GIPUZKOAKO
HISTORIAREN
SINTESIA
Elena Torregarai Pagola – Álvaro Aragón Ruano
(Edizioaren Koordinatzaileak)
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
“Miguel de Aranburu”
G i p u z k o a k o H isto rialarie n El k ar te a
Azala: 1696ean Migel Aranburu Aburruzak idatzitako eta Tolosan inprimatutako
Foru Bilduma Berriaren azala
Edizioa: Gipuzkoako Foru Aldundia
Edizioaren koordinatzaileak: Elena Torregarai Pagola-Álvaro Aragón Ruano
Itzultzailea: Iñaki Villoslada Fernandez. VI. kapitulua Iñaki Villoslada Fernandez eta Jokin Lanz Betelu
Diseinua eta Maketazioa: Dixidu Diseinu Graikoa
Mapak: Karmen Hernández Diego
Laguntzaileak: Migel Aranburu, Kutxa Fundazioa, Gipuzkoako Foru Aldundia, Fundación Goteo
I.S.B.N.: 978-84-7907-777-8
L.G.: SS-1415-2017
Gipuzkoako Historiaren Sintesia by “Miguel de Aranburu” Gipuzkoako Historialarien Elkartea is licensed under
a Creative Commons Reconocimiento-NoComercial 4.0 Internacional License.
Creado a partir de la obra en https://migueldearanburu.wordpress.com/sintesis-de-la-historia-de-gipuzkoa/.
Rosa Ayerbe Iribarri eta Joseba Goñi Galarragari,
historialari, maisu
eta lagun nekaezinak
HITZAURREA ..................................................................................................................... 11
HISTORIA METAKETA GISA......................................................................................... 13
SARRERA ............................................................................................................................. 15
HISTORIAURREKO ITZALETIK HISTORIAREN HASTAPENERA
GIPUZKOAN....................................................................................................................... 19
1. SARRERA ......................................................................................................................... 21
2. BEHE ETA ERDI PALEOLITOAREN LEHENENGO BIZTANLEAK .................. 22
3. EHIZTARI BILTZAILEAK AZKEN GLAZIAZIOAN: GOI PALEOLITOA........ 29
3.1. Ingurune naturala.................................................................................................. 29
3.2. Garapen kulturala ................................................................................................. 36
3.3. Kokaguneak, mugikortasuna eta bizirik irautea ............................................ 44
3.4. Lehengai gutiziatua eta egunerokoa: suharria edo silexa ............................. 50
3.5. Adierazpen artistiko higigarriak eta hormetakoak ........................................ 52
4. AZKEN EHIZTARI-BILTZAILE IZOZTARO ONDOKOAN ................................ 61
4.1. Glaziazio bukaera aldiko ehiztari-biltzaileen kultura, habitata eta
ekonomia eta haien egokitzapena egungo aldi klimatikora ............................... 63
4.2. Azken ehiztari-biltzaileak ekonomia produktiboa heldu aurretik ............ 66
5. NEOLITIKOA ETA METALEN AROA –KALKOLITOA ETA BRONTZE AROA ....69
5.1. Aldaketaren bultzatzaileen etorrera eta ekoizpen ekonomiaren sendotzea ....69
5.2. Neolitoko eta Metalen aroko zenbait kokagune............................................. 71
5.3. Harritik metalera: metalgintza............................................................................ 80
5.4. Hileta-errituak: banakako ehorzkeetatik taldekoetara.................................. 82
5.4.1. Hilobi haitzuloak .......................................................................................... 84
5.4.2. Megalitismoa: trikuharriak eta zistak........................................................ 88
6. BURDIN AROA .............................................................................................................. 99
6.1. Habitatak eta ekonomia ..................................................................................... 100
6.2. Hileta-errituak: errausketa eta baratzeak ....................................................... 108
5
ERROMA GIPUZKOAN (K.a. I.- K.o.V.) ..................................................................... 133
1. POLEMIKA ZAHARRAK ETA BIDE BERRIAK ERROMATAR AROKO
GIPUZKOARI BURUZKO IKERKUNTZAN ............................................................. 135
2. GIPUZKOAREN EZ IZATEA ANTZINATEAN ..................................................... 142
2.1. Lurraldearen konkista erromatarra eta biztanleen identitatea .................. 143
2.2. Lurraldearen berrantolamendua: Gipuzkoaren kokapena Inperioan ...... 149
2.2.1. Integrazio-bideak: armada ........................................................................ 151
2.2.2. Integrazio bideak: administrazioa ........................................................... 153
2.3. Inperio erromatarraren zerbitzura: Gipuzkoako lurraldearen ustiapen
ekonomikoa ................................................................................................................. 159
2.4. Gizarte misto berri baterantz ............................................................................ 166
2.4.1. Erromak sustaturiko aldaketa sozialak ................................................... 166
2.4.2. Erromatar erlijioak Gipuzkoan: politikaren eta izpiritualtasunaren
artean ...................................................................................................................... 169
3. ANTZINATE BERANTIARREKO ERALDAKETAK: HAUSTURAK ETA
JARRAITUTASUNAK ..................................................................................................... 171
3.1. Espazioaren berrantolamendua antzinaro berantiarrean ............................ 172
3.2. Kristautze prozesu eztabaidagarria ................................................................. 178
3.3. Mendebaldeko Erromatar Inperioaren amaieraren eragina Gipuzkoan:
Historiarik gabeko toki bat ...................................................................................... 179
“IPUZKOATIK” GIPUZKOAKO HIRIBILDUEN ANAITASUNERA (VI.-XV.
