Wystawa w Muzeum Archeologicznym w Poznaniu Exhibition in the Poznań Archaeological Museum Gdy Sahara była zielona Polskie badania archeologiczne nad prahistorią Afryki Północnej pod redakcją Marka Chłodnickiego i Pawła Lecha Polkowskiego When the Sahara was green Polish archaeological research on the prehistory of North Africa edited by Marek Chłodnicki and Paweł Lech Polkowski POZNAŃ 2019 Wystawa prezentowana w Muzeum Archeologicznym w Poznaniu, w Pałacu Górków, ze zbiorów Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk, Instytutu Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego, Muzeum Archeologicznego w Gdańsku, Muzeum Archeologicznego w Poznaniu, Muzeum Narodowego w Chartumie e exhibition presented in the Poznań Archaeological Museum in the Górka Palace from the collection of the Institute of Archeology and Ethnology the Polish Academy of Sciences, Institute of Archaeology University of Wrocław, Gdańsk Archaeological Museum, Poznań Archaeological Museum, Sudan National Museum in Khartoum Autorzy/ Authors M C ,P L P Redaktor naczelny wydawnictw Muzeum Archeologicznego w Poznaniu/ Editor-in-chief of the Poznań Archaeological Museum publications M S Korekta językowa/ Proofreading P M N ,I Z Projekt, skład/ Layout, setting T K Projekt okładki/ Cover design J K Adres redakcji/ Editorial O ce ul. Wodna 27, 61-781 Poznań tel./ fax: 0-61 852 82 51 e-mail: muzarp@man.poznan.pl ISBN 978-83-60109-67-0 Druk i oprawa/ Printed by Partner Poligra a Andrzej Kardasz ul. Szosa Baranowicka 77, Grabówka, 15-523 Białystok © Copyright by Muzeum Archeologiczne w Poznaniu, Poznań 2019 Spis treści Wstęp .................................................................................................................................................................................... 7 Marek Chłodnicki, Paweł L. Polkowski Środowisko Zarys historii ory i użytkowanie roślin na Pustyni Zachodniej ................................................................. 13 Maria Lityńska-Zając Zwierzęta w prahistorii północno-wschodniej Afryki ..................................................................................... 21 Marta Osypińska Wykopaliska Combined Prehistoric Expedition nad Nilem, Atbarą i na Pustyni Zachodniej .................................... 35 Romuald Schild Badania nad paleolitem Egiptu i Sudanu ............................................................................................................. 49 Mirosław Masojć, Romuald Schild EDAR, Pustynia Wschodnia, Sudan .......................................................................................................................... 59 Mirosław Masojć, Ahmed Nassr Gebel Karaiweb, Pustynia Wschodnia, Sudan ..................................................................................................... 63 Przemysław Bobrowski Khashm el-Girba, Sudan ............................................................................................................................................... 67 Marek Chłodnicki, Michał Kobusiewicz Abu Hugar, Sudan ........................................................................................................................................................... 69 Marek Chłodnicki Bir Nurayet, Pustynia Wschodnia, Sudan .............................................................................................................. 71 Przemysław Bobrowski Jebel Kobkabba, Sudan ................................................................................................................................................ 77 Jacek Kabaciński Jebel Muzrak, Sudan ...................................................................................................................................................... 81 Jacek Kabaciński Pustynia Bayuda, Sudan ............................................................................................................................................... 85 Mirosław Masojć Polska Ekspedycja do Doliny Nilu Środkowego (SDRS), Sudan .................................................................. 91 Piotr Osypiński Basen A ad, Sudan ......................................................................................................................................................... 95 Piotr Osypiński El-Ghorab, Pustynia Zachodnia, Egipt .................................................................................................................... 99 Przemysław Bobrowski Dishna Plain, Górny Egipt ............................................................................................................................................ 101 Jacek Kabaciński Deir el-Bahari, Górny Egipt ......................................................................................................................................... 105 Barbara Drobniewicz, Bolesław Ginter SPIS TREŚCI 3 Neolit na Zielonej Saharze .......................................................................................................................................... 109 Agnieszka Mączyńska Gebel Ramlah, Pustynia Zachodnia, Egipt ........................................................................................................... 115 Jacek Kabaciński Berget el-Sheb, Pustynia Zachodnia, Egipt .......................................................................................................... 