te , in sa n " d o ğ a " s t n ın b ir e y d e d e ğ il, a m a in s a n la m a d d i g ü ç le rin b ir liğ in d e o ld u ğ u ö r tü k o la r a k k a b u l e d iliy o r d u : i ş t e b u n e d e n le d e , m a d d i g ü ç le rin f e th i , k iş iliğ i f e th e tm e n in b ir b iç im i, ve e n ö n e m li b iç im id ir. O .C .. p . 58. F.P.S ., s. 68 F e ls e fe n in ilk s o n ı n u , te m e l s o r u n u d u r b u . N asıl y a n ı t v e rile b ilir b u ­ n a ? T a n ım , in s a n ın k e n d is in d e , y a n i h e r b ir e y d e b u lu n a b ilir . A m a , d o ğ r u m u d u r b u ? H e r b ir e y d e , h e r " b i r e y ’'in n e o ld u ğ u b u lu n a b ilir . A m a , b iz i il­ g ile n d ire n ş e y ; h e r t ik e l in s a n ın n e o ld u ğ u d e ğ ild ir , ü s te lik h e r tik e l in s a n ın b e lli b ir an n e o ld u ğ u a n la m ın a g e lir b u . E ğ e r d ü ş ü n ü rs e k , k e n d im iz e : in sa n n e d ir? s o r u s u n u s o r a r k e n : in s a n n e o la b ilir , y a n i in s a n k e n d i ö z y a z g ısın ı y a z a b ilir, k e n d is in e b ir y a ş a m " y a p a b i lir " , k e n d is in e b ir y a ş a m k u r a b ilir m i d e m e k is te d iğ im iz g ö rü rü z , ö y l e y s e , in s a n ın b i r s ü re ç o ld u ğ u n u v e a ç ık ­ ç a , k e n d i e y le m le ri sü re c i o ld u ğ u n u s ö y le y e lim . E ğ e r d ü ş ü n ü rs e k , a y n ı: in sa n n e d ir ? s o r u s u , " s o y u t " ve " n e s n e l" b ir s o r u d e ğ ild ir . B u s o r u , k e n d i­ m iz v e b a ş k a la n ü z e rin e d ü ş ü n m e m iz d e n ve le rim iz e g ö r e , n e o ld u ğ u m u z u d ü ş ü n d ü k le rim iz e ve g ö r d ü k ­ ve n e o la b ile c e ğ im iz i, g e r ç e k te n " k e n d i k e n d im iz in y a p ıc ıla r ı" , y a ş a m ım ız ın , y a z g ım ız ın y a r a tıc ıla r ı o lu p o lm a d ı­ ğ ım ız , o lu y o r s a k h a n g i s ın ır la r i ç in d e o ld u ğ u m u z u d o ğ m u ş tu r. b ilm e k is te m e m iz d e n V e b iz b u n u , " b u g ü n ” , h e rh a n g i b ir y a ş a m , h e r h a n g i b ir in sa n ü z e rin e d e ğ il, a m a “ b u g ü n " k ü y a ş a m ü z e r in e , b u g ü n v e rilm iş b u lu ­ n a n k o ş u lla r iç in d e b ilm e k is tiy o r u z . ( ...) “ F e ls e fe l" b a k ım d a n , K a to lik lik te d o y u r u c u o lm a y a n ş e y , h e r ş e y e k a r ş ın , k ö tü lü ğ ü n n e d e n in i b ir e y o la r a k iy ic e b e lir le n m iş in s a n a b a ğ la m a s ı, y a n i in sa n ı v e s ın ırla n m ış b ire y o la ra k ta s a r la m a s ıd ır . B u g ü n e d e ğ in v a ro lm u ş b u lu n a n b ü tü n f e ls e fe le rin , K a to lik liğ in b u a n la y ış ım y a n s ıttı k ­ la rı, y a n i in sa n ı k e n d i b ir e y liğ iy le sın ırlı b ir b ir c y v e tin i d e b u b ir e y lik o la ra k ta s a rla d ık la rı s ö y le n e b ilir . İ n s a n k a v ra m ın ı, iş t e b u n o k ta d a d e ğ i ş ­ tir m e k , d ü z e ltm e k g e re k ir. tn s a n , b ir e tk in iliş k ile r d iz isi ( iç i n d e e n b ü y ü k ö n e m i ta ş ım a k ta b ir lik te , b ir e y liğ in g e n e d e g ö z ö n ü n d e b u lu n d u r u la c a k te k ö ğ e o lm a d ığ ı b ir s ü re ç ) o la ra k d ü ş ü n ü lm e lid ir. H e r b ir e y lik te y a n s ıy a n in s a n lık : 1 ) b ir e y ; 2 ) ö b ü r in s a n la r; 3 ) d o ğ a g ib i, ç e ş it li Ö ğ e le rd e n o lu ş m u ş tu r . A m a , ik in c i ve ü ç ü n c ü ö ğ e le r , g ö rü n d ü k le ri d e n li b a s it d e ğ ild ir le r . B ire y , ö b ü r in s a n la r­ la, y a n y a n a g e lm e y le d e ğ il, a m a o r g a n ik o la r a k , y a n i e n b a s itle rin d e n e n k a r m a ş ık la rın a d e ğ in ö r g ü tle rle b irlo ş ip b ü tü n le ş tiğ i ö lç ü d e , iliş k i k u r a r . B ö y lc c c , in sa n d o ğ a y la y a ln ız c a k e n d is i d e d o ğ a o ld u ğ u iç in d e ğ il, a m a e tk in o la r a k , ç a lış m a ve te k n ik a r a c ıy la iliş k i k u ra r. B ir ş e y d a h a : b u iliş ­ k ile r, m e k a n ik iliş k ile r d e ğ ild irle r. E tk in ve b ilin ç lid ir le r , y a n i h e r in sa n ın o n la r ü z e rin d e k i az ç o k b ü y ü k a n la y ış d e r e c e s in e k a r ş ılık d ü ş e rle r. B u n d a n d o la y ı d a , h e rk e s in , b a ğ la n tı m e rk e z i o ld u ğ u tü m iliş k ile r b u tü n ijn ü d e ğ i ş ­ tir d iğ i ö lç ü d e k e n d in i d e d e ğ iş tir d iğ i, d e ğ iş ik liğ e u ğ r a d ığ ı s ö y le n e b ilir. İ ş t e b u a n la m d a d ır k i, g e r ç e k f ilo z o f , p o litik a c ıd ır , y a n i, ç e v r e d e n t e k te k a lın a n h e r in s a n ın k a tıld ığ ı iliş k ile r b ü tü n lü ğ ü n ü a n la m a k o ş u lu y la , ç e v re y i d e ğ iş tir e n e t k in in s a n d ır v e b a ş k a b ir ş e y d e o la m a z . E ğ e r b iz im ö z b ir e y ­ liğ im iz b u iliş k ile r b ü tü n lü ğ ü y s e , k e n d im iz e b i r k iş ilik y a r a tm a k , b u iliş ­ k ile rin b ilin c in e e r m e k a n la m ın a g e lir; k e n d i ö z k işiliğ im iz i d e ğ iş ik liğ e u ğ r a tm a k , b u iliş k ile r b ü tü n lü ğ ü n ü d e ğ iş ik liğ e u ğ r a tm a k a n la m ın a g elir. "K e n d in in b ilin c i”. A m a b u iliş k ile r, s ö y le n m iş b u lu n u u g u g ib i,b a s it iliş k ile r d e ğ ild ir le r . H e r ş e y d e n ö n c e , a ra la rın d a n k im ile ri z o r u n lu (nécessaires), k im ile ri d e is te m lid irle r (volontair.es). A y n c a , b ilin ç le r in e e r m e k (y a n i o n la rı d e ğ iş ik ­ liğ e u ğ r a t m a b iç im in i a z ç o k b ilm e k ) o n la n d a h a o z a m a n d a n d e ğ iş ik liğ e u ğ r a tır . Z o ru n lu iliş k ile rin k e n d ile ri b ile , k e n d i z o r u n lu lu k ta n b ilin d ik le ri ö lç ü d e , g ö rü n ü m ve ö n e m iç in d e d e ğ iş tir ir le r . B u a n la m d a , b ilg i, e r k lik tir (pouvoir, g ü ç ). A m a , s o n ın b ir b a ş k a g ö rü n ü m b a k ım ın d a n d a k a r m a ş ık tır : ş ö y le k i, b e lli b ir d iz g e o la r a k , b e lli b i r a n d a v a r o ld u k ta n b i­ ç im le riy le , iliş k ile r b ü tü n lü ğ ü n ü b ilm e k y e tm e z ; h e r b ir e y y a ln ız c a v a ro la n iliş k ile rin b ir e ş im i d e ğ il, a y r ıc a b u iliş k ile rin ta rih i d e , y a n i tü m g e ç m iş in ö z e ti d e o ld u ğ u n a g ö r e , o n la n tü rü m se l o la r a k , y a n i o lu ş m a d e v in im le ri i ç in d e b ilm e k d e ö n e m lid ir . A m a , d e n e c e k , e ğ e r k e n d i g ü ç le ri g ö z Ö n ü n d e b u lu n d u r u lu r s a , h e r b ire y in d e ğ iş tir e b ile c e ğ i ş e y , ç o k a z b ir ş e y d ir . B etli b ir n o k ta y a d e ğ in , d o ğ r u d u r b u . N e v a r k i, a y rı o la ra k a lm a n h e r in sa n , a y n ı d e ğ iş ik liğ i is te y e n k im s e le rin h e p s iy le b ir le ş e b ilir, v e e ğ e r b u d eğ işik * lik u s a y a tk ın s a , h e r in sa n k e n d in i h a t ı n s a y ılır b i r s a y ıy la ç o ğ a lta b ilir ve ilk b a k ı ş ta o la n a k lı g ö rü n e n d e n ç o k d a h a k ö k lü b i r d e ğ iş ik lik e ld e e d e ­ b ilir. B ireyin "o rg a n ikliğ i" ve s o m u t özn ellik. D ir b ir e y in k a tıla b ile c e ğ i to p lu l u k la r (sociétés) g ö rü n d ü ğ ü n d e n d a h a çok s a y ıd a d ırla r. H e r in s a n , iş t e b u " t o p l u l u k l a r " a r a s ın d a n in s a n tü rü n ü n ü y esi o lu r . A y n ı ş e k ild e , b ir e y d o ğ a y la b i r ç o k b iç im d e iliş k i k u r a r , ç ü n k ü te k n ik te n , g e n e llik le y a p ıld ığ ı g ib i, y a ln ız c a iş le y im y ö n ü n d e n (industriel­ le m e n t) u y g u la n m ış b u lu n a n o b ilim se l k a v r a m la r b ü tü n lü ğ ü n ü d e ğ il, a m a ''z ih in s e l" a le tle r i, fe lse fe l b ilg iy i d e a n la m a k g e re k ir. İ n s a n ın k e n d in i to p lu m iç in d e y a ş a y a n b ir v a r lık ta n başka tü rlü d ü ş ü n e m e m e s i, h e r k e s in b ild iğ i, a m a h a t t a b ire y s e l n ite lik t e b ile o ls a , b ü tü n g ere k li s o n u ç la r ın g e n e d e ç ı k a n lm a d ığ ı b ir ş e y d h : b e lirli b ir in sa n t o p lu l u ğ u n u n b e lirli b ir n e s n e le r to p lu l u ğ u n u ö n g e r e k tir d iğ i, in s a n to p lu * m u n u n a n c a k b e lirli b i r n e s n e le r to p lu l u ğ u n u n v a rlığ ı ö lç ü s ü n d e o la n a k lı o ld u ğ u d a h e r k e s in b ild iğ i b ir ş e y d ir . G e r ç i ş im d iy e d e ğ in b ir e y i a ş a n b u o r g a n iz m a la ra (sociétés h o m in u m k a d a r societas re ru m ' a 1 d a ) m e k a n is t ve b e lirle n im c i ( d e te r m in is t) b ir a n la m v e r ilm iş tir: te p k i d e iş t e b u n d a n ileri g e lm e k te d ir . B ü tü n b u iliş k ile rin e t k i n ve d e v in im d u r u m u n d a b u lu n ­ d u k la rı b ir ö ğ r e ti h a z ır la m a k g e r e k ir: b u e tk in liğ in m e r k e z in in , k u ş k u s u z b ild iğ i, is te d iğ i, h a y r a n o ld u ğ u , y a r a ttığ ı, v b . ö lç ü d e b ile n , is te y e n , h a y r a n o ta n , y a r a ta n ve k e n d in i t e k b a ş ın a d e ğ il, a m a ö b ü r in s a n la r v e b e lli b ir bilgi s a h ib i o lm a k ta n g eri k a la m a y a c a ğ ı n e s n e le r to p lu lu ğ u ta r a f ın d a n s u ­ n u la n o la n a k la r b a k ım ın d a n z e n g in g ö re n b ir e y o la r a k a lın m ış in sa n ın b ilin c i o ld u ğ u n u a ç ık ç a s a p ta y a r a k , b ü tü n b u iliş k ile rin e t k in v e d e v in im d u r u m u n d a b u lu n d u k ta n b ir ö ğ r e ti h a z ır la m a k g e re k ir, ( i l e r in sa n f ilo z o f ­ tu r , h e r in sa n b ilg in d ir, v b . g ib i.) Kaba m ateryalizm . F c u e r b a c h 'ın : " in s a n n e y e r s e o d u r " o lu m la m a s ı2 , k e n d i b a ş ın a a lın ırsa , b a ş k a b a ş k a y o r u m la n a b ilir. D a r ç a p lı 1 2 v c a lık ç a y o r u m : — in s a n h e r İ n s a n la r to p lu m u , n e s n e le r to p lu lu ğ u . B u fo rm ü l, A tm a n c a 'd a , y a z a r ın ın g ö z ü n d e n k a ç m a s ı o la n a k s ız b ir sö z cü k o y u n u n a d a y a n ır : D er M ensch is t was er İst (in s a n n e y s e o d u r ) y a d a was er isst ( n e y e r s e o d u r ) . z a m a n m a d d i o la r a k n c y e is e o d u r , y a n i y iy e c e k le r in d ü ş ü n c e b iç im i ü z e rin d e d o la y s ız ve b e lirle y ic i b ir e tk ile ri v a rd ır. A m e d e o 'n u n 3 o lu m la ­ m a sın ı a n ım s a y ın ız : b ir in s a n ın s ö y le v in i v e rm e d e n ö n c e n e y e d iğ i b ilin irse , d iy o r d u , sö y le v i d a h a iy i y o r u m la y a b ile c e k b i r d u r u m d a b u lu n u lu r . Ç o c u k ç a v e ,b e y i n b a k la y a d a y e r m a n ta n y l a b e s le n m e d iğ in e , a m a y iy e ­ c e k le r b e y n i n m o le k ü lle rin i y e n ile m e y e g e ld ik le ri z a m a n , e d im s e l o la ra k b e y in m o le k ü lle riy le " a y n ı n i tc lik " tc k i tü r d e ş v e Ö zü m len e b ilir m a d d e le r d u r u m u n a d ö n ü ş tü k le r in e g ö re , g e r ç e k te d e n e y s e l b ilim e d o y a b a n c ı o lu m la ­ m a . E ğ e r b u o lu m la m a d o ğ m o ls a y d ı, ta r ih in b e lirle y ic i k a lıb ı m u tf a k ta b u lu n u r d u ve d e v r im le r d e y ığ ın s a l b e s le n m e n in k ö k lü d e ğ iş ik lik le r iy le ö r tü ş ü r le r d i. T a rih s e l b a k ım d a n d o ğ r u o la n b u n u n ta m te r s id ir : y a n i b e s­ le n m e y i d e ğ i ş tir e n ve y iy e c e k le r in s e ç im in d e aT dışık " b e ğ e n i'T o r y a r a ta n ş e y , d e v r im le r ve ta r i h in k a r m a ş ık g e liş m e s id ir. G ö ç e b e liğ e so n v e re n , d ü z e n li b u ğ d a y e k im le ri o lm a m ış tır , a m a te rs in e , d ü z e n li e k im le re , vb. z o r la y a n ş e y , g ö ç e b e liğ e k a r ş ıt k o ş u lla r ın o r ta y a ç ık m a s ı o lm u ş tu r . A m a, ö te y a n d a n , b e s le n m e k e n d i b ü tü n lü k le ri iç in d e k i to p lu m s a l iliş k ile rin d ış a v u ru m la r ın d a n b iri o ld u ğ u v e h e r to p lu m s a l g r u b u n b ir te m e l b e s isi b u lu n d u ğ u ö lç ü d e , " in s a n ın n e y e rse o o ld u ğ u " d a d o ğ r u d u r , n e v a r k i a y n ı b iç im d e , b e s le n m e , g iy im , e v , ü re m e g ib i ş e y le r le , to p lu m s a l y a ş a m ın , to p lu m s a l iliş k ile r b ü tü n lü ğ ü n ü n (co m p lexe) k e n d in i e n a ç ık ve cn y a y g ın b iç im d e ( y a n i y ığ ın s a l b ir y a y g ın lık la ) g ö s te rd iğ i ö ğ e le r iy le k a rş ı k a r ş ıy a b u lu n u ld u ğ u n a g ö r e , " in s a n g iy im k u ş a m ıd ır " , " in s a n o t u r ­ d u ğ u k o n u t t u r " , " in s a n k e n d i tik e l ü re m e b iç im i, y a n i a ile s id ir ” d e d e n e ­ b ilir. S o y u t insanbilim e karşı ta rih sd cilik ö y le y s e , " in s a n n e d ir? s o r u n u , h e r z a m a n " in s a n d o ğ a s ı" , y a da " g e n e l o la r a k in s a n ” s o r u n u d e n ile n s o r u n d u r , y a n i b a ş la n g ıç ta " b i r le ş ­ tir ic i” b ir k a v r a m d a n , iç in d e tü m " İ n s a n a T 'ın iç c r ile b ilo b iid iğ i b i r s o y u tl a ­ m a d a n h a r e k e t e d e c e k b ir in sa n b ilim i ( b ir fe ls e fe ) k u r m a g iriş im id ir. A m a , " in s a n a ! ” , k a v ra m v e b ir le ş tir ic i o lg u o la r a k , b ir h a r e k e t n o k ta s ı m ı, y o k s a b ir v a rış n o k ta s ı m ıd ır? Y a d a , h a r e k e t n o k ta s ı o la ra k k o n u ld u ğ u ö lç ü d e , b u g ir iş im d a h a ç o k " ta n r ıb llim s e l” ("th e o lo g ig u c ") ve ’’fiz ik ö te 3 A m c d c o B o rd ig a , g e n ç İ ta ly a n k o m ü n is t p a r tis in in s e k tö r ve " m a k s im a lis i” k a n a d ı n ı n , I I I . K o n g r c ’d c ( L y o n , O c a k 1 9 2 6 ) p a r t i d e n ç ı k a ­ r ıla c a k o la n y ö n e tic is i. si*' (" m e to p h y siq u e " ) b ir k a lın tı d e ğ il m id ir? F e ls e fe , d o ğ a lc ı n ite lik te b ir " in s a n b ilim " e (" a n th ro p o lo g ic”) in d ir g e n e m e z , y a n i in sa n tU rüniin bir* lig i, in sa n ın ’'d i r i m b i l i m s e r T 'b i o i o g i q u c ”) d o ğ a s ı ta r a f ın d a n v erilm em iş* t i r : in sa n a y r ım la r ı, t a r i h te ö n e m ta ş ıy a n a y r ım la r , d irim b ilim s e l n ite lik te d c ğ ild ir ie r (ırk la r ,k a fa ta s ı y a p ıs ı, d e ri r e n g i, v b . v e g e n e l o la r a k , y iy e c e k le ­ r in b ü y ü k b ö lü m ü y a ş a n ıla n to p r a ğ a b a ğ lı b u lu n d u ğ u n a g ö r e , " in s a n , y a ş a d ığ ı ü lk e d ir ” o lu m la m a s ın a in d irg e n e b ile c e k " in s a n n e y iy o ts a o d u r " — A v ru p a 'd a b u ğ d a y , A s y a 'd a p ir in ç y e r , v b . — o lu m la m a s ı d a , s o n u n d a i ş t e b u n ite liğ e in d irg e n ir) ve h a t t a " d irim b ilim s e l b i r l i k ” ta r i h te h iç b ir z a m a n b ü y ü k b i r ö n e m ta ş ım a m ış t ır (in s a n , " d o ğ a l d u r u m " a o ld u ğ u z a m a n , y a n i d a h a y a k ın d o ğ a l m a lla n n ü r e tim in i " y a p a y o la r a k ” ç o ğ a lta m a - d ığ ı z a m a n , k e n d i k e n d in i y iy e n h a y v a n d ır). " D ü ş ü n m e y e t is i” y a d a " t i n ” -de b ir b ir lik y a r a tm ış d e ğ ild ir ve " b i r le ş ti r ic i” o lg u o la ra k k a b u l e d ile ­ m e z , ç ü n k ü y a ln ız c a b iç im s e l ve k a te g o r ik b i r k a v ra m İ n s a n la rı söz k o n u su d u r. b ir le ş tir e n y a d a a y ıra n , " d ü ş ü n c e ” d e ğ il, a m a d ü ş ü n d ü k le ri ş e y d ir. Ç elişik bir sürecin to n u c u olarak insanal "b irlik ", " İ n s a n d o ğ a s ı” n ın " to p lu m s a l iliş k ile r b ü tü n lü ğ ü " o ld u ğ u , e n d o y u r u c u y a n ı ttır , ç ü n k ü b u y a n ı t o lu ş fik rin i iç e r ir : in s a n , to p lu m s a l iliş k ile rin d e ­ ğ iş m e s iy le b ir lik te sü re k li o la r a k o lu ş u r , d e ğ i ş i r — v e ç ü n k ü , " g e n e l o la ra k in s a n " ı y a d s ır: g e r ç e k te , to p lu m s a l iliş k ile r,h e r b iri ö b ü r le r in in v a r o lu ş u n u ö n g e r o k tire n ve b irlik le ri b iç im s e l d e ğ il, a m a d iy a le k tik o la n ç e ş itli in sa n g r u p ta n ta r a f ın d a n d ış a v u r u l m u ; b u lu n u r la r . İ n s a n , y u r tlu ğ u n (glebe) to p r a k k ö le s i (s e rfi) o ld u ğ u ö lç ü d e , s o y lu k iş id ir ( a r is to k r a t tır ) , v b . E ğ e r ta r ih e , b ir lik te n h a r e k e t e tm e y e n , a m a k e n d in d e o la n a k lı b ir b irliğ in n e ­ d e n le rin i ta ş ıy a n b i r "concordia d is c o is " ( " u y u m s u z u y g u n lu k ” ) iç in d e , " o l u ş ” a n la m ı v e rilirse , in sa n d o ğ a s ın ın " t a r i h " o ld u ğ u d a s ö y lc n e b iü r ( ta r ih e ş it t i n e ş itliğ i k u r u lu rs a , in sa n d o ğ a s ı tin d i r a n la m ın d a ) : b u n e d e n ­ le, " in s a n d o ğ a s ı" h i ç b i r tik e l in s a n d a d e ğ il, a m a , te k b a ş ın a a lın a n h e r in ­ s a n d a , o n la r ı ö b ü r le r in in k ile r in k a r ş ıs ın a d ik e n ç e liş k in in o r ta y a ç ı k a r d ığ n ite lik le r in v a r o lm a la rın a k a r ş ın , tü m in s a n c in si (g m r e ) ta r ih in d e g ö rü lü ı (v e d o ğ a lc ı n ite lik te k i " c in s " s ö z c ü ğ ü n ü n k u lla n ılm a s ı o lg u s u d a anlam lıd ır), însanai b irliğ in ü to p ik öncelenm esi. G e le n e k s e l f e ls e fe le rin " t i n " k a v ra m ı, b iy o lo jid e g ö rü le n " in s a n d o ğ a ­ s ı" k a v ra m ı g ib i, e n b ü y ü k " in s a n d o ğ a s ı" ü to p y a s ın ın , ( in s a n la r T a n n 'n ın o ğ u lla n o ld u k la n i ç in ) T a n n 'd a a r a n m ış b u lu n a n " in s a n d o ğ a s ı" ü to p y a s ı­ n ın y e r in e g e ç e n , ve ta r ih in sü rek li o lu ş m a s ın ı, ussal v e d u y g u s a l b ir ö z le m i, v b . b e lir tm e y e y a r a y a n " b ilim s e l ü t o p y a la r " d a n b iri o la r a k a ç ık la n m a lıy d ı. G e r ç i, T a n n 'n ı n o ğ u lla n o la r a k in s a n la rın e ş itliğ in i d o ğ r u la y a n d in le r d e , d ü ş ü n m e y e t is in d e o r t a k o la ra k o n la n n e ş itli ğ in i d o ğ r u la y a n f e ls e f e le r g ib i, ta rih s e l g e liş m e n in e n g ü ç tü h a lk a la n n ı y e r le r in e y e r le ş tir e n k a r m a ş ık d e v rim c i d e v in im le rin ( ilk ç a ğ d ü n y a s ın ın d ö n ü ş ü m ü — o r t a ç a ğ d ü n y a s ın ın d ö n ü ş ü m ü ) d ış a v u r u m la n o lm u ş la r d ır . ( ...) T a r ih te , 'g e r ç e k " e ş itli k , y a n i " in s a n d o ğ a s ı" s e llik " d e r e c e s i, " d e v le t" v e d ü n y a siy a sa l d iz g esi sü re c iy le e n ş ile u " t i n ­ iç in d e k u r u la n " ö z e l ve k a m u s a l" , " b e lir tik v e ö r tü k " ö rg ü tle r (associations) d izg esi iç in d e s a p ta n a ­ b ilir: a y n ı b i r ö r g ü t ü y e le ri a r a s ın d a d u y u la n " e ş itl ik le r " v e ç e ş itli ö r g ü t­ le r a r a s ın d a d u y u la n " e ş its iz lik le r " s ö z k o n u s u d u r ; b ire y s e l v e g ru p sa l o la r a k b ilin ç le r in e v a rıld ığ ı ö lç ü d e d d ğ e r t a ş ıy a n e ş itlik le r v e e ş its iz lik le r. " F e ls e f e y le p o lit ik a " a r a s ın d a k i, d ü ş ü n c e y le e y le m y a n i b ir p r a k s is f e ls e fe s in e d e a r a s ın d a k i e ş itliğ e , b u b iç im d e v a n lır. H e r ş e y , h a t t a fe lse fe y a d a f e ls e fe le r b ile s iy a s a ld ır v e t e k fe ls e fe d e e y le m d u r u m u n d a k i ta r i h tir , yani y a ş a m ın k e n d is id ir .K la s ik p r o le te r y a s ı te z i, i ş t e A lm a n fe lse fe sin in k a lıtç ıs ı A lm a n b u a n la m d a y o r u m la n a b ilir — v e h e g e m o n y a n ın b i ç 4 ta r a f ın d a n y a p ıla n te o r i le ş t ir m e v e g e r ç e k le ş tir m e s in in d e b ü y ü k b ir " m e ta f i z ik " o la y o ld u ğ u o lu m la n a b ilir . O .C .,p . 50. F.P.S., t. 58. 4 126 L E N IN E . ________________________________ 5 ___________________________________ M ETAFİZİK B İR G Ö R Ü Ş N ED İR ? " E L E Ş T İ R E L " F İ L O Z O F V E K E N D İ Ö Z T A R İH S E L L İĞ İN İN B İL İN C İ F e lse fe , fe lse fe ta r i h in d e n , k ü ltü r d e k ü ltü r ta r i h in d e n a y r ıla m a z . B ir d ü n y a g ö rü şü n ü n ta rih s e lliğ in in , sim g e le d iğ i g e lişm e e v re s in in , v e b a ş k a g ö rü ş le r y a d a b a ş k a g ö rü ş le r ö ğ e le r iy le ç e liş tiğ in in b ilin c in d e o lm a d a n , en d o la y s ız v e g e r ç e ğ e e n iy i u y a n a n la m d a f ilo z o f o lu n a m a z , y a n i e le ş ­ tir e l o la ra k b a ğ la n tılı (coherente) b ir d ü n y a g ö rü şü n e s a h ip o lu n a m a z . D ü n y a g ö rü şü m ü z , g e r ç e k lik ta r a f ın d a n k o n u lm u ş , k e n d i g ü n c e llik le ri iç in ­ d e g e re ğ i gib i b e lir le n m iş ve " ö z g ü n " o la n b e lirli s o r u n la r a y a n ı t v erir. Ç o ğ u k e z ç o k u z a k ve a ş ılm ış b ir g e ç m iş in s o r u n la r ı iç in h a z ırla n m ış b u lu n a n b ir d ü ş ü n c e y le ş im d ik i z a m a n ı, h e m d e iy ic e b e lir le n m iş b ir ş im ­ d ik i z a m a n ı d ü ş ü n m e k nasıl o la n a k lıd ır? E ğ e r b u o lu y o r s a , m o d e rn d ü n y a d a y a ş a y a n v a r lık la r d e ğ il, a m a k e n d i ö z z a m a n ım ız d a " ç a ğ d ı ş ı v a r lık la r ” , f o s ille r o ld u ğ u m u z , y a d a e n a z ın d a n t u h a f b ir b iç im d e " k a r m a " o ld u ğ u ­ m u z iç in o lu y o r . V e g e r ç e k te n , k im i y ö n le r d e n e n g e liş m iş m o d e r n g ö rü ­ n ü m ü d ış a v u ra n to p lu m s a l g r u p la r ın , b a ş k a y ö n le r d e n , to p lu m s a l d u r u m ­ ları b a k ım ın d a n g eri v e ö y le y s e ta m b i r ta rih s e l ö z e r k liğ e y e te n e k s iz o l­ m a la rı d a o la n a k lıd ır. K A R Ş I —T A R İH S E L C ÎL İK Y A D A D O G M A T İK M E T A F İZ İK ö z n e l c i l i ğ i n 1 H alk iç in Eh-kitabı'ndâ* y a p ılm ış b u lu n a n y ü z e y se l e l e ş ­ tir is i, d a h a g en e l b ir s o r u n u n , g e ç m iş in fe ls e fe le ri v e f ilo z o fta n .k a rş ıs ın d a ta k ın ıla c a k t u t u m s o r u n u n u n iç in d e y e r a lır. T ü m fe lse fel ta ş k ın lık v e b ir ç ılg ın lık o la ra k d e ğ e r le n d ir m e k , y a ln ız c a g e ç m iş i b ir k a r ş ı- ta rih s e l b ir g ö rü ş e b a ğ lı b ir y a n ılg ı d e ğ ild ir , — ç ü n k ü b u g ö r ü ş te , g e ç m iş te n b iz im b u g ü n d ü ş ü n d ü ğ ü m ü z g ib i d ü ş ü n m e s in i is te m e g ib i ta r i h e a y k ırı b i r k e n d in i b e ğ e n m iş lik b u lu n u r ,— a m a , d o ğ r u s u n u s ö y le m e k g e re k irs e , fız ik ö te s i (m e ta f iz ik ) b ir k a lın tıd ır d a , ç ü n k ü h e r z a m a n v e b ü tü n ü lk e le rd e g e ç e rli, g e ç m iş ü z e rin e h e r d e ğ e r le n d ir m e n in ö lç ü sü d u r u m u n a g e le n d o g m a tik b ir d ü ş ü n c e v a rsa y ılır, Y Ö n te m li k a rş ı- ta rih s e lc ilik , m e ta f iz ik te n b a ş k a b i r ş e y d e ğ ild ir. F e lse fe l d iz g e le rin a ş ılm ış b u lu n m a la r ı, b u n la n n ta rih s e l b a k ım ­ d a n g e ç e rli o lm a la r ın ı ve z o r u n lu b ir iş le v g ö rm ü ş b u lu n m a la r ın ı d ış ta la m a z : g e ç e rs iz lik le ri tü m ta rih s e l g e liş m e v e g e r ç e k d iy a le k tik a ç ıs ın d a n g ö z ö n ü n d e b u lu n d u r u lm a lıd ır , b u d iz g e le rin d e v rilm e y e d e ğ e r o ld u k la r ı s ö y le n d iğ i z a m a n , " n e s n e l" b ir a ç ıd a n d ile g e tir ilm iş , m o ra l n ite lik te y a d a b ir d ü ş ü n c e s a ğ lığ ın a y a n ı t v e re n b ir d e ğ e r le n d ir m e d e d e ğ il, a m a ta rih s e ld iy a le k tik b ir d e ğ e r le n d ir m e d e b u lu n u lu r . " U ssa l o la n h e r ş e y g e r ç e k , v e g e r ç e k o la n h e r ş e y u s s a ld ır " d iy e n v e g e ç m iş iç in d e g e ç e r li o lm a s ı g e re ­ k e n H eg e lci ö n e r m e ü z e r in e , E n g els t a r a f i n d a n y a p ılm ış b u lu n a n se rg ü e m e y le ) k a r ş ı l a ş t ı r a b i l i r b u . E lk ita b ı'n d a , g e ç m iş , " u s d tş ı" ("irra tio n n el") ve " u s a lm a z " ( " m o n s t ­ ru e u x ") o la r a k d e ğ e r le n d ir ilir ve fe ls e fe ta r i h i d e ta rih s e l b i r c a n a v a rb ilim (te n to lo g ie ) k ita b ı d u r u m u n a g elir, ç ü n k ü m e ta f iz ik b i r g ö r ü ş te n h a r e k e t e d ilir. ( V e te r s in e , M anifesto, ö lm e si g e r e k e n d ü n y a n ın e n b ü y ü k övgüler ld e n b ir in i iç e r ir .) E ğ e r g e ç m iş i b u d e ğ e r le n d ir m e b iç im i te o r i k n ılg ıy sa , e ğ e r p r a k s is fe ls e fe s in d e n b ir y a ­ b ir s a p m a y s a b u , b a r i h e rh a n g i b ir e ğ its e l a n la m ta ş ıy a b ile c e k , g ü ç k a y n a ğ ı o la b ile c e k m id ir? ö y l e g ö rü n m ü ­ y o r , ç ü n k ü s o r u n , g e ç m iş y ü z y ılla rd a n b ir in d e d o ğ a c a k y e r d e , y a ln ız c a ş im d ik i z a m a n d a d o ğ m u ş o lm a k la b i r ş e y o lu n d u ğ u n u d ü ş ü n m e y e in d ir ­ g e n ild i. A m a , h e r z a m a n , b i r g e ç m iş v e b ir ç a ğ d a ş lık v a rd ır, v e " ç a ğ d a ş " o lm a k , a n c a k gülünç ö y k ü le rd e d e ğ e r t a ş ıy a n b i r n ite lik tir 4 O.C., p . 1 5 3 . F.P.S., e. 185. 1 2 3 İ d e a lis t g e r ç e k a n la y ış ın ın . R u s M a rk is ti B U K H A R ÎN 'in k ita b ı. L . Feuerbach e t ta fin d e la p h ilo e o p h ie clataique aiiem ande, c h a p . D Ü Ş Ü N C E Y İ T A R İ H S E L P R A K S lS T E N A Y IR M A K D O G M A T İK O L A R A K D Ü Ş Ü N M E K D E M E K T İR H alk iç in E lk ita b ı 'n d a n m e ta f iz iğ in ve k u rg u 1 fe ls e f e n in b ir e le ş tiris i ç ık a r ıla b ilir m i? T a rih se l d e v in im , o lu ş ve d o la y ıs ıy la d iy a le k tik k a v ra m la rı g ö z ü n d e n k a ç t ı ğ ı ö lç ü d e , m e ta f iz ik k a v ra m ın ın : d a y a z a n n g ö z ü n d e n k a ç ­ tığ ın ı s ö y le m e k g e re k ir. F e lse fe l b ir o lu m la m a y ı b e lirli b ir ta r ih d ö n e m in ­ d e d o ğ r u o la r a k , y a n i b elirli b ir ta rih s e l e y le m in , b e lirli b ir p ra k s is in z o r u n lu v e a y r ılm a z d ış a v u r u m u , a m a a rd ış ık b ir d ö n e m d e a n la m ın d a n a ş ılm ış ve " y o k s u n k a lm ış " b ir d ış a v u r u m u o la r a k d iiş u n m e k — ve k u ş ­ k u c u lu ğ a v e m o ra l ve id e o lo jik g ö re c iliğ e d ü ş m e k s iz in d ü ş ü n m e k , ki b u felse fey i ta rih s e llik o la ra k a n la m a k a n la m ın a g e tir, b ira z ç e tiıı, g ü ç b ir z ih in iş le m id ir.Y a z a r , te r s in e , ta m d a d o g m a tiz m e , v e d o la y ıs ıy la , safy ü r e k n ite lik t e d e o lsa , b ir m e ta f iz ik b iç im in e d ü ş e r: d a h a b a ş la n g ıç ta a ç ı k t ı r b u . ( ...) M e ta fiz iğ in , b u e lk ita b ın d a , k e n d in i ta rih -d ış ı d o ğ r u lu k o la ra k , z a m a n ve u z a m d ış ın d a b ir s o y u t tü m e l (üniversel abstrait) o la ra k k o y m a k is te y e n d iz g e li a ç ık la m a (form ulation) a n la m ı d e ğ il d e , b e lirli b ir fe lse fe l a ç ık la m a , id e a liz m in k u rg u l a ç ık la m a s ı a n la m ın d a n b a ş k a b ir a n la m ı y o k tu r . O.C., p. 140. F.P.S., s. 168. M A R K S İZ M ÎN T A R İ H S E L L İ S İ P ra k sis fe lse fe sin in k e n d in i ta rih s e l b ir b a k ış a ç ıs ın d a , y a n i fe lse fe l d ü ­ şü n c e n in g e ç ic i b i r ev resi o la ra k k a v ra m a sı, y a ln ız tü m d iz g e d e ö r tü k o la ra k iç k in o lm a k la k a lm a z , a m a ta r ih s e l g e liş m e n in , b e lli b ir n o k ta d a , z o r u n lu ­ lu ğ u n e g e m e n liğ in d e n ö zg ü rlü ğ ü n e g e m e n liğ in e g e ç iş le b c lirg in lc ş c c e - ğ in i o lu m la v a n ü n lü te z d e b e lir tik o la r a k d a s ö y le n m iş tir . Ş im d iy e d e ğ in I , E d itio n s S o c ia le s . ( L u d w ig F e u e r b a c h v e K la s ik A lm a n F e ls e f e s in in S o n u , B ö lü m I , S o l Y a y ın la n , A n k a r a , 1 9 7 6 , s. 1 1 v d .) 4 K a r t v i z i t i n e ’’ç a ğ d a ş " y a z d ı r a n b i r F r a n s ı z k ü ç ü k b u r j u v a s ı n ı n ö y k ü s ü a n ta tılır: b u a d a m h iç b ir ş e y o lm a d ığ ın ı d ü ş ü n ü y o rm u ş , a m a b ir gün, te r s in e , b i r ş e y o ld u ğ u n u , b ir " ç a ğ d a ş " o ld u ğ u n u k e ş f e tm iş . (C ra m * - ci'n in n o tu .) v a ro la n b ü tü n fe ls e fe le r (fe lse fe l d iz g e le r) , to p lu m u b ö lm ü ş b u lu n a n iç ç e liş k ile r in b e lirtis i o lm u ş la r d ır . A m a , k e n d i b a ş ın a g ö z ö n ü n d e b u lu n d u r u ­ la n h e r fe lse fe l d iz g e , b u ç e liş k ile r in b ilin ç li d ış a v u ru m u o lm a m ış tır , ç ü n ­ k ü b ö y le b ir d ış a v u ru m , a n c a k a r a la r ın d a s a v a ş a n d iz g e le r b ü tü n lü ğ ü t a r a ­ fın d a n v e rile b ilird i. H e r filo z o f, İn san tin i n in b ir liğ in i, y a n i ta r ih le d o ğ a n ın b irliğ in i d ış a v u r d u ğ u n a in a n ır ve b u n a in a n m a z lık d a e d e m e z ; v e g e r ç e k ­ te n d e , e ğ e r b ö y le b i r in a n ç o lm a s a y d ı, in s a n la r e t k in lik t e b u lu n a m a z , y a n i ta r ih y a r a ta m a z la r , f e ls e fe le r " id e o lo ji" d u r u m u n a g e le m e z , günlük y a ş a m d a g ü ç le ri " m a d d i g ü ç le r " in k in e e ş it o la n " h a lk in a n ı ş l a r f 'n ı n o b a ğ ım s ız g r a n it s e r tliğ in i a la m a z la rd ı. H eg cl, fe lse fe l d ü ş ü n c e ta r i h in d e , a p a y n b ir y a p ıtı s im g e le r, ç ü n k ü , d iz g e sin d e , ş u y a d a b u b iç im d e , h a t t a b u d iz g e n in " fe ls e fe l r o m a n " b iç i­ m i iç in d e b ile , g e r ç e k liğ in n e o ld u ğ u n u a n la m a b a ş a rıs ı g ö s te rilir; e s k id e n a n c a k k e n d i a r a la r ın d a p o le m ik y a p a n v e o n la r ı k a r ş ı k a r ş ıy a g e tir e n ç e liş ­ k ile ri o r ta y a koyan d iz g e le r b ü tü n lü ğ ü n d e n , filo z o fla r b ü tü n lü ğ ü n d e n d o ğ a b ile n o ç e liş k ile r b ilin c in in , a y n ı b ir d iz g e d e v e te k b ir f ilo z o f ta g ö rü ld ü ğ ü a n ta m ın a 'g e lir b u . ö y le y s e , b e lli b ir a n la m d a , p ra k s is fe lse fe si, H eg el fe ls e fe s in d e b ir r e f o r m v e b ir g e liş m e d ir, heT tü rlü t e k y a n lı v e b a ğ n a z id e o lo jik Ö ğ ed en k u r tııjm u ş (y a d a k u r tu lm a y a ç a lış a n ) b ir f e ls e f e d ir b u , ç e liş k ile r in ta m b ilin c id ir, b ir e y y a d a tü m to p lu m s a l g ru p o la r a k filo z o fu n k e n d is i, b u b ilin ç iç in d e , ç e liş k ile r i y a ln ız c a k a v ra m a k la k a lm a z , a m a k e n d in i d e ç e ­ lişk i ö ğ e s i o la ra k g ö s te rir, b u ö ğ e y i b ir b ilg i v e d o la y ıs ıy la e y le m ilk e sin e y ü k se ltir. " G e n e l o la ra k in s a n " , k e n d in i n e b iç im d e g ö s te rirs e g ö s te rs in , y a d s ın m ış tır v e d o g m a tik o la ra k " b i r le ş ti r ic i" b ü tü n k a v ra m la r, " g e n e l o la ra k in s a n ” y a d a h e r in sa n a l v a rlık ta iç k in " in s a n d o ğ a s ı" k a v ra m ın ın d ış a v u ru m u o la r a k , a la y a a lın m ış ve g e ç e rs iz k ılın m ış la rd ır. S tn tfsız to p lu m u n felsefesi ne olacak? A m a, e ğ e r p ra k s is fe lse fesi d e ta rih s e l ç e liş k ile