mendeak) ............................................................................................................................ 195
1. HISTORIOGRAFIA ETA INFORMAZIO ITURRIAK.......................................... 197
2. IRAGAN URRUNA: GIPUZKOAREN SORRERA (VI.-XII. mendeak) ............ 199
2.1. Gipuzkoako lehenengo aipamenak: arazo kronologikoa ........................... 199
2.2. Lurralde politiko periferikoa ............................................................................ 200
2.3. Populatzea eta gizartea: hipotesien erresuma................................................ 201
3. PAISAIA BERRITUA (XIII. mendea) ........................................................................ 205
3.1. Gai polemiko bat oraindik: Gaztelarekiko bat egitea (1199-1200) ........... 205
3.2. Gipuzkoako hiribilduen garapena .................................................................. 206
3.3. Hazkunde zantzuak eta goraldiko itxaropenak: burdina, ontziak eta
merkataritza................................................................................................................. 208
6
4. BORTXA ETA KEMENA (XIV.-XV. mendeak) ........................................................ 210
4.1. Gizartearen oinarrian: populazioa eta lurraren laborantza ........................ 210
4.2. Distantzia motzeko abeltzainak ....................................................................... 213
4.3. Etorkizuneko garapenen promesak ................................................................. 214
4.3.1. Horizonte berriak: arrantzaren, nabigazioaren eta merkataritzaren
goren unea ............................................................................................................. 214
4.3.2. Burdinazko mundu bat.............................................................................. 218
4.3.3. Elkarrekin hobeto: lanbide elkarteak ....................................................... 219
4.4. Basoa hazkuntzarako aukera eta muga ........................................................... 220
4.5. Dorretxearen itzala: leinu eta bando aristokratikoen dinamika ................ 221
4.6. Udal eta probintzia boterearen baieztapena: elite batzuen osaera............ 226
4.6.1. Errebisionismo nafarra eta mugak ........................................................... 226
4.6.2. Hiribilduen azken fundazioak.................................................................. 226
4.6.3. Gipuzkoako Ermandade Nagusiaren sorrera (1375-1397) ................... 229
4.6.4. Tentsioaren goren unea: bandoen erronkaren biziagotzea (1397-1456). 230
4.6.5. Probintziaren behin betiko kontsolidazioa (1457-1520) ........................ 232
4.6.6. Kontzejuaren botere berria: tokiko eliteen estrategiak ......................... 236
4.6.7. Jurisdikzio berezi eta arazotsuak ............................................................. 238
4.6.8. Erregeari, alkateari eta Probintziari ordaintzea ..................................... 240
4.7. Gune pribatuak: emakumea eta familia ......................................................... 242
4.8. Ordena berriaren galtzaileak: gizarte kategoria non grata eta arriskutsuak245
5. IDEEN BOTEREA: SINISMENAK, MENTALITATEAK ETA KULTURA ........ 247
5.1. Elizaren administrazioa: Iruñea, Baiona eta Calahorraren artean ............. 247
5.2. Parrokia eta eliztarrak ........................................................................................ 248
5.3. Erlijio-ordenak ..................................................................................................... 251
5.4. Arima salbatzeko seguru bat: kofradiak eta erlijiotasun herrikoia .......... 251
5.5. Hizkuntzen mosaiko bat: euskara, gaztelania eta gaskoia ......................... 253
6. NOIZTIK DIRA DENAK KAPARE?......................................................................... 254
GIPUZKOA LEHENENGO GLOBALIZAZIOAN (XVI.-XVIII. mendeak) .......... 269
1. GIPUZKOA MAPAN: BALDINTZAPEN KLIMATIKOAK ETA “MUGAKO”
KOKAPENA....................................................................................................................... 272
2. POPULAZIOAREN BILAKAERA ............................................................................. 274
2.1. Populazioaren hazkunde eta atzerapen zikloak ........................................... 274
2.2. Emigrazio mugimenduak .................................................................................. 276
7
3. LURRALDEA GOBERNATU: ERAKUNDEAK ETA BESTE BOTERE BATZUK ...278
3.1. Bailarak, kontzejuak, Alkatego nagusiak eta hiribilduak .......................... 278
3.2. Gipuzkoako lurralde antolamendua: Gipuzkoako probintzia .................. 279
3.2.1. Probintzia versus Ahaide Nagusiak ........................................................ 279
3.2.2. Barruko boterearen banaketa eta erreforma saioak ............................... 281
3.2.3. Foru-diskurtsoa........................................................................................... 284
3.3. Gerra intermitenteak, alerta jarraitua ............................................................. 286
3.3.1. Komunitateen Gerra................................................................................... 286
3.3.2. Espainia eta Frantziaren arteko gerrak (XVI.-XVII. mendeak) ........... 288
3.3.3. Ondorengotza Gerra .................................................................................. 290
3.3.4. XVIII. mendeko beste gerrate batzuk ...................................................... 291
4. JARDUERA ANIZTASUNAREN ETA ESPEZIALIZAZIOAREN ARTEAN .... 294
4.1. Lurra, basoa eta haien dohainak ...................................................................... 294
4.2. Ura, itsasoa eta haren altxorrak agerian .......................................................... 297
4.3. Merkataritza sistema pribilegiatua.................................................................. 300
4.4. Burdinaren industriak edo Gipuzkoako urrea? ............................................ 305
5. GIZARTE POLARIZAZIO HANDIAGO BATERANTZ ...................................... 310
5.1. Pribilegioaren eta gizarte korporatibismoaren artean ................................. 310
5.2. Gatazkak eta errebolta sozialak ....................................................................... 313
5.2.1. Atzerritarrak eta odol garbitasuna........................................................... 313
5.2.2. Matxinadak.................................................................................................. 315
6. KULTURA, PENTSAMENDUA, ERLIJIOA ............................................................ 319
6.1. Erlijio eta beste sinesmen batzuk .................................................................... 319
6.1.1. Erlijio erakundeak eta erlijiotasun herrikoiaren agerpenak ................. 319
6.1.2. Inkisizioa eta sorginkeria .......................................................................... 321
6.2. Hezkuntza, kultura eta gizartea ....................................................................... 323
6.3. Ilustrazioa: Euskalerriaren Adiskideen Elkartea eta Bergarako Errege Mintegia....326
GIPUZKOA ETA XIX. MENDE LUZEA (1794-1914) ................................................. 357
1. DENA ALDATU ZUEN GERRA BAT ....................................................................... 359
2. NAZIOEN ABERASTASUNA, PROBINTZIAREN ABERASTASUNA. GIPUZKAKO
EKONOMIA XIX. MENDEAN. ARO BERRI BATEN ZIMENDUAK.................................363
2.1. Gipuzkoako industrializazioaren jauzi handia aurrerantz (1800-1840) ... 365
2.2. Gipuzkoako ekonomia industrialaren kontsolidazioa Gipuzkoan (1840-1876) ..370
2.3. Ondorio arrakastatsua? 1876tik 1914ra bitarteko Gipuzkoako Ekonomia373
8
3. IRAULTZA, GERRA ETA PARLAMENTUA. POLITIKA GIPUZKOAN XIX.
MENDEAN ZEHAR ......................................................................................................... 377
3.1. Gerra Napoleonikoak (1807-1815) .................................................................... 377
3.2. Hirurteko liberalaren erregimena Gipuzkoan eta haren amaiera “Gerra
Konstituzionalean” (1820-1823) ............................................................................... 382
3.3. Ondorio itzuri ezina: Zorigaiztoko hamarkada eta Lehenengo Gerra
Karlista (1823-1833, 1833-1839) ................................................................................. 385
3.4. Gipuzkoa eta iraultzen aroa (1848-1868) ......................................................... 388
3.5. Azken gerra bat bake luze baterako: Bigarren Gerrate Karlista (1872-1876)
eta haren ondoko horizonte politikoa Gipuzkoan XX. mendera arte .............. 391
