AIZANOI IV ÖZEL SAYI ANADOLU’DA HELLENİSTİK VE ROMA DÖNEMLERİNDE ÖLÜ GÖMME ADETLERİ ULUSLARARASI SEMPOZYUMU BİLDİRİ KİTABI (23 – 26 Temmuz 2018) THE BOOK OF INTERNATIONAL SYMPOSIUM ON BURIAL CUSTOMS IN ANATOLIA DURING THE HELLENISTIC AND ROMAN PERIODS (July 23 – 26, 2018) Editör: Elif ÖZER AIZANOI IV ÖZEL SAYI ANADOLU’DA HELLENİSTİK VE ROMA DÖNEMLERİNDE ÖLÜ GÖMME ADETLERİ ULUSLARARASI SEMPOZYUMU BİLDİRİ KİTABI (23 – 26 Temmuz 2018) THE BOOK OF INTERNATIONAL SYMPOSIUM ON BURIAL CUSTOMS IN ANATOLIA DURING THE HELLENISTIC AND ROMAN PERIODS (July 23 – 26, 2018) Editör Elif ÖZER Editör Yardımcıları Ahmet TÜRKAN, Münteha DİNÇ Asil YAMAN, Ömür Dünya ÇAKMAKLI Murat TAŞKIRAN Yayımlayan Şükrü DEVREZ Tasarım ve Uygulama İsmet FİLİZFİDANOĞLU Bilgin Kültür Sanat Şti. Ltd. Selanik 2 Cad. 68/4 Kızılay - Ankara Tel: 0312 419 85 67 / Sertifika no: 20193 www.bilginkultursanat.com / bilginkultursanat@gmail.com ISBN: 978-605-9636-91-9 Birinci Basım: Aralık 2019 © Bilgin Kültür Sanat Yayınları Yazarın ve yayınevinin yazılı izni olmadan hiçbir şekilde kopyalanamaz, çoğaltılamaz. Baskı: Matsa Basımevi İvedik O.S.B., Matbaacılar Sitesi 1514. Sokak No: 42 Yenimahalle/ANKARA Telefon: 0312 395 20 54 Faks: 0312 395 20 54 Editörden 2018 yılının temmuz ayında, Aizanoi Antik Kenti’nin mirasını saklayan Çavdarhisar’ın ev sahipliği yaptığı Anadolu’da Hellenistik ve Roma Dönemlerinde Ölü Gömme Adetleri Uluslararası Sempozyumu’nda, çok değerli bilim insanları tarafından sunulan bildirileri dinledik. Ölü gömme adetlerinin, arkeoloji, tarih, halkbilim, antropoloji ve dil bilim disiplinleri içinde değerlendirildiği bu etkinliğin sağladığı bilimsel çıktıların, dinleyici ve katılımcıların ötesine ulaşması gerektiğini biliyorduk. İşte bu düşünceyle, bir buçuk yıllık bir çalışmanın sonucunda ortaya çıkan bu bildiri kitabını sizlere takdim ettiğim için mutlu ve heyecanlıyım. Sempozyum ve kitap, pek çok kişinin özverili çalışmasının sonucunda tamamlandı. Öncelikle Aizanoi Kazı Ekibine, bu uzun sürecin her aşamasında gösterdiği yoğun çaba için teşekkür ederim. Onların ortaya koyduğu fedakarlık olmasaydı, kazı sezonunun yoğun temposunda düzenlenen bu etkinlik de mümkün olmazdı. Ayrıca ne kadar şanslıydık ki açılıştan kapanışa, sempozyumu bir ekip ruhuyla sahiplenen katılımcılarımız vardı. Yayın çalışmaları süresince de gösterdikleri ilgi ve titizlikle bize destek olmayı sürdürdüler. Bu vesileyle her birine teşekkürlerimi sunuyorum. Kitabın ilk bölümü, ölü gömme adetleri ile ilgili terminoloji sorunları ve mezar tipleri üzerine gerçekleştirilen çalışmaları içermektedir. Sonraki iki bölüm ise bu adetlerin, yalnızca, insanların ölüme karşı geliştirdiği bakış açısını değil, mevcut bulundukları toplumsal sınıf, sahip oldukları etnik kimlik ve gündelik hayatları hakkında pek çok ayrıntıyı barındırdığını göstermektedir. Dördüncü bölüm, bölgeler arası karşılaştırmanın yapılması adına önemli bir ortam sağlayan, birbirinden farklı coğrafyalarda bulunan dört kent olan Aizanoi, Apollonia Ad Rhyndacum, Ephesos ve Perge’de tespit edilen inhumasyon ve kremasyon gömü uygulamaları üzerine çalışmalardan oluşmaktadır. Beşinci bölüm, arkeolojik çalışmalar sonucu tespit edilen mezar buluntularını ve bunların ölü gömme adetlerindeki yeri üzerine araştırmaları içermektedir. Altıncı bölümde, Roma İmparatorluk Dönemi lahitlerine dair çeşitli yönlerden ve oldukça kapsamlı değerlendirmeler içeren çalışmalar bulunmaktadır. Kitabın son bölümünde ise mezar ikonografisi ve bunun ölü kültü ile olan ilişkisi ele alınmıştır. Sempozyum süresince en çok önemsediğimiz şey, farklı ülke, üniversite ve ekolden pek çok uzmanın bir araya geldiği bu etkinlikte verimli bir tartışma ortamı yaratmaktı. Bu amaca ulaştığımıza inanıyorum. Dört gün boyunca, neredeyse her oturumun sonu hararetli bilimsel tartışmalara sahne oldu. Bu tartışma kayıtlarının kitapta yer almasının, ölü gömme adetleri ile ilgili teorik, pratik ve metodolojik sorunların ya da bu sorunlar için ortaya koyulan çözümlerin kalıcılığının sağlanması için önemli olduğunu düşündük. Bu nedenle, sempozyumda gerçekleşen tartışmaları ayrı bir bölüm olarak sizlere sunarak bu bilimsel sorumluluğu da yerine getirmiş oluyoruz. Anadolu’da Hellenistik ve Roma Dönemlerinde Ölü Gömme Adetleri Uluslararası Sempozyumu’nun, alandaki çalışmalardan elde edilen sonuçların paylaşılıp tartışmaya açıldığı geleneksel bir buluşmaya dönüşmesini ve bu kitabın, zamanla genişleyecek bir külliyatın ilk parçası olmasını umuyorum. Prof. Dr. Elif ÖZER III T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütahya Valiliği Pamukkale Üniversitesi Çavdarhisar Kaymakamlığı Çavdarhisar Belediyesi Kütahya İl Özel İdaresi Türk Tarih Kurumu KATKILARINDAN DOLAYI TEŞEKKÜR EDERİZ. IV BİLİM KURULU / SCIENCIFIC COMMITTEE Prof. Dr. N. Eda AKYÜREK ŞAHİN Akdeniz Üniversitesi, Eskiçağ Dilleri ve Kültürleri Bölümü, Antalya – Türkiye Prof. Dr. Mustafa ARSLAN Pamukkale Üniversitesi, Türk Dili Bölümü, Denizli – Türkiye Prof. Dr. Neşe ATİK Namık Kemal Üniversitesi, Arkeoloji Bölümü, Tekirdağ – Türkiye Prof. D. Serdar AYBEK Celal Bayar Üniversitesi, Arkeoloji Bölümü, Manisa – Türkiye Prof. Dr. Fede BERTI Museo Arceologice Nazionale Ferrare – İtalya Prof. Dr. Sedef ÇOKAY KEPÇE İstanbul Üniversitesi, Arkeoloji Bölümü, İstanbul – Türkiye Prof. Dr. M. Ertekin DOKSANALTI Selçuk Üniversitesi, Arkeoloji Bölümü, Konya – Türkiye Prof. Dr. Serra DURUGÖNÜL Mersin Üniversitesi, Arkeoloji Bölümü, Mersin – Türkiye Prof. Dr. Çiğdem DÜRÜŞKEN İstanbul Üniversitesi, Eskiçağ Dilleri ve Kültürleri Bölümü, İstanbul – Türkiye Prof. Dr. Christian GADZAC Government Expets Doctoral School of Europan Security Consultant CHRE University of Oxford, Oxford – İngiltere Prof. Dr. Kutalmış GÖRKAY Ankara Üniversitesi, Arkeoloji Bölümü, Ankara – Türkiye Prof. Dr. Binnur GÜRLER Dokuz Eylül Üniversitesi, Arkeoloji Bölümü, İzmir – Türkiye Prof. Dr. Bilge HÜRMÜZLÜ Süleyman Demirel Üniversitesi, Arkeoloji Bölümü, Antalya – Türkiye Prof. Dr. Havva IŞIK Akdeniz Üniversitesi, Arkeoloji Bölümü, Antalya – Türkiye Prof. Dr. Gül IŞIN Akdeniz Üniversitesi, Arkeoloji Bölümü, Antalya – Türkiye Prof. Dr. Vedat KELEŞ Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Arkeoloji Bölümü, Samsun – Türkiye Prof. Dr. Guntram KOCH Christlich Archaolohisches Seminar, Marburg – Almanya Prof. Dr. Christina KOKKINIA Institute of Historical Research National Hellenistic Research Foundation, Atina – Yunanistan Prof. Dr. Taner KORKUT Akdeniz Üniveristesi, Arkeoloji Bölümü, Antalya – Türkiye Prof. Dr. Elif ÖZER Pamukkale Üniversitesi, Arkeoloji Bölümü, Denizli – Türkiye Prof. Dr. Christine ÖZGAN Mimar Sinan Üniversitesi, Arkeoloji Bölümü, İstanbul – Türkiye Prof. Dr. Ramazan ÖZGAN Selçuk Üniversitesi, Arkeoloji Bölümü, Konya – Türkiye Prof. Dr. Felix PIRSON DAI (Ersten Direktor), İstanbul – Türkiye Prof. Dr. Jeroen POBLOME University of Leuven, Sagalassos Archaeological Research Project, Leuven – Belçika Prof. Dr. Gürcan POLAT Ege Üniversitesi, Arkeoloji Bölümü, İzmir – Türkiye Prof. Dr. Charles Brian ROSE Mediterranean Archaeology, University of Pennsylvania, Pennsylvania – ABD Prof. Dr. Bilal SÖĞÜT Pamukkale Üniversitesi, Arkeoloji Bölümü, Denizli – Türkiye Prof. Dr. Martin STESKAL Universität Wien, Institute für Klassiche Archäologie, Viyana – Avusturya Prof. Dr. Hamdi ŞAHİN İstanbul Üniversitesi, Eskiçağ Tarihi Bölümü, İstanbul – Türkiye Prof. Dr. Nuran ŞAHİN Ege Üniversitesi, Arkeoloji Bölümü, İzmir – Türkiye V VI Prof. Dr. Marc WAELKENS Faculty of Arts Bljde, Leuven – Belçika Prof. Dr. Cumhur TANRIVER Ege Üniversitesi, Eskiçağ Dilleri ve Kültürleri Bölümü, İzmir – Türkiye Prof. Dr. A. Tolga TEK Anadolu Üniversitesi, Arkeoloji Bölümü, Eskişehir - Türkiye Prof. Dr. Oğuz TEKİN Koç Üniversitesi, Suna – İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Merkezi, Antalya – Türkiye Doç. Dr. A. Oğuz ALP Anadolu Üniversitesi, Sanat Tarihi Bölümü, Eskişehir – Türkiye Doç. Dr. Daniş BAYKAN Trakya Üniversitesi, Arkeoloji Bölümü, Edirne – Türkiye Doç. Dr. Aynur CİVELEK Adnan Menderes Üniversitesi, Arkeoloji Bölümü, Aydın – Türkiye Doç. Dr. Murat ÇEKİLMEZ Adnan Menderes Üniversitesi, Arkeoloji Bölümü, Aydın – Türkiye Doç. Dr. F. Arzu DEMİREL Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi, Antropoloji Bölümü, Burdur – Türkiye Doç. Dr. C. Olivier HENRY Ecole Normale Superieure Aorac, Paris – Fransa Doç. Dr. Handan ÜSTÜNDAĞ Anadolu Üniversitesi, Arkeoloji Bölümü, Eskişehir – Türkiye Dr. Ute KELP (DAI Project Coordinator), Deutches Arcäologisches Institut Berlin – Almanya Doç. Dr. D. Savaş LENGER