r in b ir d ış a v u r u m u , ve h a t l a b ilin ç li o ld u ğ u iç in e n ta m d ış a v u ru m u y s a , b u o n u n d a ta rih s e l o la r a k v a r o lm a y a n ve h e n ü z v a ro la m a y a n " ö z g ü rlü ğ e " d e ğ il, a m a " z o r u n ­ lu lu ğ a " b a ğ lı o ld u ğ u a n la m ın a g elir. Ö y le y s e , e ğ e r ç e liş k ile r in o r ta d a n k a lk a c a k la rı ta n ıtla n ır s a , ö r tü k o la ra k p ra k s is fe lse fe sin in d e o r ta d a n k a l­ k a c a ğ ı, y a n i a ş ıla c a ğ ı ta n ıtla n ır : " ö z g ü rlü k " ü n e g e m e n liğ in d e , d ü ş ü n c e o ls u n , f ik ir le r o ls u n , a r tı k ğ a m a y a c a k la rd ır. ç e liş k ile r ve s a v a ş m a z o r u n lu lu ğ u a la n ın d a d o - Ş im d ilik , f ilo z o f ( p ra k s is f ilo z o fu ) a n c a k b u c in sil (generigue, g e n e l) o lu m la m a y ı d ile g e tir e b ilir v e d a h a ö te y e g id e m e z : g e r ç e k te n d e g ü n cel ç e liş k ile r a la n ın d a n k a ç ıp k u r tu la m a z , d o ğ r u d a n d o ğ ­ ru y a b ir ü to p y a y a r a tm a d a n , ç e liş k ile r in o r ta d a n k a lk a c a k ta n b ir d ü n y a y ı, cin sil b ir b iç im d e n b a ş k a tü rlü o lu m la y a m a z . D inin ü to p ik anlamı. Ü to p y a n ın felse fel b ir d e ğ e r i o la m a y a c a ğ ı a n la m ın a g e lm e z b u , ç ü n k ü o n u n p o litik b ir d e ğ e ri v a rd ır ve h e r p o litik a , b ö lü k p ö r ç ü k ve ta s la k d u ­ r u m u n d a d a o lsa , ö r tü k o la r a k b i r fe lse fe d ir. D in , i ş t e b u a n la m d a , t a r i h ­ t e g ö rü le n e n d e v se l ü to p y a , y a n i e n d e v se l " m e ta f i z ik " tir , ç ü n k ü ta rih s e l y a ş a m ın g e r ç e k ç e liş k ile r in i sö y le n c e ) (m yth o io g iq u e) b ir b iç im a ltın d a e n g ö rk e m li u z la ş tır m a g iriş im id ir o : g e r ç e k te n d e , d in , in s a n la rın a y n ı " d o ğ a 'y a s a h ip o ld u k la r ın ı, T a n n ta r a f ın d a n y a r a tılm ış , T a n n 'n ın o ğ lu , ve b u n d a n d o la y ı ö b ü r in sa n la rın k a r d e ş i, Ö bür in s a n la ra e ş it, ö b ü r in s a n la r a ra s ın d a v e ö b ü r in s a n la r g ib i ö zg ü r, g en e l o la ra k in s a n ın v a r o ld u ğ u n u , v e b u in s a n ın k e n d in i in s a n lığ ın o ld u ğ u n u ta s a r la y a b ild iğ im " ö z b ilin c i” o la n T a n r ı'd a g ö re re k b ö y le o lu m la r ; a m a , b ü tü n b u n la n n bu dünyada d e ğ il, b i r b a ş k a (—ü to p ik —) d ü n y a d a g e r ç e k le ş e c e ğ in i d e o lu m la r . İn s a n la r a r a s ın d a , k e n d ile r in i ö b ü r in s a n la n n o n la r a o r a n la ö z g ü r o la ra k n e e ş itle r i, n e k a r d e ş le r i, n e d e g ö r e n o in s a n k a tm a n la r ı a r a s ın d a , e ş itli k , k a r ­ d e ş lik , ö z g ü rlü k f ik irle ri b ö y le m a y a la n ır . Y ığ ın la rın h e r k ö k te n ç a lk a n tı­ s ın d a , ş u y a d a b u b iç im d e , b e lirli b iç im le r ve b e lirli id e o lo jile r a ltın d a , b u is te m le r o r t a y a iş t e b ö y le k o n m u ş la r d ır ( ...) Tarihseleilik ve k u ş k u c u lu k . P ra k sİs fe lse fe si, h e r n e k a d a r s o n s u z v e k e s in s a n ıla n h e r " d o ğ n T 'n u n p r a tik k ö k e n le r i o ld u ğ u n u ve " g e çici* 1 b ir d e ğ e r i s im g e le d iğ in i ( h e r d ü n y a ve y a ş a m g ö rü ş ü n ü n ta rih s e lliğ i) t e o r i k o la r a k o lu m la r s a d a , b ö y le b ir y o r u ­ m u n , e y le m b a k ım ın d a n z o r u n lu o la n in a n ç la rı s a rs m a k s ız ın , p ra k sıs fe ls e fe s in in k e n d is i iç in d e g e ç e rli o l d u ğ u n u " p r a t i k o la r a k " a n la tm a k ç o k g ü ç tü r. A y n c a , ta rih s e lc i h e r fe lse fe iç in k e n d in i g ö s te re n b ir g ü ç lü k tü r d e bu: u c u z p o le m ik ç ile r (ö z e llik le K a to lik le r) , " b ilg in ” ile " d e m a g o g " u , f ilo z o fla e y le m a d a m ın ı v b ., a y n ı b ir e y d e k a r ş ı k a ı ş ıy a g e tir m e k , v e b u n ­ d a n d a ta rih s e lc iliğ in k a ç ın ılm a z o la r a k m o ra l k u ş k u c u lu ğ a ve a h lâ k b o z u k lu ğ u n a y o l a ç a c a ğ ı s o n u c u n u ç ık a r m a k iç in , iş t e b u g ü ç lü ğ ü k ö tü y e k u lla n ırla r. K ü ç ü k in s a n la rd a b i r ç o k v ic d a n d r a m ı, v e b ü y ü k le rd e d e W o lfg an g G o e th e g il " O lim p o s lu " d a v r a n ış la r, iş t e b u g ü ç lü k te n d o ğ a r la r . Z o r u n lu lu ğ u n e g e m e n liğ in d e n ö z g ü rlü ğ ü n e g e m e n liğ in e g e ç iş Ö n e rm e ­ si, iş t e b u n e d e n le b ü y ü k b ir d o ğ r u lu k v e titiz lik le ç ö z ü m le n m e li v e h a z ır lanm olıdiT . D o g m a tik M arksizm görüşü. A y n ı n e d e n le , p r a k s is f e ls e fe s in in , s ö z c ü ğ ü n e lv e riş s iz a n la m ın d a b ir id e o lo ji, y a n i d o g m a tik b i r k e s in v e s o n s u z d o ğ r u lu k la r d izg esi d u r u m u n a g e lm e e ğ ilim i g ö s te rd iğ i d e o lu r ; ö z e llik te , —H alk iç in E lk ita b ı'n d a k i gibi —, k a b a m a te r y a liz m le , s o n s u z ve k e sin o lm a m a s ı o la n a k s ız o la n " m a d d e 1* m e ta f iz iğ iy le k a n ş t m l d ı ğ ı z a m a n . Z o ru n lu lu k ta n ö z g ü rlü ğ e g e ç iş in ( d o ğ a sezg isi ü z e rin d e , b ilim se l g ö rü ş ­ le r ü z e rin d e , v b ., s o n u ç l a r v e rm e y e y e te n e k li o lm a s ın a k a r ş ın ) , d o ğ a iç in d e ğ il, a m a in sa n to p lu m u iç i n o ld u ğ u n u d a s ö y le m e k g e re k ir. Ü topyalartn değeri. H a tta , b ir le ş m iş b ir d ü n y a d a , tü m p r a k s is fe lse fe d iz g esi g e ç e rliğ i k a lm a m ış b ir d u r u m a - g e le b ild iğ in d e , z o r u n lu lu ğ u n e g e m e n liğ i sıra s ın d a ü to p ik o la n b i r ç o k id e a lis t g ö rü şü n , y a d a h iç d e ğ ils e o n la ra iliş k in k im i g ö rü n ü m le rin , g e ç iş te n so n ra " d o ğ ru lu k " d u ru m u n a g e le b ile c e k le rin i o lu m la m a y a d e ğ in b ile g id ile b ilir. T o p lu m g ru p la ra b ö lü n m ü ş b u lu n d u ğ u z a m a n , k a ç ın ılm a z o la ra k g r u p tin in in (esprit d e corps) sö z k o n u s u o ld u ­ ğ u s o n u c u n u ç ık a r m a k s ız m , " tin " d e n ("esp rit" ) s ö z e d ile m e z , a m a , b ir le ş m e g e r ç e k le ş m iş o la c a ğ ı z a m a n , o n d a n s ö z e d ile b ile c e k tir. O.C., p . 99. F.P.S., s. HH. 6 ____________ T A R İ H S E L B E L İR L E N İM C İL İĞ İN R E D D İ Ö N G Ö R Ü M V E B E L İR L E N İM C İL İK S o r u n u n , y a s a la rın , sü re k li, d ü z e n li, te k d ü z e ç iz g ile rin b ir a r a ş tır ılm a s ı a la ra k k o n u lm a s ı o lg u s u 1 , b ir a z ç o c u k s u ve sa fy ü re k (naive) b ir b iç im d e ta s a rla n m ış b ir is te ğ e , ta rih s e l o la y la r ın p r a tik ö n g ö rü m lü k (p rivisibilitc) s o ru n u n u k e s tir ip a ta n b ir b iç im d e ç ö z m e is te ğ in e b a ğ lıd ır . ( ...) G e r ç e k te , " b ilim s e l o la r a k " a n c a k s a v a şım ö n g ö rü le b ilir ( ö n c e d e n k e s ­ tirile b ilir), a m a , b u sa v a ş ım ın s o m u t u ğ r a k la r ı, k a r ş ıtlık v e sü re k li d e v in im iç in d e k i g ü ç le r in , n ic e lik o n la r d a s ü re k li o la ra k n ite lik d u r u m u n a g e ld iğ i iç in 1 , h iç b ir d u r u m d a d a d e ğ iş m e z n ic e lik le r e in d ir g e n e m e y e n g ü ç le rin s o n u ç la n o lm a m a la n o la n a k s ız s o m u t u ğ r a k la n , ö n g ö rü le m e z , û e r ç e k l i k t e , e tk in lik te b u lu n u ld u ğ u , is te m li b ir ç a b a g ö s te rild iğ i v e d o la y ıs ıy la " ö n g ö ­ rü le n " s o n u c u n y a r a tılm a s ın a s o m u t o la ra k k a tılın d ığ ı ö lç ü d e , Ö ngörülür, ö y le y s e , ö n g ö r ü m (prevision), k e n d in i b ilim se l b i r b ilg i e y le m i o la ra k d e ­ ğil, g ö s te rile n ç a b a n ın s o y u t d ış a v u r u m u , k o le k tif b ir is t e n ç y a r a tm a p r a ­ tik b iç im i o la ra k g ö s te rin ö n g ö rü m b ir bitgi e y le m i değildir. V e ö n g ö rü m b i r bilgi e y le m i n asıl o la b ilird i? O lm u ş o la n v e o lm a k ta o la n b ilin ir , a m a o la c a k ç l a n b ilin m e z , ç ü n k ü o b ir " v a r o lm a y a n " , ö y le y s e 1 2 B U K H A R ÎN v e o n u n M a rk s is t " t o p l u m b i l im " g ö rü şü s ö z k o n u s u e d i­ liy o r. N i t e l i k - n i c e l i k d i y a l e k t i ğ i ü z e r i n e , b u s e ç k i n i n 2 . B ö l ü m ü n ü n D iyalek­ tik "S ıçra m a " v e b u 6 . B ö l ü m ü n d a h a i l e r d e k i S ö zd c -D iy a lek tik ve M ek a n izm e Karşı b a ş l ı k l ı m e t i n l e r i n e b a k ı n ı z . ta n ım ı g ere ğ i b ilin e m e z o la n d ır . Ö y le y s e , ö n g ö rü m , u y d u r u k b ir a r a ş tır m a y a d a b ir z a m a n y itir m e d u r u m u s ö z k o n u s u o lm a d ığ ı ö lç ü d e , y u k a r d a v e rilm iş b u lu n a n a ç ık la m a d a n b a ş k a b ir a ç ık la m a s ı o la m a y a n p r a tik b ir e y le m d e n b a ş k a b ir ş e y d e ğ ild ir . M e k a n ik n e d e n s e tc iiik (causalism e m éca­ nique) a n la y ış ın ı tü m b ilim se l s a y g ın lık ta n g e ç m iş te , k im i a s t to p lu m s a l g r u p la n n ilk e l y o k s u n b ır a k m a k ve o n u b ir g e lişm e d ö n e m in d e b elk i y a ra rlı o lm u ş a n b ir s ö y le n c e y e (m y i/» e )in d irg e m c k ü z e re , b u a n la y ı­ şı ta m b ir e le ş tir id e n g e ç ire b ile c e k b ir d u r u m d a o lm a k iç in , ta rih s e l o la y ­ la rın ö n g ö rü m lü k ( ö n c e d e n k e s tir ile b ilir lik ) s o r u n u n u d o ğ ru te rim le rle k o y m a k z o r u n lu d u r . Ô.C., p. 141. F.P.S., s. 170. N E S N E L B İL G İ V E S İY A S A L B A Ğ L A N M A ö n g ö r m e n in (ö n c e d e n k e s tir m e n in ) , y a ln ız c a ş im d iy i ve g e ç m iş i d e v in im o la ra k iy i g ö r m e a n la m ın a g e ld iğ i su g ö tü rm e z : iy i g ö rm e k , y a n i su rec in te m e l ve sü re k li ö ğ e le rin i d o ğ r u lu k la s a p ta m a k . A m a , sa lt " n e s n e l" b ir ö n g ö rü m d ü ş ü n m e k d e s a ç m a d ır, ö n g ö r e n le r in u tk u k a z a n d ır a c a k la n b ir >,p r o g ra m " la r ı v a rd ır ve ö n g ö rü m d e b u u tk u n u n b ir ö ğ e s in d e n b a ş k a b ir ş e y d e ğ ild ir, ö n g ö r ü m ü n h e r z a m a n k e y f e b a ğ lı ve te m e ls iz , y a d a y a ln ız ­ ca y a n tu tu c u o la c a ğ ı a n la m ın a g e lm e z b u . H a tt a : 1 ) y a ln ız t u t k u z e k â y ı b ile d iğ i ve se zg iy i iç in ; 2) g e rç e k lik d a h a a ç ık b ir d u r u m a g e tir m e y e k a t k ıd a b u lu n d u ğ u in sa n al is te n c in n e s n e le r to p lu lu ğ u n a ( m a k in is tin m a k in e y e ) b ir u y g u la n m a s ın ın s o n u c u o l d u ğ u n d a n , h e r iste m li Ö ğeyi b ir y a n a b ır a k m a k y a d a g en e l iş le y iş in n e s n e l ö ğ e s i o la ra k y a ln ız c a b a ş k a la ­ rın ın iste n c in in işe k a rış m a s ın ı hesaba k a tm a k g e r ç e k liğ in k e n d isin i s a k a tla y a c a ğ ı iç in , a n c a k ö n g ö rü n ü n n e s n e l g ö rü n ü m ü b ir p r o g r a m a b a ğ lı b u lu n d u ğ u ö lç ü d e , b u g ö rü n ü m ü n n e s n e llik k a z a n a c a ğ ı b ile s ö y le n e b ilir. İs te n c in g e r ç e k le ş m e s i iç in z o r u n lu ö ğ e le r , a n c a k iy ic e is te n d iğ i z a m a n s a p ta n ır. B u n e d e n le , b e lli b ir d ü n y a ve y a ş a m g ö rü şü n ü n k e n d in d e y ü k se k b ir ö n g ö rü m gücü iç e r d iğ in i d ü ş ü n m e k k a b a b ir k e n d in i b e ğ e n m iş lik te n g elen ve y ü z e y se l n ite lik te b ir y a n ılg ıd ır. H e r ö n g ö r ü m d e ö r tü k o la ra k b ir d ü n y a g ö rü şü n ü n iç k in o ld u ğ u ve b u n d a n d o la y ı d a , b u ö n g ö rü m ü n b a ğ la n tıs ız b ir k e y fe b a ğ lı d ü ş ü n c e e y le m le ri d iz is i, y a d a k e s in ve b a ğ la n tılı b ir g ö rü m ( viaion) o lm a s ın ın ö n e m s iz o lm a d ığ ı k e s in d ir , a m a ö n g ö r ü m asıl ö n e m in i ö n g ö rü d e b u lu n a n ve g ü ç lü is te n c iy le o n u c a n la n d ır a n in s a n ın y a ş a y a n b e y n in d e k a z a n ır. S ö z ü m o n a " t u t k u s u z ” la r ta r a f ı n d a n y a p ıla n ö n g ö rü m le r d ü şü n ü lü n c e g ö rü lü r b u : te m e ls iz a b u k s a b u k lu k la r , k a n ş ı k a y r ın tıla r , s e ­ v im li sa n ıla r b a k ım ın d a n ç o k z e n g in d ir b u ö n g ö r ü m le r. ” ö n g ö r e n " i n ö zscllc, y ö n e ltilm e y a d a s a p tın lm a y a e lv e riş li o ld u k ta n iç i n , g e r ç e k lik te ö n g ö rü le b ilir te k ö ğ e le r o la n o ’’d ü z e n le n e b ilir'* ö ğ e le r le y e tin m e s in i, a n ­ cak o n d a g e r ç e k le ş tir ile c e k b ir p r o g ra m ın v a r o lu ş u s a ğ la r . S o r u n u n a lış ıl­ m ış d ü şü n ü lm e b iç im in e te r s d ü ş e r b u . G e n e l o la r a k , h e r ö n g ö rü m e y le m i­ n in , d o ğ a l b ilim le rin y a s a la rı tip in d e k i d ü z e n lilik y a s a la n n ın b e lirle m e sin i g e r e k tir d iğ i d ü şü n ü lü r. A m a ,ta s a rla n a n yasalaT v a r o lm a d ık ta n s a ltık y a d a m e k a n ik a n la m d a b u iç in d e , b a ş k a la rın ın is te n ç le r i h e s a b a k a tılm a z ve u y g u la m a la rı " ö n g ö r ü lm e z ''. B u y ü z d e n , g e r ç e k liğ e d e ğ il, a m a k e y fe b a ğ lı b ir v a rsa y ım a d a y a n ılır. Ussal bakış açılarına sahip olm a k. " A ş ı n " (v e b u n d a n ö tü r ü d e y ü z e y s e l v e m e k a n ik ) siy a sa l g e r ç e k ç ilik , ç o ğ u k e z d e v le t a d a m ın ın y a ln ız c a " g e r ç e k g e r ç e k lik ’’ a la n ın d a e tk in lik g ö ste rm e si, ’’o lm a sı g c r e k c n " le d e ğ il, a m a y a ln ız c a " o l a n " l a ilg ilen m esi g e re k tiğ in i o lu m la m a y a z o rla r. D e v le t a d a m ın ın b u r n u n u n u c u n u a ş a n b a k ış a ç ıla rın a ( p e r s p e k tifle r e ) s a h ip o lm a m a s ı g e re k tiğ i a n la m ın a g e lir b u . ( ...) ü y le y s e , s o r u n u n b u te rim le r le k o n m a m a s ı g e r e k ir, d a lıa k a r m a ş ık tır o : " o lm a s ı g e r e k e n ” in k e y fe b a ğ lı b ir e y le m m i, y o k s a z o r u n lu b ir e y le m mi o ld u ğ u n u , s o m u t is te n ç m i, y o k s a g e lg e ç h e v e s, is te k , b o ş b ir d ü ş m ü o ld u ğ u n u g ö rm e k s ö z k o n u s u d u r . E y le m d u r u m u n d a k i p o litik a c ı, k u r a n , y a r a ta n b ir in s a n d ır ; a m a , o h iç te n b a ş la y a r a k k u r m a z vc is te k v c d ü ş le ri­ n in b u la n ık b o ş lu ğ u n d a d e v in m e z . G e r ç e k (c d im s e l) g e r ç e k liğ e d a y a n ır , am a n e d ir b u g e r ç e k g e r ç e k lik ? A c a b a d u r a l v c d e v in im siz b ir ş e y m id ir, y o k s a d a h a ç o k s ü re k li d e v in im iç in d e ,s ü r e k li b ir d e n g e d e ğ iş ik liğ i iç in d e b ir g ü ç le r ilişk isi m i? İle rle y ic i o la ra k d ü şü n ü le n b u b e lirli güce d a y a n a r a k , ve o n a u tk u k a z a n d ırm a k iç in k e n d i gücü n ü p e k iş tir e r e k , is te n c i g e r ç e k ­ te n v a ro la n ve e tk ili g ü ç le rin y e n i b ir d e n g e sin in y a r a tılm a s ın a u y g u la m a k d e m e k , h e r z a m a n g e rç e k g e r ç e k lik a la n ın d a , a m a o n a e g e m e n o lm a k vc onu aşm ak (y a d a b u n u y a p m a y a k a tk ıd a b u lu n m a k ) iç in d e v in m e k d e m e k tir , ü y le y s e , ’’o lm a s ı g e r e k e n " , s o m u t lu k tu r , d a h a d a iy isi, g e rç c k li- ğ in g e r ç e k ç i ve ta rih e u y g u n o la n te k y o r u m u d u r , e y le m d u r u m u n d a k i te k ta r i h , e y le m d u r u m u n d a k i t e k fe ls e fe , t e k p o litik a d ır. O .C .,p . 