4. GIPUZKOA EIFFEL ETA VERNEREN GARAIAKO EUROPAN. ZIENTZIA ETA
KULTURA AURRERAPEN HANDIKO GARAIAN ................................................. 394
4.1. Peñalorida kondearen oinordetza. Ideien inportazioa edo esportazioa?
Elitearen kultura eta kultura herrikoia 1800etik 1855era ................................... 394
4.2. Zientzia, elitearen kultura eta kultura herrikoia Gipuzkoan,
Erromantizismoaren eta Lehenengo Gerrate Mundialaren artean (1855-1914)397
GIPUZKOA XX. MENDEAN. MODERNIZAZIOTIK HIRIBURUTZA
KULTURALERA (1876-2016)........................................................................................... 423
1. MODERNIZAZIOA ETA FORALTASUNA ............................................................ 425
1.1. Modernizazioa, industrializazioa eta aldaketa soziala ................................ 426
1.2. Bizitza politikoa Errestaurazioan ..................................................................... 432
2. MENDEKO KRISI LUZEA (1923-1930) .................................................................... 436
2.1. Donostiako Itunetik II. Errepublikara ............................................................ 436
2.2. Erregimen berriaren erronkak .......................................................................... 438
2.3. Autonomiaren autua ........................................................................................... 442
2.4. Ekaitza ate joka .................................................................................................... 448
3. BIZIKIDETZAREN HAUSTURA (1936KO UZTAILA-URRIA).......................... 450
3.1. Iraultza garaiak .................................................................................................... 453
3.2. Berrogeita hamabost egun Gipuzkoan ........................................................... 456
4. GALDUTAKO GARAIA. FRANKISMOA GIPUZKOAN (1939-1975) .............. 460
4.1. “Bakea lehertu da”. Lehenengo frankismoa Gipuzkoan ............................ 463
4.2. Immigrazioa, modernizazioa eta garapena .................................................... 466
4.3. Francoren alde eta Francoren kontra ............................................................... 470
9
5. INDARKERIAREN ESPIRALA. TRANTSIZIOA ETA DEMOKRAZIA........... 473
6. BAKEA ETA EUROPAKO KULTURA HIRIBURUA (2010-2016).
ETORKIZUNAREN ERRONKAK ................................................................................ 482
DOHAINTZA-EMAILE ZERRENDA........................................................................... 496
10
HITZAURREA
Gipuzkoa, historian zehar, gune estrategikoa izan da Europako iparra eta hegoa
eta Pirinioen bi aldeak harremanetan jartzeko orduan. Horrek bide eman die
GHQERUD DVNRDQ NRQWDNWX OX]HHL HWD WUXNHDUL DOGHUGL DVNRWDQ GHPRJUDÀDQ
kulturan, politikan eta ekonomian, bai Europako mendebaldearekin, bai area
mediterraneoarekin.
Gipuzkoa itsasoari begira garatu den lurralde bat ere bada, eta horrek erraztu
du gizarte eta ekonomia gipuzkoarrak ekonomia globalizatu baten markoan
egituratzea, non probintziak eta haren biztanleek paper nabarmena jokatu
duten. Lehenengo industrializazioarekin hori guztia aldatu zen, eta, gaur egun,
Gipuzkoako idiosinkrasia eta identitatea –folkloreaz mintzatu ez arren– lotuta
agertzen dira baserriarekin eta nekazaritza munduarekin.
Edonola ere, Gipuzkoak, bere historian zehar, eta haren biztanleek, une oro, jakin
dute modernitatearekin bat eginez aurrerantz begiratzen, eta ez diete sekula
bizkarra eman beste lurralde batzuetatik zetozen joerei. Gipuzkoako gizartea
eta historia kontraesanez josia egon da, baina bere berezitasunak gordetzen
jakin du betiere.
Gipuzkoarrek beren historiaz duten ezagutza nahikoa azalekoa da; hori dela
eta, Miguel de Aranburu historialarien elkarteak ikusi du hausnarrerako
premia zegoela gure herrialdeko historiaz eta azken hiruzpalau hamarkadetan
ekoitzitako jakintzak bildu eta sintetizatu beharra zegoela.
Kutxan, oso gogobetetzen gaitu hau bezalako argitalpenei laguntzeak, zer ginen
eta zer garen gogorarazten baitigu. Gure gizartearen aberastasunari laguntzeko
beste modu bat da. Kutxaren Gizarte Lanaren kultura-jarduera animatzen dituen
printzipioetako bat parte-hartze nabaria izatea da honelako ekimenetan, pertsona
gisa gu hobeak egiten gaituztenak, baita ere ongizate-maila, aurrerabidea eta
gure gizartearen garapena areagotzen laguntzen dutenak. Izan ere, liburuak
editatzea eragile kultural engaiatu batek gizarteari egin diezaiokeen ekarpen
nagusietako bat da, kultura aldetik, orain eta geroko ondare gisa.
Liburu honek berekin dakarren historia eta kultura goren mailako kontribuzio
kulturalak dira. Eta kultura hori eskurarazi nahi diegu gizon-emakume
gipuzkoar guztiei.
KUTXA FUNDAZIOA
11
HISTORIA METAKETA GISA
2016ko udaberrian, Gipuzkoako Foru Aldundiaren Kultura Departamentuak
0(7$DELDUD]L]XHQELGHEHUULDNJDUDW]HNRHWDSURLHNWXNXOWXUDODNÀQDQW]DW]HNR
mikromezenasgoko programa. Ekimen berritzaile guztiek bezalaxe, bere
lehenengo pausoek galdera ugari ekarri zituzten berekin. Emaitzen gaineko
itxaropenak ilusioz lagunduta zetozen, baina ziurgabetasunez beteta ere bai.
Ondo oinarritutako proiektuak lortzea eta hiritarrak haien aukeraketan eta
ÀQDQW]DNHWDQLQSOLNDW]HNRJDLL]DWHDHUURQNDKDQGLDN]LUHQ
Aurkezturiko egitasmoen artean, batek arreta eman zuen berehala, “Miguel de
Aranburu” Gipuzkoako Historialarien Elkartearena, hain zuzen, hots, lantzea
eta argitaratzea Gipuzkoako Historiari buruzko eskuliburu bat. Helburua
lurraldearen historiaren sintesi bat publiko zabalari iristea zen. Hura guztia izaera
didaktiko eta dibulgatzailearekin egina, baina zorroztasun akademikoarekin
ere bai. Proposamena nabarmentzen zen, eskuarki eremu akademikoekin
loturiko ekinbidea izanik, herritar guztien interesa piztea eta laguntza lortzea
eskatzen zituen mikromezenasgoko programa baten esparruan landu zelako.
Planteamendua ausarta benetan, eta Gipuzkoako Historia helmuga gisa jartzeko
haren sustatzaileen erabakimenaz mintzo da.
“Miguel de Aranburu” Gipuzkoako Historialarien Elkartearen ekimenak lortu
zituen, lehen unetik, komunikabideen arreta eta gipuzkoar askoren berehalako
sostengua, ekarpenekin laguntzen hasi baitziren proiektua abiatu bezain laster.
Gipuzkoako Foru Aldundiak –bere konpromisoari engaiatua– beste hainbeste
egin zuen, eta hasierako ziurgabetasuna egitate bihurtu zen. Horren guztiaren
ondorioz, “Gipuzkoako Historia” hau argitaratu da. Egindako lanari esker,
gipuzkoarrok hobeto ezagutuko dugu gure ibilbidea, eta gure historiako
protagonistak. Ikuspegi inpartzial eta egiatia bat izatea, gure iraganari buruz,
IXQWVH]NRRLQDUULDGDHWRUNL]XQDNRQÀDQW]D]DXUSHJLUDW]HNRHWDD]SLPDUUDW]HQ
du helmuga kultural gisa gure historiaren ezagutza zabaltzearen garrantzia.
