Avdetilikten İhtida Eden Selanikli Bir Kızın Evliliği

ISSN 1302-4787 •• •• •• •• TURK KULTURU. . iNCELEMELERi D e r g i s i 18 The Journal of Turkish Cultural Studies AYRI BASIM • İstanbul 2008 Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi 18, İstanbul 2008, 87-108. AVDETiLİKTEN İHTİDA EDEN SELANİKLİ BiR KIZIN EVLİLİGİ Hayrullah CENGİZ ÖZET Makalede, 19. Yiizyılın son çeyreğinde Selanik'teki Avdeti cemaatine nıensııp Rabia Hanıııı ile iişığı Miisliiman bir genç olan Feyzııllalı Efendi arasında geçen ııe neticede evlilikle sonııçlanan bir kaç aylık olayın ilginç hikiiyesi anlaıılnıııkktadır. Osmanlı Devleti resmi makaıııları 11e iist diizey biirokrasini11 de müdahil oldıığıı bıı hadise, iki kişi arasında geçen basit bir göniil ilişkisinden çok, Aııdetilerin Osıııaıılı lıııkıık ve toplıı111sal sistemin­ deki yerlerinin tesbiti ııe de1 1leıiıı bıı cemaate resıni yaklaşımını göstermekte­ dir. A ıı aht a r K e 1 i ın e I c r Sclanik, A11deıiler (Dönıııeleı), Rabia Hanmı, Ali Rıza Efendi, Hacı Feyzııllalı Ef(endi, Deıviş Paşa, il. Abdiillıamid, Şeylıiilisliiın/ık. İlk Müslüman-Avdeti (Dönme, Sabetayist) evliliğinin Zekeriya Sertel ile Sabiha Zekeriya Sertel arasında olduğu bilinir (1915); hatta bu evlilik olayı, zamanında "Dönmelik kast'ına ölüm yumruğu indirmek" şeklinde yorumlanır. Halbuki bu olaydan yaklaşık yirmibeş yıl önce gerçekleşmiş bir evlilik hadisesi daha vardır. Bu hadiseyle ilgili Başbakanlık Osmanlı Arşivi'nde rastladığımız bazı belgeler, haliyle dikkatimizi çekti.' Öncelikle şunu ifade etmeliyiz ki, makalede Avdetilik tarihine veya inançlarına mümkün mertebe yer verilmeyecektir. Çünkü konumuz bu cemaati değerlendirmek veya sorgulamak değildir. Fakat yeterince açıkla­ yıcı olabilmek için, Sabetaycılık hakkında birkaç satırla da olsa bilgi ver­ mek faydalı olacaktır. İstanbul Şehri Kültür Tarihi Araştırmaları M�rkezi/Otağtepe-İstanbul lıayrnllalı. cengiz@kulturturizm.gov. ır Bu evlilik olayına ait bir belge daha önce yayınlanmıştır. (Ahmet Hikmet Eroğlu, Osmanlı Devleıi'nde Yahudiler, Ankara 1997, s. 93-94; Ahmet Uçar, "Bir Sabetaycının Problemli Düğünü", Tarih ve Düşünce, Sayı 9, Temmuz 2000, s. 52-53). 88 Hayrullah CENGİZ Sabetayizm, 17. asırd Sabetay Sevi'nin liderğn ilk olarak İz­ mir'de ortaya çıkmş, daha sonra tüm Yahudi toplukarın sıçramş, Sevi'yi mesih (kurtaıc son peygamber) kabul eden, Yahudi Mistizmine (Kabbala) dayanan gizli bir inanç olup, mensupları resmen Müslmanığ kabul etmiş, fakat kalben Yahudi kalarak özel bir Yahudi cemaati oluş­ turmşladı.2 Geçmişt "Avdetiler" bugün ise "Dönmeler", "Sabetayistler" veya "Selanikliler" olarak da tanımkdrl. Sabetayist ailelerin yoğun olarak yaşdığ şehirln en başınd Selanik gelmektedir. Selanik şehrind Osmanlı Devleti'nin fethinden önce az sayıd Yahudi yaşrdı. 1S. asırd Avrupa' da Yahudi aleyh tar lığ ve saldırgnğ yagınlşms üzerine bir kısm Yahudiler Osmanlı Devleti'nin izniyle buraya yerlş­ mişlerd. Ayrıca Mohaç Meydan Muharebesi'nden (1526) sonra da Budin ve çevresindeki Yahudileri Osmanlı Devleti burada ikamet etirmş. 17. asırdki Sabetay Sevi hareketinden Selanikli Yahudiler de etkilnmş ve burada yaşn bir kısm aileler onun takipçisi olmuşardı. İşte bu ailelerden Şeşbzadlr mensup olan Rabia Hanım, kendi cemaatinden olmayan Hacı Feyzullah Efendi'ye aş ı k olur. Rabia Hanım' kendi rızasyl evinden kaçırn Feyzullah Efendi'nin karşısn, evden kaçırlmsn ve evlenmesine şidetl karşı olan kızn bası Ali Rıza Efendi çıkar. Babsın şidetl muhalefetine rağmen, kızn kaçtığ kişyle evlenmek istemesi büyük bir mesele haline gelir. Ama aslınd en büyük mesele; kızn avdeti bir aileden olmasın karşın Feyzullah Efendi'nin bu cemaate mensup olmasıdr. Olay büyür ve durumun nezaketinden dolayı Selanik Valisi'ne yansır. Ancak vali de bir çözüm yolu bulamyınc hadiseyi başkent İstanbul' bildirir. yazı Osmanlı Arşiv Selanik valisinin sadarete gönderiğ rinde rastlayamamakla beraber, Sadrazam Ahmed Cevad Paş konunun Meclis-i Vükela'ya taşınms ve meselinin burada 2 belgeletarfınd, görüşlmesi Gershom G. Scholem "Gizli Yahudi Cemaati: Türkiye Dönemleri [Dönmeleri]", çev. Abdurrahman Küçük, Ankara Üniversitesi İlahiyt Fakültesi D ergisi, (Ankara 1988), XXX, 217-244; Gershom G. Scholem, S abbatai S evi. Tize Mystical M e s ialı , Princeton 1973; Ilgaz Zorlu, "Selanikliler", Dünden Bugüne İstanbul A nsiklopedisi, İstanbul 1994, mlf., Evet, Ben SELANİK Y İM -Tü rkiye Sab e ta yc ılğ-, İstanbul VI, 495 -496; aynı 1998; Abdurrahman Küçük, Dönmeler Tarihi, Ankara (Tarih yok); a y nı mlf. , "Dönme" TDV İsl a m Ansiklopedisi (Dİ A ) , İ s tanbul 1994, IX, 51 8-520; Abraham Galente, Sabetay S evi ve S a b e taycılrn Gelenekleri, Zvi-Geyik Ya y ınlar, İ s t a nbul 2000. Türk Kültürü İ nc e l emlri Dergisi 89 haberdar olmaktyız. Belgede verilen bilgiye göre; uzun süreden beri Selanik'te yaşn ve burayı kendilerine "vatan" edinmş olan Avdetilerden Şeşbzad Osman Efendi'nin torunu ve Ali Rıza Efendi'nin on sekiz- yirmi yaşlrındki kız Rabia Hanım, ilgi duyğ Manstırl Hacı Feyzullah adlı kişn yardıml Selanik eski naibinin evine gizlice giderek "ilan-ı ihtida" etmiş,' yani İslam dinini kabul etiğn ve "Avdetilikten" vazgeçtiğn beyan etmiş ve hükümet güçlerine sığnmşt. Rabia, evden kaçmsın sebebini ise Hacı Feyzullah ile evlenmek olarak açıklmştr. Ayrıca, Rabia Hanım, ebeveyninin yanı na dönmeyi kesinlikle redtmiş ve bu yolda verilen nasihatleri geri çevirmşt. Bu geliş­ menin neticesinde valilik harekete geçmiş ve adı geçen kızn Belediye Meclisi Reisi İbrahim Bey'in evinde misafir olarak kalmsı sağlnmıştr. Bununla birlikte Vali, "Avdetiler İslamiyet nam-ı celili altınd bulundukları cihetle" iki tarfın dini inaçlrı ilk bakışt birbirine uygunmuş gibi görünmesine rağmen, Avdetilerin şimdye kadar Müslümanlara kız alıp vermediklerine işaret etmiş.' Yahudilerde nesebin kadın tarfın­ dan devam etirldğ malum olduğna göre o dönem için Avdetilerin Yahudi geleneklerine bağlıkrn sürdürdüklerini söylemek mümkündür. dolayıs Avdetilerin, valinin de ifade etiğ gibi "İslamiyet nam-ı celili" albulnması rağmen, Rabia Hanım' "ihtida" etiğn belirtilmesi, Avdetilerin gerçekten de Müslüman olmadıkrn Osmanlı Devleti yönetimince bilndğ açık bir ifadesidir. Rabia Hanım' hükümet güçlerine sığnma gerekçesi, Müslüman olan Avdetilerin gizlice öldürüldüğne dair olan inaışdr.' Rabia Hanım, böyle bir cezadan veya evliliğine izin verilmycğnd korkarak hükümet güçlerine sığnmş olmatında lıdr. 1 4 İhtida: Kelime-i şehadt getirerek Alah'ın birlğn ve Hz. Muhammed'in peygamkabul etmektir (Ali Köse, "İhtida, DİA, İstanbul 2001, XXI, 554-558). 