231 F.P.S., *. 277. T A R tH B İL İM İ V E D O Ğ A B İL İM İ A m a , e le ş tire l o la r a k y ık ılm a s ı g e re k e n ş e y , Halk için E lkita b ı 'n d a n s o n u ç o la r a k ç ı k tığ ı b iç im iy le , " b ilim " k a v ra m ın ın t a k e n d is id ir ; b u k av ­ ra m , sa n k i d o ğ a l b ilim le r, o lg u c u lu ğ u n ( p o z itiv iz m in ) k a r a r la ş tır d ığ ı b i­ ç im d e , t e k y a d a e n ü stü n b ilim le rm iş g ib i, d o ğ r u d a n d o ğ r u y a d o ğ a l b i­ lim le rd e n a lın m ış tır . A m a , H alk için E lkita b t'n d a , b ilim te r im i, b a z e n b e ­ lirtik , b a z e n ö rtü lü y a d a a n c a k te lk in e d ilm iş , tü m b ir a n la m la r d iz isi iç in d e k u lla n ılm ış tır . B e lirtik a n la m ı, " b i llm " in fiz ik se l a r a ş tır m a la r d a ta ş ıd ığ ı a n la m d ır. G e n e d e b a z e n , y ö n te m in s ö z k o n u s u o ld u ğ u sa n ılır. A m a , g en el o la r a k b i r y ö n te m v a r m ıd ır v e, e ğ e r v arsa , b u d ü p e d ü z felse fe a n la m ın a g e lm e z m i? K im i z a m a n la r b u y ö n t e m b iç im s e l m a n tık ta n b a ş k a h e th a n g i b ir a n la m a g e le b ilir m i, a m a o z a m a n d a o n a b ir y ö n te m , b ir " b ilim " a d ı v e rile b ilir m i? H e r a r a ş tır m a n ın k e n d i b e lirli y ö n te m i o ld u ğ u ­ n u ve k e n d in e özgü b e lirli b ir b ilim k u r d u ğ u n u , v e y ö n te m in b e lirli a r a ş tır ­ m a ve b e lirli b ilim le b ir lik te g e liş tiğ in i v e h a z ır la n d ığ ın ı, ve o n la rla b i r b ü ­ tü n o lu ş t u r d u ğ u n u ilk e o la r a k k o y m a k g e re k ir. B ilim se] b ir a r a ş tır m a y ı, o n a k e n d is iy le b i r b ü tü n o l u ş t u r d u ğ u b ir b a ş k a a r a ş tır m a d a v e rm iş b u lu n ­ duğu iy i s o n u ç la r n e d e n iy le s e ç ilm iş ö r n e k b ir y ö n te m u y g u la y a r a k iler- le te b ile c e ğ in e in a n m a k , b ilim le ç o k a z ilgili t u h a f b ir d ü ş ü n c e s iz lik g ö s te r ­ m e k d e m e k tir . G e r ç i, k e n d i " u z m a n lığ ı” n e o lu rs a o ls u n , h e r b ilg in in e le ş tire l b ilin c in i o lu ş tu r d u k la r ı s ö y te n e b ile n , v e b ilg in in ç a lış m a s ı sıra s ın d a h e r z a m a n k e n d iliğ in d e n te t i k t e o lm a la rı g e re k e n g en e l ö lç ü tle r g e n e d e v ard ır. A y n ı b iç im d e , k e n d i tik e l ö lç ü tle r in i y e te r in c e s a ğ la m la ş tır m a m ış , k u lla n d ığ ı k a v ra m la rın ta m b i r a n la y ış ın a s a h ip b u lu n m a y a n , y e te r s iz b ilg i y ü z ü n d e n e le a ld ığ ı s o r u n la r ın d u r u m u ü z e rin d e y o k s u l b ir k a v ra y ış g ö s te re n , o lu m la m a la rın d a ç o k s a k ım m lı o lm a y a k u la k a s m a y a n , b a ğ l a n tı­ d a n y o k s u n g elişig ü zel ile rle m e le ri, z o r u n lu lu ğ u n k e s in liğ in e y e ğ le y e n a r a ş tın c ın ın , y a d a e d in ilm iş b ilg ile rd e v a ro la n e k s ik lik le ri h e s a b a k a ta c a k y e r d e , b u n la n s u s u ş la g e ç iş tir e n v e, y e n id e n e le a lın m a y a v e g e liş tirilm e y e , v b . e lv e rişli o la n g e ç ic i d u r u m la r ın s ö z k o n u s u o ld u ğ u n u a ç ı k ç a s ö y le ­ m e d e n , y a ln ız c a sö z sel ç ö z ü m le r y a d a iliş k ile rle y e t in e n a r a ş tır ıc ın ın , b ir b ilg in o lm a d ığ ı sö y le n e b ilir. O .C .,p . 142. F.P. S., s. 172. N E D E N S E L L İK V E T A R İH S E L D İY A L E K T İK T a rih se l d iy a le k tiğ in y e r in e , n e d e n s e llik y asa sı, k u r a lla r a u y g u n lu ğ u n a r a ş tır ılm a s ı, o la ğ a n lık , te k d ü z e lik g e ç ir ilm iş . A m a , o la y la r ı b u k a v ra m a b iç im in d e n , p a rk s is in a ş ılm a sı, " a ltü s t lir? E tk i o lm a sı "sı s o n u c u n a s ıl ç ık a r ıla b i­ (e ffe t), m e k a n ik o la r a k , n e d e n i y a d a n e d e n le r d iz g e sin i h iç b ir z a m a n a ş a m a z , ve ö y le y s e e v rim c iliğ in y a v a n v e k a b a g e liş m e s in d e n b a ş k a g ö rü ş a ç ıla r ın a d a (perspeetives) s a h ip o lu n a m a z . O .C ., p . 1 4 1 . F.P.S., s. 1G9. S Ö Z D E —D İY A L E K T İĞ E V E M E K A N İZ M E K A R Ş I Mu. ', iç in E lk ita b ı 'n d a , h e r to p lu m u n , o n u o lu ş t u r a n ü y e le r in h e r b i­ r in in b a s it to p la m ın d a n d a h a ç o k b ir ş e y o ld u ğ u s ö y le n m iş t ir (ra s tla n tıs a l o la ra k d e ğ ild ir, s ö y le n m iş tir , çünkü o lu m la m a ta n ıtla n m ış , d e ğ e r le n d ir ilm iş v e rim li b ir k a v ra m ı d ış a v u r m a z , a m a r a s tla n tıy a b a ğ lı, ö n g e le n v e iz le y e n ş e y le rle ilg isiz d ir). S ö z k o n u s u o la n ş e y , s o y u t o la r a k d o ğ r u d u r , am a so m u t a n la m ı n e d ir? B u k o n u d a g ö rg ü l o la r a k (em p iriq u e m en t) v e rilm iş b u lu n a n a ç ık la m a , ç o ğ u k e z tu h a f t ır . Boşsözcülük. B a sit b i r sö z c ü k o y u n u y la y e t in e r e k , t e k t e k a lın a n y ü z in e ğ in , b ir a r a ­ d a a lın a n v e o z a m a n b ir sü rü o l u ş t u r a n y ü z in e k te n ç o k fa r k lı o ld u k la r ı s ö y le n m iş tir . A y n ı b iç im d e , s a y ıla m a d a , o n a g e lin in c e , s a n k i ik ili, ü çlü , d ö r tlü , v b . y o k la r m ış , y a n i k ıs a c a d e ğ iş ik b ir s a y ıla m a b iç im i y o k m u ş gi­ b i, b ir o n lu ğ a s a h ip o lu n d u ğ u s ö y le n m iş tir . B u n u n e n s o m u t te o r ik - p r a tik a ç ık la m a s ı, /f a p ıf a /'in 1. k ita b ın d a , y a z a r ın , iş le tm e d iz g e sin d e , h iç b ir tik e l e m e k ç iy e d e ğ il, a m a a n c a k e m e k ç ile r b ü tü n lü ğ ü n e , k o le k tif in s a n a b a ğ la n a b ile c e k b ir ü r e tim ö lç ü sü n ü n ( n o r m e ) b u lu n d u ğ u n u y e r d e g ö rü lü r. İ ş ve iş le v le r b ö lü m ü n e ta n ıtla d ığ ı d a y a n a n , v e ö y le y s e o n u o lu ş t u r a n b ir e y le r to p la m ın d a n d a h a ç o k b ir ş e y o la n tü m t o p lu m ç a p ın d a d a , iş te b u n a b e n z e r b ir ş e y o lu r . P ra k sis fe ls e fe s in in , n ite lik d u r u m u n a g elen n ic e lik H cg elci y a s a s ın ı ’’s o m u t la ş t ır m a " b iç im i, Halk iç in E lk ita b ı'n ın ç ö z m e y e g ir iş m e d iğ i, a m a , ısısı d e ğ i ş t i k ç e d u r u m ( b u z , sıv ı, g a z ) d e ğ i ş ti­ r e n su ü z e rin d e k i — b ir d ış e tk e n ( a t e ş , g ü n e ş , y a d a k a tı k a r b o n ik a s id in b u h a r la ş m a s ı, v b .) ta r a f ın d a n b e lir le n m iş m e k a n ik b ir o lg u d a n b a ş k a b ir ş e y d e ğ ild ir b u — sö z c ü k o y u n u g ib i, b a s it s ö z c ü k o y u n la rıy la y e tin m e d iğ i z a m a n , ç ö z ü m ü ö n c e d e n b ilin iy o r s a y d ığ ı o ta r ih s e l d ü ğ ü m le rd e n b ir id ir henüz. Tarihsel d iy a le k tik ve d o ğ a l m eka n izm . in s a n d a b u d ış e t k e n k im o la c a k tır ? İ ş le tm e d e , işb ö lü m ü , v b ., in sa n ın k e n d is i ta r a f ın d a n y a r a tılm ış b u lu n a n k o ş u lla r . T o p lu m d a , ü r e tic i g ü ç le r b ü tü n lü ğ ü . A m a , £ /W fo 6 « ’m n y a z a n , h e r to p lu m s a l k a t ış m a ç (agrégat) h e r n e d e n li o n u o lu ş t u r a n b ir e y le r to p lu m u n d a n d a h a ç o k (v e h a t ta fa rk lı) b ir ş e y s e d e , b u n u n , to p lu m s a l g e liş m e y i a ç ık la y a n y a s a y a d a ilk e ­ n in , fiz ik b ir y a s a o la m a y a c a ğ ı a n la m ın a g e ld iğ in i d ü ş ü n m e m iş tir , ç ü n k ü , f iz ik te , n ic e lik a la n ın d a n a n c a k e ğ r e tile m e (m etaphore) y o lu y la ç ık ıta b ilir . A m a g e n e d e , p ra k s is fe lse fe sin d e , n ite lik n ic e liğ e h e r z a m a n s ık ı s ık ıy a b a ğ lıd ır , ve h a t t a c n ö z g ü n ve e n v e rim li ro lü n ü d e iş t e b u sık ı iliş k iy e b o r ç ­ lu d u r . İd e a liz m , g e r ç e k lik te b u " d a h a ç o k b ir ş e y " i b ir d a y a n tı (h yp o sta s c ), n ite liğ i, d in in ta n rıs a llık d u r u m u n a g e tir m iş b u lu n m a s ı g ib i, a y rı b ir v a rlık d u r u m u n a , " t i n " d u r u m u n a g e tir ir. A m a , e ğ e r d in v e id e a liz m n ite liğ i b ir d a y a n tı, b ir b a ş k a d e y iş le , e ğ itb ilim s e l n e d e n le rd e n ö tü r ü p r a tik o la r a k z o r u n lu , ç ö z ü m s e l b i r a y n m sü rec i d e ğ il d c , k e y fe b a ğ lı b ir s o y u tla m a d u r u m u n a g e tir iy o rla r s a , d a y a n tıs a l (h y p o sta tiq u e) b ir m a d d e y i " t a n n s a l l a ş t ı r a n " k a b a m a te r y a liz m in y a p t ığ ı d a , b ir d a y a n tıd ır . G ereksinm elerin ve tarihsel olanakların bilinci e tk ili iste n ç d u ru m u n a gelince, tarihsel O luş ,,ussal"dtr. " S o y u t k u r g u l" a n la m d a v e " s o m u t ta r i h s e l" a n la m d a " z o r u n l u lu k " : in s a n la rın o n u n ü z e rin e s a h ip o ld u k ta n b ilin c in , k o le k tif b ilin c e s o m u t e r e k le r g ö s te re r e k , v e " h a lk i n a n ç l a n " k a d a r g ü ç lü b ir e t k e n d u r u m u n a e t k e n (agissante) (e ffic ie n te e t active) b ir g elen b i r k a n ıla r v e in a n ç la r b ü tü n lü ğ ü o lu ş t u r a r a k , b ir d u r a m a g e lm iş b u lu n d u ğ u e tk ili v e ê t k in öncül v a r o ld u ğ u z a m a n , b i r z o r u n lu lu k d a v a rd ır. K o le k t if is t e n ç atılım ı* ra n g e r ç e k le ş m e s i iç i n g e re k li v e y e te r li m a d d i k o ş u ll a n n , g e liş m iş y a d a g e liş m e y o lu n d a , öncül iç in d e i ç k in o lm a la n g e re k ir, a m a , n ic e l o la ra k h esa p la n a b ile n b u " m a d d i” ö n c ü ld e n , b e lli b ir k ü ltü r d ü z e y in in , y a n i b ir e n t e ­ le k tü e l e y le m le r b ü tü n lü ğ ü n ü n v e b u s o n u n c u la r d a n d a ( o n la r ın ü rü n ü ve s o n u ç la n o la r a k ) " n e p a h a s ın a o lu r s a o ls u n " tü r ü n d e b ir e y le m e z o r la m a k iç in y e te r li g ü ç le d o n a tılm ış b e lli b ir b u y u r g a n t u t k u l a r ve d u y g u la r b ü tü n ­ lü ğ ü n ü n a y r ıla m a y a c a ğ ı a ç ık tır . S ö y le n m iş b u lu n u ld u ğ u g ib i, ta r ih te k i " u s s a llığ ın " (v e " u s d ış ılı ğ ın " ) d o la y ıs ıy la ta r ih e u y g u n (v e s o y u t- k u r g u l o lm a y a n ) b i r a n la y ış ın a , iş t e a n c a k b u y o ld a n v a rıla b ilir. ( ...) O .C .,p . 109. F.P.S., s. 131. " T A R İ H S E L Z O R U N L U L U K V E E T K tN İ S T E N Ç " M od ern p r e n s 3 ( b u k a v r a y ış ın ta rih s e l o la r a k s a h ip b u lu n d u ğ u v e k a v ra m o la r a k s a h ip o lm a s ı g e re k e n ta m a n la m ıy la ) ja k o b e n liğ e ay­ r ılm ış , h i ç d e ğ ils e k im i g ö rü n ü m le ri b a k ım ın d a n e x n o vo , ö z g ü n b ir tü r e tiş o la n k o l e k t i f b i r is te n c in s o m u t t a n a sıl o l u ş t u ğ u v e n a sıl e t k in lik g ö s te r ­ d iğ in i a ç ık la m a o la n a ğ ım v e re c e k b i r b ö lü m iç e r m e lid ir . V e k o le k tif is­ t e n ç le g e n e l o la r a k siy a sa l is te n c in d e m o d e m a n la m d a ta n ım la n m a la r ı g e re k ir; ta rih s e l z o r u n lu lu ğ u n e t k i n b ilin c i o la ra k , g e r ç e k v e e d im se l t a ­ rih se l b ir d r a m ın b a ş o y u n c u s u (protagoniste) o la r a k is te n ç . 3 " M o d e r n p r e n s " , s iy a s a l p a r ti o la r a k ö rg ü tle n e n v e ta r ih s e l g e re k s in ­ m e v e o la n a k la r a u y g u n o la ra k to p lu m u d ö n ü ş tü r m e y e y e te n e k li p r o l e t e r y a d ı r . G R A M S C İ 'n i n p o l i t i k a b i l i m i o l a r a k M a r k s i z m a ç ı k l a ­ m a s ın a a y ır d ığ ı n o t t a n n b a ş lığ ı d a b u d u r . İlk b ö lü m le r d e n b ir i k e s e n k e s " k o l e k t i f is t e n ç " e a y r ılm a lı v e s o r u n u ş u te rim le r le k o y m a lıd ır : " H a lk sa l-u lu sa l b ir k o le k tif is te n c in d o ğ m a ve g e lişm e o la n a ğ ın ı s a ğ la y a n k o ş u lla r ın v a r o ld u k la r ı n o z a m a n s ö y le n e b ilir ? " A rd ın d a n , ir d e le n e n ü lk e n in to p lu m s a l y a p ıs ın ın ta rih s e l ( e k o n o m ik ) b ir ç ö z ü m le m e s iy le , b u is te n c i y a r a tm a k iç in y ü z y ılla r b o y u n c a g ö s te rile n ç a b a la n n " d r a m a t i k " b ir b e tim le m e s i v c a rd ış ık b a ş a rıs ız lık la rın n e d e n ­ leri g e lm e lid ir. İ ta l y a 'd a , M ach iav elli z a m a n ın d a , m u tla k k r a llık n e d e n k u ­ ru la m a d ı? R o m a İ m p a r a to r lu ğ u n a d e ğ in g itm e k ( d il, a y d ın la r , v b .s o r u n u ) , O r ta ç a ğ K o m ü n le rin in işle v in i, K a to lik liğ in a n la m ın ı, v b ., k a v ra m a k g e r e ­ k ir : s o n u ç o la ra k , tü m İ ta ly a n ta r ih in in , b ire ş im s e ], a m a d o ğ r u biT ta s la ­ ğ ın ı y a p m a k g e re k ir. H alk sal-u lu sa l b i r k o le k tif is te n ç y a r a tm a k iç in g ö s te rile n ç a b a la rın a rd ış ık o la r a k b a ş a r ıs ız lığ a u ğ r a m a la r ın ın n e d e n i, k o m ü n a l b u rju v a z in in d a ğ ılm a s ın d a n so n ra o lu ş a n b elirli to p lu m s a l g ru p la rın v a r o lu ş u n d a , K ilis e 'n in m e rk e z i ve K u tsa l R o m a İ m p a r a to r lu ğ u n u n te m silc isi o la ra k İ ta ly a 'n ın u lu s la ra ra s ı işlev in i y a n s ıta n ö b ü r g ru p la rın tik e l n ite liğ in d e , v b ., a ra n m a lıd ır. B u iş le v ve o n d a n d o ğ a n d u r u m , " e k o n o m i k - k o r p o r a t i f ' a d ı v e rile b ile c e k b ir iç d u r u m a , y a n i siy a sa l o la ra k , fe o d a l to p lu m b iç im ­ le rin in c n k ö tü s ü n e , c n a z 'ile r le m e c i, e n duT gun b iç im in e y o l a ç a r la r : e tk ili b ir J a ko b in g ü ç , ö b ü r u lu s la rd a h a lk sa l-u lu s a l k o le k tif is te n c i y a r a t ­ m ış vc ö r g ü tle m iş v e m o d e r n d e v le tle ri k u r m u ş b u lu n a n g ü cü n t a k e n d is i, İ t a l y a ’d a h e p e k s ik k a l m ış t ır — v c o lu ş a m a z d ı d a . O .C .,p . 