Denis Itxaso
Kultura diputatua
13
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
SARRERA
Oraingo Gipuzkoa prozesu baten emaitza da, izan ere, ez zuen, gaur egun
ezagutzen dugun moduan, 1845era arte lurralde-osotasuna erdietsi, behin
Oñatiko Jaurerria probintziara batu ondoren, Espainiako koroaren probintziaantolamendua ezarri zenean. Gipuzkoa, historian zehar, gune estrategikoa
izan da Europako iparra eta hegoa eta Pirinioen bi aldeak harremanetan
jartzeko orduan. Horrek lagundu du Europako mendebaldearekin eta zona
mediterraneoarekin kontaktu oparoa eta populazioen eragin kulturalen,
politikoen eta ekonomikoen elkartruke etengabeen garapena –isolamenduaren
ideia gorabehera XIX. mendetik –Nunquam Superata– leloaren bidez (ustez
inoiz ez konkistatuta, inoiz ez okupatuta edo beste herri batzuek edo arrazek
menderatua) garatu zena–.
Historiaurrean zehar ikus daitezke herri eta kultura indoeuroparren etorrera eta
ohiko merkataritza-harremanak: suharriarena, geroago zeramika eta ehorzteohitura berrien helduera. Zientzia arkeologikoaren abantzamenduari esker, ustez
sendotuta zeuden ideiak bertan behera utzi behar izan dira, eta askotan erabilitako
klixe batzuk, hala nola Euskal Herriaren isolamendua, haren populazioaren
kontserbadurismoa edo Mediterraneo isurialdeko despopulazioa –izotzaroetan– zaharkiturik gelditu dira. Gipuzkoa aldi horretan gertatu ziren prozesu
historiko nagusietatik aparte egon ez ezik, guztiz murgilduta egon zen haietan.
Antzinatean, Erromaren hedadurak mesede egin zion Gipuzkoari, eta inperioaren
eredu administratibo, ekonomiko, kultural eta erlijiosoak hartzeak onura ekarri
zion, sartu baitzen lehenengo aldiz historian konektibitate globalaren bokazio
zuen politikoki sorrarazitako sare batean. Erdi arotik, gurutze-bidea izateaz gain,
lurraldea Europako iparraldearen eta hegoaldearen arteko zubi ere izan zen: Santio
bidetik hurbil egoteak mugako lurralde bilakatu zuen, lehenengo Gaztela eta
Iruñea-Nafarroaren erresumen artean oszilatuz; geroago, Gaztelako, Nafarroako
eta 1453ra arte Gaskoinan eta Guienan presente egon ziren Ingalaterrako erregeen
interesen artean eta, azkenik, Gaztela-Aragoiko eta Frantziako koroen artean.
Errege Katolikoen erregetzaz gero Gaztelako eta Aragoiko koroaren programa
inperialean murgilduta, Gipuzkoa egitasmo horren aldezkari nabarmena izan
15
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
zen, gizonak, marinelak, armak, itsasontziak, egurra eta burdina ekarriz. Rol
estrategiko horrek zenbait pribilegio garrantzitsu ekarri zizkion probintziari
ondorio gisa, zeinak gorde egin ziren foruak deuseztatu arte 1876an. Hain zuzen,
horregatik, hots, foru eskubide horiek babestearren, erakunde gipuzkoarrek eta
haren defendatzaileek mugako diskurtso bat landu zuten, zeinaren enuntziatua
oinarritzen baitzen lurraldearen balizko pobrezia endemiko baten gainean –
kontuan hartuta orduko aberastasunaren adierazle edo erakusleek nekazaritza
mediterraneoaren trilogian funts hartzen zutela: zerealak, mahastiak eta
olibondoak– zuena ondorio gisa hornidura asko kanpotik ekarri beharra, eta,
noski, horretarako merkataritza-askatasuna derrigorrezkoa zen. Askatasun hori
gabe lurraldea despopulatu eta babesik gabe geldituko zen, ez zelako soldadurik
egongo koroaren etsaietatik probintzia defendatzeko.
Gipuzkoa izan da XI. mendetik, ez bada lehenagotik, itsasora begira bizi izan
den lurralde bat. Erdi arotik, eta batez ere Amerikaren aurkikuntzatik, gizarte eta
ekonomia gipuzkoarrak mundu ekonomia globalizatu baten inguruan egituratu
ziren, zeinean biztanleek paper garrantzitsua jokatu zuten. Lurralde gipuzkoar
guztiak, eta ez bakarrik kostaldeak, bideratzen zituen jarduerak ontzigintza eta
merkataritza sektoreen beharren arabera: Ternuara edo Amerikara bidaiatzen
zuten tripulazioen artean Gipuzkoako barrualdeko pertsonak aurkitzen
dira Debako, Urolako edo Oriako haranetakoak; Donostia aldean ekoitzitako
sagardoak eta Mutrikuko, Getariako edo Hondarribiko txakolinak indarra
ematen zieten euskal burdina eramaten zuten edo Ingalaterrako, Flandriako
edo Frantziako merkatuetara Gaztelako artilea eramaten zuten marinelei; Aiako
belardietan bildutako artoak edo Azpeitian jasotako zerealak Caracaseko Errege
Konpainiako itsasontziak hornitzen zituzten; ereindako, landutako eta baserri
gipuzkoarretan ehundutako lihoak janzten zituen Donostiako, Tolosako edo
Bergarako merkatariak; Aizkorriko edo Aralarko mendilerroetan bazkatzen zen
ganaduaren larruak, Tolosan edo Oiartzunen ondua, likidoak garraiatzeko balio
zuten zagiak egiteko erabiltzen ziren; probintzia guztiko basoek zura ematen
zuten itsasontzigintzarako eta oholetarako balea-koipearentzako kupelak
egiteko, iltzeak probintziako burdinoletan fabrikatzeko, egurra etxeko suak
berotzeko edota Leintz-Gatzagatako dorletan gatza lortzeko... Horiek guztiek
probintziako bihotzari bizia eta ponpatze-indarra ematen zizkioten.
Hala ere, industrializazioa heltzearekin batera, batez ere siderurgia astunean
oinarritua, paper-fabrikekin eta ekonomia nekazaritzan oinarrituago egotearekin,
Gipuzkoa itsasoari gibela ematen hasi zitzaion, nahiz eta itsasbazterreko
arrantzak eutsi dion, ozta-ozta eta era partzialean, haren garrantziari. Gipuzkoa
itsas lurraldea izan zen, Itsasaldeko Gipuzkoa, zeinaren arrasto monumental
gutxi gelditu diren. Okerrago izan da, ordea, errealitate horren ahanztura
kolektiboa, itsasbazterreko herriak alde batera utzita –batzuetan herri horiek
16
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
ere– gure historiaren zati horri bizkarra emanez bizi gara. Izan ere, gaur egun,
Gipuzkoako identitatea eta idiosinkrasia, gipuzkoarraren esentzia, are folklorea
ere, nekazaritzari eta baserriari ageri dira loturik, hemeretzigarren mendeko
folklore hori sortu zenean –ideologia esentzialista eta identitate-sentimenduz
betea– hori baitzen nagusitzen zen mundua, eta itsasoari loturikoa, aldiz,
gainbeheran zihoan.
Edonola ere, Gipuzkoak, bere historian zehar, eta haren biztanleek, une oro jakin
dute modernitatearekin bat eginez aurrerantz begiratzen, eta ez diete sekula uko
egin beste lurralde batzuetatik zetozen joerei. Gipuzkoakoa kontraesanez beteriko
historia eta gizartea izan da, barneko liskar eta anaien arteko gerraz josia, baina
bere singularitateak jakin du babesten, bertakoa ez denaren aurrean. Lehenengo
foruak izan ziren, gero estatu espainiarraren barruan EAEko foru-sistema.