26 Rebiülahir 1309 (29 Kasım 1891), Başbknlı Osmanlı Arşiv (BOA), Meclis-i Vükela CMV), 68İ4. Rabia Hanım' bu inaış ifade eden belgeyi ileriki satırlmzd yer vercğiz. Ayrıca Selanik'te 1862 tarihinde meydana gelen başk bir hadiseden dolayı, devrin Selanik Valisi Hüseyin Hüsnü Paş'nı, dönemin hükümetine arz etiğ yazısnd, Rabia Hanım' inaış destekler mahiyettedir (BOA Sadaret Mektubi Kalemi Umum Vilayet, 572/1). Bu mevzuyu konu alan makale için ayrıc bkz. Hayrullah Cengiz, "Selanik'te Bir Avdeti Evinin Aranmsı Hadisesi", Tarih ve Düşnce, (Mart 3, s.10-16. 2004), Sayı berliğn 90 Hayrullah CENGİZ Konu Meclis-i Vükela'da müzakere edilmş ve şu kararlar alınmştr: Rabia Hanım, yetişkn bir kızdr ve dolayıs istedğn yapmakta hürdür. Her hangi bir hastlığ (daha çok zihinsel özrü) ve dini bir engeli Feyzullah Efendi'yle evlendirilmesi ve şayet düğn Selayoksa Hacı sakınc varsa güvenilir bir refakatçi eşliğnd ilk vanik'te yapılmsnd gönderilmesi karlştıd. Ayrıca zabtiye nezaretinin purla İstanbul' 6 durumdan haberdar edilerek kızn güvenliğ sağlnmı istendi. Hükümetin karı aynı gün telgrafla Selanik'e bildirilir. Ertesi gün Selanik Valisi Mustafa Vehbi Paş'nı cevabı gelir. Vali, çiftin evlilik töy apılmsn daha uygun olacğın belirtir. Zira, Selareninin İstanbul'd tepkilerden çekinmektedir. Neticede Rabia Hanım, nik'te oluşabieck yanıd bulunan güvenilir bir kadınl beraber polis memuru Hamid Efendi'ye teslim edilerek 18 Teşrinsa 1307 (30 Kasım 189l)'de posta gönderilir; Hacı Feyzullah Efendi'ye ise, başk bir vapuruyla İstanbul' vapurla İstanbul' gitmesi tenbih edilir.' Rabia Hanım' Babsın Müractı Efendi, bu gelişmr karşısnd, kızn evden kaçmsıyl başlyn hadiseleri ayrıntl olarak hikaye eden uzunca bir Efendi'nin belirtğn göre kızn dilekçeyi sadarete takdim eder. Ali Rıza kaçırn Feyzullah Efendi kendi konalrıd hizmetçi olarak çalışmkt olup kızn kandır bir gece gizlice evden kaçırmşt. Kızn Selanik Alaybeyi'nin evinde olduğ haberini aldığn, evine gidip kızn sorarsa da evinde bulnmadığ cevabın verdiğn, ancak ertesi Alaybeyi, kızn günkü gelişmrdn kızn evde misafir edilğn, bu duruma çok içerleEfendi'nin, hükümetin kızn koruma altın almsın karşı yen Ali Rıza olmadığn, ancak ailesi İstanbul'd bulunan ve dolayıs bekar yaşn bir devlet görevlisinin evinde tulmasın Selanik halkı tarfınd çirkin olarak değrlnic ve kızn iadesi için valiye bir bir yaklşım dilekçe verdiğn, ancak olumlu bir netice almdığn ifade eder. Bunun nedenini ise, yeni atanan valinin Selanik halkın tanıms bağlmk­ Kızn bası Ali Sadarete' Rıza tadır. 6 7 26 Rebiülahir 1309 (29 Kasım 1891), BOA, MV, 68/44. 28 Rebiülahir 1309 (1 Aralık 1891), BOA, Yıldz Perakende Meşihat 3/54, lef 14 (Selanik Vilayeti'nden Sadarete) (Y.PRKMŞ .) yümş Türk Kültürü İncelmri Dergisi 91 Annesiyle bazı aile büyükleri Rabia ile görüştlek konakta bübiri için hizmetçilik eden bir adamla evlenmenin kendisi için zor olacğı yönünden nasihat verilmek istenmş, ancak kız onlarla görüşmek istemş. Bu durum Rabi'nı ailesini oldukça derinden etkilmşr. Ali Rıza Efendi, Selanik valiğne bu durumun dikkate alınms gerktiğ üzerine bir dilekçe daha sunmş ve bunun neticesi olarak kız, Selanik Belediye Reisi İbrahim Bey'in evine nakledimştr. Ali Rıza Efendi, kızn aile büyükleriyle görüşmesi ve evine telkinlerinin etkili dönmemesinde Feyzullah Efendi ve arkdşlın olduğn; hatta bu şahıslrn kendisinin, kızn öldürecğin dahi söylediklerini ileri sürer; atlrın Osmanlı Devleti'ne çok önemli hizmetkendisinin ve sülalesinin Selanik'in önde gelenleri lerde bulndğ/ arsınd olduğn ifade ederek, kızn bir uşak ile evlenmesine asla izin vermycğin belirtmektedir. Bununla beraber, kızn, İslam hukunamuskrey" muvafık olmak şartlıy diku.na uygun ve "levazımlediğ birisiyle evlenmekte hür olduğn, kendisinin de her türlü maddi bulnacğı vaadetmektedir. ve manevi yardım Efendi, dilekçesinin son kısmnda ise kızyla görüşp kendiAli Rıza münasip birisine nasihatte bulunmak için müsaade istemekte, kızn kansiyle evlenmesi için kendisine teslim edilmesini talep etmekte, kızn dırak kaçırn ve namusuna halel getiren Feyzullah Efendi'nin başkl­ rına da ibret olması için cezalndırms talep etmektedir." Ali Rıza 8 Ali Rıza Efendi dilekçisinin imza yerinde "Selanikli Sürreeminizadelerden" ibaresini Bunu dilekçesinin bir yerinde bahsetiğ Hasan Ağa isimli şahsın "ahfdın geldiğn bağlmktdır. Bu şahsı tanırke, il. Mahmud Han devrinde (1808-1839) "Tersane ve Darbhane Nezaretleriyle Rusümat ve Sürre Eminlğ gibi" mühim görevlerde bulndğ belirtmektedir. Sicill-i Osmanf'ye göre, Selaoğlu olan Hasan Ağa, şu görevleri icra etmişr: Gümrük nikli Mehmed Ağa'nı Eminlğ, Bina Eminlğ, Matbah Eminlğ, Kasbşılk ve Tersane Eminlğ. Ayrıca Eyüp'te gömülü olduğ da yazılmktdr (Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmani, Sebil Yay., İstanbul 1996, II, 178-179.) Bir başk kaynakta Hasan Ağa hakınd kıy­ metli bilgilere rastlıyouz. Ancak burada dikkati çeken husus; Hasan Ağa'nı "bila(Kemal Beydilli, Osmanlı Döneminde İmalr ve veled" yani evlada sahip olmadığr Günlğ, İstanbul 2001, s. 124). Bununla beraber Sicill-i Osmanf'de de Bir İmaın dair bir ifade yoktur. Dolayıs Ali Rıza Efendi'nin Hasan evlada sahip olduğna Ağa'nı "ahfdın olmadığ ortaya çıkmatdr. Bu itibarla Ali Rıza Efendi'nin, itbarınd istifade etmek istedğ görüşndeyiz. bu şahsın 1891), BOA, Y.PRK. MŞ., 3/54, lef, 2, Ali Rıza 4 Cemaziyelevvel 1309 (6 Aralık Efendi'den Sadarete. kulanmtdır. 9 92 Hayrullah CENGİZ Efendi tam bir şakınl içerisindedir. Kızn evden kaçmsı, hele Avdeti olmayan birisiyle evlenmeyi tercih etmesi ve belki de Avdetilikten çıkar Müslüman olduğn duymş olması, kendisini hayrete düşrm ve kız­ nı eve dönmesinin yoların aramaya itmşr. Ancak şuna da işaret etEfendi'nin iddia etiğ gibi Feyzullah Efendi'nin komeliyiz ki, Ali Rıza naklrıd hizmetçi olduğ kanaatinde değilz. Yaşdıklr kaplı hayat olacak birisini Müslüman bir unsurdan seçsebebiyle kendilerine yakın gözükmemektedir. Zaten bu iddia sadece Ali Riza Efendi meleri mantıkl tarfınd ileri sürlmş olup Osmanlı devlet görevlilerinin yazışml­ rında bu idayı destekleyen herhangi bir kayda rastlnmkdı.'