188. F.P.S.,s. 228. Y A Z G IC IL IK V E S İY A S A L B A Ğ IM L IL IK S a v a şım g ir iş k e n liğ i o lm a d ığ ı v e s a v a ş ım ın k e n d isi s o n u n d a b ir y e n ilg i­ le r d iz isiy le ö z d e ş le ş tiğ i z a m a n , m e k a n ik b e lirle n im c ilik s o n d e re c e b ü y ü k b ir m o r a l d ir e n ç , b a ğ la n tı, sa b ırlı ve d ire n g e n d a y a n m a gücü d u r u m u n a g elir. " Ş im d ilik y e n ild im , a m a u z u n d ö n e m d e o la y la r ın gücü b e n d e n y a n a ç a lış ıy o r , v b ." . G e r ç e k is t e n ç , b ir in a n işi, ta r ih in b elli b ir u ssa llığ ı, in a n sa l d in le r in y a z g ıs ın ın , k a y ra s ın ın , v b ., y e r in i t u t a n g ö rg ü l ve ilk e l b ir t u tk u n (y a n t u tu c u ) e r e k ç ilik b iç im i k ılığ ın a b ü rü n ü r. H a tt a b u d u r u m d a b ile , gü çlü b i r is te n ç e tk in liğ in in , " o la y la rın g ü cü " ü z e rin d e d o la y s ız b ir m ü d a h a le n in v a r o ld u ğ u o lg u su ü z e rin d e d ir e n m e k g e re k ir; a m a , k e n d in d e n u ta n a n , üstü k a p a lı, ö r tü k b ir b iç im d e v a ro ld u ğ u : e le ş tire l b ir lik te n y o k s u n b ilin c in ç e liş k ile r i, v b ., i ş t e b u n d a n d o ğ a r . A m a , " a s t " , y ığ ın sa l e k o n o m ik e tk in liğ in y ö n e tic i v e s o r u m lu s u d u r u m u n a g e lin c e ,m e k a n iz m ( m e k a n ik ç ilik ) b e lli b ir u ğ r a k t a k e n d in i p e k y a k ın b ir te h lik e o laT ak g ö s­ te r ir , v e tü m d ü ş ü n c e d iz g e sin in b ir g ö z d e n g e ç ir ilip d e ğ iş tir ilm e s in e ta n ık o lu n u lu r , ç ü n k ü , to p lu m s a l y a ş a m b iç im in d e b ir d e ğ iş ik lik o lm u ş tu r . " O la y la rın g u c ü " n ü n s ın ırla n ve s ö z ü g e ç e rliğ i n e d e n d a h a d a r b ir d u r u m a g e lirle r? Ş u n d a n k i, a s lın d a , a s t e ğ e r d ü n b ir n e s n e id iy s e , b ir n e s n e d e ğ il, b u g ü n a r tık a m a ta rih s e l b ir k iş i, b i r b a ş o y u n c u d u r '; e ğ e r d ü n y a b a n a b ir is te n c e " d i r e n d iğ i" iç in s o r u m s u z id iy s e , a r tı k d ir e n e n d e ğ il, a m a e t ­ k e n ve z o r u n lu o la r a k e tk in ve g ir iş k e n o ld u ğ u iç in , b u g ü n k e n d is in i s o ­ ru m lu d u y u m s a r . A m a, d ü n g e r ç e k te n b a s it b ir " d i r e n ç " , b a s it b ir " n e s n e " , b a s it b i r " s o r u m s u z lu k ” m u y d u o ? E lb e tte d e ğ il, ve te rs in e , y a z g ıc ılığ ın n a s ıl e t k in ve g e r ç e k b ir is te n c in g ü ç sü zlü ğ ü n ü g iz le m e k te n b a ş k a biT ş e y e y a r a m a d ığ ın ı g ö s te rm e k , y e r in d e o lu r . Y ığ ın ın sa fy ü re k fe lse fesi o la r a k , ve, y a ln ız c a o z a m a n Ö zünlü ( in tr in s è q u e ; g ü ç ö ğ e s i o la ra k a ç ık la n a b ilir b ir n ite lik ta ş ıy a n , a m a , a y d ın la r ta r a f ın d a n e n ik o n u d ü şü ­ n ü lm ü ş ve b a ğ la n tılı b i r fe lse fe o la r a k a lın ın c a , b ir e d ilg e n lik , a p ta lc a b ir k e n d in e y e te r lik kaynağı d u r u m u n a g elen m e k a n ik b e lirle n im c iliğ in (d éterm in ism e m écanique) k o f lu ğ u n u , i ş t e b u n e d e n le , h e r z a m a n g ö s te r ­ m e k g e re k ir; h e m d e , a s tın y ö n e tic i v e s o r u m lu m e k s iz in . d u r u m a g e lm e s in i b e k le ­ A st y ığ ın ın b ile b ir b ö lü m ü , h e r z a m a n y ö n e tic i v e s o r u m lu d u r , ve b ö lü m ü n fe lse fe si, y a ln ız c a te o r i k ö n c e le m e (anticipation) o la ra k d e ğ il, a m a g ü n cel z o r u n lu lu k o la r a k d a , h e r z a m a n b ü tü n ü n fe ls e fe s in d e n ö n c e gelir. B elli b ir ta rih s e l d ö n e m b o y u n c a ve b e lli ta rih se l k o ş u lla r iç in d e b ir " z o r u n l u lu k " , lıa lk y ığ ın la r ın ın is te n c in in z o r u n lu b ir b iç im i, d ü n y a n ın ve y a ş a m ın u ssa llığ tm n b c tirli b ir b iç im i o la n v c o lm a y ı d a s ü rd ü re n v e g e r ç e k p r a tik e tk in liğ in g en e l ç e r ç e v e le rin i s a ğ la y a n H ır is tiy a n d in in in g e lişm e si ü z e rin e b ir ç ö z ü m le m e , m e k a n is t g ö rü şü n b ir a s tla r d in i o ld u ­ ğ u n u g ö ste rir. ( ...) A m a , b u d u r u m d a d a , sö z ü e d ilm e k is te n e n H ır is tiy a n lık , sa fy ü re k H ır is tiy a n lık tır, h a lk y ığ ın la r ı iç in a n u y u ş tu r u c u d u r u m u n a d ö n ü ş tü r ü l­ m ü ş, C iz v itle ş tirilm iş H ır is tiy a n lık d e ğ il. A m a , K a lv e n c iliğ in k o n u m u , g iriş k e n lik a n la y ış ın ın g en iş b ir y a y ıl­ m a s ın a y o l a ç a n ( y a d a b u d e v in im in b iç im i d u r u m u n a g e le n ) a m a n s ız ta rih s e l a lın y a z ısı ve k a y r a a n la y ış ıy la ,d a h a d a z e n g in a n la tım lı ve a n la m lıd ir * O .a .p .3 3 . F.P.S., s. 3 7 Y A Z G IC IL IK T A N K U R T U L M A K P ra k sis fe lse fe sin in y a z g ıc ı a n la y ış ı ta r a f ın d a n y e rin e g e tirile n ta rih s e l işlev k o n u s u n d a ,b e lli b i r ta rih s e l d ö n e m iç in y a ra rlılığ ın ın k a b u l e d ilm e si is te n e re k , a m a , v e iş t e ta m d a b u n e d e n le , o n a b o r ç lu b u lu n u la n b ü tü n sa y g ıla rla g ö m ü lm e si z o r u n lu lu ğ u s a v u n u la r a k , b i r c e n a z e övgüsü y a p ıla b i­ lird i. P ra k s is fe ls e fe s in in y a z g ıc ı a n la y ış ın ın işlev i, g e r ç e k lik te , k la sik A lm a n felse fe si ve o n u n z o r u n lu lu ğ u n b ilin c i o la ra k ö zg ü rlü k a n ta y ış ın d a d o r u ğ u n a e r iş e n k a y r a v e a lın y a z ısı te o r is in in , m o d e m d ü n y a n ın b a ş la n g ıç ­ la rın d a k i işle v iy le k a r ş ıla ş tırıla b ilir d i. B u a n la y ış , " T a n n b ö y le is tiy o r ” ç ığ lığ ın ın h a lk sa l b i r e ş ili (d o u b let: aslı a y n ı o la n iki s ö z c ü k te n h e r b ir i) o lm u ş t u r , a m a g e n e d e , h a t t a b u ilk el v e b a s it d ü z e y d e b ile , " T a n n b ö y le is t iy o r " d a , y a d a k a y r a te o r is in d e iç k in g ö r ü ş te n d a h a m o d e m w e d a h a v e rim li b ir g ö rü ş ü n b a ş la n g ıc ın ı g ö s te riy o rd u . " B iç im se l o la r a k " , y e n i b ir g ö rü şü n , k a b a v e k a r m a k a r ış ık b ir h a lk (p leb e) g ö rü n ü m ü n d e n b a ş k a b ir g ö rü n ü m a ltın d a k e n d in i g ö ste rm e si o la n a k lı m ıd ır? V e g e n e d e ta r i h ç i, g e re k li b a k ış a ç ıla r ın a s a h ip b u lu n d u ğ u z a m a n , y e n i b ir d ü n y a n ın h e r z a m a n ç e t i n v e ç a k ıllı o la n b a ş la n g ıç la n n ın , c a n ç e k iş e n b ir d ü n y a n ın s o n a e rm e sin d e n ve o n u n c a n ç e k iş m e s i i ç i n y a r a ttığ ı " k u ğ u ş a r k ı l a r ı n d a n ü stü n o ld u k la n n ı a y d ın lığ a k a v u ş tu r m a ve a n la m a b a ş a rıs ın ı g ö s te rir. O .C ., p . 40. F.P.S., s. 46. ________________________ 7 __________________________ T A R İH SE L D İY A LEK TİK T A R İH S E L D E V İN İM İN A L T Y A P IS A L K O Ş U L L A R D A N BAŞLAYARAK D O ĞU ŞU T em el b ir n o k ta : y a p ı te m e li ü z e rin d e ta rih s e l h a r e k e tin nasıl d o ğ d u ğ u in c e le n m e m iş 1 . B u n u n la b ir lik t e , P le k h a n o v 'u n T em el to ru n la ' n " n d a 2, b u s o r u n a h iç d e ğ ils e g e liş tirile b ile c e k b i r a n ı ş tır m a d a b u lu n u l* m u ş t u r . Ç ü n k ü , p ra k s is fe lse fe si k o n u s u n d a d o ğ m u ş b u lu n a n b ü tü n s o r u n ­ la rın e n ö n e m li n o k ta s ı, i ş t e b u r a d a d ır v e , b u s o r u n ç ö z ü lm e d ik ç e , t o p lu m ­ la " d o ğ a " a ra s ın d a k i iliş k ile re iliş k in , E lk ita b ı 'ra n Ö zel b i r b ö lü m a y ır d ığ ı ö b ü r so ru n u ç ö z m e k d e o la n a k s ız d ır. E k o n o m i P o litiğ in E le ştirisi'n e3 ö n s ö z ü n ik i ö n e r m e s i: 1 ) in s a n lık k e n d in e h e r z a m a n a n c a k ç ö z e b ile c e ğ i g ö re v le ri s a p t a r ; ... g ö re v in k e n d iri d e , a n c a k ç ö z ü m ü n ü n m a d d i k o ş u lla r ı­ n ın v a r o ld u k la r ı y a d a h iç d e ğ ils e k e n d i o l u ş s ü r e ç le r in e g irm iş b u lu n d u k ­ t a n y e r d e o r ta y a ç ı k a r ; 2 ) to p lu m s a l b ir k u r u lu ş , iç e r m e v e y e te n e k li o l­ d u ğ u b ü tü n ü r e tic i g ü ç le r g e liş m e d e n v e d a h a u s tu n y e n i ü re tim iliş k ile ri y e r le rin i a lm a d a n ö n c e , h iç b ir z a m a n o r ta d a n k a lk m a z ; b u y e n i iliş k ile rin in m addi v a ro lu ş h a z ır la n m a d a n ö n c e h iç b ir k o ş u ll a n esk i to p lu m u n ü re tim bağnnda z a m a n s ö n ü p g itm e z — b ü tü n ö n e m ve b ü tü n s o n u ç la n iç in d e ç ö z ü m le n m e liy d i. 'K im m e k a n iz m v e b o ş in a n la r a d a y a n a n b ü tü n " m u c iz e " iz le r i, iş t e a n c a k b u a la n ü z e rin d e d ış a r d a b ır a k ıla b ilir le r , e tk in siy a sa l g r u p la n n o lu ş m a s ı s o r u n u n u v e s o n ç ö z ü m le m e d e , h a t t a t a ­ r ih te b ü y ü k k iş ile r in işlev i s o r u n u n u b ile te k k o y m a b iç im i, iş t e b u d u r . O.C., p . 134. F.P.S., s. 161. 1 B U K H A R ÎN 'in k ita b ın d a . L es O u estions fo n d a m en ta les d u m arxism e, 2 G e o rg e s P L E K H A N O V : 3 E d itio n s S o c ia le s , 1 9 4 8 . K a r l M A R X : C o n trib u tio n E d itio n s S o c ia le s , 1 9 5 6 . a la critiq u e d e I.'éc o n o m ie p o litiq u e. T A R İ H S E L S Ü R E Ç T E İD E O L O J İL E R İ N R O L Ü E k o n o m iz m in k a v ra m a k iç in ird e le n m e s i ve y a p ıy la ü s ty a p ıla r a ra sıd a k i ilişk ile ri b a ş v u r u la b ile c e k b ir m e tin to p lu m s a l b ir g r u b u n d e , F elsefenin S e fa le ti' n in , g e liş m e s in d e ö n e m li b ir eV rcn in : b ir s e n d ik a n ın Ü y elerin in a r tı k y a ln ız e k o n o m ik ç ı k a r la r i ç i n d e ğ il, a m a ö rg ü tü n k e n d is i­ n in k o r u n m a s ı ve g e liş tirilm e s i iç in s a v a ş ım v e rd ik le ri b ir e v re n in b u lu n d u ­ ğ u n u n s ö y le n d iğ i p a r ç a ta r a f ı n d a n o lu ş t u r u l u r 4 . A y n ı z a m a n d a , E n g e ls ’in (p ra k s is felse fesi ü z e rin e m e k tu p ta ) , e k o n o m in in İ ta ly a n c a o la r a k d a y a y ım la n m ış b u lu n a n iki ancak son ç ö z ü m le m e d e ta rih in gizli n e d e n i (ressort) o ld u ğ u n u ile ri s ü re n v e E k o n o m i P o litiğ in E leştirisi'n e ö n s ö z ü n , in sa n la rın e k o n o m ik d ü n y a d a o r ta y a ç ı k a n ç a ttş m a la rd a n a n c a k id e o lo ­ jile r a la n ın d a b ilin ç li d u r u m a g e ld ik le rin in s ö y le n d iğ i p a r ç a s ın a d o ğ r u d a n d o ğ r u y a b a ğ la n m a s ı g e re k e n o lu m la m a s ın ı d a a n s ıtm a k g e re k ir. O .C ., p . 222. F.P.S.. s. 268. 4 P a rç a n ın a s lın a * b a k m a k g e re k ir; F elsefenin S efa leti p r a k s i s f e l s e f e ­ s i n i n ö z s e l b i r o l u ş m a u ğ r a ğ ı d ı r ; F euerbach Ü zerine T e zle r' i n g e l i ş ­ m e s i o l a r a k d ü ş ü n ü l e b i l i r , o y s a , K utsal A ile b e l i r s i z b i r a r a e v r e d i r v e P r o u d h o n 'a v e ö z e l l i k l e F ra n s ız m a te ry a liz m in e a y r ılm ış b u lu n a n p a r ç a la r d a n d a g ö rü ld ü ğ ü g ib i, r a s t la n t ıs a l b i r k ö k e n i v a r d ır . F r a n s ız m a te ry a liz m i ü z e rin d e k i p a r ç a , ç o ğ u k e z y o r u m la n d ığ ı g ib i te o r ik b i r s a y f a d e ğ il, a m a h e r ş e y d e n ö n c e b ir k ü ltü r ta r ih i b ö lü m ü d ü r ve k ü l t ü r t a r i h i o l a r a k d a . ç o k g ü z e l d i r . (G ram sci'nin n o tu .) ( P a r ç a n ı n a s l ı* i ç i n , b k z : K . M A R X , Misere d e la Philosophie, reponse a la P hilosophie de la ınıscre d e M . P r o u d h o n , E d i t i o n s S o c i a l e s , 1 9 4 7 , I I , 5 : G r e v le r v e iş ç ile r in k o a lis y o n la r ı. — İ k t is a t ç ıl a r a v e ü to p y a c ı s o s y a lis tle re k a rş ın , büyük s a n a y iin g e liş m e s iy le b irlik te , iş ç i " k o a li s y o n " la r ı d a g e liş m iş le r d ir : " D ir e n c in ilk e r e ğ i h e r n e d e n li ü c re tle rin k o r u n m a s ı o lm u ş s a d a , k a p ita lis tle r d e b ir b a s tır m a d ü ş ü n ­ c esi i ç i n d e b i r l e ş t i k ç e , ilk in y a lK ık o la n k o a lis y o n la r , g r u p l a r b iç i­ m in d e to p la n ır la r , v e h e r z a m a n b ir le ş m iş o la n s e r m a y e n in k a r ş ıs ın ­ d a , b ir liğ in k o r u n m a s ı o n la r iç in ü c r e tin k o r u n m a s ın d a n d a h a z o r u n ­ lu b i r d u r u m a g e l i r . . . B u s a v a ş ı m d a — g e r ç e k i ç s a v a ş - g e l e c e k t e k i b i r k a v g a iç in g e re k li b ü tü n ö ğ e le r b ir le ş ir v e g e liş ir le r . İş te , b u n o k t a d a , b ir lik s iy a s a l b i r n ite lik k a z a n ır ,” S a v a ş ım d a , y ığ ın " k e n d is i iç i n sın ıf, o la r a k o l u ş u r . S a v u n d u ğ u ç ık a r la r , s ı n ı f ç ı k a r t a n d u r u m u n a g e lir le r . A m a , s ı n ı f ta n s ın ıf a 6 a v a ş ım , s iy a s a l b i r s a v a ş ı m d ı r " ( p . 1 3 4 ) . — B u p a r ç a n ı n T ü r k ç e b i r ç e v iris i i ç i n , b k z : K a r l M a r x ,, leti", S o l Y a y ı n l a r ı , A n k a r a , 1 9 7 5 , s . 1 8 1 . ( Ç . N . ) ) "F elsefen in S e fa ­ Y a p ı i le ü s t y a p ı l a r , b ir " ta rih s e l b lo k " o lu ş tu r u r la r , y a n i k a rm a ş ık , ç e liş ik v e u y u m s u z ü s ty a p ıla r b ü tü n lü ğ ü , to p lu m s a l ü r e tim lü ğ ü n ü n y a n s ıs ıd ır . B undan da: — y a p ın ın iliş k ile ri b ü tü n ­ ç e liş k is in i an eaK D iilü n c iil (lolalitnirc) b i r i d e o l o j i d i z g e s i n i n u s s a l o l a r a k y a n s ı t t ı ğ ı v e p r a k s i s i n a l l l i s t o lm a s ı iç in b i r a r a y a g c lın iş n e s n e l k o ş u lla r ın v a r o lu ş u n u a n c a k b ü tü n c ü l b ir id e o lo ji d iz g e s in in s im g e le d iğ i s o n u c u ç ık a r ılır . E ğ e r id e o lo ji y a r a r ın a % 1 0 0 tü r d e ş b ir to p lu m s a l g ru p o lu ş m u ş s a , b u a ltü s t o l u ş ö n c ü lle rin in % 1 0 0 v a r o l d u k l a r ı , y a n i ” u s s a l " m C 'rationncl") o l g u l a r i ç i n d e v e g ü n c e l o l a r a k g e r ç e k (rccl) o l d u ğ u a n l a m ı n a g e l i r b u . D ü ş ü n m e d ü z e n i , y a p ı y l a ü s ty a p ıla r a ra s ın d a k i z o r u n lu k a r ş ılık lılığ a (g e rç e k d iy a le k tik s ü re c in ta k e n d is i o la n k a r ş ılık lılığ a ) d a y a n ır . O.C., p . G3. F.P.S..S.7-1. ALTY A PI V E "E T H İK O -P O L tT lK T A R İH " S a lt e k o n o m ik (y a d a t u l k u s a l -b e n c il) u ğ r a k ta n c lh ik -p o litik u ğ r a ğ a , yani in s a n la r ın g e ç iş i b ilin c in d e b e lirtm e k iç in y a p ın ın ü s ty a p ı o la ra k yük sek h a z ırla n ış m a "catharsis" ( " a n ı ı m a " ) t e r i m i k u l l a n ı l a b i l i r . " N e s ­ n e l d e n ö z n e l e ” , y a d a " z o r u n l u l u k t a n ö z g ü r l ü ğ e " g e ç i ş a n l a m ı n a d a g e li r b u . Y a p ı, in sa n ı e z e n .o n u k e n d i iç in d e e r ite n v e e d ilg e n d u r u m a g e tir e n d ış güç o lm a k ta n b iç im ç ı k a r , ö z g ü r lü k a r a c ı d u r u m u n a , y e n i b i r c t h i k - p o l i t i k y a r a tm a , ve y e n i g ir iş k e n lik le r d o ğ u r m a a le ti d u r u m u n a d ö n ü ş ü r . B ü y l e c c , 'V a l ! ı a r U q u e ” ( a r ı n d ı r t c ı ) u ğ r a ğ ı n b e l i r l e n i m i , b a n a k a l ı r s a , t ii ı n p ra k s is f e ls e f e s in in h a r e k e t n o k ta s ı d u r u m u n a g e lir; a r ın m a s ü re c e d i y a l e k ­ tik g e liş m e n in y o l a ç t ı ğ ı b ir e ş im le r z in c iriy le ö r t ü ş ü r 5 . O.C.. p 01. F .P .S., *. 