119 Przemysław Bobrowski El-Tarif, Górny Egipt ........................................................................................................................................................ 125 Barbara Drobniewicz, Bolesław Ginter Armant, Górny Egipt ...................................................................................................................................................... 129 Barbara Drobniewicz, Bolesław Ginter Oaza Fajum, Egipt ........................................................................................................................................................... 133 Przemysław Bobrowski Qasr el-Sagha, Oaza Fajum, Egipt ............................................................................................................................ 137 Barbara Drobniewicz, Bolesław Ginter Wadi Khashab, Pustynia Wschodnia, Egipt .......................................................................................................... 141 Piotr Osypiński Mezolit i neolit Sudanu ................................................................................................................................................. 145 Marek Chłodnicki Khor Shambat, Omdurman, Sudan ......................................................................................................................... 151 Maciej Jórdeczka Kadero, Sudan .................................................................................................................................................................. 155 Marek Chłodnicki Basen Letti, Sudan .......................................................................................................................................................... 159 Marek Chłodnicki, Jacek Kabaciński Sztuka naskalna Sztuka naskalna północno-wschodniej Afryki ................................................................................................... 165 Paweł L. Polkowski Tassili n'Ajjer, Algieria .................................................................................................................................................... 177 Paweł L. Polkowski Oaza Dachla ....................................................................................................................................................................... 181 Paweł L. Polkowski IV Katarakta Nilu, lewy brzeg rzeki, Sudan .......................................................................................................... 189 Paweł L. Polkowski IV Katarakta Nilu, prawy brzeg rzeki, Sudan ....................................................................................................... 197 Henryk Paner Bir Nurayet, Pustynia Wschodnia, Sudan .............................................................................................................. 207 Przemysław Bobrowski 4 Wybór bibliogra i ........................................................................................................................................................... 215 Autorzy ilustracji i właściciele praw autorskich ................................................................................................. 221 Autorzy ................................................................................................................................................................................ 225 SPIS TREŚCI Contents Introduction ...................................................................................................................................................................... 7 Marek Chłodnicki, Paweł L. Polkowski Environment History of ora and the use of plants in the Western Desert ........................................................................ 13 Maria Lityńska-Zając Animals in the Prehistory of north-eastern Africa ............................................................................................ 21 Marta Osypińska Excavations The Combined Prehistoric Expedition on the Nile, Atbara and in the Western Desert ..................... 35 Romuald Schild Research on the Paleolithic of Egypt and Sudan ............................................................................................... 49 Mirosław Masojć, Romuald Schild EDAR, Eastern Desert, Sudan ..................................................................................................................................... 59 Mirosław Masojć, Ahmed Nassr Gebel Karaiweb, Eastern Desert, Sudan ................................................................................................................ 63 Przemysław Bobrowski Khashm el-Girba, Sudan ............................................................................................................................................... 67 Marek Chłodnicki, Michał Kobusiewicz Abu Hugar, Sudan ........................................................................................................................................................... 69 Marek Chłodnicki Bir Nurayet, Eastern Desert, Sudan ......................................................................................................................... 71 Przemysław Bobrowski Jebel Kobkabba, Sudan ................................................................................................................................................ 77 Jacek Kabaciński Jebel Muzraq, Sudan ...................................................................................................................................................... 