° Efendi'nin Sadarete müractı üzerine, Sadrazam Ahmed bu durumda ne yapılms gerktiğn Şeyhülisamıktn sormuştr. Yazıd, Rabia Hanım'd bahsedilirken bilhassa ailenin "Avdeti­ lerden" olduğna işaret edilmş ve onları "İslamiyet nam-ı celili altınd bulndkarı cihetle bu babda bir şey diyememeleri lazım gelir ise de şimdye kadar İslam'dn kız alıp vermedikleri"nin altı çizlmştr. Ayrıca Rabia Hanım' Selanik'te "naib-i sabıkn hanesine firar ederek Avdetilikolmama] ve i'lan-ı ihtida eyldiğn" ve "ebeveynine itaat ten iba [razı mükerreren icra edilen nesayihe adem-i i'tibar ile ebeetmesi hakınd hususuna da veyni nezdine gitmekten kat'iyyen imtina etmekte" olduğ vurgu yapılmştr. Ali Cevad Paş, Rıza Yazıdn gelmiş anlşıdğ göre, bu arada Rabia Hanım rtıka İstanbul' ve Duagu" Edhem Efendi'nin evinde misafir edilmşt. Sadrazam, Efendi'nin dilekçesi ile beraber daha önce alın karar ve diğer Ali Rıza bilgileri Şeyhülisam bildrmş ve "Şer' -i Şerif" uygun olan muamelenin 10 • ların Ayrıca, Selanik'te askeriye başktiplğ bir kısmn yer aldığ görevinde bulunan Ahmed Safi'nin hatır­ Dönmeler Adeti isimli eserde; Feyzullah Efendi'nin, Savşı neticesinde Tuna boyundan Selanik'e gelen göçmen 1877-78 Osmanlı-Ru zengin bir İsla~ ailesine mensup olduğn ve bu ailenin Dönmelerin hanelerine yakın bir evi kiralayarak yerlştiknd bahsedilmektedir (Ahmed Safi, DönDüzdağ, 2. Baskı, Zvi-Geyik Yay., İstanbul 2002, s. 32 melerin Adeti, Yay. M. Ertuğl ve 77). ""Dua eden, duacı" anlmıdki bu terim Osmanlır'd saray, merkez ve esnaf teşki­ latrınd dua ile ilgili görevleri yerine getirenler için kulanı resmi bir unvadır. Duagularda aranan şartl arsınd dürüstlük ve iyi ahlak başt geliyordu. Osmanlı­ nı son dönemlerinde bir çok kurumda yaşn ahlaki bozulma bu kurumda da kendini göstermiş zaman içinde çıkarln fermanlarla çözüm aranmaya çalış ı lmıştr. (Mehmet İpşirl, "Duag,İA İstanbul 1994, IX, 541 -542). Türk Kültürü İncelmri De r gis i 93 12 ne olacğın bildirilmesini istemş. Şeyhülisam, osyaıd hemen ilgili birim olan Meclis-i Tedkiat-ı Şer'iy havale etmiş ve neticede davlı ve davcılrn İstanbul'd bulnmarıd dolayı, osyanıd İstanbul Kadılğ'n havale edilmesine karar verilmşt. Anlaşı o ki, Osmanlı Devleti resmiyette, Avdetileri İslam dinine mensup kabul etiğnd, meselenin İslam hukuku dairesinde çözülmesi gerktiğn namktydı.i 1 İslamığ Ali Rıza Efendi'nin Şeyhülisamığ Müractı Kurumlar arsı yazışmlr devam ederken, Ali Rıza Efendi, Şeyhü­ hitaben yeni bir dilekçe kaleme alır . Bu dilekçede Feyzullah Efendi aleyhindeki idalrın daha da sertlşip , kızn adı geçen şa­ hısla niçin evlnmycği şu şekild izah eder: Kızn evlenmek vaadiyle kandırl kaçırldğn, Feyzulah'ın bu eyleminden dolayı ceza almamak için kız Selanik Alaybeyi'nin evine götürdğn, Alaybeyi'nin evinde Selanik Deftrdaı ve diğer bazı bekar arkdşlın zaman zaman toplandıkr, bu uygnszlğa karşı yapmış olduğ şikayet rağmen kızn İstanbul' götürldğn," İstanbul' geldikten sonra kızn kendisine teslim edilmğn, hatta kendisiyle görüştlmediğn, konaklrıd hizmetçi olan Feyzullah ile kız afsınd evlenmek için küfüv (denklik) olmadığn, zira kendilerinin asil bir soydan geldiğn, Feyzullah'ın "aslı ve nesli gayr-ı malu ve serseri" takımnd an olduğn, Rabia henüz reşid olmadığ için arzusunun dikkate alınms gerktiğn, kızn servet ve asaletiyle uyşan "insalıkt habir ve medeniyet-i İslamiye' müntesib" birisiyle evlendirmek istedğn, konağıd hizmetçi olan ve ekmğin yiyen ama buna karşıl nankörlük edip k ız nı kandır kaçırn birisine vermek istemdğn, devlete pek çok hizmette bulnmş merhum Hasan Ağa'nı ahfdın bulnmas ı cihetiyle soylu bir aileye mensubiyetinden dolayı kızn da soylu birisiyle evlendirmek istedğn ve kızn iadesi için gerğin yapılmsn talep etmiş. 15 12 5 Cemaziyelevvel 1309 (7 Aralık 1891), BOA, Y. PRK. MŞ., 3/54, lef 3, Sadaret'ten Şeyhülisamığ. 18 Cemaziyelevvel 1309 (20 Aralık 1891), BOA, Y. PRK. MŞ., 3/54, lef 5. Hemen ifade edelim ki, kızn İstanbul' gönderilmesi Ali Rıza Efendi'nin vilayete olduğ dilekçe sebebiyle değil, Ahmet Cevat Paş hükümetinin almış olarz etmiş duğ karar gerğid. 15 7 Kanunievvel 1307 (19 Aralık 1891), BOA, Y.PRK . MŞ. 3/54, lef 4, Ali Rıza Efendi'den Şeyhülisamığ dilekçe. 13 14 94 Hayrul lah CENGİZ Burada dikkati çeken iki hususun altın tekrar çizmekte fayda görüEfendi ve ailesinin Avdetiler'den olmasın rağ­ yoruz. Birincisi, Ali Rıza men İslam hukukundan istifade etmek istemesidir. İkincs ise, bazı yöneticilerin Ali Rıza Efendi ve ailesinin Avdetiler'den olduğn bilmesine rağmen, onları şekln tanıdklr Müslüman kimlğn kabul ederek, hukuku çerçevesinde ele almış olmameselenin çözümünü de yine İslam sıdr. Ali Rıza Efendi'nin Şeyhülisamık makın arz etiğ bu dilekçehızlandrğ gözlemlemekteyiz. Öncelikle daha den sonra işlemrn Kadılğ'n evvel Sadaret'ten gelen tezkire ve ekinin durumu İstanbul sorulmşt. Kadılktn gelen cevaba göre, tarflın İstanbul' da ikamet ettiklerine dair bir belgeyle, evlenmelerinde herhangi bir şer'i engel olmadığna dair oturdklaı mahallenin imaı ile muhtarınd alınmş "ilmuhaber" ve nüfus cüzdanlrı istenmesine karar verilmşt. " 1 İstanbul İslamığ Kadılğ ' nı karınd sonra, Ali Rıza Efendi'nin Şeyhü­ yeni dilekçe 22 Cemaziyelevvel 1309 (24 Aralık 1891) tarihinde İstanbul Kadılğn havale edilmş ve "acele" cevap verilmesi istenmş. Kadılk dilekçeyi değrlnik bir gün sonra cevabın göndermişt. Kararda Ali Rıza Efendi'nin talebi, "Rabia Hanım' Hacı Feyzulah'ın küfüv olmaycğı cihetle akd ve izdvaclrın muvafakat edemeyecği beyanıd ibaret bulnmş ve iktza-yı Şer'iys beyan 11 ikabuyurulmak üzere" evrak önce Fetvahaneye ve oradan da, tarflın metgahlrı Selanik Vilayeti'nde bulnmasıd dolayı Rumeli kadıserliğn havale edilmşt (3 Cemaziyelahir 1309/4 Ocak 1892). Anbir sebepten dolayı, 4 Cemaziyelahir 1309 tarihinde cak bilemdğz dava dosyaın İstanbul Kadılğ 'nda bekltimsn karar verilmşt. " sundğ 1 Davnı bu ölçüde bürokrasinin çarklın sokulmaı, Ali Rıza Efendi'nin oyalanarak zaman kaznılm istenldğ ve devlet erkanı bu evlilik olayın olumlu bir şekild neticelendirmek niyetinde oldukların akla getirmektedir. 