7 5 î> B u si i rc e in a r a l a r ı n d a s a t ı m l ı ğ ı iki n o k t a y ı a n ı m s a y ı n ı z : h i ç b i r t o p l u m k e n d i n e ç ö z ü m ü i ç i n g e re k l i ve y e t e r l i k o ş u l l a r ı n h e n i i z v a r o l m a d ı k l a r ı y a d a o r l a y a ç ı k m a k ii ze rc b u l u n m a d ı k l a r ı g ö r e v l e r i s a p l a m a z ; h i ç ­ b i r t o p l u m k e n d i lıiın g iz il i ç e r i ğ i n i d ı ş a v u r u m d a n ö n c e y o k o l m a z . B k z : E k o n o m i P o litiğ in E leştirisin K a t k ı 'y a ö n s ö z . (G ra m sc i'n in n o tu .) id e o lo jile r in d e ğ e r i k o n u s u n d a k i b ir y a n ılg ı ö ğ e si d e , h e m b e lirli b ir y a p ın ın z o r u n lu ü s ty a p ıs ın a , h e m d e b e lirli b ir e y le r in h iç b ir n e d e n e d a y a n ­ m ayan z ırv a la rın a id e o lo ji a d ı v erilm e si o lg u s u y m u ş ( a y r ıc a b ir r a s tla n tı d a o lm a y a n o lg u ) g ib i g e liy o r b a n a . S ö z c ü ğ ü n e lv e rişsiz a n la m ı y a y g ın la ş ­ m ış , v e b u d a id e o lo ji k a v ra m ın ın te o r ik ç ö z ü m le m e s in i d e ğ iş ik liğ e u ğ r a t ­ m ış ve b o z m u ş b u lu n u y o r . B u y a n ılg ı sü re c i k o la y c a y e n id e n k u r u la b ilir : 1 ) id e o lo ji y a p ıd a n a y r ı o la r a k s a p ta n ı r ve y a p ıla n d e ğ iş tir e n le r in id e o lo ji­ le r d e ğ il, am a id e o lo jile ri d e ğ iş ti ıc n l e rin y a p ıla r o ld u k la n o lu m la n ır ; 2 ) b elli b i r siy a sa l ç ö z ü m ü n " id e o lo jik " o ld u ğ u , y a n i y a p ıy ı d e ğ iş tir e b ile ­ c e ğ in i s a n m a s ın a k a r ş ın , o n u d e ğ iş tir m e k iç in y e te r s iz o ld u ğ u o lu m la n ır ; bu ç ö z ü m ü n y a ra rs ız , s a ç m a , v b . o ld u ğ u o lu m la n ır; 3 ) h e r id e o lo jin in " s a l t ’' g ö rü n ü ş , y a r a rs ız , s a ç m a , v b . o ld u ğ u o lu m la m a s ın a g e ç ilir. Ö y le y s e , b e lli b ir y a p ı iç in z o r u n lu o la n , ta rih s e l o la ra k o r g a n ik id e o to jilc tle , h iç b ir n e d e n e d a y a n m a y a n , u s ç u , " k e y f e b a ğ lı" id e o lo jile r a ra s ın d a a y r ım y a p m a k g e re k ir. T a rih se l b a k ım d a n z o r u n lu o la ra k , id e o lo jile rin " r u h b ilim s e l” b ir g e ç e r lik o la n b i r g e ç e rlik le ri v a rd ır, in s a n y ığ ın la r ın ı " ö r g ü tle r ” , in s a n la rın d e v in d ik le ri, d u r u m la rın ın b ilin c in e v a rd ık la rı, sa v aşım v e rd ik le ri, v b ., a ta n ı o lu ş t u r u r la r . " K e y fe b a ğ lı" id e o lo jile r o la ra k id e o lo jile r, b ire y s e l " d e v in lm " le r d c n , p o le m ik le rd e n , v b ., b a ş k a h iç b ir ş e y y a r a tm a z la r ( d o ğ r u lu ğ a k a rş ı ç ı k a n ve o n u o lu m la y a n y an ılg ı g ib i o l­ d u k la n iç in , b u n l a r d a b ü sb ü tü n y a r a rs ız d e ğ ild ir le r .) B elirli b ir d u r u m u n z o r u n lu ö ğ e s i o la r a k " h a lk in a n ç la rın ın s a ğ la m ­ lığ ı" ü z e rin e , M a rx ’in sık " B u g ö rü ş s ık y in e le n e n o lu m la m a s ın ı a n s ıtm a k g e re k ir. b iç im i h a lk in a n ç la rın ın g ü cü n e s a h ip o la c a ğ ı z a m a n " , v b ., g ib i b ir ş e y d e r , M a rx . M a rx , b ir h a lk k a n ıs ın ın ç o ğ u k e z m a d d i b i r g ü çle aynı e r k e y e ( energic) s a h ip o l d u ğ u n u d a ( y a d a b u n a b e n z e r b ir şe y ) o lu m la r ve ç o k a n la m lı b ir o lu m la m a d ır b u . B u o lu m la m a la rın ç ö z ü m le n ­ m esi, b a n a k a lırs a , m a d d i g ü ç le rin iç e r iğ i ve id e o lo jile rin d e b iç im i o ld u k ­ ları " ta r ih s e l b lo k " a n la y ış ın ın g ü ç le n m e s in e y o l a ç a r (b iç im le iç e r ik a r a ­ s ın d a k i b u a y r ım s a lt Ö ğ retici b ir a y r ım d ır, ç ü n k ü m a d d i g ü ç le r b iç im o l; m a k sız ın ta rih s e l o la ra k a n la ş ıla b ilir o lm a d ık la rı g ib i, id e o lo jile r d e m a d d i g ü ç le r o lm a k s ız ın k ü ç ü k b ire y s e l ö z e n ç l e r o lu r la rd ı) . E K O N O :! I V E İ D E O L O J İ İ L İ Ş K İ L E R İ N İ N M E K A N İS T A N L A Y IŞ I P o litik a v c İ d e o lo jin in h e r d a lg a la n m a s ın ı, y a p ın ın d o la y s ız b ir d ış a v u ­ ru m u o la r a k g ö s te rm e v e se rg ile m e tu tk u s u y la ( ta r ih s e l m a te r y a liz m in te m e l k o n u tu (po stu la t) o la ra k g ö s te rile n b u tu tk u y l a ) , te o r i k b a k ım d a n ilk el b ir ç o c u k lu k o la ra k , p r a ti k b a k ım d a n d a , s o m u t siy a sa l vc ta rih se l y a p ıtla n n y a z a rı M a rx 'ın g e r ç e k ta n ık lığ ın a d a y a n a r a k , sa v a ş m a lı. B u b a k tm d a n , 18 B rum aire ve D o ğ u S o ru n u ü z e rin d e k i y a z ıla r, a m a b a ş k a y a z ıla r d a ( A /m a n y a ’d a D evrim v e Karşt-Devrim, Fransa'da i ç Savaş vc ö b ü r k ü ç ü k y a p ıtla r) ö z e llik le ö n e m li m e tin le rd ir. B u y a p ıtla rın b ir ç ö z ü m le n m e s i, tü m y a p ıtla r d a k i d a ğ ın ık te o r ik o lu m la m a la rı ta m a m la y a ­ ra k , a ç ık lığ a k a v u ş tu r a r a k ve y o r u m la y a r a k , M a rk sist ta rih s e l y ö n te m b i- lim i d a h a iy i a ç ık la m a o la n a ğ ın ı s a ğ la r. M a n c’ın s o m u t a r a ş tır m a la r ın d a b e n im s e d iğ i ve g e n e l y a p ıtla r d a y e r b u la m a y a c a k b ir ç o k g e r ç e k sa k ın ım ö n le m i (precautions) g ö rü le b ile c e k ­ tir. B u s a k ın ım ö n le m le ri a r a s ın d a , ö r n e k o la r a k ş u n la r s a y ıla b ilir: 1. H e r d u r u m d a , d u ra l o la ra k ( e n s ta n ta n e b ir lo to g r a f ık re sim g ib i), y a p ıy ı s a p ta m a g ü çlü ğ ü ; p o litik a , g e r ç e k te , h e r b e lli u ğ T a k ta , y a p ın ın g e ­ liş m e e ğ ilim le r in in , z o r u n lu o la r a k d o ğ r u la n a c a k la r ı s ö y le n e m e y e c e k b u g e lişm e e ğ ilim le r in in y a n s ıs ıd ır. Y a p ıs a l b ir e v re , k e n d i g e liş m e s ıra s ın d a d e ğ il, a m a a n c a k tü m b u g e lişm e sü reci sü re c in in s o n u n a g e ld ik te n s o n ra , y a d a .'u ç a k v a rsa y ım y o lu y la ve s ö z k o n u s u o la n ın v a rs a y ım o ld u ­ ğ u n u d a a ç ık ç a b ild irm e k k o ş u lu y la , s o m u t o la ra k ird e le n ip ç ö z ü m le ­ n eb ilir. 2. B u n d a n d a , b e lirli b ir 6 iy asal e y le m in , e g e m e n s ın ıfla r y ö n e tic i­ le rin in b ir h e s a p y a n ılg ısı, ta rih s e l g e liş m e n in , y ö n e tic i s ın ıf la r h ü k ü m e tin in p a r la m e n te r b u n a lım la rı a r a s ın d a n d ü z e ltip a ş tığ ı b ir y a n ılg ı o lm u ş o la b ile ­ ce ğ i s o n u c u ç ı k a r : m e k a n ik ta rih s e l m a te r y a liz m , y a n ılg ı o la n a ğ ın ı g ö z ö n ü n d e b u lu n d u r m a z , a m a h e r siy a sa l e y le m i d o ğ r u d a n d o ğ r u y a y a p ı ta r a ­ fın d a n b e lir le n m iş o la ra k , y a n i y a p ın ın n in y a n s ısı o la ra k g ö rü r. ’‘Y a n ılg ı” g e r ç e k v e s ü re k li b ir d e ğ iş ik liğ i­ ilk e si, k a r m a ş ık tır : b ir h e s a p y a n ılg ı­ s ın d a n d o ğ m u ş b ir e y s e l b ir a tılım , y a d a h a t ta y ö n e tic i k ü m e le n m e iç in d e h e g e m o n y a y ı ele g e ç irm e y i a m a ç la y a n g r u p y a d a g r u p ç u k la r ta r a f ın d a n o r ta y a k o n m u ş v e b a ş a rıs ız lığ a u ğ r a y a b ile c e k g iriş im le r b ile s ö z k o n u s u o la b ilir. 3. B irç o k s iy a s a l e y le m in , ö rg ü tse l b i r n ite liğ i o la n iç z o r u n lu lu l a r d a n i le r i g e l d i k l e r i , y a n i b i r p a r t i y e , b i r g r u b a , b i r t o p l u l u ğ a b i r b a ğ l a n t ı (coherencc) k a z a n d ı r m a önünde g e re k s in m e s in e b a ğ lı o ld u k la rı, y e te rin c e göz b u l u n d u r u l m a z . Ö r n e ğ i n , K a t o l i k K i l i s e s i ’n i n t a r i h i n d e , b u a ç ı k ç a g ö rü n ü r. E ğ e r K i l is e i ç i n d e o l u ş m u ş b u l u n a n h e r i d e o l o j i k s a v a ş ı m d o la y s ız , b irin c il b ir a ç ık la m a b u lm a k is te n s e y d i, so n u ç iç in a lın a m a z d ı: b u a m a ç la b i r ç o k p o litik o - e k o n o m ik r o m a n y a z ılm ış tır . T e r s in e , b u t a r t ı ş ­ m a la rın b ü y ü k b ö lü m ü n ü n m e z h e p s e l, ö rg ü ts e l z o r u n lu lu k la r a b a ğ lı o l d u ğ u a ç ı k t ı r . K u t s a l - R u h 'u n d o ğ u ş u ü z e r i n e R o m a i le B i z a n s a r a s ı n d a k i t a r t ı ş ­ m a d a , K ı ı t s a l - l t u h 'u n y a l n ı z c a B a h a 'd a n g e ld iğ i o lu m la m a s ın ı A v ru p a s a l D o ğ u 'n u n y a p ı s ı n d a v e B a b a i le O ğ u l d a n g e l d i ğ i o l u m l a m a s ı n ı d a B a t ı 'n ı n y a p ıs ın d a a ra m a k g ü lü n ç o lu r d u . V a ro lu ş la r ı v e ç a tış m a la r ı y a p ıy a v e tü m ta rih e b a ğ l ı b u l u n a n ik i k i l i s e , k e n d i s o r u n l a r ı m k o y a r k e n , h e r b iri k e n d i a y n ı n v e k e n d i iç b a ğ la n t ı ilk e s in i k o y m a k t a n b a ş k a b ir ş e y y a p m a m ış la r ­ d ı r , a m a i k i K i l i s c ’d c n h e r b i r i , ö b ü r ü n ü n o l u n ı l a d ı ğ ı ş e y i o l u n ı l a m ı ş d a o la b ilird i: a y r ım v e ç a t ı ş m a ilk e s i a y n ı b i ç i m d e s ü r d ü r ü l ü r d ü , v e t a r i h s e ) so ru n u d a, iş te b u a y r ın ı ve ç a t ı ş ı n a s o r u n u o l u ş t u r u r , y o k s a p a r tile r d e n h e r b ir in in r a s tla n tıs a l b a y r a ğ ı d e ğ il. O.C., p. 104. F.P.S., s. 124. T A R İH S E L S Ü R E Ç T E M A D D İ G Ü Ç L E R İN E T K İS İN İN M E K A N İS T A N L A Y IŞ I M a d d i ü re tim g ü ç le r i b ü tü n lü ğ ü , ta r ih s e l g e liş m e i ç i n d e , e n a z d e ğ i ş ­ k e n ö ğ e d ir ; h e r d e ğ iş ik liğ i m a te m a tik b i r d o ğ r u lu k la s a p ta n ıp ö lç ü le b ile n , ö y le y s e o lu ş u n deneysel n ite lik te (denenir) s a ğ l a m g ö z le m b ir v e ö lç ü tle r e v e d o la y ıs ıy la , ta rih s e l is k e le tin in y e n id e n k u ru lm a s ın a y o l a ç a n ö ğ e d ir b u . M a d d i ü r e tim g ü ç le ri b ü tü n lü ğ ü n ü n d e ğ iş k e n liğ i d e ö lç ü le b ilir , ve g e liş m e s in in n e z a m a n n ic e l o l m a k t a n ç ık ıp n ite l b i r ni b e ll i b i r k e s i n l i k l e s a p t a m a k lü ğ ü h e m g e ç m iş in tü m d u r u m a g e ld iğ i­ d a o la n a k lıd ır . M a d d i ü r e tim g ü ç le ri b ü tü n ­ ta rih in in b ir a ç ık s e ç ik lo ş m e s i (cristallisation), h e m d e ş im d ik i v e g e le c e k te k i t a r i h i n t e m e li d i r , b i r b e lg e v e a y ın z a m a n d a e tk in ve g ü n c e l b ir ile r le tm e (p ro p u h io n ) g ü c ü d ü r . A m a b u g ü ç l e r i n e t k i n ­ l iğ i k a v r a m ı , n e f i z i k y a d a m e t a f i z i k a n l a m d a k i e t k i n l i k l e k a n ş t ı n l a b i l i r , h a tta n e d e o n u n la k a rş ıla ş tırıla b ilir. T a rih se l e k o n o m iz m in b ir k a ç b e lirtic i n o k ta s ı: 1. T a rih se l g r u p la r a r a ş tır m a s ın d a , " g ö r e c e s ü re k li" o la ıı ş e y , ra s tla n tıs a l ç a lk a n tı o la n ş e y d e n a y ır t e d ilm e z , v e, e k o n o m ik o lg u d a n d a , d o la y s ız v e " t ik s in ç b ir b iç im d e Y a h u d ic e " a n la m d a , k işise l ç ı k a r y a d a k iiç ü k b ir g r u b u n ç ı k a n a n la şılır. A y rılm a z b ü tü n iliş k ile riy le b ir lik te , e k o n o m ik b ir s ın ıfın o lu ş m a s ı g ö z Ö n ü n d e b u lu n d u r u lm a z , a m a , ö z e llik le c e z a y a s a ta n ta r a f ın d a n ö n g ö rü le n s u ç b iç im le riy le b ir ö r tü ş tü ğ ü z a m a n , s o y s u z ve s o y g u n c u ç ık a r la r h e s a b a k a tılır: 2. E k o n o m ik g e liş m e y i, ç a lış m a a le tle r i a la n ın d a k i te k n ik d e r i ş i k ­ lik le rin a r d ış ık lığ ın a in d irg e y e n ö ğ r e ti. P ro f e s ö r L o ria , 1 0 1 2 'd c , Ranse/ina O m icu ıp o ra n ca Via ( Ç a ğ d a ş D erg i) y a y ım la n a n m a k a le s in d e , u ç a ğ ın t o p ­ lu m sal e tk is i ü z e rin e u y g u la n m ış b u lu n a n b u ö ğ r e tin in ç o k p a rla k b ir a ç ık la m a s ın ı y a p m ış tı; 3. E k o n o m ik ve ta rih s e l g e liş m e y i, y e n i b ir h a m ­ m a d d e n in . ş e n i b ir y a k ıtın , v b ., b u lu n m a s ı g ib i, ü r e tim in fila n c a ö n e m li ö ğ e s in d e k i d e ğ iş ik lik le r in .m a k in e le rin y a p ım ve İş le y iş in d e y e n i y ö n t e m ­ le rin u y g u la n m a s ın a y o ! a ç a n d e ğ iş ik lik le r in d o la y s ız f o n k s iy o n u d u r u m u ­ na g e tir e n ö ğ r e ti. Ş u s o n z a m a n la r d a , p e tro l ü z e rin e d ü n y a k a d a r y a z ı y a y ım la n ıy o r: A n to n in o L a v io sa ’n ın 1 6 M ay ıs 1 9 2 9 günlü La h'tıova A n to lo jin 'd a k i (Y e n i S e ç k i) b ir m a k a le si, b u b a k ım d a n tip i k o la ra k g ö rü ­ le b ilir. Y e n i y a k ıtla r ın ve y e n i itic i g ü ç le r in , d ö n ü ş tü rü le c e k y e n i h a m ­ m a d d e le rin b u lu n m a s ı, ç e ş itli d e v le tle rin konum unu d e ğ iş tir e b ile c e ğ i iç in k u ş k u s u z b iiy ü k b ir ö n e m ta ş ır , a m a ta rih s e l d e v in im i b e lirle m e z . ( ...) O . C... />. 2 2-1. F.P.S., s. 260. E k o n o m is t b o ş in a n c ın e n y a y g ın b iç im in d e , p ra k s is felse fesi, h a lk y ığ ın la rı ve k a fa sın ı y o r m a k is le m e y e n , a m a ç o k a ç ık g ö z y en ş ö y le b ö y le a y d ın la r a ra s ın d a k ü ltü re l y a y ılg a ıılık g ö rü n m e k is te ­ (c.vpansivitr.} k a z a n m a s ın a k a r ş ın , a y d ın g r u b u n y ü k se k ç e v r e s in d e k ü ltü re l y a yıl grıtı [ığ ı­ lını b ü y ü k b ir b ö lü m ü n ü y itirir. E tıg e ls'in y a z d ığ ı g ib i, ik i ü ç fo rm ü le s ığ d ı­ rılm ış tü m ta rih i ve tiim siy a sal ve felse fel b ilim i u c u z a ve h iç y o r u lm a d a n s a ğ la y a b ile c e k le rin i ve c e p le rin d e ta ş ıy a b ile c e k lo rin i s a n m a k , b ir ç o k in san iç in ç o k k o la y d ır. T em e) ç a lış m a la r ın b ilin c in i, in sa n la rın id e o lo jile r ala­ n ın d a k a z a n d ık la rı y o lu n d a k i le z iıı p s ik o lo jik y a d a m o ra iis t n ite lik te d e ğ il, am a b ilg ik u ra ım a l (;!nof:cologiquc} o r g a n ik b ir n ite lik te o ld u ğ u u n u ­ tu ld u ğ u iç in , p o litik a n ın ve d o la y ıs ıy la ta rih in sü re k li b ir m o rd u : d e d tıp es (e n a y i p a a r ı) , b ir g ö z b a ğ c ılık v e e tç a b u k lu ğ u o la ra k d ü şü n ü ld ü ğ ü b ir fo rm a in e n t ıs (z îh in b iç im i) y a r a tılm ış tır . " E le ş ti r e l" e t k in lik , d a la v e re le ri a ç ık la m a y a , r e z a le t ç ık a r m a y a , ta n ın m ış s o y s u z c a e ş e le n m e y e in d ir g e n m iş tir. (...) A y rıc a , p ra k s is fe ls e fe s in in b ir b a ş k a iııs a n la n n k iş is e l y a ş a m ın ı ö n e rm e s i d a h a u n u tu lm u ş tu r : ş ö y le k i, h a lk i n a n ç ta n y a d a h a lk in a n ç la n tip in d e k i in a n ç la r , m a d d i g ü ç le rin g e ç e r liğ in e s a h ip tir le r. " T ik s in ç b ir b iç im d e Y a h u d ic c " ç ı k a r la n n a r a ş tır ılm a s ı y ö n ü n d e k i y o r u m la m a y a n ılg ıla rı, b a z e n k a b a ve g ü lü n ç o l ­ m u ş v e, b ö y le c e , Ö zgün ö ğ r e ti n in sa y g ın lığ ın ı o lu m s u z o la ra k e tk ile m iş ­ le rd ir. İ ş t e b u y ü z d e n , e k o n o m iz m lc y a ln ız c a ta rih y a z ım ı te o r is in d e d e ğ il, a m a v e ö z e llik le , te o r i d e v e p o litik p r a t i k t e d e sa v a şm a k g e re k ir. O .C .,p . 