Akdeniz Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Antalya – Türkiye Doç. Dr. Aşkım ÖZDİZBAY İstanbul Üniversitesi, Arkeoloji Bölümü, İstanbul - Türkiye Doç. Dr. Yusuf SEZGİN Celal Bayar Üniversitesi, Arkeoloji Bölümü, Manisa - Türkiye Dr. Öğr. Üy. M. Metin TÜRKTAŞ Pamukkale Üniversitesi, Türk Dili ve Eğitimi Bölümü, Denizli – Türkiye HAKEM KURULU / REVIEWER BOARD Prof. Dr. N. Eda AKYÜREK ŞAHİN Prof. Dr. Bilal SÖĞÜT Prof. Dr. Neşe ATİK Prof. Dr. Martin STESKAL Prof. Dr. Serdar AYBEK Prof. Dr. Hamdi ŞAHİN Prof. Dr. Fede BERTI Prof. Dr. Nuran ŞAHİN Prof. Dr. Sedef ÇOKAY KEPÇE Prof. Dr. Marc WAELKENS Prof. Dr. Ertekin DOKSANALTI Prof. Dr. Cumhur TANRIVER Prof. Dr. Serra DURUGÖNÜL Prof. Dr. Christina KOKKINIA Prof. Dr. Murat DURUKAN Prof. Dr. Taner KORKUT Prof. Dr. Çiğdem DÜRÜŞKEN Prof. Dr.. A. Tolga TEK Prof. Dr. Kutalmış GÖRKAY Prof. Dr. Oğuz TEKİN Prof. Dr. Binnur GÜRLER Prof. Dr. A. Oğuz ALP Prof. Dr. Bilge HÜRMÜZLÜ Doç. Dr. Daniş BAYKAN Prof. Dr. Havva IŞIK Doç. Dr. Aynur CİVELEK Prof. Dr. Gül IŞIN Doç. Dr. Murat ÇEKİLMEZ Prof. Dr. Vedat KELEŞ Doç. Dr. F. Arzu DEMİREL Prof. Dr. Guntram KOCH Doç. Dr. C. Oliver HENRY Prof. Dr. Christine ÖZGAN Doç. Dr. Handan ÜSTÜNDAĞ Prof. Dr. Felix PIRSON Dr. Ute KELP Prof. Dr. Jeroen POBLOME Doç. Dr. D. Savaş LENGER Prof. Dr. Gürcan POLAT Doç. Dr. Aşkım ÖZDİZBAY Prof. Dr. Charles Brian ROSE Doç. Dr. Yusuf SEZGİN VII VIII İÇİNDEKİLER Editörden ...........................................................................................................................................................................................................................III Bilim Kurulu ...................................................................................................................................................................................................................... V Hakem Kurulu ...............................................................................................................................................................................................................VII I. BÖLÜM TERMİNOLOJİ PROBLEMLERİ VE MEZAR TİPLERİ Daniela BALDONI Burial Customs in Hellenistic Iasos. Archaeological Evidence from the Area of the “Prehistoric Necropolis” / Hellenistik Iasos’ta Ölü Gömme Adetleri. “Prehistorik Nekropolis” Alanından Arkeolojik Kanıt ....... 3 Simonetta ANGIOLILLO, Fede BERTI New Findings about the Late Hellenistic and Roman Imperial Necropoleis of Iasos / Iasos Kenti Geç Hellenistik ve Roma İmparatorluğu Dönemi Nekropolislerinden Yeni Bulgular ..................................................... 33 Mehmet GÜRBÜZER Hellenistik ve Roma Dönemlerinde İdyma Ölü Gömme Gelenekleri Üzerine Bir Ön Değerlendirme / A Pre-Assesment on Burial Customs at Idyma in Hellenistic and Roman Period ....................... 61 Abuzer KIZIL Mylasa Hellenistik Dönem Yer Altı Oda Mezarların Tipolojik Açıdan Değerlendirilmesi / Typological Assessment of Hellenistic Underground Chamber Tombs in Mylasa .......................................................... 89 Murat TAŞKIRAN Aizanoi Güney Nekropolisi / South Nekropolis of Aizanoi ...................................................................................................111 F. Eray DÖKÜ Demir Çağından Roma Dönemine Kabalis- Kibytaris Bölgesi Taş Yığma Tümülüsleri / Stone Setting Tumuli in Kabalis-Kibyratis Region from Iron Age to Roman Period ...................................................................135 Ali BORA Mezar Mimarisinde Tipoloji: Bithynia Tümülüsleri / Typology in Grave Architecture: Bithynia Tumuli ...........153 Vedat KELEŞ - Ersin ÇELİKBAŞ Hadrianoupolis Nekropolleri ve Mezar Tipleri / Necropoleis and Grave Types of Hadrianoupolis ..............187 Kahraman YAĞIZ Adıyaman İli 2013-2016 Yüzey Araştırmalarında Tespit Edilen Yeni Kaya Mezarları / Newly Found Rock-Cut Graves in Adıyaman Province during 2013 – 2016 Survey Seasons ................................................................213 IX II. BÖLÜM GÖÇ, HAREKETLİLİK VE EPİGRAFİK VERİLER Cemil KOYUNCU Antik Yunan ve Roma Edebiyatında Ölü Gömme Adetleri / Burial Customs in Ancient Greek and Roman Literature.......................................................................................................................................................................................233 Peter D. DE STAEBLER Naming the Spaces: Questions of Terminology and Status in the Monumental Funerary Landscape of Aphrodisias in Caria / Alanların Adlandırılması: Karia’daki Aphrodisias Yerleşiminde Anıtsal Mezarların Statüsü ve Terminoloji Sorunları ..................................................................................................................253 M. Tuncay ÖZDEMİR Buldan (Denizli) Örneği Üzerinden Antik Çağ ve Günümüz Ölü Gömme Adetlerinin Karşılaştırılması / Comprasion of Ancient and Modern Burial Customs through Buldan (Denizli) Example ...269 Ahmet TÜRKAN Mezar Yazıtları Doğrultusunda Aizanoi Antik Kentinde Demografik Yapı ve Toplumsal Kimlik / Demographic Structure and Social Identity at Aizanoi according to Grave Inscriptions ..........................................289 III. BÖLÜM İNSAN KALINTILARI Handan ÜSTÜNDAĞ Aizanoi Kazılarında Bulunan İnsan İskelet Kalıntıları / Human Skeleton Remains Found in Aizanoi Excavations ..................................................................................................................................................................................................311 Ahmet OZER - Mehmet Bülent ÖZDEMİR Advances in Processing of Facial Reconstruction From Skull: Configure The Face From The All Information / Kafatasından Yüz Rekonstrüksiyonu İşleminde Gelişmeler: Tüm Bilgilendirmelerden Yüzü Konfigüre Etme ................................................................................................................................................................................331 IV. BÖLÜM İNHUMASYON – KREMASYON Mustafa ŞAHİN Apollonia Ad Rhyndacum Nekropolisi Kazıları Işığında “Birincil (Yerinde) Kremasyon” / “Primary (Insitu) Cremation” in the Light of Apollonia ad Rhyndacum Necropolis Excavations ...............................................339 Martin STESKAL Ephesos’ta İnhumasyon ve Kremasyon / Inhumation and Cremation in Ephesos..................................................357 Elif ÖZER Aizanoi Kuzey Nekropolis’te Bulunan Çocuk Mezarları / Child Graves Found in Northern Necropolis of Aizanoi ......................................................................................................................................................................................................375 Sedef ÇOKAY KEPÇE Pergelilerin Gömütleri: Makroskopik Bir Değerlendirme / Burials of Pergeans: A Macroscopic Assessment ...................................................................................................................................................................................................395 V. BÖLÜM MEZAR EŞYALARI Ergün KARACA Roma İmparatorluk Dönemi Mezarlarında İşlenmiş Kemik Buluntular / Worked Bone Finds in the Roman Empire Periods Grave ...............................................................................................................................................................423 X Rahşan TAMSÜ POLAT Mezar Eşyalarının Gömü Geleneklerindeki Anlamına Dair Gözlemler / Thoughts on the Meaning of Grave Gifts ...............................................................................................................................................................................................447 Daniş BAYKAN Roma İmparatorluk Dönemi Hekim Mezarları / Physician Graves from Roman Empire.......................................465 Hazar KABA, Alper YILMAZ, Sadık SULAN Parion, Toprak Kuleler Mevkiindeki Roma Dönemi Oda Mezarlar ....................................................................................487 Ünal DEMİRER Kıbyra Nekropollerinde Adak Olarak Sunulmuş Instrumenta Domestıca Metaller / Metal Instrumenta Domestıca as Offerings From the Cibyra Necropoleis ....................................................................................507 VI. BÖLÜM ROMA İMPARATORLUK DÖNEMİ LAHİTLERİ Marc WAELKENS The Sarcophagus Workshop of Dokimeion / Dokimeion Lahit Atölyesi ......................................................................537 Taner KORKUT Dokimeion or Pamhylia? Sarcophagus Production in Roman Pamphylia / Dokimeion ya da Pamphylia? Roma Dönemi