Nahiko gainazalekoa da gipuzkoarrek beren historiari buruz duten ezaguera,
mito zaharkituz betea, elezaharretako irudi topiko askorekin –irrealak eta
erromantikoak– errealitateari erantzuten ez diotenak (“Miguel de Aranburu”
Gipuzkoako Historialarien Elkarteak egiaztatu duenez 2010ean agertu zenez
gero). Elkartea, hain zuzen, historialari profesional eta historian lizentziatu
batzuen ekimenez jaio zen, Deustuko Unibertsitateko Donostiako Egoitza
(EUTG) desagertu ondoren, batu eta erabaki zutenak Gipuzkoako Historia
bultzatzea, zabaltzea eta ikertzea. Zortzi urte igarotakoan, elkarteko kideek
hausnartu eta erabaki zuten bide berriak urratu ahal izateko beharrezkoa
zela gure historiari buruzko ezagutzen sintesi bat egitea, azken hiru edo lau
hamarkadekin egin diren aurrerapenekin.
Hori burutzeko, ezinbestekoa izan dira Kutxa Fundazioaren eta Gipuzkoako Foru
Aldundiko kultura departamentuaren laguntzak. Azkenekoari esker, crowdfunding
NDQSDLQD EDW KDVL ]HQ REUD KRQHQ HGL]LRD ÀQDQW]DW]HNR +RUUHN DKDOELGHWX
GXHXVNDUULÀQDQW]DULRDORUW]HDSURLHNWXKDXHJLWHNREDLWDHUHKHUULWDUUHQHWD
Gipuzkoako biztanleen sostengua lortzea, aipatutako erakundeenari batuta.
Horien guztien laguntzarik eta partaidetzarik gabe lan hau ez zen egingo, eta
guztiei helarazi nahi diegu gure esker on eta zintzoa. “Miguel de Aranburu”
Gipuzkoako Historialarien Elkartean zera nahi dugu: Gipuzkoako Historiako
Sintesi hau izan dadila omenaldi eder bat gipuzkoar (bai gizon-emakume
entzutetsuak izan direnak baina baita herritar soilak ere bai) guztientzat, zeinak
haien probintziaren sorreraren une beretik ari diren gure lurraldea altxatzen eta
haren historia eraikitzen. Ezagutu beharreko historia bat, eraits nahi baditugu
mito faltsu zaharkituak . Historia hau gipuzkoar guztientzat da, haren lurraldeko
gizon-emakume guztientzat, eduki dezaten haien historiaren gure ondare
immaterialaren jakintza hobea, nahiz eta modu oinarrizko eta sintetikoan,
probetxugarri izango baita hori gure historia zabaltzeko.
17
HISTORIAURREKO ITZALETIK HISTORIAREN
HASTAPENERA GIPUZKOAN
José Antonio Mujika Alustiza
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
HISTORIAURREKO ITZALETIK HISTORIAREN
HASTAPENERA GIPUZKOAN
José Antonio Mujika Alustiza
1. SARRERA
Historiaurreko iraganari buruzko ikerketa prozesu dinamikoa da. Ezagutzek
oinarri ezegonkorra dute, informazioa murritza delako eta desiguala: hainbat
tokitan ez dago ia aztarnategirik, eta aro batzuei buruz informazio gutxi dago.
Gainera, zientzia aplikatuek mugak dituzte materialak eta haien testuinguru
arkeologikoak berreskuratu eta ikertzeko. Lan asko egin beharko litzateke
aztarnategi berriak aurkitu eta kontserbatzeko, batez ere hirigintza frenetikoko
hamarkada batzuen ondoren; eta neurri aproposen beharra agerikoa da.
Zientzietako zenbait alderditan egin diren aurrerakuntzek (datazio-metodoetan:
azeleratzailezko masa-espektrometria bidezkoa (AME), etab.; analisi
SDOHRDQELHQWDODNÀVLNRNLPLNRDNJHRORJLNRDN ²HWDKDLHQDSOLND]LRDND]WDUQD
DUNHRORJLNRHL² LW[XUD] ÀQNDWXDN ]HXGHQ LGHLDN HWD RVR NOL[H KHGDWXDN KDXWVL
dituzte, hala nola Euskal Herriko isolamenduarena eta haren populazioaren
kontserbadorismoarena,
edo
isuri
mediterraneoaren
populazioaren
hutsunearena aro glaziarretan.
Kultura desberdinen ezagutza oinarrizkoa dugu oraindik eta ikuspegi
partziala. Informazioa kobazuloetako kokaguneetan jaso da, aire zabaleko
bizitokiak gehiago izango ziren arren: baliabide naturalez ongi hornitutako
inguruek derrigorrean egon behar zuten populatuta. Kanpoko aztarnategien
”ikusezintasunak” –arrazoi humano zein naturalengatiko kontserbaziozailtasunak direla eta– ideia guztiz eztabaidagarriak sorrarazi ditu –erratuak
ez esatearren–: euskal lurraldea oso berandu gehitu zela ekonomia ekoizlera,
harenetako eta behe aldeetako despopulazioa, eta abar. Azken hamarkadetako
ikerketek erakusten dute lurraldea, lehen eta egun, ibilbide dinamikoen
21
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
(denboran aldakorrak) bidegurutzea izan zela eta dela (kontinentekoak,
penintsulakoak, eta itsasotikoak historiaurre berrienean), eta bertara iritsi
eta bertatik hedatzen direla, abiada azkarragoz edo motelagoz, populazioak,
aurrerakuntza tekniko eta ekonomikoak, eta abar, betiere zehaztu beharrekoak
D]WDUQDWHJLEDNRLW]DUHQNRNDSHQJHRJUDÀNRDUHQDUDEHUD(XVNDO+HUULRVRDQHWD
gure azterlanean, bereziki, Gipuzkoan. Bestaldetik, ibilbide sekundarioek, ibai
arroetatik edo mendikateetan zehar, lurraldeko biztanleak banatu, artikulatu,
homogeneizatu eta kohesionatzeko helburua zuten.
2. BEHE ETA ERDI PALEOLITOAREN LEHENENGO BIZTANLEAK
Euskal Herriko populazio zaharrenaren ezagutza murritza da oso, bereziki
plubiometria handiko aldean. Susmatu dezakegu ezen, Atapuercan (Burgos)
gorde badira milioi urte baino gehiago dituzten giza eta industria aztarnak,
orduko gizaki horren senideak bizi zitezkeela Gipuzkoako lurraldean ere,
eta hipotesi hori sostengatu daiteke hurrengo 800.000 urteetarako ere, Homo
antecessor eta H. heidelbergensisa bizi ziren garairako, hain zuzen. Baina garai
hain urrutikoetako aztarnak topatzea bakarrik da gertagarri salbuespenezko
baldintza batzuek kontserbazioa eta aurkikuntzak ahalbidetu dituztenean.