16 BOA, Y. PRK. MŞ., 3/54, lef 5. Aynı vesika. " Aynı vesika. Gerek Kadılğn aldığ 17 karar gerekse Fetvahanenin aldığ karar netic !eri belgeler halinde zuhur etmişr. Bu kararlar İstanbul Kadılğ tarfınd a n onaylanan, makaleye konu olan evrak dosyaın içinde bulunan bir zarfın ön v arka yüzünde yer almktdır. Türk K ültürü İncel Ali Rıza e m e leri Dergisi Efendi'ye Destek Veren 95 Derviş Paş Dava dosyaı İ st anb ul kadılğn bekletirken sürpriz bir destek, iş­ leri daha da karış hale getirmş . Söz konusu gelişm çeşitl üst düzey ve Padişh'ın takdirini kazınmş bir devlet admı görevlerde bulnmş olan Derviş Paş'nı," Ali Rıza Efendi'ye destek vermesiydi. Padişh' sundğ S Cemaziyelahir 1309 (6 Ocak 1892) tarihli arzdan, bu işle özel bununla beraber olayla daha önceden ilgilenmeye olarak görevlndiğ, başldığ ve Selanik eşrafınd Gazi Evrenoszadelerden Şehr-manti azlığnd bulunan Selim Paş tarfınd elde edilen bilgilerin kendisine anlşımktdr. Ayrıca 25 Cemaziyelevvel 1309 (27 Aralık takdim edilğ 1891) tarihinde Padişh' sundğ diğer bir arzda, Rabia Hanım' kaçı­ rılmas meselesinin Selanik'te hasıl etmiş olduğ kötü tesirden bahsedebazı "ifadat ve ihbarat"ta bulnmştr. rek, konu hakınd 2 1 Derviş Paş, Ali Rıza setmektedir. Belgeler arsınd olduğ bir "varaka"dan bahbu vesika, muhtemelen Derviş Paş arcılğy Padişh' sunlmşt. Paş'y göre, "Sürreeminizadelerden Şeşbzad damı" Ali Rıza Efendi haklı olup görülmekte olan davnı da lehinde sonuçlamı gerekmekteydi. Hatta Padişh' olan yakınlğ da kullanarak İstanbul Kadılğ'n sürmekte olan dava için "ahkm-ı şer' i yedn muvafık surette bu işe bir hüsn-i netice verilmesi Meş i ha te emr u ferman buyrlması münasib mütahususunda mak-ı 21 görüşn beyan etmekteydi. laa" olacğı 19 Efendi'nin yazmış çıkmayn Ali Karaca, "Saray'da/Mabeyn-i Hümayun'd Yaverlik Kurumu (1839-1920), Türkler, Ankara 2002, XIII, 616. 211 25 Kanunievvel 1307 (6 Ocak 1892), BOA, Y. PRK. MŞ., 3/54, lef 6, Yaver-i Ekrem Derviş Paş'dn Padişh' arz. 21 Aynı vesika. Padişh il. Abdülhamid Han kendisine tak dim ed ilm ş jurnallerden k ında tahkik rapolı h az ırlatmş. Daha sonra temas edeuygun gördükleri hak ceğimz gibi üç kişl bir ulema grubunu görevlndimşt . Bu gruptan K ırm ı - zade Mehmed Neş't Efendi'nin tahkikat rapolı yakın zamanda gün ış ığna çıka rılak basılmştr. Bu tahkik rapolın arsınd Osmanlı Devleti ar ş iv i nd e rastl d ığmz kendisine ait vesikalrın tekralı olmakla beraber tam burada kulancğ ımz vesiKırm-zade, Ali R ız a Efendi'yi mahkekalarda yer almayan ilginç bir belge vardı. Paş'nı buldğn, ücretini verdiğn ve mede savunan Ata Efendi'yi bizzat Derviş hatta davyı kaznmsı halinde daha başk "mükafatlar da" vadetiğn öğrenmiş ve bunu tahkikat raporunda Padişh' arz etmişr (K ırm-zade Mehmed Neş't Efendi, Sultan İkinc Abdülhamfd Han'a Takdim Edilen Jurnallerin Talıkf Raporlarš (1891-1893), Yay. Reşit Gündoğu, Kemal Erkan, Ahmet Temiz, Çamlıc Basım Yayın, İstanbul 2006, s. 88-89). Konu ile alkı diğer tahkik rapolı s. 70, 71, 85, 86. 96 lamık Ha y rull ah C E NGİ Z Tesadüf müdür bilinmez ama, aynı gün Ali Rıza Efendi Şeyhülis­ makın hitaben yeni bir dilekçe yazdı. Ali Rıza Efendi, daha kendisine iade edilönceki dilekçelerine cevap alamamaktan ve kızn Öğrendi kadrıyl kızn "Feyzullah"' memesinden şikayetçd. sürmekte olduğn, ancak kızna denk olEfendi ile nikah işlemrn vermeyeceklerini Padişh' arz etiğn, Padişh'ın mayan birisine kızn emrinin beklenmesi gerkcğin ve bundan dolayı nikah akdinin yerine 22 o ki, Şeyhülisamık, Ali Rıza Efengetirilmemesini istedi. Anlaşı di'nin dilekçesini dava dosyaın bulndğ İstanbul Kadılğn gönderEfendi'nin dilekçesinin arka mekte pek acele etmedi. Nitekim Ali Rıza işlem göre ancak 26 Cemaziyelahir 1309 (27 Ocak yüzüne yapıln kadılğn gelmişt. 1892)'de İstanbul 21 Bu arada ve Şeyhülisam Müsteşarı taragörülmektedir. Ayrıca Zabtiye Nazır Nazım Paş, Sadrazam Cevad Paş'y Rabia Hanım' İstanbul' geldikten bilgi verme gerği duymştr. Yazıd oldukça sonraki günleri hakınd ilginç hususlar vardı. Şöyle ki, Rabia Hanım' "Babali Duacıs Efendinin" evine teslim edildikten sonra Sad r azmın emriyle basıyl görüşt­ rüldğ ve nikah i ş le mler i için "izinname'" alındğ halde, Duacı Efendisav s akld ı ğ ı a nl aş ı lmaktd ı r. nin n i k ahı fında bazı yazışmlrn Padişh'ın yapıldğ bilgendrğ bilgilere göre, Feyzullah Efendi, 8 Cemazi189l)'da, akrbl rı nda Reşid ile yanı bir k adın alıp Duacı Efendi'nin evde olmadığ bir zamanda Rabia Hanım evden alarak çık mış ; daha sonra Eski Ali Paş civarınd Akseki Mahallesi İ ma ı Ahmet Efendi'nin hanesine giderek Rabia Ha nı m'la evlenmek ist e di ğ in bi l di rmiş ; ancak nüfüs c ü zdanlrıy l a ilmühaberleri yanlrıd bu l unmadığ d an nikahlrı k ı yı l a m a m ış tı . ' Bu suretle evlenme girş i mNazım Paş'nı verdiğ yelevvel 1309 (10 Ara lı k 2 Ali Rıza Efendi, Feyzullah Efendi'den bahs e t i ğin de "Efendi" s ıfa tın kullanmamaya özen göstermi ş tir. 22 25 Kanunievvel 1307 (6 Ocak 1892), BOA, Y. PRK. MŞ., 3/54, lef 7, Ali R ız a Efendi'den Şeyhülisamığ . 23 Elimizdeki belge dilekçenin bir sureti olup bu konudaki bir çok belgede olduğ gibi İstanbul 24 Kadılğ tarfınd çoğaltıp onaylmıştr. Bir nikah akdinin yerine getirilmesi için Kadı tarfınd verilen izin kağıd. 28 Kanunievvel 1307 (9 Ocak 1892), BOA, Y. PRK. MŞ., 3/54, lef, 9, Zabtiye Naz ı rı'nda Sadarete arz. Türk Kültürü İncelmri Dergisi 97 leri başrıszlk sonuçlamış ve Rabia Hanım'd, Duacı Efendi'nin evine Zaptiye Nezareti, bunun üzerine Rabia Hanım' geri dönmek istemş. bir gece Polis Ahmet Efendi'nin evinde misafir etmiş; ertesi gün ise, Selabir gece kaldığ Yerebatan Mahallesi İmaı'n evine nik'ten geldiğn yerlştim. Nazım Paş, Duacı Efendi'nin tarflı şimdye kadar evlendirmemeAli Rıza sinin sebebini, Feyzullah Efendi' nin uygun bir ev bulamsıy Efendi'nin denklik konusundaki ısrayl açıklmt ve bundan sonra nasıl davrnılms gerktiğn sadaretten sormaktydı. " Sadrazam Cevad Paş bunun üzerine, D uacı Efendinin hemen Babıli'ye çağrılk gerği­ nin yapılms talimı verdiğn acele kaydıl Zabtiye Nazır'n bildirmişt. 