81 Jacek Kabaciński Bayuda Desert, Sudan ................................................................................................................................................... 85 Mirosław Masojć Southern Dongola Reach Survey (SDRS), Sudan ............................................................................................... 91 Piotr Osypiński A ad Basin, Sudan .......................................................................................................................................................... 95 Piotr Osypiński El-Ghorab, Western Desert, Egypt ............................................................................................................................ 99 Przemysław Bobrowski Dishna Plain, Upper Egypt .......................................................................................................................................... 101 Jacek Kabaciński Deir el-Bahari, Upper Egypt ........................................................................................................................................ 105 Barbara Drobniewicz, Bolesław Ginter CONTENTS 5 The Neolithic in the Green Sahara ........................................................................................................................... 109 Agnieszka Mączyńska Gebel Ramlah, Western Desert, Egypt ................................................................................................................... 115 Jacek Kabaciński Berget el-Sheb, Western Desert, Egypt .................................................................................................................. 119 Przemysław Bobrowski El-Tarif, Upper Egypt ...................................................................................................................................................... 125 Barbara Drobniewicz, Bolesław Ginter Armant, Upper Egypt ..................................................................................................................................................... 129 Barbara Drobniewicz, Bolesław Ginter Fayum Oasis, Egypt ........................................................................................................................................................ 133 Przemysław Bobrowski Qasr el-Sagha, Fayum Oasis, Egypt ......................................................................................................................... 137 Barbara Drobniewicz, Bolesław Ginter Wadi Khashab, Eastern Desert, Egypt .................................................................................................................... 141 Piotr Osypiński The Mesolithic and Neolithic of Sudan .................................................................................................................. 145 Marek Chłodnicki Khor Shambat, Omdurman, Sudan ......................................................................................................................... 151 Maciej Jórdeczka Kadero, Sudan .................................................................................................................................................................. 155 Marek Chłodnicki Letti Basin, Sudan ............................................................................................................................................................ 159 Marek Chłodnicki, Jacek Kabaciński Rock art The rock art the north-eastern Africa ..................................................................................................................... 165 Paweł L. Polkowski Tassili n'Ajjer, Algeria ..................................................................................................................................................... 177 Paweł L. Polkowski Dakhleh Oasis, Egypt ..................................................................................................................................................... 181 Paweł L. Polkowski Fourth Nile Cataract, left side of the river, Sudan ............................................................................................. 189 Paweł L. Polkowski Fourth Nile Cataract, right side of the river, Sudan .......................................................................................... 197 Henryk Paner Bir Nurayet, Eastern Desert, Sudan ......................................................................................................................... 207 Przemysław Bobrowski 6 Selected references ........................................................................................................................................................ 215 Authors of illustrations and copyright holders .................................................................................................. 221 Authors ................................................................................................................................................................................ 