Behe eta Erdi Paleolitoaren ingurumenaren eta ekosistemen eboluzioa
EHUUHUDLNLW]HD PRGX ]HKDW]H] H] GD HJXQ ELGHUDJDUULD DUH PDLOD JHRJUDÀNR
KDQGLDJRDN KDUWXWD HUH HVWUDWLJUDÀD MDUUDLWX HWD RQGR HJLD]WDWXULNR JXW[L
dagoelako; arrasto apurren kontserbazio-egoera oso txarra da, gainera; eta dataziosistemek mugak dituzte. Gaur egun, badira oraindik erabateko erantzunik ez
duten hainbat galdera, hala nola aztarna industrialen kronologia zehatza, tresna
horiek fabrikatu zuen gizakiaren ezaugarriak, eta abar. Batzuetan, isolatutako
aurkikuntzek egoera hori azaleratzeko balio dute, baita ingurumenaren aldaketa
sakonen berri izateko ere: esate baterako, klima beroetako (glaziazio arteko
aldietako) animalien aurkikuntza, hala nola Lezetxiki IIko makakoa (Macaca
sylvanus), Olaztiko Koskobiloko harrobiko hipopotamoa (Hippopotamus maior),
Xabiagako -Miarritze-1, errinozeroa (Dicerorhinus etruscus), Txomineneako
harrobietan -Martutene- aurkitutako elefante (Paleoloxodon antiquus) baten
hagina. Gero, zona horretan bertan, klima hotzeko –Jesus Altunak zehaztu
duenez– mamut baten hagin bat aurkitu da.
Behe Paleolitoari egozteko moduko aztarnak (>130.000 urte) aire zabaleko
aztarnategitakoak dira batzuk (Irikaitz –Zestoa–, Azpeitia eta Jaizkibel, Iruñeko
arroa, Urbasa, Lapurdi, etab.), eta beste batzuk kobazuloetakoak: Deba garaian
(Lezetxiki, Lezetxiki II eta Artazu II) eta Urolako erdiko arrokoan aurkituak
(Armaileta eta Ikeitz -Errezil- eta Astigarraga -Deba-)2.
22
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
6HNXHQW]LD HVWUDWLJUDÀNR VHQGR HWD NRQSOH[XD DW]HPDWHQ GHQ D]WDUQDWHJL
bakarra Lezetxiki da, Arrasaten. Lehenengo indusketa 1956tik 1968ra burutu
zen, Barandiaranen zuzendaritza pean, Fernandez Medranoren, Altunaren eta
beste batzuen laguntzaz. 1996tik, Arrizabalagak eta Iriartek induskaturiko area
KDQGLDJRWX HWD VHNXHQW]LD HVWUDWLJUDÀNRDQ HWD D]WDUQHQ D]WHUNHWDQ VDNRQGX
dute3.
,QGXVNHWHWDNROHKHQHQJRIDVHDQ]D]SLPDLODHPDQNRULGHQWLÀNDWX]LUHQ ,9,,
zeinetatik goiko biak Goi Paleolitoari eta gainerakoak (III-VII) Moustier aldiari
zegozkion. Barandiaranen lehenengo proposamen horren ondoren, beste
ikertzaile batzuek (Laplace, Merino, etab.) esleipen kronologikoa zehatu zuten
III. eta IV. mailak hasierako Goi Paleolitoan kokatuz –proto Aurignac aldian
eta Aurignac aldian–. 1990eko hamarkadan, azterketa palinologikoek eta
industriakoek informazio berria eman zuten, eta Baldeonek honako sekuentzia
klimatiko eta kulturala planteatu zuen, behetik gora: VII. maila Riss glaziazioari
dagokio (Moustier tipikoa); VI.a Riss-Würm interglaziarrari (Moustier
tipikoa); V.a Aitzin Würmari (Moustier tipikoa, horzdunetan aberatsa); IV.a
Aitzin Würmari (Moustier Charentearra); III.ean, susmoa hartzen dio aztarna
moustierren nahasteari II. mailako beste batzuekin4.
Geroago datazio saio berriak egin dira: uranio-seriak, ESR, etab. Emaitzak,
ordea, ez dira guztiz gogobetegarriak izan, eta horrek frogatu ditu zailtasunak.
Proposatu da VI. maila MIS/OIS 5 hasierari dagokiola (interestadiala, 130.00080.000), Erdi eta Goi Pleistozenaren arteko kontaktuarekin bat etorriz, eta
badirudi VII.a sartzen dela MIS/OIS 6an (estadiala, 186.000-130.000), edo are
MIS/OIS 7an (interestadiala, 240.000-180.000)5. 1964an, VII. mailaren oinarrian
eta Leibar kobako -Lezetxiki II- sarreraburuan 35 urte inguruko emakume baten
besahezur bat topatu zen, moustierraren aurrekoa, Atapuercako Hezurren
Osineko hominido batzuen ezaugarri berdintsuak dituena, Erdi Pleistozenokoak.
Uranio-serieek 164.000±9.000 urteko datazioa eman dute6.
Lezetxikiko maila sakonenen garaikideak izan zitezkeen Artazu II - 220.000tik
120.000ra arteko datazioarekin-, Astigarraga eta aire zabaleko Irikaitzeko (Zestoa)
bizilekua Urolako ibilgunean, zeinaren kronologia ezartzeko dagoen oraindik
(Eemiarra edo Holsteiniarra). Irikaitzen aztarna paleontologirik ez dagoen
arren, aire zabalekoetan ohiko den legez, badu interesik konbustioz ikazturiko
begetalen zati zurkaren bilduma aberatsa duelako. Aldiz, induskaturiko
kobetan, egur-ikatzak oso urriak dira, giza agerpena esporadiko eta laburra
baitzen, frogatzen dena haragijaleen proportzio handiarengatik, gizakiak
manipulaturiko hezurren proportzio txikiarengatik (erreak, haragia kentzeko
mozketez, kolpatuak, etab.) eta industria gutxi eta monotonoarengatik7.
23
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
1a eta 1b Irudiak.
/H]HW[LNLNRHVWUDWLJUDÀDHWD.RUQSUREVWHWD5DWHQDUDEHUDNRHEROX]LRSDOHRNOLPDWLNRD
Iturria: Altuna, 1972: 137 eta hurrengoak
24
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
25
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
Monica Ruizek Irikaitzeko ikatzen ikerketarekin8 erakutsi du taxon-aldaera
handia dagoela, beraz, ondoriozta daiteke su asko piztu zirela. Espezie nagusia
haritza da, eta ondoren: astigarra, haltza, urkia, pago-lizarra, zuhandorra,
hurritza –perikarporen bat ere-, lizarra, sahatsa, zumarra, etab. Bada giza
taldeentzat fruituak (ezkurra, hurrak) elikagai garrantzitsua izan ziren zuhaitzespezierik. Azpimarragarria da pinurik ez egotea –sarritan agertzen dena
Paleolito guztiko espektro polinikoetan–, eta pago-lizarra egotea, gaur egun
Gipuzkoa guztian agertzen ez den espeziea hain zuzen, zeinaren aztarnak
Anzarango –Irun– metaketan (ziur aski eemiarra) azaldu ziren.