21 Sadaretle Zabtiye Nezareti arsınd yazışmlr devam ederken, şeyhülisam müsteşarı da Padişh ' ı konu hakınd bilgendrmşt. Biltalebi doğrultsna gerçklştiğ anlşıyor . gilendirmenin, Padişh'ın Aşağıd aktrıln mütalrın, devletin en üst resmi dini kurumunun müsteşarı tarfınd kaleme alınmsd dolayı, Avdetilere bakış açıs­ nı tespiti bakımnd da ayrıc önemlidir. ailesinin Selanikli Avdetilerden olduğn ve "Avdetiler İslamiyet nam-ı celili altınd bulndkarı cihetle bu babda diyememeleri lazım gelir ise de şimdye kadar İslam'dn kız alıp bir şey vermedikleri"nin altın çizerek başldığ yazısnd, işn başınd beri gelişn olayrı özetler ve kızn basın evliğ karşı çıkmasn temel denk olmadığ idsebebi olarak öne sürülen Feyzullah Efendi'nin kızna diasın, "Şer'an kable'l-akd [akidden önce] mesmu' [iştlm, duylmş] olmadığn" mahkeme edilmeye gerek görülmediğn ifade etmektedir. Ayrıca Rabia Hanım' evlenmesinde her hangi bir "mani'-i şer'i" olmadığna dair Fevziye Mahallesi İmaı'n "ilmuhaber" vermesi üzerine İstanbul Kadısn da nikahı yapılbimes için "izin-name" verdiğn belirtmektedir.'" Müsteşar, 25 Rabia aynı Hanım' vesika. aynı vesika. 27 28 Kanunievvel 1307 (9 Ocak 1892), BOA, Y. PRK. MŞ., 3/54, lef 9, Sadrazam Cevad Paş'dn Zabtiye Nazırn. 28 10 Cemaziyelahir 1309 (11 Ocak 1892), BOA, Y. PRK. MŞ., 3/54, lef 8, Şeyhülisam 26 Müsteşarı'nd Padişh'. 98 Hayrullah CENGİZ Ali Rıza Efendi'nin, "Duagu Efendi[yi] görmüş ve kendi tarfın celb etmiş onun için izin-name aldıktn leyte ve le'alla elğin koymuş" olduğn iddia etRıza Efendi, Duag Efendi'ye rüşvet vererek istedğn yaptırmş." Müsteşar, Ali Rıza Efendi'nin isteklerini tekrarlayarak o doğrulta bir karar alınms Padişh' arzeden Derviş Paş'nı yazıs­ nı da "iltimastan" ibaret olduğn belirtmş ' " ve dol a ylı da olsa Derviş Paş'yı suçlamışt. Yukarıd da değinl gibi sadece Derviş Paş'nı Ali Rıza Efendi'nin yanıd yer almsı belki onun Selanik Valiğ esnaıd bu aile ile tanışm olma veya oradaki eşrafın ricalınd kaynaklanabileceği gibi, başk ihtimalleri de gözardı etmği gerektirir. Müsteşar, ayrıca Ali Rıza Efendi'nin "zihin karıştm için düzmece bazı telgrafı" Padişh' göndertcği dair haberler aldığn ve bu konuda dikkatli olunması tavsiye etmiş." Müsteşar ayrıc, eline almış sonra akdin icrasın mişt. Yani, Ali hatırn İdialrın sürdüren Müsteşar, Rabia Hanım' "bakire" olmadığn bahsetmekte ve bu itibarla Ali Rıza Efendi'nin artık evlilik konusunda itrazın "mansız kaldığn ileri sürmektedir. Yukarıd da ifade edilğ üzere, Sadrazam, Duag Efendiyi makın çağırmş ve kendisine bazı tenbihatta bulnmşt. Bunun üzerine Duag Efendi, kaldığ eve gitmş ve kendisine söylenenleri lisan-ı münaRabia Hanım' siple anltmış ve evden ayrılmşt. Buna müteakiben ev sahibi olan Mahalle İmaı, Zabtiye Nezareti'ne gelerek Rabia Hanım' kendisine yapı­ lan "tebliga-ı vakı'y" kabul eyldiğn ve bundan dolayı bir memur gönderilerek vercği ifadenin zabtın istemşr. Kendisine bir memur gönderilen Rabia Hanım, Feyzullah Efendi ile evlenmek isteğyl evden kaçtığn, ancak gelcğin temini konusu gözetildğn evlenmesi uygun görülmediğn kendisine yapıln "tebligat ve nesayih-i mezkuryi"32 kabul etiğn, kendisinin "sebep-i ihtdası peder ve ailesi halkın İslamiyet yakışmc bazı mezhep ve i'tikad noksalrı olub cihetle onları yanı gitmeyeceba'dema kendilerinden emin olmadığ iştğnde ı •ı vesika. aynı vesika. 31 aynı vesika. 32 Yapıln "Tebligat ve nesayih-i mezkure"nin ne olduğ edilmemekle beraber yukarıd zikretğm husların aynı 30 belgelerde açık önemli olduğ anlşıyor. ifade Türk Kültürü İncelmri Dergisi 99 belirtmekte; ayrıc basın dengi olmadığ için Feyzullah Efendi ile evlenmesine izin vermeyip başk münasip birisiyle evlenmesi görüşünde olduğn ve kendisinin de Selanik'e dönme fikrinde olmadığn göre, basın, İstanbul'd ikamet edbilcğ iki üç odalı bir ev satın alcğın söylemiş olmasınd dolayı, bu vaadinin yerine getirilmesini rica ve "sadaretçe her kimle" evlenmesi uygun görülürse razı olacğın 11 ifade etmektedir. ğin" Zaptiye Nazır, Rabia Hanım ' ın bu ifadelerini hemen Sadarete iletti. karşısnd durumun farklı bir hal Sadrazam Cevad P a şa, bu yeni gelişm aldığn gördü ve bunun kanunlara uygnlğ Şeyhülisamığ sorma ihtyacı duydu. Rabia Hanım ' ın ifadelerindeki "ihtida" etme sebebi olarak basın ve ailesinin "İ slamiyet yakışmc nekais-i mezhebiyye ve itikadiyyesi olduğn ve ba'd-ezin kendilerinden emin olamdığ cihetle yanlrı gitmeycğ" cümlesinin ise altın çizdi." Efendi de boş durmamakta, kızn eve götürebilBu arada Ali Rıza mek için elinden gelen gayreti göstermekteydi. Kızn vermiş olduğ ifadenin bası tarfınd bir şekild öğrenild anlşımktdr. Bu durum Ali Rıza Efendi'ye yeni bir dilekçe kaleme aldır. Hitap kısm olmadığn hangi makama yazıldğ başlngıçt belli olmayan bu dilekçenin, kulanı dil ve üsluba bakılr Meşihat yazılmş olması muhEfendi, küfüvün şer'an şart ve lüzumlu olduğ üzerinde temeldir. Ali Rıza durma ve kendi evinde uşak olarak çalıştğn söylediğ bir kişyeızn nikahlamama yönündeki idalrın tekraldı. Öte yandan kızyla yaptığ konuşmalr sonucunda onu ikna etmiş olduğ anlşımktdr. Zira, Rabia Hanım, zikredlğ gibi, Feyzullah Efendi ile evlenmekten vazgeçmişt. Ali Rıza Efendi buna dayanarak, kızn kendisine iade edilerek "nesebine layık" birisiyle evlendirmek arzusunda olduğn, "hükumet kerimemi kendi marifetiyle dileğ kimseye tezvic eylesin" anlmıd bir ifadesinin olmadığn, kendisinin varlık bir insan olduğn, ailesini de soylu bir sülale olmasınd dodört yüz seneden beri Selanik'te tanı layı, kızn, "şan-ı ailemize muvafık ve hem de şeri'at-ı gar-yı Ahmeı l Kanunisani 1307 (13 Ocak 1892), BOA, Y. PRK. Ş.,M 3/54, lef 9, Zabtiye NaSadrazama. 7 Kanunisani 1307 (19 Ocak 1892), BOA, Y. PRK. MŞ., 3/54, lef 10, Sadrazam Cevad zır'nda 34 Paş'dn Şeyhü lisamığ. Hayrullah CENGİZ 100 diyyenin yarşı surette dengine layık belirtmekte ve dilekçesini, "Cenab-ı Alah'ın fahr-ı kainat efendimiz hazretlerinin kavi ve şeriatl emsaline tezvic edilmek üzere kerimemin kuların din-i mübin ve şeri'at-ı gar-yı Muhammediyye ham ederim" diyerek tamlkdır. naslrı" istedğn namıyl birisiyle evlendirmek emri ve hazret-i mucebince küfüv ve teslim buyrlmasın niyaz ve istir- 35 Osmanlı devlet maklrı arsındki yazışmlrd ve ailesinin Avdetilerden olduğn üzerinde ısral taraftan Rabia Hanım', ailesinin İslam dinine aykır yaşm tarzın benimsediklerini ifade etmesi, Ali Rıza iadesi için dini gerekçeleri ön plana çıkarmy ve İslami vermesine engel teşkil etmişr. Mutlu Sona Ali Efendi Rıza durlması; itkadı diğer düşn c e ve Efendi'nin, kızn söyleme ağırlk Doğru II. Abdülhamid, bu evlilik olayın müdahale etme gerği duymş olmalı ki, İstanbul Kadılğn bulunan dosyanı bir suretinin çıkartl kendisine gönderilmesini istedi. Bu iş için de Kırm-zade es-Seyyid Mu36 hammed Neş't Efendi görevlendirdi. Daha önce II. Abdülhamid'in, Derviş Paş'yı görevlndiğ ifade edilmşt. Padişh, ayrıc Kırmizade Muhammed Neş' et, İbrahim Hakı ve Ebülhüda Efendilerden bu evliğ İslam hukuku açısnd incelemelerini istedi. Yapıln incelemer sonucunda nikahlrı kıylabiecğn karı verildi. Aynı zamanda heyet; Ali Rıza Efendi'nin, tarflın evlenmesine engel olarak gördüğ denklik konusunun nikah akdinden sonra değrlnimy alınms gereken bir husus olduğn ve o vakit geldiğinde de durumun Fetvahane'ye sorulmaın uygun olacğı yönünde 37 görüş beyan etti. İstanbul Kırm-zade 35 Ne'şt Kadıs Refet Efendi-zade Edhem Efendi, Padişh'ın Efendi vasıtyl istedğ evraklın birer suretini 13 Kanunisani 1307 (25 Ocak 1892), BOA, Y. PRK. Ş.,M 3/54, lef i l , Ali Rıza Efendi'den Şeyhülisamığ. 