Pamphylia’sında Lahit Üretimi ...................................................................................................629 Doris BIELEFELD Ephesian Garland Sarcophagi and the Significance of Semi-Finished Products / Girlandlı Efes Lahitleri ve Yarı Mamül Ehemmiyeti..................................................................................................................................................659 Sam CLEYMANS, Inge UYTTERHOEVEN Sagalassos’tan Bır Roma İmparatorluk Dönemi Lahdinin Arkeolojik Konteksti İçinde Değerlendirilmesi / Evaluation of an Imperial Period Sarcophagus from Sagalassus in Its Archaeological Context ..........................................................................................................................................................................677 VII. BÖLÜM MEZAR İKONOGRAFİSİ VE ÖLÜ KÜLTÜ Lucia NOVAKOVA Praising the Dead: Study of the Monumental Tombs in Anatolia / Ölüyü Övmek: Anadolu’daki Anıtsal Mezarların İncelenmesi ...........................................................................................................................................................691 Bilsen Ş. ÖZDEMİR Karaveliler Lahdi Işığında Tlos Antik Kenti Ölü Kültü Uygulamalarına Bir Bakış / A Look İnto The Practices Of The Death Cult Of The Ancient City Of Tlos İn Light Of The Karaveliler Sarcophagus .......................721 Mevlüt ELİÜŞÜK - Ersin ÇELİKBAŞ Güney Paphlagonia Mezar Alınlıkları ..................................................................................................................................................751 Zerrin ERDİNÇ Aizanoi Mezar Stellerinde Aslan Betimlemeleri / Lions on Grave Stelai of Aizanoi .................................................783 TARTIŞMALAR .........................................................................................................................................................................................................793 XI AIZANOI KAZILARINDA BULUNAN İNSAN İSKELET KALINTILARI Handan ÜSTÜNDAĞ* Özet: Bu çalışmada, Aizanoi antik kentinde 2011 ve 2014 yılları arasında gerçekleştirilen kazılarda açığa çıkan insan iskelet kalıntıları incelenmiştir. Bu kalıntılar, yerleşimdeki dört ayrı alanda bulunmuş olup MÖ 2. - 3. yüzyıldan Geç Antik Çağ’a uzanan geniş bir zaman dilimine aittir. Aizanoi’de hem inhumasyon hem de kremasyon gömüler vardır. İnsan iskelet kalıntılarının bulunduğu alanlardan ilki Batı Nekropolisi’dir. Burada bulunan on iki bireye ait iskelet kalıntıları MÖ 2. - 3. yüzyıla aittir. İkinci alan Yalakkaya adı verilen mevkidedir. Burada MS 2. - 3. yüzyıla tarihlenen yedi bireye ait iskelet kalıntıları açığa çıkartılmıştır. Üçüncü alan olan Stadion’da, Geç Antik Çağ’a ait olduğu düşünülen beş bireye ait iskelet kalıntıları ele geçmiştir. Bu üç alana ait görece az sayıdaki iskelet kalıntılarında yalnızca minimum birey sayısı, bireylerin cinsiyet ve ölüm yaşları gibi temel veriler tanımlanmıştır. Dördüncü alan olan Kuzey Nekropolisi’nde MÖ 1. yüzyıl ile MS 1. yüzyıl arasına tarihlendirilen doksan altı bireye ait iskelet kalıntıları açığa çıkartılmıştır. Birey sayısı bakımından en büyük grubu Kuzey Nekropolisi iskeletleri oluşturmaktadır. Bu yüzden çalışmamız esas olarak bu iskeletlerin analizini kapsamaktadır. Bu nekropoliste bulunan inhumasyon gömülere ait iskeletlerde cinsiyet ve yaş dağılımı ile patolojik değişimler incelenmiş, elde edilen veriler aynı döneme ait başka iskelet topluluklarıyla karşılaştırılarak yorumlanmaya çalışılmıştır. İskeletlerde çocukluk dönemi fizyolojik stresinin göstergeleri olan porotic hyperostosis (PH), cribra orbitalia (CO), periostal reaksiyonlar (PRST) ve mine hipoplazisi (LEH) gibi patolojik lezyonlar; eklem hastalığına bağlı kemik değişimleri (osteoartritis); kemik travmaları ve enfeksiyon hastalıklarının izleri incelenmiştir. Kremasyon gömülerden ele geçen yanmış kemiklerde ise erişkin ve erişkin olmayan ayrımı yapılmaya çalışılmış; kemiklerin renk ve dokuları ile ağırlıkları kaydedilmiştir. Anahtar kelimeler: antropoloji, iskelet, kremasyon, mezar, nekropolis * Doç. Dr. Handan ÜSTÜNDAĞ, Anadolu University, Faculty of Humanities, Archaeology Department, Eskişehir/TURKEY, e-mail: hustunda@anadolu.edu.tr Bu çalışmayı yapmamı öneren ve izin veren Aizanoi Kazıları başkanı Prof. Dr. Elif Özer’e, osteolojik inceleme sırasında yardımcı olan öğrenciler Yeliz Kaya ve İlke Ergenç’e teşekkür ederim. Handan ÜSTÜNDAĞ HUMAN SKELETON REMAINS FOUND IN AIZANOI EXCAVATIONS Abstract: Aizanoi, which was one of the important cities of Phrygia region in the Roman period, is located in Çavdarhisar county of Kütahya province. In this study, the human skeletal remains belonging to the 2011 - 2014 excavation years unearthed at the different locations in Aizanoi were analyzed. These remains, which were dated between 2nd - 3rd century BC and Late Antiquity, came from four areas in the settlement: Western Necropolis, Yalakkaya, Stadion, and Northern Necropolis. Both inhumations and cremations were found in these burial places, except Stadion. The skeletal remains of twelve individuals found in the Western Necropolis belong to the 2nd - 3rd century BC. The remains of seven individuals dating to the 2nd - 3rd century AD were unearthed in Yalakkaya. In the Stadion, skeletal remains belonging to five individuals, possibly dating to Late Antiquity, were found. Basic data such as minimum number of individuals (MNI), sex and age of death were determined in relatively few skeletons found in Western Necropolis, Yalakkaya, and Stadion. The largest skeletal sample group comes from the Northern Necropolis, which contains skeletal remains of ninety-six individuals dating from the 1st century BC to the 1st century AD1. Therefore, our study mainly consists of the analysis of this sample. The age and sex distribution and pathological changes of the skeletons were examined and the data obtained were compared with the other skeletal samples of the same period. The prevalence of pathological lesions attributed to physiological stress in childhood such as porotic hyperostosis (PH), cribra orbitalia (CO), periosteal reactions (PRST) and enamel hypoplasia (LEH), as well as bone changes due to joint disease (osteoarthritis), bone trauma and infectious diseases were examined. The cremated bones were examined in a different way. In the cremated bones, adult and non-adult distinctions were made, and the color, texture and weight of the bones were recorded. It was almost impossible to determine pathological changes in the burned bone fragments. In the Northern Necropolis, MNI of the inhumed remains is eighty and MNI of the cremated remains is sixteen. In this necropolis usually one or two individuals were buried in a grave, while skeletal remains of at least twenty-five people were found in a chamber grave excavated in 2012. Sixteen individuals, i.e. 20% of the sample, are non-adults (<20 years), while the proportion of infants are only 5%. The infant rate is quite low compared to other Hellenistic-Roman Anatolian samples. The male/female ratio is equal. Females mostly died at a young age and males died at a middle age. CO was observed in 25% of non-adults and in 26.7% of adults. PH was detected in 55% of adults but could not be examined in non-adult individuals. PRST was observed in a single non-adult individual and in 68.4% of adults. LEH was recorded in all three non-adults and 68.8% of adults. When we compare only the adult’s data, it is evident that PH and PRST were more common than CO. It is accepted that PH is caused by anemia due to iron and/or B12 deficiency2. We can suggest that many children in Aizanoi were affected by malnutrition and/or intestinal infections or parasites that cause iron and/or B12 deficiency anemia. In addition, non-specific infections leading to PRST appear to be common. However, we can argue that other causes of CO (such as vitamin C deficiency)3 did not affect this population. There were no traumas that could be associated with violence on the skeletons of the Northern Necropolis, and only a few bone fractures attributable to the daily life accidents were identified. Cranial trauma was recorded in two adults (10% of all individuals) and post-cranial trauma was recorded in one adult (9.1% of all individuals). Osteoarthritis or joint disease was observed on 45.5% of young and middle-aged adults, except for elderly or adults of unknown age. This rate, which can be considered high, is increasing 1 2 3 312 Özer 