Behe Paleolitoko eta Moustier aldiko faunari dagozkion espezie gehienek ez
dute giza jarduerarekin harreman zuzenik Lezetxikin. Halaxe da VII. mailan,
non ez den topatu dozena bat objektu industrial baino gehiago. Bertan hartza
-Ursus spelaeus deningeri- da espezie nagusia: % 92, ondoren otsoa -Canis lupus-,
haitzuloetako lehoia -Panthera spelaea-, etab. Belarjaleak % 6 baino ez dira: bisontea
eta/edo uroa, errinozeroa (Dicerorhinus mercki edo D. hemitoechus), basurdea
(Sus scrofa) eta orkatza (Capreolus capreolus) –azkenak klima epeleko espezieak–.
Gainjartzen zaizkion mailetan (VI eta V) belarjale gehiago agertzen dira (% 20),
gizakiaren agerpenarekin batera9, eta gehien agertzen dena bisonte/uroa da,
jarraian oreina, sarrioa, megazeroa, etab. Leize-hartza -baina, ez deningeria- da
espezie nagusia (% 60-70), haragijaleak ez dira % 10 baino gehiago -Panthera
pardus, Panthera spelaea, Felis lynx-. IV.ean, hartzaren ehunekoa jaisten da (%
25eraino), eta oreinaren portzentajea (% 20), sarrioarena (% 12), bobidoarena
handiarena (% 8), eta abar igotzen dira.
Behe Paleolitoko mailetan atzemandako industriak haitz gogorren erabilera
GXEHUHL]JDUUL EXONDQLWDNRÀWDNOLPRQLWDNNXDUW]RDNHWDE PDL]LEDLHWDNR
ubideetan jasotakoak. Silexa edo suharria oso urria da. Tresna-motak errekarri
landuak, horzdunak, alboko karrakagailuak dira, etab. Erdi Paleolitoaren
barruko Moustier aldiko kultura (130.000-40.000) garatu zen, irudikaturik
dagoena Amaldan -Zestoa-, Zerratun -Mutriku-, Astigarragan, eta Lezetxikin
(VI, V, IV eta IIIb mailak). Data horietan silexaren erabilera handituz doala
antzematen da progresiboki, zenbait kasutan oso bereizgarriak diren tresnak
lantzeko (punta mousteriarrak, karrakagailuak, horzdunak, arrakalagailuak
edo aihotzak –hachereaux–), levallois teknikaren garapena eta euskarri laminarren
proportzioaren handiagotze txiki bat ere ikusten dira (modernitate zeinutzat har
daitekeena). Azkenak suharri zatiak dira, luzera zabalera bi halakoa dutenak
gutxienez, zeinen fabrikazioak eskatzen duen Goi Paleolitoan orokortu ziren
lanketa teknika zehatz batzuk menderatzea.
Hezur-industria ez zegoen estandarizatuta, eta hezur-ezpalen edo zati anatomiko
(apurtzen zirenak zulatzeko, etab.) gutxi-asko handien erabilerara murrizturik
26
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
zegoen. Ustezko tresnen sinpletasunak asko zailtzen du “fabrikazioaren” eta
erabileraren arrastoak topatzea eta bereiztea modu naturalez sortutakoetatik
(animaliek, etab.) edo kontsumoak eragindako lanketetatik (mozketak, kolpeak,
urraketak, etab.). Ohiko tresna bakarrak ukigailu-konprimigailuak dira: hezur
ezpal luzexkak, erabiltzen zirenak suharri-printzak moldatuz karrakagailu
bihurtzeko, adibidez.
Aipaturiko aztarnategien artean, Amaldako kobako sekuentzian Moustier maila
tipikoa topatu da, baldintza klimatiko hotzean (Würm I, agian) metatu zena, non
industria nagusia karrakagailuak ziren eta ondoren horzdunak, etab. Badago
aurpegibikoren bat eta aihotz edo arrakalatzailerik ere. Faunan, sekuentzia
HVWUDWLJUDÀNR JX]WLDQ EH]DOD VDUULRD GD QDJXVL ]LXU DVNR HVSH]LH KRUUHQW]DW
toki egokia zelako (% 55, 16 delarik azaltzen den gutxieneko kopurua), ondoren
oreina (% 15, bost animalia), basahuntz piriniotar eta Bovini -uro edo bisontea(% 6), etab. Haragijaleen ehunekoa txikia da (% 10) Lezetxikirekin konparatuta,
eta, beraz, ondorioztatu dezakegu gizakiak ekarritako belarjaleen fauna nagusia
dela. Arrainak ere kontsumitzen ziren (izokina, amuarraina) eta moluskuak10.
Bukatzeko, Zerratuko sekuentzia mousteriarra azpimarratu behar da, Saenz
de Buruagaren zuzendaritza pean induskatua. Aztarnategiko okupazio
berriena 40.000 BP inguruan gertaturiko hozte klimatikoarekin jarri behar da
harremanetan; haren azpian industria mousteriarra dago, aurpegibikoekin, eta
beste fazies bat piriniar-kantabriarra, aihotzekin11.
Data horietako –duela 40.000 BP– zenbait gertaera garrantzitsu baina gaizki
ezagutzen direnak aipatu behar ditugu. Alde batetik, neanderthalensisaren
desagertzearen gaia dago, eta Homo sapiensaren agerpenarena, eta bien arteko
harremanaren kontua, baita ere neanderthalen gaitasun kognitiboak (sinbolikoak,
artistikoak, jokaera erritualak, etab.) ezaugarritzearen arazoa. Horiek guztiak
ikertzaileen arteko eztabaidagai dira, frogak ez baitira inola ere erabatekoak.
Zentzu horretan, oso kontuan izatekoa da jarraian aipatuko dugun kasua.
Lezetxikiko lehenengo kanpainetan, IV. mailaren goiko partearen eta III.
mailaren oinarriaren artean, neanderthalen hortzak aurkitu ziren, hain zuzen
hagin taurodontiko bat –espezie honen ezaugarri anatomiko nahiko arrunta–
eta aurreko hagin bat. Maila horiek atribuzio kulturalaren arazoa planteatzen
dute, data horietan gertatu bide baitzen neanderthalen desagerpena eta Homo
sapiensaren lehen agerpena. Arazoa argituz doa. Izan ere, IVa, IVc eta IIIb
azpimailak –azkena duela 47.000 urtekoa– Moustier aldikoak dira; eta IIIa
dagoeneko Aurignac aldikoa, Labeko koban jasotako informazioren arabera
5.000 urte geroago hasitakoa. Maila mousteriarretan –III. mailaren oinarria eta
IVc azpimaila–, lau maskor zati topatu dira (arreta ematen du Spondylusaren
27
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
2. Irudia.
Amaldako aurpegibikoa eta arrakalatzailea
Iturria: Baldeon, 1990: 82-83
3. Irudia.
Lezetxikiko Moustier aldiko tresna: gezi-puntak eta karraskagailuak
Iturria: Baldeon, 1993
28
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
barietate oso gorri batek), zeinak izan zitezkeen zonako neanderthalen jokaera
sinbolikoaren lehenengo zantzuak12.