36 18 Kanunisani 1307 (30 Ocak 1892), BOA, Y. PRK. MŞ ,. 3/54, lef 13, Kırm-zade Muhammed Neşt'n Padişh' arz. 37 BOA, Y. PRK. MŞ . , 3/54, lef 1, Padişh' arz. Türk K ü lt ürü İnce l eml r i Dergis i 101 hazı r ladı.'" II. Abdülhamid şüphesiz ki kendisine daha önce arz ,edilen evraklar ile son olarak isteğ İstanbul Kadıs'n elinde bulunan dosyaı incelmş ve bir karara varmışt. Meydana gelen gelişmr bakıldğn bu karın tarflın evlenmesi üzerine olduğ anlşımktdr. Son olarak İstanbul Kadıs'n iş sonuçladır yazıs, Şeyhülis­ lam'ın bir üst yazıs ile Padişh' sunuldu. S Receb 1309 (4 Şubat 1892) tarihinde evlenen Rabia Hanım ile Feyzullah Efendi'yi ayırmk için baş­ vuran Ali Rıza Efendi'yi Kadılk haklı görmedi. Ali Rıza Efendi'nin dava Efendiler ile Feyzullah Efendi'nin Dava Vekili Ahvekilleri Ata ve Sadık met Efendi'nin hazır bulndğ durşma kadıl, Ali Rıza Efendi'nin "Şer'an mesu ve iltifata şayn olmadığ" gerekçesiyle denklik idasın 19 reddetti. Öte yandan Kadılk, evlenme akdinde karlştın 10 lira verilmesi için Feyzullah Efendi'nin mihr-i muaccelenin" Rabia Hanım' yine 10 lira olarak bevekili Ahmet Efendi'ye tenbihte bulundu; ayrıc, lirlenen mihr-i rnüeccelenin de Fetvahane karı gerği 100 liraya çıkarl- 1 " Kadıs'n 19 29 Cemaziyelahir 1309 (30 Ocak 1892), BOA, Y. PRK. MŞ., Padişh' arz. 3/54, lef 15, İstanbul ilk değinmz yerde temas etmemiz Belki bu hususa küfüv (denklik) şartın düşnlebirs de, artık evlilik olayın neticldğ ve ancak bu aşm­ dan sonra adı geçen şartın işlem konduğ noktada şu açıklmr yapabiliriz: Öncelikle ifade etmeliyiz ki, küfüv konusu İslam hukçları arsınd tarışml bir mevzudur. Osmanlı Devleti'nde genelde cari olan Hanefi Mezhebi yorumuna göre, ş u altı maddede küfüv (denklik) arnı: 1. Soy, 2. Müslüevlilikte taraflar arsınd 3. Dindar oluş, 4. Hürriyet, 5. Servet, 6. Sanat. Sayıln bu maddelerde kaman oluş, dına eşit olmayan erkek ona küfüv sayılmz. İslam hukçları küfüvü ya evliğn lüzum şartı veya sıhat şartı olarak kabul etmişlrd. Bu itibarla küfüvün şartlın eksik olduğna inanan aile büyüklerinin (velilerin) başvurmsı halinde nikah akdini vardı. Nitekim bu fesih örnekleri ve konu hakınd tefrualı feshettirme hakı bilgi için bkz. Mehmet Karagöz, "Osmanlı Aile Hukukunda Küfüvün (Denklik) Tatbikı ile İlgi Bir Değrlndim", Türk Külın'i İıcelmri Dergisi, İstanbul 1999, I, 127-142. gerktiğ kadın verilen nikah bedeli, anlmı gelir. 'Mihir', evlenirken erkek tarfınd vardı. Mihr-i MuacBunun; Mihr-i Muaccel, Mihr-i Müeccel olmak üzere iki kısm cel, nikah öncesinde kız tarfın ödenmesi gereken para veya mal cinsinden şeylr; Mihr-i Müeccel ise, erkğin karısn boşamsı hali nde karısn o günün şartlınd kadın haytın garanti edecek şekild nikahta vermeyi taahhüt etiğ para veya ır. Yani kısa c ası kadın güvencesi ve s i go rt asıdr. zinet eşyasıd Hayrullah CENGİ 102 <lığn Z bildirdi.'" Şeyhülisam raı Mehmed Cemaleddin Efendi de alın 1 bildirerek durumu Padişh' a arz etti.4 onayldığ Bu evlenme ile ilgili olarak en son belgeye olayı teri'nde rastlmkyız. Yıld z ka- Maruzat D ef- " Bu defterlerde yer alan konulara, il. Abdülhamid bizzat kendi el yazısl saca anltıdğ ilgili maktyız. Bunun anlmı 1 olacğı demek"' olduğn geye rastlymdığzn, mekteyiz. sayfın değrlnim Evlilik olayın kı­ gerekli kısmnda "Cim" harfiyle karşıl­ il. Abdülhamid'in "bir mütalsı , bir cevabı bilmekle beraber Osmanlı arşivnde bir belcevabi emrin sözlü olarak verildğn düşn­ yapmıştr . Netice Bu evlilik olayı yaklşı 2,5 aylık bir süreç sonunda Rabia Hanım ve Feyzullah Efendi'nin mutlğ ile sonuçlamıştr. Ali Rıza Efendi ve ailesinin bu olaydan nasıl etkilndğ ise bilemiyoruz. il. Abdülhamid ve hükümet yetkililerine gelince muhtemelen bir ilki gerçeklştirmn sevincini yaşmılrd. meşaktli Netice olarak Selanik valisinin, Rabia Hanım ve Feyzullah Efendi'yi göre, Avdetilerin gücünden Selanik'te evlendirmeye cesaret edmiğn çekindğ aşikrdı. Rabia Hanım' Selanik eski naibinin evine gelerek ilan-ı ihtida etiğn ve bu durum resmi ağızlrdn ifade edilğn göre Osmanlı bürokrasisi tara"Avdetilerin" gerçekte Müslüman olmadıkr, fında zımne kabul edilmştr. Başt Selanik Valisi'nin yazışmlrnd olmak üzere "Avdetilerden" bahsedilirken "İslamiyet nam-ı celili altınd bulndkarı cihetle" denilerek görünşte Müslüman oldukarı halde o alıp vermedikleri konusuna işaret edilmesi, ana kadar Müslümanlarla kız Osmanlı bürokrasisi tarfınd bu cemaatin hususiyetlerinin bilndğ ve takip edilğn göstermektedir. 7 Receb 1309 (6 Şubat 1892), BOA, Yıldz Mütenevvi (Y.MTV.), 59/13, lef 2. 7 Receb 1309, (6 Şubat 1892), BOA, Y. MTV., 59/13, lef ı, Şeyhülisam'dn Padişh' arz. 42 7 Receb 1309, (6 Şubat 1892), BOA, Yıldz Maruzat D efteri, nr. 3552, s. 31; nr. 4333. 43 Tahsin Paş, Sultan Abdülhamid Tahsin Paş'nı Yıldz Hatırl , Boğaziç Yayınlr, İstanbul 1990, s. 7. 