2013 Walker 1986; Walker vd. 2009 Walker vd. 2009 AIZANOI KAZILARINDA BULUNAN İNSAN İSKELET KALINTILARI even more in the males. The elbow and wrist joints were the most affected by osteoarthritis. Although no statistically significant differences were found, osteoarthritis in spine, shoulder, elbow and wrist joints were more common in the males than females. Keywords: antropology, skeleton, cremation, grave, necropolis I. GİRİŞ Arkeolojik kazılarda açığa çıkartılan iskelet kalıntıları ait oldukları dönemde yaşamış insan topluluğunu temsil ederler. Bu iskelet kalıntılarının cinsiyet ve yaş dağılımları, ölüm oranları ve sağlık göstergelerinin analizi, bir zamanlar yaşamış topluluk hakkında çeşitli tespitlerde bulunmamızı sağlar. İlgili dönemin ve coğrafyanın özelliklerini, ayrıca yerleşimin kendine has durumunu ve gömülerin arkeolojik bağlamını göz önünde bulundurarak bir takım çıkarsamalar yapmak mümkündür. Bu çıkarsamalar beslenme biçimine, yaşam koşullarına, işbölümüne, şiddetin varlığına ya da yokluğuna ve kültürel uygulamalara dair olabilir. İskelet kalıntılarının bu bağlamda incelenmesine “biyoarkeoloji” adı verilmektedir. Bu çalışma, Aizanoi kentinde 2011 ve 2014 yılları arasında gerçekleştirilen kazılarda açığa çıkan insan iskelet kalıntılarının incelenmesini kapsamaktadır. Bu kalıntılar, yerleşimdeki farklı gömü alanlarında bulunan ve MÖ 2. - 3. yüzyıldan Geç Antik Çağ’a uzanan geniş bir zaman dilimine yayılan dört ayrı grup halindedir. Ancak bu grupların üçü çok az sayıda iskelet kalıntısı ile temsil edilmektedir. Sadece bir grup, popülasyon düzeyinde bir analiz için yeterince büyük bir örneklem oluşturmaktadır. Kuzey Nekropolisi’nde bulunan ve MÖ 1. yüzyıl ile MS 1. yüzyıl arasına tarihlendirilen bu grupta demografik özellikler, sağlık ve yaşam biçimiyle ilişkili göstergeler incelenecek; diğer gruplarda ise sadece minimum birey sayısı, bireylerin cinsiyet ve ölüm yaşları gibi temel veriler tanımlanacaktır. Çalışmanın amacı Aizanoi kazılarında bulunan insan iskelet kalıntılarını inceleyerek biyoarkeolojik açıdan değerlendirmektir. II. MATERYAL VE METOT YERLEŞİM, GÖMÜLER VE İSKELET KALINTILARI Aizanoi antik kenti, Kütahya ili, Çavdarhisar ilçesinde yer almaktadır. Kent, Antik Çağ’da Phrygia Epiktetos bölgesinde Rhyndakos Irmağı’nın bir kolu olan Penkalas Çayı’nın iki yanına kurulmuştur. Kentin nekropolisleri yerleşimin dışında kuzey, güney, doğu ve batıda yer almaktadır4. Aizanoi Roma döneminde Phrygia bölgesinin önemli kentlerinden biridir. 1920’lerde araştırılmaya başlanan yerleşimdeki ilk bilimsel kazılar 1970’li yıllarda Alman arkeologlar tarafından gerçekleştirilmiş ve kesintilerle de olsa 2011 yılına kadar sürmüştür5. Aizanoi’deki kazılar 2011 yılından bu yana Pamukkale Üniversitesi Arkeoloji Bölümü’nden Prof. Dr. Elif Özer başkanlığındaki bir ekip tarafından yürütülmektedir. Aizanoi kazılarında hem inhumasyon (Fig. 1-2) hem de kremasyon (Fig. 3) gömüler açığa çıkartılmıştır. Kremasyon gömüler, inhumasyon gömülere göre daha erken bir döneme aittir. Kremasyon gömülerden biri MÖ 2. yüzyıla, diğer kremasyon gömülerse MÖ 1. yüzyılın ortasından MS 1. yüzyılın ortasına kadar süren döneme tarihlendirilmiştir. 4 5 Özer - Doksanaltı 2017. Özer 2016. 313 Handan ÜSTÜNDAĞ Aizanoi’de MS 1. yüzyılın ortasından itibaren kremasyon gömü uygulamasının terkedildiği ve inhumasyon gömülerin başladığı ve MS 3. yüzyıla kadar bu gömü uygulamasının devam ettiği görülmektedir. İnhumasyon gömüler de kremasyon gömüler de genellikle üzeri taş plakalarla kapatılmış basit toprak mezarlar şeklindedir (Fig. 1)6. Aizanoi kazılarında insan iskelet kalıntıları 2011 - 2014 yılları arasında Kuzey Nekropolisi’nde, Batı Nekropolisi’nde, Stadion’da ve Yalakkaya adı verilen alanda açığa çıkartılmıştır. Bunların çoğunu inhumasyon gömülerden ele geçen iskelet kalıntıları, daha az bir kısmını da kremasyon gömülerden ele geçen yanmış kemik parçaları oluşturmaktadır. Bu çalışma kapsamında esas olarak 2012-2014 yıllarında Kuzey Nekropolisi’nde bulunan ve MÖ 1 - MS 1. yüzyıl arasına tarihlendirilen iskelet kalıntıları incelenmiştir. Ayrıca Batı Nekropolisi’nde bulunan MÖ 2 - 3. yüzyıla ait, Yalakkaya mevkiinde bulunan MS 2 - 3. yüzyıla ait ve Stadion’da bulunan Geç Antik Çağ’a ait iskelet kalıntıları da çalışmaya dâhil edilmiş, ancak görece az sayıda bireye ait bu kalıntılarda detaylı bir analiz yapılmamıştır. Tablo 1’de söz konusu alanlarda bulunan iskelet kalıntılarının minimum birey sayıları buluntu yerlerine, dönemlerine ve inhumasyon/ kremasyon gömü özelliklerine göre sıralanmıştır. Tablo 1: Aizanoi’de insan iskelet kalıntılarının bulunduğu gömü alanları ve bu alanlarda bulunan minimum birey sayıları Alan Dönem Tüm gömü türlerine ait minimum birey sayısı Kuzey Nekropolisi MÖ 1.yy - MS 1.yy 96 80 16 Batı Nekropolisi MÖ 2 - 3.yy 12 10 2 Yalakkaya MS 2 - 3.yy 7 6 1 Stadion Geç Antik Çağ 5 5 0 120 101 19 Toplam (bütün alanlar) İnhumasyon gömülere ait minimum birey sayısı Kremasyon gömülere ait minimum birey sayısı METOT Açığa çıkartılan iskelet kalıntıları kazı evi deposunda korumaya alınmış ve 2014 yılı kazı sezonunda kazı evindeki çalışma odasında osteolojik incelemeleri makalenin yazarı tarafından yapılmıştır. Anadolu Üniversitesi Arkeoloji Bölümü’nden öğrenciler İlke Ergenç ve Yeliz Kaya bu çalışmalarda yer almışlardır. Önce kemikler tanımlanmış ve karışık durumda bulunan bireyler ayrılmaya çalışılmıştır. Çoklu ve ikincil gömülerin çok sayıda olması nedeniyle gömülerdeki minimum birey sayısını belirlemek, çalışmanın en uzun süren aşamasını oluşturmuştur. Özellikle bir oda mezarda bulunan en az yirmi beş bireye ait kemiklerin bir araya getirilmesi yani iskeletlerin anatomik olarak bütünlenmesi ne yazık ki mümkün olamamıştır. Daha sonra tüm bireylerin cinsiyetleri ve ölüm yaşları belirlenmeye çalışılmıştır. Cinsiyet ve ölüm yaşı belirlemede standart osteolojik teknikler kullanılmıştır7. Cinsiyet pelvis ve kafatası kemiklerindeki anatomik farklılıklar esas alınarak belirlenmiştir. 6 7 314 Özer 2013; Özer - Doksanaltı 2017. Ferembach vd. 1980; Buikstra - Ubelaker 1994. AIZANOI KAZILARINDA BULUNAN İNSAN İSKELET KALINTILARI Ölüm yaşıysa erişkinlerde kalça kemiklerinde symphysis pubis8 ve auricular yüzey9, kaburgaların sternal uçları10, kafatası suturları11 gibi bölgelerdeki yaşa bağlı değişimler ve diş aşınmasının derecesi12 esas alınarak yapılmıştır. Erişkinlik aşamasına gelmeyen bireylerdeyse dişlerin gelişme ve sürme aşamaları13, uzun kemiklerin boyları14 ve epifizlerin birleşme süreçleri15 dikkate alınarak ölüm yaşı saptanmıştır. Kremasyon gömülerden ele geçen yanmış kemiklerin cinsiyet ve yaş tespiti genel olarak güç olmuştur. Yanmış kemiklerin renk ve dokuları, yanma derecesiyle ilgili bilgi verdiği için not edilmiştir. Ayrıca mezara ne kadar kemiğin konulmuş olduğunu göstermesi için kremasyon gömülerden ele geçen yanmış kemikler tartılarak ağırlıkları kaydedilmiştir. İskeletlerdeki patolojik değişimler de standart ölçütler esas alınarak kaydedilmiştir16. Tüm kalıntılarda porotic hyperostosis (PH), cribra orbitalia (CO), periostal reaksiyonlar (PRST) ve mine hipoplazisi (LEH) gibi patolojik lezyonlar; osteoartriris adı verilen eklem hastalığına bağlı kemik değişimleri; kırık gibi kemik travmaları ve enfeksiyon hastalıklarının izleri incelenmiştir. Patolojik değişimlerin yanmış kemik parçalarında gözlenmesi çok zor olduğu için sadece inhumasyon gömülerden ele geçen kemikler analiz edilmiştir. Çoklu gömülere ait iskeletlerin bütünlüğünün olmaması paleopatolojik analizi de zorlaştırmıştır. PH, CO, PRST ve LEH çocukluk döneminde maruz kalınan fizyolojik stresin göstergeleri olarak kabul edilmektedir17. Çocukluk döneminde maruz kalınan stres, önemli besin maddelerinin eksikliği ve enfeksiyon hastalıkları gibi sebeplerin yol açtığı fizyolojik baskıdır. Bu tür stres etkilerine maruz kalan çocuklar hayatta kalamayabilirler. Ancak hayatta kalır ve erişkinliğe ulaşırlarsa da bu lezyonların izlerini kemiklerinde taşırlar. Dolayısıyla erişkin bireylerde de bu lezyonları gözlemleyebiliriz ve bu bize topluluğun genel sağlık durumuyla ilgili bir fikir verir18. PH kafatası kemiklerinin dış yüzeyinde görülen gözenekler olarak tanımlanabilir. CO ise orbitlerin yani göz çukurlarının tavan kısmında görülen gözeneklere verilen isimdir. Bu gözeneklere çocukluk çağında görülen anemiden kaynaklı kemik iliği hiperplazisinin neden olduğu öne sürülmektedir19. CO en az bir orbiti olan ve PH da kafatasının en az üçte biri bulunan iskeletlerde kaydedilmiştir. Kemik dokunun enflamasyona karşı geliştirdiği bir reaksiyon olan periostal reaksiyonlar, kemiğin yüzeyinde ikinci bir kemik tabakası gibi görünebilen gözenekli bir yapıya sahiptir. Tüm kemiklerde görülebilen bu oluşuma en çok tibia kemiklerinde 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 Todd 1921a, 1921b. Lovejoy vd.1985. Işcan vd. 1984, 1985. Meindl - Lovejoy 1985. Miles 1963. Ubelaker 1989. Stloukal - Hanáková 1978. Brothwell 1981; Buikstra - Ubelaker 1994. Buikstra - Ubelaker 1994. Goodman vd. 1988; Ribot - Roberts 1996; Lewis - Roberts 1997; Larsen 1997. Larsen 1997. Stuart-Macadam 1992; Walker vd. 2009. 