226. F.P.S., s. 272. A L T Y A P IL A R IN Ç Ö Z Ü M L E N M E S İ İ Ç İ N Y Ö N T E M B ÎL İM S E L ÖLÇÜTLER B elirli b ir d ö n e m in ta r i h in d e e tk is in i g ö s te re n g ü ç le rin d o ğ r u b ir ç ö ­ z ü m le m e sin i y a p a b ilm e k v e iliş k ile rin i s a p ta m a k iç in ta m o la r a k k o n u lm a s ı ve ç ö z ü lm e si g e re k e n s o r u n , y a p ıy la ü s ty a p ıla r a ra s ın d a k i iliş k ile r s o r u n u ­ d u r. İk i ilk e n in ' 1 ) b ir to p lu m u n , k e n d in e , lıe n ü z g e re k li ve y e te r li k o ş u l­ la rı, y a d a h iç d e ğ ils e b e l i m e v e g e liş m e y o lu n d a b u lu n a n k o ş u lla n va­ r o lm a y a n h iç b ir g ö re v s a p ta m a d ığ ı ilkesiyle-, 2 ) h iç b ir to p lu m u n k e n d i iliş ­ k ile ri iç in d e ö r tü k o la ra k iç k in b u lu n a n b ü tü n y a ş a m o îç im lc rin i g e liş tir ­ m e d ik ç e d a ğ ılm a y a c a ğ ı ilk e s in in 6 6 s ın ırla n ve b a ş k a b ir to p lu m u n o n u n y e r in i a la m a y a c a ğ ı iç in d e ile rle m e k g e re k ir. B u ik i te m e l k u ra l ü z e rin d e k i " T o p l u r>>sal b i r k u r u l u ş , i ç e r m e y e y e t e n e k l i b u l u n d u ğ u b ü t ü n ü r e t i c i g ü ç le r g e liş m e d e n ö n c e h iç b i r z a m a n o r ta d a n k a lk m a z ; v e d a h a y ü k ­ se k ü re tim k o ş u lla rı, k e n d i m a d d i v a ro lu ş o la n a k la rı e sk i to p lu m u n b a ğ rın d a o r ta y a ç ık m a d a n ö n c e , h iç b ir z a m a n g e rç e k le ş m c z lc r. B u n e d e n le , in s a n lık , k e n d in e a n c a k g e r ç e k le ş tir e b ile c e ğ i g ö re v le ri s a p ­ ta r . G e r ç e k te n d o , s o ru n a e ğ e r y a k ın d a n b a k a rs a k , g ö re v a n c a k g e r­ ç e k le ş tir ilm e s i iç in g e re k li m a d d i k o ş u lla r ın z a te n v a ro ld u k la r ı y a d a h iç d e ğ ils e , o lu ş m a y o lu n d a ( M A R X , P r é f a c é a C o n trib u tio n E d itio n s S o c ia le s , b u lu n d u k la rı 1 9 5 7 .) (T ü rk ç e P o litiğ in E le ş tiris in e ( G r a m s c i ’n i n n o t u . ) K a tk ı" , y e rd e o rta y a ç ık a r" a ¡a Critique de l'E c o n o m i p o litiq u e. b i r ç e v iris i S o l Y a y ın la r ı, iç in , b k z : " E k o n o m i A n k a ra , 1 9 7 0 , s. 2 4 .) d ü ş ü n ü m d e n b a ş la y a r a k , tü m b ir b a ş k a ta rih s e l y ö n te m b ilim ilk e le ri d iz i­ sin i g e liş tir m e k te b a ş a r ı sa ğ la n a b ilir. D u n u n la b ir lik te , b i r y a p ı ir d e le m e ­ s in d e , (g ö re c e sü re k li) o rg a n ik d e v in im le ri, " k o n j o n k tü r e ! ” a d ı v e rile b ile ­ cek (v e k e n d ile rin i r a s tla n tıs a l, a p a n s ız , h e m e n h e m e n k a z a r a g ö s te re n ) d e v in im le rd e n a y ır t e tm e k g e re k ir. Ç e r ç i , k o n jo n k tü r e l d e v in im le r d e o r ­ g a n ik d e v in im le re b a ğ lıd ır la r , a m a , a n la m ia n n m g e n iş b ir ta rih s e l ö n e m i y o k tu r : d a r ç a p lı, günü g ü n ü n e ve k ü ç ü k y ö n e tic i g r u p la rla , d o ğ r u d a n e rk lik s o n ım lu lu k la n o la n k iş ile r e y ö n e le n siy a sa l b i r e le ş tir iy e b u d e v in im le r. O rg a n ik d e v in im le rs e , d o ğ r u d a n d o ğ r u y a yol açar s o r u m lu k iş ile r ö te sin d e ^ y ö n e tic i p e r s o n e l ö te s in d e , g e n iş to p lu lu k la r a y ö n e l e n , to p lu m s a t-ta rih se i e le ş tir iy e y o l a ç a r la r . B u a y r ım ın b ü y ü k ö n e m i, ta rih s e l b ir d ö n e m in ird e le n m e si s ıra s ın d a g ö rü lü r.B a z c n o n y ılla r b o y u n c a sü re n b ir b u n a lım o lu r . B u o la ğ a n ü s tü sü re , y a p ıd a o n u lm a z ç e liş k ile r in o r t a y a ç ı k ­ tık la r ı ( o ) g u n la ş tık la n ) vc y a p ın ın k e n d is in i k o r u m a k ve s a v u n m a k iç in ' ç a b a g ö s te re n siy a sa l g ü ç le rin , b e lli s ın ır la r iç in d e b u ç e liş k ile r i iy ile ş ­ tir m e vc a ş m a ç a b a s ı g ö s te rd ik le r i a n la m ın a g elir. B u sü re k li v c d ire n g e n ç a b a la r (ç ü n k ü h i ç b i r ta rih s e l b iç im , h i ç b i r z a m a n a ş ılm ış b u lu n d u ğ u n u k a b u l e t m e k is te m e y e c e k tir ) , u z la ş m a z ( a n ta g o n is te ) g ü ç le rin ü z e rin d e ö rg ü tle n d ik le ri " r a s tla n tıs a l” a la n ın ı o l u ş t u r u r l a r . S ö z k o n u s u u z la ş m a z g ü ç le r, b e lirli g ö re v le rin ta rih s e l o la r a k ç ö z ü le b ilm e le ri v e ,ö y le y s e , ta rih s e l o la ra k ç ö z ü lm e z o r u n d a ( z o r u n d a ç ü n k ü ta rih s e l d e v in im d e n h e r k a ç m a , z o ru n lu d ü z e n siz liğ i a r tı r ır vc d a h a a ğ ır f e la k e tle r h a z ır la r ) o la b ilm e le ri iç in g e re k ti vc y o te rti k o ş u lla r ın d a h a ş im d id e n v a r o ld u k la r ın ı ta n ıtla m a y a y ö n e lir le r (so n ç ö z ü m le m e d e , e ğ e r y e n i g e r ç e k lik d u r u m u n a g e lirse , e ğ e r u z la ş m a z g ü ç le r u t k u k a z a n ırla rs a b a ş a r ılı v c " d o ğ r u " o la n ta n ıtla m a ; a m a h e m e n , s o m u t n ite liğ i in a n d ır m a b a ş a rıs ı g ö s te rm e v e to p lu m s a l g ü ç ­ le rin e s k i d ü z e n in i d e ğ iş tir m e le r i b iç im in e g ö re d e ğ e r le n d ir e b ile n id e o lo ­ jik , d in s e l, fe ls e fe l, siy a s a l, h u k u k s a l, v b ., b ir p o le m ik le r d i 2 isi g e lişir). " E k o n o m is in " ve " id e o lo jisin " ikili yanılgısı. T a rih se l-siy asa) ç ö z ü m le m e le r d e sık sık d ü şü le n y a n ılg ı, o r g a n ik o la n ­ la ra s tla n tıs a l o la n a ra s ın d a k i d o ğ r u iliş k iy i b u lm a s ın ı b ilm e m e y e d a y a n ır : b ö y lc c c , y a d o la y lı d o ğ ru y a b ir b iç im d e e tk ili o la n e tk ili n e d e n le r e tk ili n e d e n le r o la ra k o lu m la m a m iz m " ya da b ilg iç n e d e n le ri, te r s i n e , d o ğ r u d a n o la r a k g ö s te rm e , y a d a d o la y s ız n e d e n le ri te k ö ğ re tic ilik y o lu t u t u l u r ; b ir d u r u m d a , " e k o n o - (doctrinarism e p éd a n t) a ş ırılığ ı, ve ö b ü rü n d e , ' ’i d c o l o j i z m " a ş ır ılığ ı v a r d ır ; b ir d u r u m d a , m e k a n ik n e d e n le r a b a r tılır , ö b ü r ü n d e is le n ç e i v e b ir e y s e l ö ğ e y ü c e ltilir. O.C.. p. 236. F.P.S., s . 2S1. D O L A Y IM L A R Ç Ö Z Ü M L E M E S İ Y A D A G Ü Ç L E R İL İŞ K İS İN İN Ç E Ş İT L İ " U Ğ R A K ' L A IU A y n ı s o r u m tn b i r g ö rü n ü m ü d e , g ü ç le r iliş k is i d e n ile n s o m u d u r . T a ­ rih se l a n la t ıl a r d a ; “ ş u y a d a b u e ğ ilim i ç i n e lv e r iş li, e lv e r iş s iz g ü ç le r iliş ­ k is i” g e n el d e y im i s ık s ık o k u n u r . B ö y le , s o y u t b ir h iç im d e k o n u lu n c a , b u f o rm iil h i ç b i r ş e y , y a d a h e m e n b i r k e z b ir o lg u h e m e n h i ç b i r ş e y a ç ı k l a m a z , ç tin k ii, ve b ir k e z d e s o y u t y a sa ve a ç ık la m a o la ra k g ö s te re re k , a ç ık la n m a s ı g e re k e n o lg u y in e le n m e k te n b a ş k a b ir ş e y y a p ılm a z , ö y le y s e , te o rik y a n ılg ı, b i r a r a ş tır m a ve y o ru m la m a k u ra lın ı, " ta rih s e l n e d e n ” o la ra k g ö s te rm e y e d a y a n ır. îlk in , " g ü ç le r iliş k is i“ s in d e , b n ş h c a la r ı a ş a ğ ıd a k ile r o la n ç e ş itli u ğ r a k y a d a b a s a m a k la rı a y ır t e tm e k g e re k ir; Toplum *.;; ¡n ıfla r t'C a lty a p ıs a l k o şu lla r. 1. s a ğ ın Y a p ıy a s ık ı s ık ıy a b a ğ lı, n e s n e l, in s a n la r ın is te n c in d e n b a ğ ım s (exa ctcf y a d a f i z i k b i l i m l e r i n d i z g e l e r i y l e ö l ç ü l e b i l e n b i r t o p l u m s a l g ü ç l e r i l i ş k i s i . H e r b i r i ü r e t i m i n k e n d i s i n d e b e ll i b i r i ş l e v ve d u r u m u s i m ­ g e le y e n to p lu m s a l k ü m e le n m e le r , m a d d i ü r e tim g ü ç le r in in g e liş m e d e re c e s i te m e lin d e o l u ş u r l a r . B u iliş k i n e v s e o d u r , s e r t b ir g e r ç e k li k t ir ; iş le tm e le r in ve ç a lış a n la r ın s a y ıs ın ı, k e n tle r in v e k e n ts e l n u r u s u n s a y ıs ın ı, v b ., k im s e d e ğ iş tir e m e z . T o p lu m d a , b u t o p lu m u d ö n ü ş tü r m e k iç in g e re k li v c y e te r li k o ş u lla r ın v a r o lu p o lm a d ık la r ı, iş t e g ü ç le r in b u te m e l d ü z e n in d e n b a ş la y a ­ ra k ird e le n e b ilir. T o p lu m u n b u lu n d u ğ u k e n d i a la n ın d a , g e liş m e s i b o y u n c a y o l a ç m ış ç e liş k ile r a la n ın d a d o ğ m u ş o la n ç e ş itli id e o lo jile rin g e r ç e k ­ ç ilik ve g e r ç e k le ş m e o la n a k ta n d e re c e s i, iş te b u te m e l d ü z e n d e n h a ş la y a ­ ra k d e n e tle n e b ilir. 2. B u n u iz le y e n u ğ rıık , s iy a sa l g ü ç le r iliş k is id ir ; y a n i ç e ş itli to p lu sa"l g r u p l a r t a r a f ı n d a n e r i ş i l m i ş b u l u n u l a n t ü r d e ş l i k , ¡ « b i l i n ç v e ö r g ü t l e n m e d e r e c e s in in d e ğ e r le n d ir ilm e s i. B u u ğ r a k d a , k o l e k t i f s iy a s a l b ilin c in , t a r i h ­ te ş im d iy e u ğ ra k la rın a d e ğ in k e n d ile rin i g ö s te r m iş b u lu n d u k la r ı b iç im le r iy le ç e ş itli k a r ş ı l ı k d ü ş e n ç e ş i t l i a ş a m a l a r i ç i n d e ç ö z ü m l e n i p a y ı r t eri i le ­ b ilir . İlk v e e n b a s iti, e k o n o m i k - k o r p o r a t i f u ğ r a k t ı r : b i r tü c c a r b i r b a ş k a t ü c c a r la , b i r f a b r i k a tö r b i r b a ş k a f a b r i k a t ö r l e , v b ., d a y a n ı ş ı k o lm a s ı g e­ re ktiğ i d u y g u s u n a s a h i p t i r , a m a , t ü c c a r k e n d i n i h e n ü z f a b r i k a t ö r l e d a y a n ı ­ ş ık d u y u m s a m a z ; s o n u ç o l a r a k , d u y u m s a n m ı ş b u l u n a n ş e y , m e s le k g r u b u ­ n u n tü r d e ş b ir liğ i ve ö r g ü tle n m e ö d e v id ir , a m a h e n ü z d a h a g e n iş b ir t o p l u m ­ sal g ru b u n b irliğ i d e ğ ild ir. İk in c i b ir u ğ ra k , to p lu m s a l g ru b u n b ü tiiıı ü y e le ri a r a s ım ın , a m a g e n e d e h e n ü z y a ln ız c a e k o n o m i k p la n d a k i ç ık a r la r d a y a n ış m a s ı o rta y a b ilin c in e ç ık a r, am a, e r iş ile n b ir te k u ğ r a k tır . D e v le t s o r u n u , d a h a b u p la n d a : e g e m e n g ru p la rla u ğ ra k ta s iy a s a l-h u k tık s a l e ş itliğ e e riş m e p la n ın d a : ç ü n k ü , y a ş a m a y a ve y ö n e tim e k a tılm a , ve d u r u m e l v e r ir s e o n l a r ı d e ğ i ş t i r m e , r e f o r m d a n g e ç i r m e h a k k ı i s t e n i r , a m a , v a r o l a n te m e l ç e rç e v e le r iç in d e , üçüncü b ir u ğ ra k , k e n d i öz k o rp o ra tif (m e s­ le k s e l) ç ık a r la r ın ın , g ü n c e l ve g e le c e k te k i g e liş m e le r i i ç i n d e , s a lt e k o n o m ik b ir g ru p o la n k o rp o ra sy o n u n (m e s le k g r u b u n u n ) s ın ırla rın ı a ş lık la r ın ın , ve ö b ü r b a ğ ım lı g r u p la r ın ç ık a r la r ı d u r u m u n a d a g e le b ild ik le r in in ve g e lm e ­ le rin in d e g e r e k tiğ in in b ilin c in e e r iş ile n a ş a m a d ır . Y a p ıd a n k a r m a ş ık ü s t­ y a p ıla r a l a a ç ı k g e ç iş i g ö s te r e n d a h a k e s in s iy a s a l e v r e d ir b u , d a h a ö n c e fil i z ıı u m iş b u l u n a n i d e o l o j i l e r i n " p a T Ü l c r " d u r u m u n a g e l d i k l e r i , b o y ö lç ü ş tü k le ri y ö re le rin d e ve a r a l a r ı n d a n ■b i r t e k i n i n y o ğ u n la ş tığ ı b ü tü n s o ru n la rı a m a ' ’t ü m e l ” b i r d ü z e y d e k o y a r a k ü z e rin d e te m e l b ir ya da b ir b irle ş im in , s a v a ş ım ın k o r p o r a t i f lıir d iiz e y d e d e ğ il, v e b ö y lc c o , b a ğ ım lı b i r g r u p la r d iz is i to p lu m s a l g r u b u n h e g e m o n y a s ın ı k u r a ra k , b ö y le lik le y a ln ız e k o n o m ik ve p o litik e re k le rin te k liğ in i d e ğ il, m o ra l b irliğ i d e s a ğ la y a n b ir te k in in a m a e n te le k tü e l ve y a d a b i r b ir le ş im in tü m to p lu m s a l a la n ü z e r i n d e ü s l i iı ı g e l m e , k e n d i n i k a b u l e t t i r m e , y a y ı l m a e ğ i l i m i g ö s t e r d i ­ ği u ğ r a ğ a d e ğ in s a v a ş ım a g ir d ik le r i e s r e d i r b u . D iktatora olarak ve h e g e m o n y a olarak devlet. D e v le t, k u şk u su z , b ir g ru b u n , o g ru b u n k e n d i s i n i n e n b i iy ü k y a y ı l ­ m a s ı n a e l v e r i ş l i k o ş u l l a r ı y a r a t m a y a y ö n e l i k ö z ö r g ü t ü o l a r a k t a s a r l a n m ı ş- t ı r ; u m a , b u g e liş m e v e b u y a y ılm a d a , tü m e l b ir y a y ılm a n ın , b ü tü n " u lu s a l" e r k e le r in ( e n e r jile r in ) b ir g e liş m e s in in d c v in d iric i gücü o la ra k ta s a r ­ la n m ış la r d ır, y a n i e g e m e n o la r a k g r u p b a ğ ım lı g r u p la r ın g en el ç ık a r la r ıy la s o m u t e ş g ü d ü m le n m iş v e d e v le t y a ş a m ı d a e g e m e n g r u p ç ık a r la r ıy la b a ­ ğ ım lı g r u p la r ç ık a r la r ı a ra s ın d a k i k a r a rs ız , v e e g e m e n g ru p ç ık a r la r ın ın , d a r ç a p lı e k o n o m ik - k o r p o r a ti f ç ık a r a d e ğ in d e ğ il, a m a b elli b ir d e ğ in ü stü n g e ld ik le ri n o k ta y a d e n g e le rin s ü re k li b ir k u r u lu ş v e ( y a s a s ın ırla n iç in d e ) sü re k li b ir a ş ılm a s ı o la r a k ta s a r la n m ış tır . ( ...) O .C ., p .2 4 0 . F.r.s., s. 2Sff. G üçler ilişkisinin " m ilitc r ” uğrağı. 3. Ü ç ü n c ü u ğ r a k , z a m a n a g ö re d o ğ r u d a n d o ğ T u y a k a r a rla ş tır ıc ı o a sk e rse l g ü ç le r ilişk isi u ğ r a ğ ıd ır. (T a rih s e l g e liş m e , İk in c in in d o ia y ım ıy la , s ü re k li o la r a k b ir in c i v e ü ç ü n c ü u ğ r a k a r a s ın d a s a lın ır.) A m a , a y r ım la r b u ü ç ü n c ü u ğ r a k iç in d e d e d ış ta la n m a m ış la r d ır , ve b u u ğ r a k d a ç iz g e se l ( ş e m a ­ t i k ) b i r b iç im a ltın d a s a p ta n a m a z , b u u ğ r a k ta d a ik i a ş a m a : sö z c ü ğ ü n d a r a n la m ıy la m ilitc r y a d a m ilitc r - te k n ik b ir a ş a m a ile , m ilitc r- p o litik d e n e b i­ le ce k b ir a ş a m a a y ı r t e d ile b ilir. T a r ih in g e lişm e si b o y u n c a , b u ik i a ş a m a , k e n d ile r in i b ü y ü k b ir b ir le ş im le r ç e ş itliliğ i iç in d e g ö s te rm iş le rd ir. K e n d i d e v le t b a ğ ım s ız lığ ın a e r iş m e y e ç a lış a n b ir u lu s ü z e rin d e b ir d e v le tin a s k e r­ sel baskı ilişk isi ö r n e ğ i, lim it- ta n ıtia m a h iz m e ti g ö re b ile c e k tip i k b ir ö r n e k tir . İlişk i sa it m ilitc r d e ğ il, a m a m ilile r - p o litik tir ; ve, g e r ç e k te n d e , e z ile n h a lk ın to p lu m s a l p a r ç a la n m a d u r u m u ve ç o ğ u n lu ğ u n u n e d ilg e n ­ liği (¡¡nssivilc) o lm a s a y d ı, b u t i p b ir b a s k ı n ç ık la n a m a z d t; b u n d a n d o la y ı, b a ğ ım s ız lığ a s a lt m ilitc r g ü ç le rle d e ğ il, a m a m ilite r v e m ilitc r - p o litik g ü ç­ lerle e r iş ile b ile c e k tir. E ğ e r e z ile n u lu s , g e r ç e k te n d e , b a ğ ım s ız lık s a v a ş ım ı­ n a g iriş m e k iç in , h e g e m o n ik d e v le tin sö z c ü ğ ü n ta m ve te k n ik a n la m ın d a g e r ç e k b ir o r d u k u r m a s ın a iz in v e rm e sin i b e k le m e z o r u n d a o ls a y d ı, b elli b ir z a m a n b e k le m e s i g e re k ird i ( h e g e m o n ik u lu s g e r ç e k b ir o r d u is te m in i y e r in e a la n d a g e tire b ilir, am a s a v a ş ım ın b ü y ü k b ir b ö lü m ü n ü n m ilite r- p o litik d a h a ş im d id e n y ü rü tü lü p k a z a n ılm ış o ld u ğ u a n la m ın a g e lir b u ) . Ö y le y s e , e z ile n u lu s , h e g e m o n ik m ilite r g ü cü n k a r ş ıs ın a , b a ş la n g ıç ta y a l­ n ız c a " m ilite r - p o litik " o la n b ir güç ç ık a r a c a k tır ; y a n i: 1 ) h e g e m o n ik u lu ­ s u n s a v a ş g ü cü n ü n e tk ililiğ in i d e r in liğ in e p a r ç a la y a b ilirle ; 2 ) s a v a ş ç ı o tk ili- lig in in b ü y ü k b ir b ö lü m ü n ü o r t a d a n k a ld ır a r a k , h c g e m o n ik m ilitc r gücü y o ğ u n lu ğ u n u a z a ltm a v c b ü y ü k b ir a la n ü z e r in d e d a ğ ılm a y a z o r la m a a n la ­ m ın d a , m ilitc r n ite lik te k i te p k e le r e (reflexes) y o l a ç m a y a ö z g ü siy a sa l b ir e y le m b iç im in i ileri s ü re c e k tir. r> f \ . F .i s., s 242. 