41 Türk Kültürü İncelmri Dergisi 103 Ali Rıza Efendi'nin, kızn Feyzullah Efendi ile evlendirmemek için hukukunun esalrın kulanmsı ve dilekçelebüyük bir gayretle İslam yer vermesi, bu cemaatin günün cari hukuk ve rinde bu esaslara sık görüşleind çok iyi istifade etiğn göstermektedir. Öte yandan döneda Avdetileri göründükleri şekliy kabul etmiş ve söz min devlet admlrı İslam hukuku çerçevesinde çözmüştr. Bu da göstermektekonusu davyı beyanı esas alınmş ve ona göre hareket edilmştr. Rabia dir ki, kişn Hanım, Selanik'e dönmeme fikrine gerekçe olarak bası ve ailesinin İs­ lam dinine yakışmc i'tikadi noksalrıd kaynldığ ve bu yönünü göstermiş. Bundan da cihetten kendilerinden emin olmadığ anlşımktdr ki, ilan-ı ihtida etmesinden dolayı ailesinin kendisine kormatdı. Şeyhülisam müsteşarın Padişh' kötülük yapmsınd vermiş olduğ arzda da belirtdğ gibi, Ali Rıza Efendi kızn Selanik'e geri götürmek için rüşvet dahil her yolu denmiştr. Daha da önemlisi Ali Rıza Efendi'nin rüşvet verdiğ iddia edilen Duagı1 Efendi'nin bir din admı olması ve bilhassa bulndğ mevkiin en güvenilir makamlardan sayılm dikkat çekicidir. Derviş Paş'nı her halükarda Ali Rıza Efendi'nin yanıd yer almsı kayda değr ve arştılms gereken diğer bir husustur. Netice olarak "Avdetiler" arsınd da Rabia Hanım örneğinde olduğ gibi samimi olarak İslam dinini seçenlerin var olduğ söylenebilir. Hayrullah CENGİZ 104 EK: I hazret-i sadr-ı azamiye Maruz-i çaker-i kemineleridir ki, hizmetçilikte bulndğ sı­ Mukaddema Selanik'te kain konağımzd rada nasıl kerimemin nazr-ı muhabbetini celbtmiş olan Feyzullah nam şahıs bu kere kız ile hafiyen icra eyldiğ muhabere neticesinde mumaileyhaı kaçırmğ tasaddi etmiş ve bu tasaddisi üzerine kız !eylen nasıl haneden çıkarmş olduğna tarf-ı bendeganemden işe ıtla' hasıl olup da zaman kızn Selanik Alaybeyinin hanesinde buluntakibine ibtidar olundğ duğ haber alınmğ hemen !eylen Alaybeyine müracaatla kızn iadesi talep olunmş ise de Alaybeyi o gece kızn orada bulndğa tecahül gösterip nezdinde bulndğ ikrar ve itiraf ancak ertesi günü mua-ileyhnı etmişr. Halbuki hükümetce kızn muhafzsın lüzum görünmş olsa dahi familysı Dersaadet'te bulunmak mülabesesiyle hanesinde emr-i muhafznı olamycğı ve bu keyfiyetin nabekar bulunan bir memura tevdii muvafık zar-ı ammede calib-i şüphe bir çirkin muamele olacğı beyanıl beraber kızn iadesi istrhamın dair mak-ı vilayete takdim eyldiğm arzuhal üzerine hazretlerinin Selanik'i yeni teşrif e tmi ş olup binaenaleyh ahvl-ı devletlü paş mahlıye tamıyl vakıf bulnmarıd mı yoksa bazı garzknı te lkinatı itimad göstermiş olmarınd mı her neden ise kızn iadesine başk kız görmek ve hizmetçilik eden bir muvafakat gösterilmdğn admın iğfaltıy hane-i pederde mazhar olagediğ naz ve naimi terk ve feda münasibe icra etmek üzere Alaybeyinin haneetmemesi zemininde nesayihvalide ve akrbsın dahi mümasine gitmek arzusunu izhar eden kızn ileyhanı ihtilattan memnu' olduğ beyanıl cevab-ı redd i'ta kılnmştr. Bunun üzerine kızn hükümetçe bir emniyetli yerde bulndrması matlup diyemezsem de zaten bekar olan mir-i müma-ileyh ile ise ona bir şey vilayet ve sair rüfekasın arsı birleştk mücerred bulunan deftrıbir hanede bulnması halka karşı namüs-i acizanemi alenen ihlal demek olacağınd buna hiçbir vechile razı olamycğıdn ve kızn mukteziya-ı şer'iyn muhafzsın daha muvafık olan bir haneye nakli lazım geleceğinde bahisle ikinci def'a olmak üzere mak-ı vilayete vuku'bulan müra cat-ı acizanem üzerine kız Selanik Belediye Reisi İbrahim Beyin hanesi nakledimş ve fakat Arnavud Feyzullah nam-ı diğer Abdullah ile ona taraftarlık edenlerin semere-i telkinaı olmak üzere kız güya hane-i pederde beyanıl vuku'bulan nesayihi isga etmişr. Bir pederin tesmim edilcğ ciğerpas olan evladın velevki vadi-i peyan-ı dalal ve iğfal olsa dahi tesmim müdhişey cür'et edmycği evlad sahibi bulunanlaeylemek gibi cinayt-ı rın mahkeme-i vicdanı bedaheten teslim edecekleri bir keyfiyet olduğn­ dan orasın uzun uzadıy muhakemesine lüzum görmeyerek yalnız kızm iğfal ile kaçırdtn başk maazallah eşna'-i cinaytı irtikab edcğim zemiPişgah-ı mekari-tnhı Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi 105 ninde bi-çarenin zihnine nasıl müthiş fikirler yerleştirilmiş ve halkın lisanına düşen bu gibi tefevvühat-ı garazkarane şimdiye kadar her türlü lekeden ma­ sun kalan namus ve haysiyet-i iicizanemin ne yolda leke-dar edilmiş olduğunu enzar-ı insaf ve merhamete arz etmek ve bu isnadat-ı şen'iyyenin intikamını cenab-ı zü'l-intikam hazretlerine havale eylemek ile iktifa ederim. Kızımın uşaklık eden bir adama gitmesini tecviz edememek babındaki mecburiyet-i acizanemi arz-ı huzur-i fahimaneleri eyleyecek olursam mağduriyetimin nezd­ i samilerinde rehin-i rütbe-i teslimiyyet olacağından eminim. Acizleri eben­ an-ceddin bu devlet-i sermediyyü'd-devama hüsn-i hidmet etmiş ve cedd-i emced-i hazret-i cihanbiini cennet-mekan Sultan Mahmud Han-ı Gazi haz­ retleri zaman-ı saltanatında tersane ve darbhane nezaretleriyle rüsumat ve sürre eminliği gibi mu'tena ve mühim memuriyetlerde bulunarak asar-ı muvaffakiyatı tarihe bile geçmiş olan merhum Hasan Ağa'nın ahfadından bulunarak memleketimde oldukça sahib-i haysiyyet ve namus bulunduğum halde gençlik sevkiyle nasılsa iğfalata kapılmış olan kızımın redaet-i zatiyyesi ve rezalet-i cibilliyyesi nan ü ni'amıyla perverde olduğu efendilerinin kızla­ rına taarruzda bulunmasıyla müsbet olan bir adama vermekliğim Selanik'çe olanca haysiyet ve itibar-ı iicizanemi kesr ve imha edecek bir muamele oldu­ ğunu amme-i erbab-ı insaf ve vicdanı teslim eder fikrindeyim. Kerimem genç olmak hasebiyle birisiyle teehhül etmek arzusunda bulunur ve bu arzusunu mukteziyat-ı şer'iyyeye ve levazım-ı namüskariye muvafık bir surette husule getirmek ister ise kendisini dilediği ere tezvicde muhtar bırakmak ve hatta haysiyet ve namus-i ubeydanemin istilzam edildiği surette kendisinin refah-ı hal ve mes'udiyet-i müstakbelesini dahi te'min eylemek gibi hukuk-i ebeve[y]ne şayan olan muamelatı bendeniz her zaman icraya hazır ve amade bulunduğumdan evvel emirde kızımı görüp kendisine nesayih-i lazımeyi icra eylemek üzere müsaade buyrulmasını ve saniyen kendisinin münasib bir ere verilmesi için acizlerine tevdi' olunmasını ve salisen dahi kızımın iğfaline ve namus-i acizanemin berbiidına biiis olan merkum Feyzullah hakkında saire misal-ı ibret olmak üzere muamelat-ı lazıme-i kanuniyyenin icrasını adalet-i müselleme-i cenab-ı hidiv-afhamilerinden istirham ve rica eylerim. Her halde emr ü ferman hazret-i menlehü'l-emrindir. Fi 4 Cemaziyelevvel 309 ve fi 23 Teşrinsani 307 Bende Selanikli Sürreeminizadelerden Şeşbeşzade damadı Ali Rıza Aslına mutabıktır [mühür] Kadı-ı Darü'l-hilafeti'l-aliyye Kaynak: BOA, Y.PRK.MŞ, 3/54, lef 2. Hayrullah CENGİZ 106 EKii Babıli Daire-i Sadaret-uzma Mektubı Aded 177 Kalemi Tarf-ı val-yı fetva-penahiye, ki, Ma'ruz-i bende-i dırneli Selanik'te mutavın avdetilerden Şeşb-zad Osman Efendi'nin hafidesi ve Ali Efendi'nin kerimesi Rabi'nı münasebet peyda etmiş olduğ Manastırl Hacı Feyzulah'ın delaletiyle naib-i sabıkn hanesine firar ederek avdetilikten iba ve ilan-ı ihtida eyldiğn ve ebeveynine itaat