315 Handan ÜSTÜNDAĞ rastlanır20. Tüberküloz gibi enfeksiyonel hastalıklar, yumuşak doku travmaları ve enfeksiyonları bu reaksiyonlara sebep olabilir21. Paleopatoloji literatüründe genellikle spesifik olmayan enfeksiyonlara atfedilirler22. PRST, en az bir tibiası mevcut iskeletlerde kaydedilmiştir. Diş minesinde oluk şeklinde gözlenen çizgisel bir mine bozukluğu olan LEH de çocukluk döneminde oluşur. Oluşmasının sebebi beslenme eksikliği ve çocukluk dönemi hastalıkları gibi olumsuz etkenlerdir23. LEH, en az bir daimi kesici ve bir köpek dişi olan bireylerde kaydedilmiştir. Osteoartritis ya da dejeneratif eklem hastalığı, eklemlerde görülen bozulmaya verilen isimdir. Yaşlanma, travma, ekleme fazla yüklenme gibi sebeplerle eklemin yapısı bozulabilir ve birbirine sürten kemiklerde gözenekler, eklem kenarında çıkıntılar ve sürtünmeye bağlı parlama görülebilir24. Özellikle genç yaşlardan itibaren yapılan ve belli eklemlerde yüklenmeye yol açan aktiviteler eklem hastalığının ortaya çıkmasında etkili olabilmektedir. Bununla birlikte bu tür ilişkileri kurarken dikkatli olmak gerekir25. Yaşlanma faktörünü dışarıda bırakmak için analizlerimize yaşlı bireyleri dâhil edilmemiştir. Belirgin kenar çıkıntıları ve gözeneklerin olduğu eklemlerde osteoartritis “var” olarak kabul edilmiştir. Eklem yüzeyinde parlaklaşma genellikle bozulmanın ileri aşamalarında ortaya çıktığı için varlığı yine osteoartrisin kanıtı olarak değerlendirilmiştir. Kemik travmaları dışarıdan gelen bir etkiyle kemik dokuda oluşan yaralanmayı (genellikle kırık, çökme veya kesik) ifade etmektedir. Arkeolojik iskelet topluluklarında travmaların sıklığı yaşam biçimi, yapılan işler ya da aktiviteler ve şiddet hakkında bilgi verebilmektedir26. Bireyin hayatının bir aşamasında gerçekleşen (premortem) travmalar iyileşme izleri sayesinde ayırt edilmektedir. Travma izlerinin varlığı tüm kemiklerde incelenmiştir. III. BULGULAR BATI NEKROPOLİSİ’NDE BULUNAN İNSAN İSKELET KALINTILARI Batı Nekropolisi’nde 2013 yılında yapılan kazılarda H3A açmasında bulunan insan iskelet kalıntılarının bir çocuk, bir fetüs, üç erişkin erkek, üç erişkin kadın ve cinsiyeti belirlenemeyen altı erişkin bireye ait olduğu belirlenmiştir (Tablo 2). Mezar 1’de bulunan iskelet kalıntıları genç erişkin bir kadına aittir. Dört bireyin gömülü olduğunun anlaşıldığı Mezar 2’de beş yaşından büyük bir çocuk, orta yaşlı bir erkek, biri kadın ve diğeri cinsiyeti belirlenemeyen iki yaşlı erişkine ait iskelet kalıntıları ele geçmiştir. Mezar 3’te genç erişkin bir erkeğe ait kalıntılar açığa çıkarılmıştır. Bu üç mezarda da inhumasyon gömü uygulanmıştır. Mezar 4 ve 5’te ise yanmış kemik kalıntıları bulunmuştur. Bu kalıntılar cinsiyeti belirlenemeyen iki erişkin bireye aittir. Bunlardan Mezar 4’e ait olan yanmış kemikler gri, beyaz ve sarı renkte olup 503,78 gr ağırlıktadır; Mezar 5’e ait olanlarsa kahverengi, siyah ve gri renkte olup 363,28 gr ağırlığa sahiptir. Ayrıca açma genelinde Roberts - Manchester 2005. Ortner 2003. Goodman vd. 1988; Larsen 1997; Ribot - Roberts 1996; Lewis - Roberts 1997. Goodman vd. 1988; Larsen 1997; Ribot ve Roberts 1996; Lewis - Roberts 1997; Roberts - Manchester 2005. 24 Buikstra - Ubelaker 1994; Jurmain - Kilgore 1995. 25 Weiss - Jurmain 2007. 26 Roberts - Manchester 2005. 20 21 22 23 316 AIZANOI KAZILARINDA BULUNAN İNSAN İSKELET KALINTILARI bulunan ve numara verilmeyen dört ayrı bireye ait az sayıda yanmamış kemik parçaları da vardır. Bunlar dağılmış bir veya daha fazla mezar ait olabilir. Bu kemikler erişkin bir kadın ve bir erkek, cinsiyeti belirlenemeyen bir erişkin ve bir fetüse aittir. Yukarıda bahsettiğimiz Mezar 2’deki orta yaşlı erkek iskeletinin omurlarında ve ayak bileklerinde osteoartritis gözlemlenmiştir. Tablo 2: Aizanoi Batı Nekropolisi’nde bulunan insan iskelet kalıntılarının cinsiyet ve yaş gruplarına göre dağılımı Yaş Grubu Cinsiyeti belirlenemeyen Fetüs 1 Geç çocuk (7-12,9) 1 Kadın Erkek 1 1 Genç Erişkin (20-34,9) Orta Erişkin (35-49,9) 1 Yaşlı Erişkin (50+) 1 1 Erişkin (yaşı belirlenemeyen) 5 1 1 Toplam 8 3 3 YALAKKAYA’DA BULUNAN İNSAN İSKELET KALINTILARI Yalakkaya mevkiinde 2013 yılında yapılan kazılarda bir sandık mezarda (Mezar 13) bulunan altı birey ve bir kremasyon gömüye ait bir birey tespit edilmiştir (Tablo. 3). Sandık mezarda bulunan bireyler bir ergen, bir çocuk, bir bebek ve cinsiyeti belirlenemeyen üç erişkinden ibarettir. Kemiklerin korunma durumları iyi olmakla beraber iskeletlerin çoğu parçası eksiktir. Mezar 2 olarak adlandırılan kremasyon gömüye ait az sayıdaki yanmış beyaz renkli kemikler ise cinsiyeti belirlenemeyen erişkin bir bireye aittir. Tablo 3: Aizanoi Yalakkaya’da bulunan insan iskelet kalıntıları Yaş Grubu Bebek (0-2,9) Cinsiyeti belirlenemeyen 1 Geç çocuk (7-12,9) 1 Ergen (13-19,9) 1 Erişkin (yaşı belirlenemeyen) 4 Toplam 7 STADION’DA BULUNAN İNSAN İSKELET KALINTILARI Stadion’da bulunan Mezar 1 ve Mezar 2’deki iskelet kalıntılarının toplam beş ayrı bireye ait olduğu belirlenmiştir. Mezar 1’de genç erişkin bir kadına ait olan bir iskelet, Mezar 2’de ise dört erişkin bireye ait kalıntılar tespit edilmiştir. Bunlar genç erişkin bir erkek ve bir kadın, yaşlı bir kadın ve cinsiyeti belirlenemeyen erişkin bir bireyden oluşmaktadır (Fig. 7). Mezar 1’deki genç kadın iskeletinde ve Mezar 2’deki erkek iskeletinde CO gözlemlenmiştir. Erkek bireyde çökme kırığı şeklinde iyileşmiş bir kafa travması da tespit edilmiştir. 317 Handan ÜSTÜNDAĞ Tablo 4: Aizanoi Stadion’da bulunan insan iskelet kalıntıları Yaş Grubu Kadın Erkek Genç Erişkin (20-34,9) Cinsiyeti belirlenemeyen 2 1 Yaşlı Erişkin (50+) 1 Erişkin (yaşı belirlenemeyen) 1 Toplam 1 3 1 KUZEY NEKROPOLİSİ’NDE BULUNAN İNSAN İSKELET KALINTILARI 2012 yılında Kuzey Nekropolisi’ndeki D8A ve D9A açmalarında açığa çıkartılan iskelet kalıntılarının en az 61 bireye ait olduğu saptanmıştır27. D9A açmasındaki 2 numaralı oda mezarda 25 bireye ait iskelet kalıntıları bulunmuştur (Fig.4). Bu özelliğiyle 2 numaralı mezarın diğerlerinden farklı olduğunu söyleyebiliriz. Bu mezarda gömülü iskeletlerin çoğu erişkin kadın ve erkeklerden oluşmaktayken küçük bir çocuğa ve bir bebeğe ait kalıntılara da rastlanmıştır. Ayrıca D9A açmasında kremasyon gömüler de bulunmuştur. 2013 yılındaki kazılarda Kuzey Nekropolisi’ndeki D9D açmasında beş inhumasyon gömüye ait yedi birey açığa çıkartılmıştır. Bu mezarlardan ikisinde (Mezar 3 ve Mezar 5) iki birey, diğerlerinde tek birey gömülmüştür. 2014 yılı kazı sezonunda ise D9G, D9F ve D9H açmalarında on iki bireyle temsil edilen inhumasyon ve tahminen 11 bireye ait olan kremasyon gömüler bulunmuştur. Böylece Kuzey Nekropolisi’nde 2012 ve 2014 yılları arasında inhumasyon ve kremasyon gömülerden açığa çıkartılan birey sayısı doksan altıya ulaşmıştır (Fig. 9). Kremasyon gömüler ve inhumasyon gömülerle ilgili bulgular aşağıda ayrı başlıklar altında açıklanmıştır. Tablo 5: Aizanoi Kuzey Nekropolisi inhumasyon ve kremasyon gömülerin açmalara göre dağılımı Gömü tipi Açma numarası Birey sayısı Bireylerin cinsiyet ve yaş bilgileri İnhumasyon D8A; D9A, D, F, G, H 80 64 erişkin, 16 erişkin yaş altı Kremasyon D9A, F, G, H 16 2 çocuk, 8 erişkin, 6 yaşı belirsiz Tümü Tümü 96 KREMASYON GÖMÜLER Kremasyon gömülerde bireylerin ayrılması ve cinsiyet/yaş gibi temel özelliklerin belirlenmesi güç olduğu için ancak minimum birey sayısı kaydedilebilmiş ve çocuk/ erişkin ayrımı yapılabilmiştir. Kremasyon gömülerin beşi 2012 yılında D9A açmasında bulunmuştur. 2012 yılında D9A açmasında bulunan ve mezar numarası verilen iki kremasyon gömünün insan kalıntıları içerip içermediği anlaşılamamıştır. Bunlardan birincisinde (Mezar 7) koyun/keçi türü küçükbaş hayvanlara ait 12 adet aşık kemiği de vardır. 