239. E K O N O M İK B U N A L IM L A R V E M E K A N İZ M B u n d a n ö n c e k ile re b a ğ lı b ir b a ş k a s o r u n d a , te m e l ta r ih s e l b u n a lım la n n d o ğ r u d a n d o ğ r u y a e k o n o m ik b u n a tım la r ta r a f ı n d a n b e lir le n ip b e lir le n ­ m e d ik le rin i g ö r m e s o n ın u d u r . (...) D o ğ ru d a n e k o n o m ik b u n a lım la rın , k e n d i b a ş la r ın a , te m e l o la y la r a n e d e n o ld u k la n d ü ş ü n ü le m e z ; b u b u n a lım la r, k im i d ü ş ü n m e b iç im le rin in y a y ılm a s ın a , d e v le t y a ş a m ın ın g e le c e k te k i tü m g e lişm e sin i kapsayan s o r u n ta r ın k o n u lu p ç ö z ü lm e s in e d a h a e lv e riş li b i r a la n y a r a tm a k t a n b a ş k a b ir ş e y y a p a m a z la r. B u n u n la b ir lik t e , b u n a lım y a d a g ö n e n ç ( r e f a h ) d ö ­ n e m le rin e iliş k in b ü tü n o lu ın la m a ta r , t e k y a n lı y a rg ıla ra y o l a ç a b ilir le r . F ra n s ız d e v rim i ü z e rin d e k i g e n in t a r i h Ö z e tin d e , o priori o la r a k , to p lu m s a l d e n ­ b ü y ü k b o z u l u ş la n y la ö r tü ş e n b ir b u n a lım " b u l a n " g e le n e k se l k a b a ta r ih e k a rş ı ç ık a n M a th ie z , 1 7 8 9 ’a d o ğ r u e k o n o m ik d u r u m u n o s ır a d a ç o k iyi o ld u ğ u n u o lu m la r , ö y le y s e , m u tla k iy e tç i d e v le tin y ık ım ın ın b ir y o k s u lla ş m a b u n a lım ın a b a ğ lı b u lu n d u ğ u s ö y le n e m e z . D e v le tin k o r k u n ç b ir a k ç a l ( m a li) b u n a lım te h lik e s iy le k a r ş ı k a rş ıy a b u lu n d u ğ u n u v c , d e v ­ le tin ve k ra lın p a r a iş le r in i d ü z e n e s o k m a k iç i n , Ö zveri v e y ü k ü m lü lü k le rin ü ç a y r ıc a lık lı to p lu m s a l z ü m re d e n Ç>rchcs} h a n g is in in ü stü n e d ü şm e si g e re k ­ tiğ in i k e n d i k e n d in e s o r d u ğ u n u g ö z ö n ü n d e tu tm a k g e re k ir. A y rıc a , b u rju v a z in in d u r u m u h e r n e d e n li ç o k iy i id iy s e d e , k e n ts e l ve k ırsal h a lk s ın ıfla rın ın d u r u m u n u n , ö z e llik le y e r le ş ik b ir s e fa le t iç in d e k ıv rım k ıv rım k ıv ra n a n k ırsal h a lk s ın ıfla n n ın d u r u m u n u n iy i o lm a d ığ ı k e s in d ir. İ le r n e o lu r s a o ls u n , g ü ç le r d e n g e s in in b o z u lm a s ı, d e n g e y i b o z m a k ta ç ık a rı o la n v e o n u g e r ç e k te n d e b a z a n to p lu m s a l g r u b u n d o la y s ız m e k a n ik y o k ­ s u lla ş m a n e d e n le rin in e tk is i a ltın d a n ın ü s tü n d e k i, s ın ıf " s a y g ın lı ğ r ’n a b a ğ ım s ız lık , ö z e r k lik d u y g u s u d e ğ il, a m a d o la y s ız e k o n o m ik d ü n y a ­ ( g e le c e k te k i e k o n o m ik ç ık a r la r ) , ve e r k lik is te ğ in in b i r y o ğ u n la ş m a s ın a b ağ lı ç a tış ın .- :->r ç e r ç e v e s in d e o lm u ş tu r . Y en i ta rih s e l g e rç e k lik le rin n e d e n ­ leri o la ra k d ü şü n ü le n e k o n o m ik ç e ş itli a ş a m a la r ı iç in d e k i g ü ç le r s ık ın tı ya da gönenç tik e l so ru n u , iliş k ile ri s o r u n u n u n k ısm i b ir g ö rü n ü m ü ­ d ü r. Y a b ir g ö n e n ç d u r u m u h a sım b ir g r u b u n d a r ç a p lı b e n c illiğ i ta r a f ın d a n te h d it e d ild iğ i iç in , y a d a y o k s u llu k d a y a n ılm a z b ir d u r u m a g eld iğ i ve esk i to p lu m d a o n u h a f if le tm e y e ve y asal a r a ç la rla n o r m a l b ir d u r u m u y e n id e n k u rm a y a y e te n e k li h iç b ir g ü ç g ö rü lm e d iğ i iç in , y e n ilik le r o la b ilir, ö y le y s e , b ü ttin b u ö ğ e le r in to p lu m s a l g ü ç ilişk ile ri b ü tü n lü ğ ü n ü n k o n jo n k tü re l d a lg a la n m a la rın ın s o n ıııl b e lirtis i o ld u k la r ı ve to p lu m s a l g ü ç le r iliş ­ k ile rin d e n p o litik g ü ç le r iliş k ile rin e ; d o r u k n o k ta la r ın ı k a r a rla ş tır ıc ı m ili­ te r iliş k id e b u lu n a n p o litik g ü ç le r iliş k ile rin e g e ç is in d e . iş t e b u k o n jo k ıiirel d a lg a la n m a la r te m e lin d e g e r ç e k le ş tiğ i s ö y le n e b ilir. Tarihi yapanlar, insanlardır. E ğ e r b ir u ğ r a k ta n ö b ü rü n e g e ç m e b a ş a rısız lığ a u ğ r a r s a o la n a ğ ın ı v e re n b u g e lişm e su reci — ve ö zse l o la r a k o y u n c u la r ı in sa n la rla o n la rın is te n ç v e y e te n e ğ i o ia n b ir s ü r e ç tir b u , d u r u m ç ö z ü m sü z k a lır, vc b u n d a n d a ç e liş ik s o n u ç la r ç ık a b ilir : esk i to p lu m d ir e n ir vc, h a sım se çk in in v ü cu ­ d u n u o r ta d a n k a ld ır a r a k vc y e d e k y ığ ın la r ı ü rk ii a ltın d a t u t a r a k , k e n d in e " s o lu k a lm a " z a m a n ı k a z a n d ırır; y a d a , m e z a r se ssiz liğ in in k u ru lm a s ıy la ve g e r e k liğ in d e y a b a n c ı b ir n ö b e t ç in i n g ö z e lim i a ltın d a k u ru lm a s ıy la b ir ­ lik te , ç a lış m a k la o la n g ü ç le rin k a rşılık lı y ık ım ıd ır b u . O.C., p. 2J:l. F.P.S., s. 291. F.K O KO M İ7M P O t.lT İK DA it K .\F A U U Ö I.V t f . o i t i r rr.ur.UniR U z la ş m a la ra k a rşı d u y u la n iik c se l tik s in tin in e k o n o n ıiz m c sık ı sık ıy a b ağ lı b u h ım lıtğ ıı a ç ık tır . Ş undan k i, b u tik s in tin in d a y a n d ığ ı g ü riiş. ta rih se l g e liş m e n in d o ğ a l y asala rla a y n ı n ite lik le o l.ın n e sn e l y a sa la rı b u ­ lu n d u ğ u y o lu n d a k i sa rsılm a z k a m d a n b a ş k a b ir ş e y o la m a z . P.ıına b ird e n ite liğ i d in se l e r e k ç iliğ e b e n z e r y a z g ıc ı b ir e re k ç ilik e k le n ir; e lv e rişli k o ­ ş u lla r is te r is le m e z g e r ç e k le ş e c e k le rin e ve güzel g ü n io r, g izem li b ir b iç im - d o , b u k o ş u lla r ta r a f ın d a n g e tirile c e k le rin e g ö re , b u n d a n , b u d u ru m la rı b ir p la n a u y g u n o la r a k ö n c e d e n d ü z e n le m e a m a c ın ı g ü d en h e r iste m li g iriş k e n liğ in y a ra rs ız lığ ı, d a h a sı te h lik e liliğ i s o n u c u n a v arılır. B u y azg ıcı in a n ç la rı» y a n ın d a , b u n u n la b ir lik te , b ir d e " s o n r a d a n o la c a k ş e y le r i ç i n " k örii k ö rü n e ve h iç b ir a y r ın ı g ö z e tm e k s iz in sila h la n ıl d ü z e n le y ic i e rd e m in e g ü v en m e e ğ ilim i v a rd ır ve is le n c in işe k a rış m a s ın ın (d a h a y ık m a u ğ r a ğ ın ­ d a b ile e y le m d u r u m u n d a b u lu n a n ) y e n id e n k u r m a iç in d e ğ il, a m a y ık m a iç in y a ra rlı o ld u ğ u d ü şü n ü ld ü ğ ü n e g ö re , d o ğ r u s u n u s ö y le m e k g e re k irs e , no b elli b ir m a n tık t a n , n e d e b elli b ir b a ğ la n tıd a n b ü s b ü tü n y o k s u n d u r b u e ğ ilim . Y ık m a , b ir y ık m a -y c n id c ıı k u r m a o la r a k d e ğ il, m e k a n ik o la r a k t a ­ s a rla n m ış tır . B u liirlü d ü ş ü n m e b iç im le r in d e , " z a m a ıı” e tk e n i h e s a b a k a ­ tılm a z ve s o n ç ö z ü m le m e d e , " c k o ııo n ı i" n in k e n d isi d e h e s a b a k a tılm a z : şu nasıl a n la m d a ki, y ığ ın s a l id e o lo jik o lg u la r ın , y ığ ın sa l e k o n o m ik o la y la rın h er zam an g e risin d e k a ld ık la rı v e ,d o la y ısıy )a , e k o n o m ik e tk e n e b ağ lı k e n d iliğ in d e n itm e n in , g elen e k sel id e o lo jik Ö ğ ele r ta r a f ın d a n u ğ r a k la rd a nasıl k im i y a v a .ş la tıld ığ ı, e n g e lle n d iğ i ve h a t ta g e ç ic i o la ra k b a ş a r ı­ sız lığ a u ğ r a tıld ığ ı; ö y le y s e y ığ ın s a l e k o n o m ik k o n u m u n g e le n e k se l ö n d e r ­ le rin y ö n e rg e le rin e k a r ş ıt o la b ile n g e re k lik le rin i " a n la tm a k " iç i n , b ilin ç li ve ö n c e d e n h a z ır la n m ış b ir sa v a şım ın o lm a sı g e re k tiğ i a n la ş ılm a z . E k o n o ­ m ik itm e y i (pousse cctm o m iq u c) g e len e k sel p o litik a n ın e n g e lle rin d e n k u r ­ ta rm a k iç in , tü r d e ş , iç ç e liş k ile r i o lm a y a n , y e n i b ir e k o n o m ik - p o litik ta rih se l b lo k k u r m a k iizere s o ğ u r u ln ıa s ı z o r u n lu k im i g ü ç le rin siy a sal y ö n e tim in i d e ğ iş tir m e k iç in u y g u n b ir siy a sa l g ir iş k e n lik lıe r z a m a n z o r u n ­ ludur- V e " b e n z e r " ik i g ü ç y e n i b ir o r g a n iz m a iç in d e a n c a k ik i b iç im d e : ya b ir u z la ş m a la r d iz isi, y a d a s ila h la n » g ü cü y le; y a biT b a ğ la ş m a alan ı ü z e rin d e b ir lik , y a d a b irin in ö b ü rü n e z o rla b ile c e k le rin e g ö r e , s o r u n , g ere k li güce b a ğ ım lılığ ı y o lu y la h iıle ş e - sa h ip o lu n u p o lu n m a d ığ ın ı ve güç k u lla n m a n ın " v e rim li" o lu p o lm a d ığ ın ı b ilm e s o r u n u d u r . E ğ e r ü ç lin d i b ir gücii y e n m e k iç in ik i gücün b irle şm e s i z o r u n lu y s a , s ila h la ra ve z o r a b a ş v u r ­ m a ( b u n u n o la n a k lı o ld u ğ u n u k a b u l e d e r s e k ) sa lt y ö n te m s e l b ir v a rsa y ım ­ d ır , ve te k s o m u t o la n a k d a u z la ş m a d ır ; ç ü n k ü , b ir güç d ü ş m a n la rın a k a rş ı z o r a b a ş v u ra b ilir, a ın a , h ız la k e n d i iç in d e e r itm e k ve h a y r a n lığ ın ın k a z a n ılm a sı g e re k e n k e n d in d e n is te d iğ i v e " iy i n iy e t" b ir p a r ç a y a k arşı z o r k u lla n a m a z . O . C ., p . 229. F .P .S ., s. 275. İT A L Y A N C A : G ra m s c i'n in b a ş lıc a y a p ıtta n , 1 9 4 7 ’d e n b a ş la y a ra k , E in a u d i ta r a f ın d a n y a y ım la n m ış tır (b u g ü n e — 1 9 6 6 — d e ğ in 11 c ilt ç ık tı) , i ş t e y a y ım s ıra s ın a g ö re c iltle rin d iz clg c si: A) Ö pere d i A n to n io Gramsei . 11 c ilt, G iu lıo E in a u d i E d itö r e . 12. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. L ette re dal carccre, 1 9 4 7 . İl M aterialism e storico e la filo zo fta d i B cn c d c tto C ro c e , 1 9 4 8 . Gli in te lte tu a li e l'organizzazione della cultura, 1 9 4 9 . İl R iso rg im cn to , 1 SÎ49. N o te su l M achiavclli sulla p o litica e sullo sta to m o d ern o , 1 9 4 9 . L e t tarat ura e oita nazionale, 1 9 5 0 . Passato e P resente, 1951. Ş e r itti g io v a n ili {1914-1918}, 1958. L 'O r d in e N u o v o (1 9 1 9 -1 9 2 0 ), 1 9 5 4 . S o tto la M ole ( 1 9 1 6 - 1 9 2 0 ) , 1 9 6 0 . Socialism o e Faseism o ( L 'O r d in e N u o v o 1 9 2 1 - 1 9 2 2 ), 1 9 6 7 . N.B. B ir o n ik in c i c ilt, G ra m se i ta r a f ın d a n 1 9 2 4 - 1 9 2 6 'd a y a z ıla n m e tin le ri b ir a r a y a g e tire c e k tir. L ette re dal carcere 'n in ta m a m la n m iş ve b a ş ta n b a ş a g ö z d e n g e ç ir ilm iş y e n i b ir b a sk ısı, S e rg io C a p rio g lio ile E lsa F u b in i’n in y ö n e tim i a ltın d a , 1 9 6 5 ‘tc y a y ım ­ la n m ış tır ( 4 2 8 m e k tu p ) ; N u o v a U n iv ersa le E in a u d i. G ra m s c i'n in y a p ıtın d a , tu tu k la n m a yılı o la n 1 9 2 6 'd a n ö n c e y a z ılm ış b u lu ­ n a n la rla , d a h a s o n ra k i h a p is h a n e y a z ıla rı a y ı r t e d ile b ilir. B u s o ­ n u n c u la r , H apishane M ek tu p ta n (1) ile Hapishane D e fte rle ri 'n i (G ra m se i ta r a f ın d a n d o ld u r u la n 3 3 o k u l d e f te r in d e k i d a ğ ın ık te o rik n o t l a n k o n u la r a g ö re to p la m ış b u lu n a n E in a u d i b a s k ısın ın 2 , 3, 4 , 5 , 6 , 7 . c iltle ri) iç e r ir le r . Hapishane D efterleri 'n in e le ş tire l b ir b a s k ısı h a z ır la n m a k ta d ır . B u b a s k ı, y e p y e n i k u r a lla r a g ö re y a p ıla c a k tır. T u tu k la n m a d a n ö n c e y a z ıla n m e tin le re , E in a u d i b a s k ıs ın ın 8 , 9 .1 0 ve 1 1 . c iltle ri k a rş ılık d iişe rte r. G ra m s c i'n in y a p ıtı ü z e rin e a z ç o k ta m b ir b ilg i e d in m e k iç in ; b u n la r a a ş a ğ ıd a ­ k i k ita p la rı d a e k le m e k g ere k ir. B) T O G L ÎA T T f P ., L a F o rm a zio n c d e l grııppo dirigcnte d el p a rtito c o m m u n iste italiano, 1 9 6 2 , E d ito r i R iu n iti. B u k ita p , G ra m sc i ve b a ş ­ k a la rı ta r a f ın d a n , 1 9 2 3 -1 9 2 -1 ’te y a z ılm ış b u lu n a n p o litik m e k tu p la rı k a p s a r. C) 2 .0 0 0 pagine d i G ram sci , a c u r a d i G ia n s iro F E R R A T A G A L L O , C asa é d itr ic e II S a g g ia to re , 1 9 6 4 ; ö n g ö rü le n ik isi y a y ım la n m ış b u lu n u y o r . c N ic c o lo d ö r t cild in L e tlc re cd ite e in éd ite b a ş lık lı ik in c i c i ltte , tu tu k la n m a s ın d a n ö n c e A. G ra m sc i ta r a f ın d a n k a n s ın a y a z ıla n m e k tu p la r ( 1 9 2 2 - 1 9 2 6 ) b u lu n a ­ c a k tır. N et te m p o d el la lo lta b a ş lık lı b irin c i c iltte , G r n m s c i'n in M illetv ek illeri M e c lisin d e k i k o n u ş m a s ı ( 1 9 2 5 ) , 1 9 2 4 'te n s o ra y a z ılm ış b u lu n a n m a k a le le rd e n b ir s e ç m e , İ ta ly a n K o m ü n is t P a rtis i S iy a sa l B ü ro su a d ı­ n a, S o v y c tlc r B irliğ i K o m ü n is t P a rtis in e 1 9 2 6 'd a G ra m s c i ta ra fın d a n y a z ıla n ünlü m e k tu p , v e 1 9 2 6 'd a y a z ıla n ve ta m a m la n m a m ış o la ra k k a la n d e n e m e : A lc u n i te in i délia q u estio n e m éridionale b u lu n a c a k tır . Bu d e n e m e 1 9 6 6 'd a a y rı o la ra k y e n id e n y a y ım la n d ı. D) G R A M S C t. La q u estio n e m éridionale, a c u r a di F r a n c o F e lic e e V a lc n tin o P a r la to , E d ito r i R iu n iti. F R A N S IZ C A : A) A n to n io G R A M S C İ, L e ttre s d e la Prison , p r é f a c é d e P. T 0 G L 1 A T T I , tr a d u c tio n d e J e a n N O A R O , E d itio n s S o c ia le s, 1 9 5 3 . B) A . G R A M S C İ, Oeuvres choisies, tr a d u c tio n e t n o te s p a r G . M O G E T e t A. M O N JO , p r é f a c é d e G . C O G N İO T , E d itio n s S o c ia le s , 1 9 5 9 . II. İ R D E L E M E L E R ÍT A L Y A N C A : A) S tu d i Gramseiani, A tti d e l c o n v e g n o p ro m e s s o d a l l 'I s t i t u t o G ra m sc i, R o m a , E d ito ri R iu n iti, 1 9 5 8 . B) La cilta fulura, Saggi s u lla fig u ra o il p e n s ic ro d i A n to n ia G ra m sc i (1 1 d c n e m c l.M ila n o F e ltr in c lli e d ito r e , 1 9 5 9 . C) P a o lo S r R I A N O , A ııto lo g ia d e li' O rd in o N u o v o , T o r in o , F in .n ıd i e d itö r e , 1 9 6 3 . S p ria n o 'n u n d e n e m e s i 1905* te y e n id e n y a y ım la n d ı. D) P a o lo S P R IA N O , G ram sci et ¡'O nline N u o vo , F d ilo r i R iu n ili. F) G iu s e p p e T A M B U R U A N O , A n to n io Gramsci. La v ita , il p o n sie rn , l'a z io n e , L a c a ita e d itö r e , 1 9 6 3 . F) S. F R O M A N O , A n to n io Gramsci, T o r in o , U .T .E .T .. 1 9 6 5 . G) T O G L IA T T I, Gramsci, R o m a , E d it.o ri R iu n iti, 3 9 6 7 (G rnnir.ci iiw rin e T o g lia tti'n in tü m m a k a le ve k o n u ş m a la rı) . H) Press! rivolttzionaria e sto n c îsm o ; O uaderni d i Crilica m a rxistc'in Ö7.cl sa y ısı, n ° 3, 1 9 6 7 . I) G iu s e p p e F IO R I, Vita d i A n to ıtio G ra m sc i, E d i to ri L a tc r/.a , 1 9 6 6 . F R A N S IZ C A : A) P. T O G L I A T T I , A n to in e Gramsci, c h e f d e la classe ouvrière italienne, in L ettres d e la Prison, P re fa c e , E d itio n s S o cia les. B) P. T O G L IA T T I, D iscours sur Gramsci, tr a d u i t p a r J. N O A R O , R e v u e La N o u velle Critique, n ° '1 6 ,5 e a n n e o , ju in 1 9 5 3 . C) L. A L T H U S S E R , Le M arxism e n ’est pas un historicism e, in Lire le Capital. M a sp e ro , 1 9 6 5 , t. II, c lia p , V. D) A. R . lîlJ Z Z l, La Théorie p o litiq u e d 'A n to in e Gramsci, T aris-L o u v a in , E d itio n s M a u w e ln e rts , 1 9 6 7 . ramscí vc Felsefe