etmesi hakkında mükerreren icra edilen nesayihe adem-i itibar ile ebeveyni nezdine gitmekten kat'iyyen imtina etmekte olduğna ve mezburenin bu firardan maksdı merkum Hacı Feyzullah ile tezevvücden ibaret olup avdetiler İslami­ yet nam-ı celili altınd bulndkarı cihetle bu babda bir şey diyememeleri lazım gelir ise de şimdye kadar İslam'dn kız alıp vermediklerinden bahs ile ne muamele· olunmak lazım gelcği Selanik vilayet-i celilesinden ha-tahrirat istifsar edilmesine ve sı1ret-i iş'ar göre merkumenin on sekiz-yirmi yaşınd bir reşid ve faile-i muhtar olduğ anl ş ılmasn binanen Meclis-i Mahsı1Vükela'ca verilen karar vechile bir guna mahzur-ı mahalli ve mani-i şe r 'ı olmadığ halde merkumenin talibe o lduğ Manstırl Feyzullah ile akdi icra ettirildikten sonra ve orada akdinde mahzur olduğ takdirde akdi burada icra ettirilmek üzere vasıt-i mü'temine ile Dersaadet'e gönderilmesi ba-telgrafname vilayet-i mü şar ünileyh ay ve kızn vürudunda ale'-usı1 me'mende misafir edilerek keyfiyetin iş'arı zabtiye nezaret-i behiyyesine tavsiye edilmş idi. Vilayet-i müşarn-ileyhd cevaben gelen tahriratta akdin buraca icrası şıme-i maslahata daha muvafık olacğı cihetle bir kadınl bir polise terfıkan zabtiye nezaretine gönderilğ ve talibi olan Hacı Feyzullah'da diğer vapurla Dersaadet'e azimet etmesi ihtar et irld ği izbar ve mı1a-ileyhn vürud ettiğ beyanıl icabı nezaret-i müşarnileyhd cevaben istş'ar olunma s ı üzerine mı1a-ileyhn usulü vechile duag efendinin hanesine i'zamı nezaret-i müşarn-ileyh bildrmş ve tahri-ı cevabıy mebhusn-a kızn pederi Ali Rıza Efendi tarfınd bazı isıd'ay havi bu kere verilen arzuhal ile beraber savb-ı alı-i fetva-penahilerine gönderilmş olmağ mukteza-yı şer'i şerif tevfikan muamele-i lazımeni icrasın himem-i aliyye-i meşihat-pn­ hileri derkar buyurulmak baınd emr ü irade hazret-i menlehü'l-emrindir. Fi 5 Cemaziyelevvel sene 1309 ve fi 25 Teşrinsa sene 1307 Sadrızm Cevad Aslına mutabıkr (mühür) Kad ı- ı Darü'l-hilafeti'l-aliyye Kaynak: BOA, Y . PRK.MŞ, 3/54, lef 3. Türk Kültürü İncelmri Dergisi 107 EKIII Daim budur Hak'dan niyazım Afiyetle serir-i saltnıd daim ola padişhım Şevktlü efendim hazretleri, Selanik'te avdetilerden Şeşbzad Osman Efendi hafidesi ve Ali Efendi olduğ halde naib-i sabıkn hanesine firar ederek bu kerimesi Rabia baliğ firardan maksdı Manstırl Hacı Feyzullah ile tezevvücden ibaret olup avdenam-ı celili altınd bulndkarı cihetle bu babda bir şey ditiler İslamiyet gelir ise de şimdye kadar İslam'dn kız alıp vermedikleyememeleri lazım gelcği Selanik valisinden ha-tahririnden bahisle ne muamele olmak lazım sadaretten suret-i iş'ar göre merkumenin on rat istifsar olundukta tarf-ı bir reşidfaile-i muhtare olduğ fehm olunmş binaesekiz-yirmi yaşınd naleyh Meclis-i Mahsus-i Vükela'ca verilen karar vechile bir güna mahzur-i olmadığ halde merkumeyi talibi Feyzullah'a akdini mahalli ve mani-i şer'i icradan sonra ve orada akdinde mahzur olduğ takdirde burada icra ettirmek üzere vasıt-i mu'temine ile Dersaadet'e gönderilmesi ha-telgraf valiye iş'ar [ve] vali dahi cevaben Deraliyye'de akdin icrası şimemaslahata daha muvafık olacğı cihetle bir kadın bir de bir polise terfikan zabtiye nezaretine götürüldğ ve Feyzullah dahi vapur-i aher ile Dersaadet'e azimet etirldğ ve mumaileyh vürudunda usulü vechile duag efendi hanesine i'zamı zabtiye nezaretine bildirilmesi üzerine vürüdunda hane-i duagüya misafir verilmşt. Badehu pederi tarfınd verilen istida ile bu kere verilen arzuhal Bab-ı Fetva'da İ s tanbu l kadısn havale kılnmştr. Halbuki istdalrın hülasa-i Feyzullah küfüv değil demeden ibarettir. Küfüv d e ğil davsı meali kızna şer'an kable'l-akd mesmu' olmadığn muhakemelerine bed' olunmaıştr. Velakin kızn sakine olduğ Fevziye Mahallesi imaı mani' -i şer ' is olmadı­ ğına dair ilmuhaber vermesi üzerine İstanbul kadıs da akdolunmsı izinMesmu'-i aciziye göre kızn bası duagü efendi[yi] görmüş name vermişt. ve h a tırn eline almış kendi tarfın celb etmiş onun için izin-name ald ı ktan sonra akdin icrasın leyte ve le'alla elğin koymuş. Fakirin zanı göre bu ş Paş 'nı varksı iltimaddenin siyasete müteallik ciheti yoktur ve Dervi bası tahdiş - i zihn için etraftan mastan ibarettir. Mesmuuma göre kızn masnu' telgraf[ı] atabe-i ulyaya verdirecek imş. Hakit-ı hal bu minval ma'ruzdur. üzere olduğ 10 Cemaziyelahir 1309 E'd-dai Müsteşar-ı Meşihat (Mühür) [DERKENAR] Mezbure Rabia bakire olmayıp seyyibe olduğ mesu olmağ a pederinin bu babda itrazı mansız gibi z an o lundğ ma'ruzdur. Bu hususa dair dailerine tahkiki havale buyurulan evrak leffen takdim kılnd. Kaynak: BOA, Y .PR K. MŞ , 3/54, lef 8. Hay rull ah CENGİZ 108 EKIV Osman Efendi damı Ali R ı za Efendi kerimesi Selanikli Şeşbzad zevc-i meşru' el-hac Feyzullah Efendi küfüvvü olmadığ Rabia Hanım' cihetle akdin feshiyle beynlerinin tefriki mumaileyh Ali Rıza Efendi dava ve ale'-us zabt ettirerek tarafeynin canib-i celil-i Fetvahn'y irsal ile zabt kifaet davsı şer'an mesu'a ve iltifata şayi' olmamucebince tasaddi eyldiğ dığ mumaileyh Ali Rıza Efendi'ye izafetle vekil-i müseccelleri Ata ve Sadık Efendilere tefhim ve mucebince bi-vech-i şer'i muarazadan ba'de'l-men' hin-i akidde tesmiye olunan on lira mihr-i muacceli zevcesi mezbure Rabia Hanım'a edaya mezbur el-Hac Feyzullah Efendi'nin vekili Ahmet Efendi'ye tenbih ve mihr-i mü'ecceli olan on liranı dahi yüz liraya iblağı Fetvahane karı iktzasınd bulndğ cihetle yüz liraya iblağ olunmş ve ceryan-ı muamele de vech-i ma'ruzdan ibaret bulnmş olmağ ol-babda emr ü ferman hazret-i men-lehü'l-emrindir. Fi 7 Receb sene 1309 (Mühür) KadıDarü'l-hilafeti'l-aliyye Kaynak: BOA, Y.MTV. 59/13. "MARIGE ıl GIRL OF THESSALONIKI, CONVERTED TO lSLı\M FROM AVDETİ" Abstract An interesting story whic ended with marriage emerged in a short time between Feyzullah Efendi, a young muslim man and his beloved Rabia Hanım, a in the lası quarter of 19th century member of Avdetf Community in Tlıesaonik is evaluated in this article. Tlıis case in which Otoman Legal Ofıces and high bıreacy inclıde indicates the official approach of Ottoman State to the Avdetf Comınity and the s itıaon of it in Ottoman legacy and social system ratlıe tlıan a simple love ajfair between two indvıals. Keywords Tlı e salonik, Donmeh, Lady Rabia, Ali Riza Efendi, Dervis Pasha, Slutan Abdulhami il, Shaikh al-lslam