11 kremasyon gömüyse 2014 yılında açığa çıkartılmış olup üçü D9F, altısı D9G ve ikisi de D9H açmasında bulunmuştur. Kremasyon gömülerin sekizinde en az bir erişkin bireye ve iki gömüde de en az bir çocuğa ait yanmış kemik kalıntıları olduğu saptanabilmiştir. Diğer kremasyon gömülerdeyse ancak yanmış insan kemiklerine ait parçalar olduğu belirlenebilmiştir (Tablo 6) Kremasyon gömülerde kemiklerin farklı derecelerde yanmaya maruz kaldıkları renk farklılıklarından anlaşılmaktadır. Bazı gömülerde kemikler kahverengi-siyah renklerdeyken 27 Kuzey Nekropolisi’nde 2012 yılında bulunan mezarların özellikleri, tarihlendirmeleri ve buluntuları için bk. Özer 2013. 318 AIZANOI KAZILARINDA BULUNAN İNSAN İSKELET KALINTILARI diğerlerinde gri-beyaz-sarı renkler görülmektedir (Grafik 1). Gri-beyaz-sarı renktekilerin en yüksek ateşte ve uzun süreli yanmaya maruz kaldığını söyleyebiliriz. Kremasyon gömülerde açığa çıkartılan kemiklerin toplam miktarı da farklılık göstermektedir. Yanma derecesindeki farklılıklar nedeniyle ortaya çıkabilecek kemik ağırlık farkı da göz önünde bulundurularak ölçülen ağırlık değerlerine baktığımızda 12 gramdan 400 grama kadar değişen büyük farklar olduğunu görüyoruz (Grafik 2). Özellikle küçük miktarlarda olan yanmış kemik kalıntıları, başka bir yerde gerçekleşen kremasyon işleminden sonra sembolik olarak yanmış kemiklerden bir miktar alınarak mezar konduğunu akla getirmektedir. Kremasyon gömülerden birinde yanmış hayvan aşık kemikleri bulunmuş olması bu uygulamanın sembolik bir anlamı olduğunu göstermektedir.28 Tablo 6: Aizanoi Kuzey Nekropolisi’nde 2012 ve 2013 yıllarında bulunan kremasyon gömülerin özellikleri Yıl Açma Birey No Mezar No Sayısı Yaş grubu Renk Tanımlanabilen kemik parçaları Ağırlık (gr) 2012 D9A 7 ?28 - Gri, beyaz 16 adet (koyun/keçi) aşık kemiği ve 101,27 küçük tanımlayamayan parçalar 2012 D9A 8 1 Çocuk Gri, beyaz İnce kafatası kemikleri 44,07 2012 D9A 11 1 Erişkin Gri, beyaz, sarı Omurlar, uzun kemik parçaları, femur başı, acetabulum ve auricular 407,12 2012 D9A 12 1 Erişkin Gri, beyaz, sarı Femur başı, distal femur, metatarsal 231,27 2012 D9A 13 ? - Tanımlanamayan küçük parçalar 130,02 2012 D9A 15 1 Erişkin Kahverengi, siyah, gri İki femur diafiz, metatarsal 119,07 2012 D9A 17 1 Çocuk Gri, beyaz Acromion, costae, pars petrosa, kafatası kemikleri 118,78 2014 D9F No’suz (1) 1 ? Beyaz Çok küçük kemik parçaları 12,07 2014 D9F No’suz (2) 1 Erişkin Beyaz Kafatası ve mandibula parçaları 147,72 2014 D9F No’suz (3) 1 Erişkin Siyah, gri Kafatası parçaları 46,88 2014 D9G 3 1 Erişkin Siyah, gri Uzun kemik ve kafatası parçaları, distal humerus, axis 304,43 2014 D9G 5 1 ? Gri, beyaz, sarı Uzun kemik parçaları, acetabulum 389,96 2014 D9G No’suz (1) 1 ? Siyah, beyaz Mandibula ve uzun kemik parçaları 115,75 2014 D9G No’suz (2) 1 ? Gri, beyaz Uzun kemik parçaları, pars petrosa 21,65 2014 D9G No’suz (3) 1 ? Beyaz Kafatası ve uzun kemik parçaları 75,61 2014 D9G No’suz (4) 1 ? Beyaz Çok küçük kemik parçaları 18,45 2014 D9H 1 1 Erişkin Beyaz Uzun kemik, kafatası ve omur parçaları, carpal. Omurlarda osteoartritis görülebiliyor. 349,85 2014 D9H 2 1 Erişkin Beyaz Uzun kemik ve kafatası parçaları 114,52 Beyaz 28 Tanımlanamayan yanmış küçük kemik parçalarından oluşan bu buluntuların insana ait olup olmadığı ayırt edilemediği için birey olarak sayılmamıştır. 319 Handan ÜSTÜNDAĞ Grafik 1: Kremasyon gömülerde bulunan yanmış kemiklerin renk ve ağırlıklarının dağılımı. İNHUMASYON GÖMÜLER Kuzey Nekropolisi’ndeki tekli gömüler en çok uygulanan gömü biçimiyken iki bireyin birlikte gömülmesi de oldukça yaygın görünmektedir. Buradaki inhumasyon gömülerin içerdiği birey sayısının dağılımı Grafik 2’de görülebilir. Grafik 2: Aizanoi Kuzey Nekropolisi inhumasyon gömülerin mezardaki birey sayısına göre dağılımı. Kuzey Nekropolisi’nde bulunan iskelet kalıntılarının korunma durumu ne yazık ki genelde kötüdür (Tablo 7). Burada bulunan iskeletlerin büyük bir kısmı anatomik olarak tam değildir. İskeletlerin tamlık durumlarına göre gösterdiği dağılım Tablo 8’de görülebilir. Sadece birkaç kemik veya dişten oluşan iskeletlerin sayıca bu kadar çok olmasının en önemli sebebi yirmi beş bireyin gömülü olduğu D9A Mezar 2’de bulunan karışık kalıntıların ayırt edilememesidir. Tablo 7: Aizanoi Kuzey Nekropolisi’nde bulunan iskelet kalıntılarının korunma durumu 320 Korunma durumu N % İyi 29 36,2 Orta 12 15 Kötü 39 48,8 AIZANOI KAZILARINDA BULUNAN İNSAN İSKELET KALINTILARI Tablo 8: Aizanoi Kuzey Nekropolisi’nde bulunan iskelet kalıntılarının tamlık durumu Tamlık N % Kafatası ve vücut iskeletiyle neredeyse tam 10 9,9 Kafatası ve vücut iskeleti var, ancak bazı kısımlar eksik 44 43,6 Vücut kemikleri var, kafatası eksik 10 9,9 Sadece birkaç kemik var 35 34,7 Sadece dişler var 2 2 Kuzey Nekropolisi’nde bulunan iskeletlerin yaş ve cinsiyet gruplarına göre dağılımı Tablo 9’da yer almaktadır. Cinsiyeti belirlenebilen bireylerde kadın/erkek oranının birbirine eşit olduğu görülmüştür. Kadınlar daha çok genç yaşlarda, erkeklerse orta yaşlarda ölmüştür. Yaşı tam olarak belirlenemeyen erişkinler tüm erişkinlerin yarısından fazlasını oluşturmaktadır. Bunun sebebi de yine D9A açmasındaki Mezar 2’dir. On altı birey, yani topluluğun % 20’si erişkin yaşın altındayken (<20 yaş), bebeklerin oranı sadece %5’tir. Tablo 9: Aizanoi Kuzey Nekropolisi’nde bulunan iskelet kalıntılarının cinsiyet ve yaş dağılımı Yaş Grubu Cinsiyeti belirlenemeyen Kadın Erkek Fetüs 0 Bebek (0-2,9) 4 Erken çocuk (3-6,9) 4 Geç çocuk (7-12,9) 4 Ergen (13-19,9) 2 2 0 Genç Erişkin (20-34,9) 3 10 1 Orta Erişkin (35-49,9) 2 1 9 Yaşlı Erişkin (50+) 0 4 0 Erişkin (yaşı belirlenemeyen) 20 4 10 Toplam 39 21 20 Tablo 10: Aizanoi Kuzey Nekropolisi iskeletlerinde fizyolojik stres göstergelerinin yaş gruplarında dağılımı29 Tümü Erişkin değil Erişkin n/N % n/N % CO 5/19 26,3 1/4 PH 11/20 55 - PRST 14/20 70 LEH 14/19 73,7 29 n/N % 25 4/15 26,7 - 11/20 55 1/1 100 13/19 68,4 3/3 100 11/16 68,8 CO erişkinliğe ulaşmamış bireylerin %25’inde ve erişkin bireylerin de %26,7’sinde yani her iki yaş grubunda da yaklaşık dört bireyden birinde gözlenmiştir. Erişkinliğe ulaşmamış bireylerde yeterli büyüklükte kafatası parçası bulunmadığı için PH’ın varlığı incelenememiş, ancak erişkinlerin %55’inde PH tespit edilmiştir. PRST erişkin yaşın altındaki tek bireyde ve erişkin bireylerinse %68,4’ünde saptanmıştır. LEH ise erişkin yaşın altındaki üç bireyin üçünde de ve erişkin bireylerin %68,8’inde gözlemlenmiştir. 29 n/N: saptanan lezyon sayısı/toplam gözlenen sayısı. 321 Handan ÜSTÜNDAĞ Kafa travmasına iki ve gövde travmasına da bir bireyde rastlanmıştır. Kafa travmaları orta yaşlı erkek bireylerde iyileşmiş çökme kırıkları şeklinde gözlenirken, gövde travmaları cinsiyeti belirlenemeyen ve muhtemelen aynı bireye ait olan kemiklerde (humerus, ulna ve kaburga) iyileşmiş kırıklar olarak gözlenmiştir (Tablo 11). Bu travmalar günlük kazalar sonucu oluşmuş kemik kırklarına benzemektedir (Fig. 6). Aizanoi Kuzey Nekropolisi topluluğunda şiddetle ilişkilendirilebilecek tipte -kesici, delici silah yaralanması gibikemik travmaları gözlenmemiştir. Osteoartritis ya da eklem hastalığı genç ve orta yaşlı erişkinlerde (yaşı tam olarak bilinmeyen erişkinler ve yaşlı bireyler hariç) %45,5 oranında gözlemlenmiştir. Yüksek sayılabilecek bu oran erkeklerde daha da artmaktadır. Osteoartritisten en fazla etkilenen eklemler dirsek ve el bileğidir (Fig. 12). Örneklemin küçüklüğü nedeniyle istatistiksel olarak anlamlı farklar saptanamamış olsa da kalça, omurga, omuz, dirsek ve el bileği eklemlerinde erkeklerde kadınlardan daha fazla osteoartritise rastlanmıştır. 3031 Tablo 11: Aizanoi Kuzey Nekropolisi iskeletlerinde kemik travmalarının iskeletin bölümlerine göre dağılımı Kemikler Tümü30 Erkek Kadın n/N % n/N % n/N % Kafa 2/20 10 2/8 25 0/8 0 Gövde 1/11 9,1 0/5 0 0/5 0 Köprücük 0/7 0 0/3 0 0/4 0 Kaburga 1/8 12,5 0/2 0 0/5 0 Humerus 1/16 6,2 0/7 0 0/6 0 Radius 0/14 0 0/4 0 0/8 0 Ulna 1/10 10 0/5 0 0/3 0 Femur 0/22 0 0/12 0 0/7 0 Tibia 0/13 0 0/9 0 0/3 0 Fibula 0/3 0 0/2 0 0/1 0 Tablo 12: Aizanoi Kuzey Nekropolisi genç erişkinler ve orta yaşlı bireylerde osteoartritisin eklemlere göre dağılımı Eklemler Tümü31 Erkek n/N % n/N % n/N % Omurga 1/4 25 1/2 50 0/2 0 Omuz 1/6 16,7 1/2 50 0/4 0 Dirsek 5/11 45,5 4/6 66,7 1/5 20 El bileği 3/6 50 2/3 66,7 1/3 33,3 El 1/6 16,7 0/3 0 1/3 33,3 Kalça 3/11 27,3 3/5 60 0/6 0 Diz 1/9 11,1 1/6 16,7 0/3 0 Ayak bileği 0/3 0 0/2 0 0/1 0 Ayak 0/5 0 0/3 0 0/2 0 30 Cinsiyeti belirlenemeyen bireyler dâhildir. 31 Cinsiyeti belirlenemeyen bireyler dâhildir. 