225 CONTENTS Wstęp Introduction Marek Chłodnicki, Paweł Lech Polkowski Początki polskich badań archeologicznych nad epoką kamienia w północno-wschodniej Afryce sięgają 1962 roku. Fred Wendorf powołał wówczas do życia międzynarodową misję archeologiczną o nazwie Combined Prehistoric Expedition (CPE), w ramach programu badań ratowniczych związanych z budową na Nilu Wielkiej Tamy Asuańskiej. Ten ogromny projekt hydrotechniczny miał w efekcie zatopić ogromną ilość stanowisk archeologicznych. Wśród nich znaleźć się miały nie tylko zabytki spektakularne, jak choćby starożytne świątynie faraońskie i chrześcijańskie katedry, ale również setki stanowisk prahistorycznych. Powstanie CPE dawało więc szansę na przebadanie choć części pradziejowego dziedzictwa Nubii. Po zakończeniu kampanii nubijskiej ekspedycja skierowała swoje zainteresowania na inne tereny w dolinie Nilu i Atbary, a następnie rozpoczęła badania w oazie Fajum. Od 1972 roku prace koncentrowały się w egipskiej i sudańskiej części Pustyni Zachodniej, zwłaszcza na obszarach słynnej już dziś Nabta Playa. Od początków istnienia ekspedycji CPE udział w niej brali archeologowie z Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk (dawniej Instytutu Historii Kultury Materialnej PAN). Badania CPE nadały impet i kierunek dalszemu zaangażowaniu polskich badaczy w studia nad prahistorią Sahary. Jedną z takich inicjatyw były na przykład badania „krakowskie”. W latach 1978-1988 archeolodzy z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego, we współpracy z Niemieckim Instytutem Archeologicznym w Kairze (DAIK), prowadzili prace wykopaliskowe w okolicach Luksoru i północnej części oazy Fajum. Badania śladów osadnictwa prahistorycznego kontynuowali także w pobliżu słynnej świątyni Hatszepsut w Deir el-Baha- The beginning of Polish research on the Stone Age in nNorth-eastern Africa goes back in time to 1962. It was then that Fred Wendorf launched the international Combined Prehistoric Expedition (CPE), joining in the worldwide effort to rescue the archaeological heritage of Nubia endangered by the construction of the Aswan High Dam. This large hydrotechnical project was expected to inundate many archaeological sites over an immense territory, not only spectacular buildings like ancient Pharaonic temples and medieval Christian cathedrals, but also hundreds of prehistoric locales. Thus, at the start the CPE contributed to the salvaging of a part of the Nubian heritage. Once the Nubian Campaign was over, it turned its attention toward other areas in the Nile and Atbara valleys, and later also commenced fieldwork in the Fayum Oasis. Since 1972, it has concentrated for the most part on the Egyptian and Sudanese parts of the Western Desert, the famous Nabta Playa in particular. Polish archaeologists from the Institute of Archaeology and Ethnology of the Polish Academy of Sciences (IAE PAS; previously, Institute of the History of Material Culture PAS) were part of the CPE right from the start. is research gave impetus and direction to other initiatives, for instance the “Kraków” project of 1978–1988. Within the frame of this research scholars from the Institute of Archaeology of the Jagiellonian University in Kraków carried out, in cooperation with the German Archaeological Institute in Cairo, eldwork on sites near Luxor and in the northern part of the Fayum. ey also investigated remains of prehistoric settlement in the environs of the famous Hatshepsut temple at Deir el-Bahari, collaborating there WSTĘP/ INTRODUCTION 7 ri, współpracując z Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego. Jeszcze wcześniej, bo już w 1972 roku, rozpoczęły się jedne z najważniejszych badań w dorobku polskiej archeologii prahistorii Afryki. Ich inicjatorem i wieloletnim kierownikiem był Lech Krzyżaniak, a miejscem prac – stanowisko neolityczne w sudańskim Kadero. Zapoczątkowane przez Krzyżaniaka studia nad neolitem sudańskim są dziś kontynuowane przez jego uczniów na kolejnych stanowiskach w dolinie Nilu. Od lat 80. notujemy coraz więcej epizodów badawczych, angażujących badaczy z Polski. Można w tym miejscu wspomnieć badania paleolitycznych stanowisk w: Abu Hugar, Jebel Kobkabba, a także Jebel Muzrak. Istotne prace przeprowadzono też nad młodszą epoką kamienia, czego świetnym przykładem są badania w Basenie Letti. W tym czasie kontynuowane były projekty Combined Prehistoric Expedition, Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz Muzeum Archeologicznego w Poznaniu i Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego, sytuując polskie badania nad prahistorią w czołówce ówczesnych dokonań. Ostatnie dwie dekady to okres niesłabnącego zaangażowania polskich archeologów. Wymienić w tym miejscu można choćby badania w rejonie Gebel Ramlah, czy Wadi Khashab. Szczególną inicjatywą, ze względu na rozmach prac badawczych, okazała się być z kolei nowa kampania ratunkowa w Nubii – tym razem jednak Górnej. Związana z budową nowej tamy na Nilu w rejonie IV Katarakty, ściągnęła ona, w latach 2000-2010, archeologów z Gdańska, Poznania i Warszawy. Badania prowadzone były na olbrzymim obszarze, podzielonym pomiędzy różne ekspedycje: polskie i zagraniczne. Efektem tych prac było odkrycie setek nieznanych dotąd stanowisk archeologicznych. Rejon IV Katarakty, wcześniej niemalże biała plama na archeologicznej mapie Sudanu, okazał się niezwykle bogaty i istotny dla studiów (pra)historii Górnej Nubii. W dodatku prace terenowe pozwoliły na odkrycie i docenienie jeszcze jednej grupy zabytków, mianowicie bardzo licznych skupisk sztuki naskalnej. Zainteresowanie tym rodzajem dziedzictwa archeologicznego nie było przypadkowe, jako że tematyka ta powoli stawała się coraz silniej obecna w polskich studiach nad prahistorią Sahary. Najpierw, na samym początku lat 80., Lech Krzyżaniak otrzymał zaproszenie do uczestnictwa w algierskiej misji badawczej w rejonie Tassili n’Ajjer. Choć przeprowadził wówczas jedynie dwa sezony badań, to w znaczny sposób