322 Kadın AIZANOI KAZILARINDA BULUNAN İNSAN İSKELET KALINTILARI VI. TARTIŞMA Aizanoi Kuzey Nekropolisi topluluğunda erişkin yaşın altındakilerin oranı (%20) Helenistik-Roma dönemine ait İzmir Şaşal iskelet topluluğundaki %21’lik orana32 çok yakındır. Hierapolis Roma dönemi topluluğunda bu oran %2733 ile biraz fazlayken, Kapadokya bölgesindeki Kültepe Helenistik-Roma dönemi iskelet topluluğunda %3534 ile çok daha fazladır. Dolayısıyla bu özellik açısından Aizanoi topluluğuna en uzak olan Kültepe’dir. Aizanoi’de bebeklerin topluluktaki oranı %5 ile çağdaşlarına göre oldukça düşüktür. Bu oran Şaşal topluluğunda %1435 ve Kültepe’de %1736 ile çok daha yüksektir. D9A açmasındaki Mezar 2’de çok az bebek iskeleti olması kısmen bir açıklama sunmaktadır. Ancak diğer mezarlarda da az sayıda bebek iskeletine rastlanmıştır. Bebeklerin ayrı bir yerde ya da yerlerde gömülü olduğu akla gelebilir. Bu çeşitli dönemler ve bölgelerde karşılaşılan bir uygulama olsa da Roma Dönemi’nde yaygın değildir37. Aizanoi’de bebek ölülerinin çoğunlukla yakıldığı ve bu küçük kemiklerin yandığı zaman tanımlanamaz hala geldiğini düşünebiliriz. Kremasyon gömülerde çocuk kemiklerine rastlamış olmamız bu olasılığı desteklemektedir. Ancak başka bir açıklama da bebek ölüm oranlarının Aizanoi’de gerçekten düşük olması olabilir. Bunun için de çocukluk dönemi fizyolojik stres göstergelerini karşılaştırmalı olarak analiz etmemiz gerekir. Aizanoi Kuzey Nekropolisi topluluğunda CO erişkinliğe ulaşmamış ve ulaşmış bireylerde neredeyse eşit oranda gözlemlenmiştir. Bu gözlem, CO’nun çocuk yaşta ölmek veya hayatta kalmak bakımından bir etkisinin bulunmadığını göstermektedir. Gerek erişkin yaşın altındakilerde gerekse erişkinlerdeki CO oranı, diğer Helenistik-Roma dönemi Anadolu topluluklarına göre oldukça düşüktür. Bu sebeple CO oluşumuna sebep olan etkenlerin burada pek etkili olmadığını öne sürebiliriz. Erişkin olmayan bireylerde incelenemediği için PH’ın erken yaşta ölenlerde mi yoksa hayatta kalan ve erişkinliğe ulaşan bireylerde mi daha fazla görüldüğünü ne yazık ki söyleyemiyoruz. Bununla birlikte erişkinlerde görülen %55’lik oran, diğer Anadolu topluluklarındaki %3637’lik oranlara göre yüksektir (Tablo 13). Hierapolis Roma dönemi iskeletlerinde ise hiç PH gözlemlenmemiştir. PH ve CO’nun anemi kaynaklı kemik iliği hiperplazisi nedeniyle oluştuğu kabul edilmekle birlikte hangi tür aneminin bu lezyonlara yol açtığı kesin olarak bilinmemektedir38. Antropologlar tarafından önce talaseminin39, sonra demir eksikliği anemisinin40 ve son olarak da B12 vitamini eksikliği anemisinin41 PH ve CO’nun oluşumuna neden olduğu öne sürülmüştür. Bazı araştırmalar PH ve CO’nun farklı tipte anemilerden kaynaklanabileceğini ve CO’nun anemiden başka sebeplerinin de olabileceğini (C vitamini eksikliği gibi) iddia etmektedir42. Ancak C vitamini eksikliği 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 Erdal vd. 2003. Kiesewetter 2017. Üstündağ 2009. Erdal vd. 2003. Üstündağ 2009. Carroll 2011. Üstündağ 2011. Angel 1966. Mensforth vd. 1978; Stuart-Macadam 1985, 1992; Ortner 2003. Walker vd. 2009. age. 323 Handan ÜSTÜNDAĞ durumunda iskelette başka göstergeler de olmaktadır43 ve talasemi gibi kalıtsal anemiler ise oldukça nadirdir44. Dolayısıyla bu lezyonlara yol açan aneminin demir ve/ veya B12 eksikliğine bağlı olarak geliştiğini kabul edebiliriz. Her iki besin maddesinin eksikliği de benzer koşullarla ilişkilidir: anne kaynaklı anemi, yeterince hayvansal protein tüketmemek, sindirim sistemi enfeksiyonları ve parazitleri45. Periostal reaksiyonlar erişkin olmayan tek bireyde gözlemlenirken, erişkin bireylerin de %68,4’ünde saptanmıştır (Tablo 13). Erişkin yaşın altındaki birey sayısı bir değerlendirme yapmak için çok düşük olduğu için sadece erişkin bireylere ait oranı diğer topluluklardaki oranlarla karşılaştırabiliriz. PRST oranı Helenistik-Roma dönemine ait Şaşal topluluğunda erişkinlerde %37,546 ve Kültepe’deki erişkinlerde de %57,8’dir47. Görüldüğü üzere PRST oranı Aizanoi’de yüksektir. Aizanoi’de %73,7 olan LEH oranı ise örneğin Sardis Geç Roma-Erken Bizans topluluğundan (% 64,5)48 yüksektir. Bebeklik çağında ölen ve fizyolojik stresle ilişkili lezyonlara sahip olmayan iskeletler, kemik lezyonu geliştirecek kadar yaşayamamış direnci düşük bebeklere ait olabilir. Erişkin yaşlara kadar ulaşmış bireylerdeki lezyon izleriyse bu bireylerin çocuklukta fizyolojik strese maruz kaldığını ancak bu süreci atlatıp hayatta kaldıklarını gösterir. Dolayısıyla lezyon izleri aslında dirençli çocukları işaret etmektedir49. Aizanoi’de erişkinlerdeki yüksek PH ve PRST oranları, bu bireylerin dirençli olduğunu gösteriyor olabilir. Ancak hem PH’nın hem de PRST’nin çocukluk dönemindeki oranlarını bilmediğimiz için bunu kesin olarak söyleyemiyoruz. Dolayısıyla Aizanoi’de bebeklerin PH ve PRST’ye yola açan etkenlere rağmen hayatta kaldıklarını ve bebek ölümlerinin gerçekten az olduğunu iddia edecek verilere sahip değiliz. CO’nun az, ancak PH’ın fazla olmasının sebebi ise ancak bu kondisyonların farklı etiyolojileriyle açıklanabilir. Aizanoi topluluğunda PH’ya neden olan demir ve/veya B12 eksikliği daha yaygınken CO’ya neden olan olasılıkla farklı etkenler pek yaygın değilmiş gibi görünmektedir. 43 44 45 46 47 48 49 324 Ortner 2003. Walker vd. 2009. Walker 1986; Walker vd. 2009. Erdal vd. 2003. Üstündağ 2009. Eroğlu 1998. Wood vd. 1992. AIZANOI KAZILARINDA BULUNAN İNSAN İSKELET KALINTILARI Tablo 13: Aizanoi Kuzey Nekropolisi topluluğuna ait verilerin Helenistik ve Roma dönemlerine ait diğer Anadolu topluluklarına ait verilerle karşılaştırılması50515253 Patolojik lezyonlar Yaş grubu Aizanoi Şaşal50 Kültepe51 Hierapolis52 % n/N 9,1 1/11 0 0/18 - - % n/N % n/N % n/N Erişkin değil 25 1/4 100 4/4 75 12/16 Erişkin 26,7 4/15 34,8 8/23 60.5 23/38 Erişkin değil - - 66,7 4/6 34,8 8/23 Erişkin 55 11/20 35,9 19/53 37 20/54 Erişkin değil 100 1/1 3/18 - Erişkin 68,4 13/19 37,5 30/80 57,8 37/64 - - Erişkin değil 100 3/3 - - - - - - Erişkin 68,8 11/16 - - - - - - Osteoartritis Genç-orta yaş53 45,5 5/11 17,7 6/34 41,5 22/53 10,7 15/140 Kafa travma Tüm yaşlar 10 2/20 14 8/57 - - 0 0/13 Gövde travma Tüm yaşlar 9,1 1/11 11 8/73 - - 11,1 1/9 CO PH PRST LEH 16,7 - Aizanoi’de tüm bireylerin %10’unda saptanan kafa travmaları Şaşal topluluğunda da %1454 oranında görülmüştür. Gövde travmaları da Aizanoi’de tüm bireylerin %9,1’inde saptanırken Şaşal topluluğunda bu oranın %11 olduğu bildirilmiştir55. Görüldüğü üzere travma oranları açısından iki topluluk birbirinden çok farklı değildir. Aizanoi topluluğunda genç ve orta yaşlı bireylerin %45,5’inde görülen osteoartritisin, Şaşal’daki %17,7’lik56 ve Hireapolis’teki %10,7’lik57 oranlar göz önünde bulundurulduğunda çok daha fazla olduğu açıktır. Kültepe Helenistik-Roma dönemi topluluğunda ise tüm erişkinlerinde %41,558 oranında osteoartritis gözlemlenmiştir. Bu oran, Aizanoi topluluğuna çok daha yakındır. Ancak araştırmacıların kullandığı osteoartritis kriterleriyle ilgili farkların da söz konusu olabileceğini göz önünde bulundurmak gerekir. Aizanoi’de dirsek ve el bileği eklemlerinde daha fazla osteoartritise rastlandığı halde Hierapolis’te diz ve omuz eklemlerinin daha fazla etkilendiği belirtilmiştir59. Osteoartritisin erkeklerde kalça, omurga, omuz, dirsek ve el bileği eklemlerinde daha fazla görülmesi, bu eklemlerin ağır fiziksel işlerle ilişkili olmasıyla ilgili olmalıdır. Erkeklerin daha ağır işler yapmaları bu eklemlerinin erken yaşlarda dejenere olmasına yol açmış olabilir. 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 Erdal vd. 2003. Üstündağ 2009. Kiesewetter 2017. Kültepe ve Hierapolis topluluklarının verilerinde yaşlı bireylerin verilerinin hariç tutulduğuna dair bir açıklama yoktur. Erdal vd. 2003. age. age. Kiesewetter 2017. Üstündağ 2009. Kiesewetter 2017. 325 Handan ÜSTÜNDAĞ SONUÇ Batı Nekropolisi, Yalakkaya ve Stadion’da yapılan kazılarda birbirinden farklı dönemlere ait ve görece az iskelet kalıntısı bulunduğu için, bu kalıntılarla ilgili sadece cinsiyet ve ölüm yaşı gibi temel bilgiler tanımlanmıştır. Gözlemlenen patolojiler de sadece not edilmiştir. Kuzey Nekropolisi’nde açığa çıkan iskelet kalıntıları ise görece daha büyük bir örneklem oluşturduğu için bir iskelet topluluğu olarak ele alınıp incelenebilmiştir. Kuzey Nekropolisi iskelet topluluğunun dikkat çeken özelliklerinden biri bebek oranının diğer Hellenistik-Roma dönemi Anadolu topluluklarına göre oldukça düşük olmasıdır. Bunun açıklaması Aizanoi’de bebek ölümlerinin gerçekten az olması, bebek ölülerine kremasyon uygulanması veya düşük bir olasılık da olsa bebeklerin ayrı bir yere gömülmesi olabilir. Çocukluk dönemi fizyolojik stres göstergelerinden biri olan CO, hem erişkin olmayanlarda hem de erişkinlerde aynı döneme ait diğer iskelet topluluklarına göre oldukça az gözlemlenmiştir. Diğer stres göstergeleri olan PH ve PRST’nin çocuklardaki oranlarını bilemesek de erişkinlik döneminde diğer topluluklara göre fazla görüldüğünü söyleyebiliriz. Ancak çocukluk dönemi stres göstergelerinin erişkinlikteki yüksek oranlarını yorumlarken, bu bireylerin çocukluk döneminde karşılaştıkları hastalık gibi sorunları atlatıp hayatta kalmış dirençli bireyler olduklarını göz önünde bulundurmamız gerekir. Ne yazık ki Kuzey Nekropolisi topluluğunda çocuklara ait PH ve PRST verileri böyle bir yorum yapmak için yeterli değildir. Bu yüzden topluluktaki bebek oranının düşük olması konusunda da bir net bir açıklama yapılamamıştır. Sadece erişkinleri karşılaştırdığımızda ise PH ve PRST’nin CO’dan daha fazla görüldüğü anlaşılmaktadır. PH oluşumuyla ilişkili olan hayvansal protein bakımından yetersiz beslenme ve/veya bağırsak enfeksiyonlarıparazitleri Roma dönemi Aizanoi topluluğunda yaygın olmalıdır. Ayrıca PRST’ye yol açan enfeksiyonlar da muhtemelen yaygındı. Ancak CO’ya yol açan olası farklı sebeplerin (C vitamini eksikliği gibi) bu toplulukta etkili olmadığını söyleyebiliriz. Kuzey Nekropolisi iskeletlerinde şiddetle ilişkilendirilebilecek travmalar gözlenmemiş, sadece günlük yaşam kazalarına atfedilebilecek az sayıda kemik kırıkları saptanmıştır. Bunların görülme sıklığı ise benzer topluluklardan çok farklı değildir. Osteoartritis ya da eklem hastalığı Kuzey Nekropolisi’nde gömülü olan Roma Dönemi insanlarında görece fazla saptanmıştır. Özellikle erkeklerde kalça, omurga, omuz, dirsek ve el bileği eklemlerinde yüksek oranlarda eklem hastalığı olduğu gözlenmiştir. Bu gözlem, Aizanoi’de erkeklerin fiziksel güç gerektiren ağır işler yaptıklarına dair bir gösterge olarak değerlendirilebilir. 326 AIZANOI KAZILARINDA BULUNAN İNSAN İSKELET KALINTILARI BİBLİYOGRAFYA Angel 1966 Brothwell 1981 Angel, J. L., “Porotic Hyperostosis, Anemias, Malarias, and Marshes in the Prehistoric Eastern Medirranean”, Science 153, 760-762. Brothwell, D. R., Digging up Bones, Oxford University Press, London. Buikstra - Ubelaker 1994 Buikstra, J.E. - Ubelaker, D.H., Standards for data collection from human skeletal remains, Fayetteville, Arkansas. Carroll 2011 Carroll, M., “Infant death and burial in Roman Italy”, Journal of Roman Archaeology 24, 99-120. Erdal vd. 2003 Erdal, Ö. D. - Eroğlu, S. - Erdal, Y. S. - Büyükkarakaya, A., “Şaşal/İzmir İskelet Topluluğunun Paleopatolojik ve Demografik Analizi”, 18. Arkeometri Sonuçları Toplantısı, 1-14. Eroğlu 1998 Eroğlu, S., Sardis Roma-Bizans Toplumlarında Diş Hastalıkları ve Ağız Sağlığı, Unpublished Master Thesis, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. Ferembach vd. 1980 Ferembach, D. I. - Schwidetzky, I. - Stloukal, M., “Recommendations for Age and Sex Diagnoses of Skeletons”, Journal of Human Evolution 9 (7), 517-549. Goodman vd. 1988 Goodman A. H. - Thomas R. B. - Swedlund A. C. - Armelagos G. J., “Biocultural perspectives on stress in prehistoric, historical, and contemporary population research”, Yearbook of Physical Anthropology 31, 169–202. Iscan vd. 1984 Işcan M. Y. - Loth S. R. - Wright R. K., “Age estimation from the rib by phase analysis: White males”, Journal of Forensic Sciences 29, 1094-1104. Iscan vd. 1985 Işcan M. Y. - Loth S. R. - Wright R. K., “Age estimation from the rib by phase analysis: White females”, Journal of Forensic Sciences 30, 853-863. Jurmain - Kilgore 1995 Jurmain, R. D. - Kilgore, L., “Skeletal evidence of osteoarthritis: a palaeopathological perspective”, Annals of the Rheumatic Diseases 54, 443–450. Kiesewetter 2017 Kiesewetter, H., “Toothache, back pain, and fatal injuries: What skeletons reveal about life and death at Roman and Byzantine Hierapolis”, bk: J. R. Brandt - E. Hagelberg - G. Bjornstadt - S. Ahrens (eds.), Life and Death in Asia Minor in Hellenistic, Roman, and Byzantine Times, Oxbow Books, Oxford-Philadelphia, 268-285. Larsen 1997 Larsen, C.S., Bioarchaeology: Interpreting Behavior from the Human Skeleton, Cambridge University Press, New York. Lewis - Roberts 1997 Lewis, M. – Roberts, C., “Growing pains: the interpretation of stress indicators”, International Journal of Osteoarchaeology 7, 581-586. Lovejoy vd.1985 Lovejoy, C. O. - Meindl, R. S. - Pryzbeck, T. R. - Mensforth, R. P., “Chronological metamorphosis of the auricular surface of the ilium: a new method for the determination of age at death”, American Journal of Physical Anthropology 68, 15-28. Meindl - Lovejoy 1985 Meindl, R. S. - Lovejoy, C. O., “Ectocranial suture closure: a revised method for the determination of skeletal age at death based on the lateralanterior sutures”, American Journal of Physical Anthropology 68, 57-66. Mensforth vd. 1978 Mensforth, R. P. - Lovejoy, C. O. - Lallo, J. W. - Armelagos, G. J., “The Role of Constitutional Factors, Diet, and Infectious Disease in the Etiology of Porotic Hyperostosis and Periosteal Reactions in Prehistoric Infants and Children”, Medical Anthropology 2(1), 1-57. Miles 1963 Miles, A., “Dentition in the Estimation of Age”, Journal of Dental Research 42, 255-263. Ortner 2003 Ortner, D. J., Identification of Pathological Conditions in Human Skeletal Remains, Academic Press, New York. 327 Handan ÜSTÜNDAĞ Özer 2013 Özer, E. “Aizanoi Kuzey Nekropolis 2012 Sezonu”, bk: E. Özer (ed.), Aizanoi I, Bilgin Kültür-Sanat Yayınları, Ankara, 25-58. Özer 2016 Özer, E., “Aizanoi’dan Horozlu Mezar”, Art-Sanat 5, 1-24. Özer – Doksanaltı 2017 Özer, E. - Doksanaltı, E. M., “Aizanoi Kuzey Nekropolis’te Bulunan Bir Mezarı Anlamak, Okumak ve Yorumlamak: Heraklesli Mezar”, Cedrus 5, 287-300. Roberts - Manchester 2005 Roberts, C. - Manchester, K., The Archaeology of Disease, Cornell University Press, New York. 328 Ribot - Roberts 1996 Ribot, I. - Roberts, C., “A study of non-specific stress indicators and skeletal growth in two Mediaeval subadult populations”, Journal of Archaeological Science 23, 67–79. Stloukal - Hanáková 1978 Stloukal, M. - Hanáková, H., “Die Länge der Längsknochen alt slawischer Bevölkerungen unter besonderer Berücksichtigung von Wachtstumsfragen”, Homo 26, 53-69. Stuart-Macadam 1985 Stuart-Macadam, P. L., “Porotic Hyperostosis: Representative of a Childhood Condition”, American Journal of Physical Anthropology 66, 391398. Stuart-Macadam 1992 Stuart-Macadam, P. L., “Anemia in past human populations”, bk: P. L. Stuart-Macadam - S. Kent (eds.), Diet, Demography and Disease: Changing Perspectives on Anemia, De Gruyter, New York, 151-170. Todd 1921a Todd, T. W., “Age Changes in the Pubic Bone, I: The Male White Pubis”, American Journal of Physical Anthropology 3, 285-334. Todd 1921b Todd, T. W., “Age Changes in the Pubic Bone, III: The Pubis of the White Female, IV: The Pubis of the Female White-Negro Hybrid”, American Journal of Physical Anthropology 4, 1-70. Ubelaker 1989 Ubelaker, D. H., Human Skeletal Remains, Taraxacum Press, Washington D. C. Walker 1986 Walker, P. L., “Porotic hyperostosis in a marine‐dependent California Indian population”, American Journal of Physical Anthropology 69, 345-354. Walker vd. 2009 Walker, P. L. - Bathurst, R. R. - Richman, R. - Gjerdrum T. - Andrushko, V. A., “The Causes of Porotic Hyperostosis and Cribra Orbitalia: A Reappraisal of the Iron-Deficiency-Anemia Hypothesis”, American Journal of Physical Anthropology 139 (2), 109–125. Weiss - Jurmain 2007 Weiss, E. - Jurmain, R., “Osteoarthritis Revisited: A Contemporary Review of Aetiology”, International Journal of Osteoarchaeology 17, 437-450. Wood vd. 1992 Wood, J. W. - Milner, G. R. - Harpending, H. C. - Weiss, K. M., “The Osteological Paradox: Problems of Inferring Prehistoric Health from Skeletal Samples”, Current Anthropology 33 (4), 343-370. Üstündağ 2009 Üstündağ, H., “ Kültepe/Kanesh (Turkey), Season 2007”, Bioarchaeology of the Near East, Short Fieldwork Reports 3, 31-36. Üstündağ 2011 Üstündağ, H., “Genetik, Çevresel ve Kültürel Etmenlerin Işığında Anemi: Bazı Eski Anadolu Topluluklatından Örnekler (Anemia in the light of genetic, environmental and cultural factors: Cases of some ancient Anatolian populations)”, TUBA-AR 14, 173-192. AIZANOI KAZILARINDA BULUNAN İNSAN İSKELET KALINTILARI Fig.1: Aizanoi Kuzey Nekropolisi, Mezar Kapağı, 2012 D8A M2 (Aizanoi Kazı Arşivi). Fig.2: Aizanoi Kuzey Nekropolisi, İnhumasyon Gömü, 2012 D8A M2 (Aizanoi Kazı Arşivi). Fig. 3: Aizanoi Kuzey Nekropolisi, Kremasyon Gömü, 2012 D9A M12 (Aizanoi Kazı Arşivi). Fig. 5: Aizanoi Kuzey Nekropolisi 2012 D9A M2 periostal reaksiyon. Fig. 4: Aizanoi D9A Oda Mezar, M2 (Aizanoi Kazı Arşivi). Fig. 6: Aizanoi Kuzey Nekropolisi 2012 D9A M2 humerus kırığı. 329