naznaczyło to późniejszą ścieżkę badawczą zarówno samego Krzyżaniaka, jak i polskiej, 8 MAREK CHŁOEDNICKI, PAWEŁ L. POLKOWSKI with the Polish Centre of the Mediterranean Archaeology of the University of Warsaw. Important Polish research in African archaeology commenced in 1972 when Lech Krzyżaniak from the Poznań Archaeological Museum (PAM) initiated a project that would last under his direction for more than 30 years. Extensive eldwork was carried out at the Neolithic site of Kadero near Khartoum in Sudan. Polish research on the Sudanese Neolithic, which Krzyżaniak started, is continued today by his pupils and associates on other sites in the Nile valley and beyond. Polish involvement in studies of African prehistory gained impetus in the 1980s. Palaeolithic sites like Abu Hugar, Jebel Kobkabba, and Jebel Muzraq, were investigated. Important research was done on the Neolithic of the Letti Basin under the auspices of the Royal Ontario Museum. e Combined Prehistoric Expedition, and the teams from the Kraków Jagiellonian University and the Poznań Archaeological Museum continued their projects, placing Polish research at the forefront of prehistoric studies of the time. e past 20 years have been a period of continuous and extensive Polish scholarly involvement at sites like Gebel Ramlah and Wadi Khashab. Of particular signi cance in view of the scope and signi cance of the eldwork, was the worldwide rescue campaign initiated this time in Upper Nubia. e construction of a new dam on the Nile in the Fourth Cataract region brought to Sudan an international array of archaeologists, including researchers from Gdańsk, Poznań and Warsaw, who invested much time and energy in projects carried out for over 10 years between 2000 and 2010. e outcome was hundreds of newly discovered sites, including prehistoric locales. A nearly blank space on archaeological maps of Nubia was proved to be very rich and thus important in the context of studies of Nubian (pre)history. e extended eldwork led also to the discovery and appreciation of yet another kind of heritage. Rock art, which was brought back into focus by the Fourth Cataract research, has gradually become one of the most interesting themes in Polish studies of Saharan prehistory. Everything started with Polish work in Tassili n’Ajjer in Algeria. At the onset of the 1980s Krzyżaniak was invited to start a project there and while he managed to put in only two short eld seasons before the project was terminated, the episode largely a ected both his later career and the fate of the Polish and, especially, the Poznań prehistoric school. In 1985, he joined the Dakhleh Oasis Project, launched in 1978 by Anthony a zwłaszcza poznańskiej, szkoły prahistorycznej. Już kilka lat później, bo w roku 1985, były dyrektor MAP dołączył do Dakhleh Oasis Project (DOP), założonego w 1978 roku przez Anthony’ego Millsa, i rozpoczął kolejny projekt, który miał trwać do jego śmierci. Stworzona przez niego grupa Petroglyph Unit wyspecjalizowała się w studiach nad petroglifami w oazie Dachla. Do 2016 roku pracami kierował Michał Kobusiewicz, a po nim jednostce szefuje Paweł Polkowski (MAP). Sztuka naskalna stała się jednym z przedmiotów badań podczas kampanii na IV Katarakcie, a zarówno Muzeum Archeologiczne w Poznaniu, jak i Muzeum Archeologiczne w Gdańsku, wzbogaciły się dzięki temu w unikatowe zabytki, jakimi są głazy z petroglifami. Na kanwie tych doświadczeń Polscy badacze podjęli kolejne wyzwania. Jednym z nich była misja Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk do Bir Nurayet – niezwykłego miejsca ukrytego w Górach Czerwonomorskich. Niniejsza wystawa stawia sobie za cel przybliżenie Zwiedzającym wkładu Polaków w badania nad prahistorią Afryki Północnej. Prezentując ich dokonania, ale także wybrane zabytki pozyskane w toku wykopalisk, stara się podkreślić wartość podjętych przez ponad 50 lat inicjatyw badawczych. Co szczególnie budujące, wiele projektów jest nadal kontynuowanych, a kolejne są w planach. Pozwala to z optymizmem patrzeć w przyszłość i oczekiwać kolejnych odkryć, które krok po kroku przybliżają nam odległe czasy afrykańskiej epoki kamienia. Mills embarking on research that would continue for his lifetime. e Petroglyph Unit, which he established, specialised in studies of petroglyphs in the Dakhleh oasis. Michał Kobusiewicz took over until 2016, handing over to the current leader of the project, Paweł Polkowski. e emphasis laid on the study of rock art during the Fourth Cataract Rescue Campaign resulted in the institutions most heavily involved in the research, the Poznań and Gdańsk Archaeological Museums, enriching their collections with unique examples of stones carved with petroglyphs. New challenges, which grew out of this scholarly e ort, include the IAE PAS endeavour in the remote Bir Nurayet rock art complex, an extraordinary gallery of petroglyphs hidden in the Red Sea Hills. e exhibition gives a fascinating glimpse of North African prehistory in the studies of Polish archaeologists undertaken in the past half a century. Seeing selected artefacts and learning about the various projects carried out over the years gives a good overview of the signi cance of these studies and the Polish contribution. Many of these projects are ongoing and new ones are in the planning, giving hope for new discoveries and further ground-breaking research. e distant African Stone Age has never been nearer and its secrets are gradually becoming unravelled. WSTĘP/ INTRODUCTION 9