3. EHIZTARI BILTZAILEAK AZKEN GLAZIAZIOAN: GOI PALEOLITOA
Goi Paleolitoko natura ingurunea eta kultur eboluzioa, besteak beste, askoz
ezagunagoak dira aurreko aroetakoak baino, ikerturiko eta gordetako aztarnategi
kopurua handiagoa delako, batetik, eta, bestetik, aztarna organikoen (hezurren,
ikatzen) datazio erradiometrikoak nahiko zehatzak direnez, arrastoak denboran
kokatzeko lana errazagoa delako. Azeleratzailezko masa-espektrometria
bidezko datazioak (AME) eta berrikiago ultrairagazketak ahalbidetu dute,
bereizmen hobeaz batera, datatu ahal izatea materia organikoaren kopuru oso
txikiekin (gramo batzuk nahikoa dira), eta horrek hipotesi berriak planteatzeko
aukera eman du. Esate baterako, ikatzez egindako labar-artearen datazioak
egin daitezke. Edonola ere, lehenengo urratsak dira; izan ere, oraingoz bakarrik
atzeman baititzakegu maila bakoitzaren ezaugarri lodienak. Data zehatzagoen
serieak eduki beharko genituzke (indibiduo bakoitzarenak), analisi desberdinak
egiteaz gain (isotopoena, DNArena, etab.), gertagarri egiteko, beste gauza
batzuen artean, mailak sortzeko prozesu korapilatsuetan parte hartzen zuten
ondoz ondoko okupazioei antzematea.
Duela 40.000 urte, Mendebaldeko Europara gizaki berri bat (Homo sapiens)
iritsi zen, neanderthal zaharrarekin hartu-emanetan hasi eta haiekin nahasi
zena. Hala ere, lehenengo kontaktu horren berri eman lezaketen aztarnategien
urritasunak galarazten du jakitea zein izan ziren gizaki tipo berriaren ekarpenak
eta zer, ordea, aurretiko kulturaren eboluzioaren emaitza; edo bien arteko
elkarreraginarena, halakorik izan bazen. Goi Paleolitoan zehar, milaka urte
batzuetan, aldaketa esanguratsuak gertatu ziren kultura materialaren zenbait
arlotan (lanabes litiko eta hezur tresnetan) zein immaterialean, hots, gaitasun
kognitibotan (sinbolikoetan, sinesmen eta jarrera erritualetan, etab.), orain arte
aho batez onartzen ez zirenak neanderthalen kasuan. Eboluzio horien frogak
dira labar-artea eta arte higigarria, edo musika bera, Aurignac aldiko -Hohle
Fels, Geissenklösterle, etab.- eta Gravette aldiko –Isturitz– txirulek (hegazti
hezurrez eginak) frogatzen dutenez.
3.1. Ingurune naturala
Goi Paleolitoko maila globaleko baldintza klimatikoak ezagunak zaizkigu,
gordailu naturalen (izotz-geruza, itsas sedimentuak, -foraminiferoen oskolak-,
lore-hautsak, etab.) azterketatik abiatuta, eta eskualde mailakoak, aldiz, partzialki
baizik kontserbatzen ez diren zenbait gordailu motaren azterketaren bidez:
29
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
Labor. zenb.
BP1 datak
kal. BP2
Aziliarra
9.980±65
11468±138
Azken Madelein.
Beta-366544
12380±60
14589±337
Azken Madelein.
Beta-363977
12380±40
14588±329
GrA-32898
27730±130
32275±261
III. Solutrearra
Ua-11150
18400±215
22025±363
III. Solutrearra
Ua-18463
19715±235
23557±439
III. Solutrearra
Ua-11149
20290±260
24225±388
III. Solutrearra
Ua-11147
20405±260
24339±390
VI (inter.)
Gravettearra
Ua-1917
21130±130
25286±372
VI (inter.)
Gravettearra
Ua-2244
25380±430
30372±551
III (4 azala)
Gravettear berria
Ua-37960
19400±210
23195±359
III (6 azala)
Gravettear berria
Ua-11147
20405±130
24346±320
III (8 azala)
Gravettear berria
Ua-24963
22580±295
27218±521
IV (kanp.)
Gravettearra
Ua-18464
27580±550
32292±483
IV (kanp.)
Gravettearra
Ua-18465
28320±605
32875±621
Va. Gravettearra
Ua-18466
28950±655
33306±650
V. Aurignaciarra
Ua-18468
31000±835
35326±827
Va. Aurignaciarra
Ua-18467
31210±860
35595±949
V maila
Ua-2243
23230±330
27793±556
V maila
I-15208
24910±700
29676±831
Testuingurua. Kultura
Aizkoltxo. Murelaga, et al., 2008; García-Rojas, 2014
Aldatxarren –Mendaro- Sáenz de Buruaga, 2008
Bcami
Gravettearra
Aitzbitarte III. Altuna, 2004; Altuna, et al., 2011
30
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
VI maila
Ua-1917
21130±290
25289±465
VI maila
Ua-2628
23830±345
28751±477
VI maila
Ua-2626
24545±415
29353±646
VI maila
Ua-2627
24635±475
29425±680
VI maila
Ua-2245
24920±410
29782±490
VI maila
Ua-2244
25380±430
30372±551
Altxerri –Aia-. Goiko larruspea. Altuna, 1996, Altuna, et al. 2010; González-Sáinz et al. 2013
Tartso 2
Aurignaciarra
Ua-11145
29940±745
34131±696
Tartso 1
Aurignaciarra
Ua-11144
34195±1235
38905±1684
Hezur errea
34370±280
39725±817
Erdi aldea. VI maila Gravettearra
I- 11664
27400±1100
32048±1041
Erdi aldea. VI maila Gravettearra
I-11665
27400±1000
32056±953
Amalda -Zestoa-. Altuna, et al., 1990
Ekain –Deba-. Altuna, et al., 1984; Altuna, et al., 2012
II maila
Aziliarra
I-11666
9540±210
10853±280
IV maila
Aziliarra
I-9239
9460±185
10772±276
VIb. Azken Madelein.
I-9240
12050±190
14108±335
Arte higigarria: hegaztia. Erdi Madel.
Ua-39108
13862±129
17099±240
12-13 azalak VIIb. Behe Madeleiniarra
I-12020
16510±270
19793±399
14-15 azalak. VIIb oinarria. Behe Madel.
I-12224
16030±240
19213±311
16-17 azalak. VIIc. Behe Madeleiniarra
I-12225
15970±240
19156±293
18-19 azalak. VIId. Behe Madeleiniarra
I-12226
15400±240
18516±380
21 eta 22 az. VIIf. Behe Madeleiniarra
I-12566
16250±250
19462±409
VIII. Gravettearra
I-13005
20900±450
25025±648
31
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
IXb.Aurign.-Perigord.
I-11056
Ermittia –Deba-. Esparza, et al., 1999
Er-11-56. Goi-Azken Madeleiniarra
Ua-4517
12525±115
14838±340
Er-10-70
Erdi Madeleiniarra
Ua-4516
13525±125
16454±433
Er-30-75
Behe Madeleiniarra
Ua-4244
Er-11-85
Erdi Madeleiniarra
Ua-4518
13795±155
16947±277
Er-17-90
Behe Madeleiniarra
Ua-4519
14900±165
18190±273
Er-12-97
Solutrearra
Ua-4243
16890±75
20123±264
Er-21-100
Erdi Madeleiniarra
Ua-4520
13035±95
15917±416
Er-26-125
Solutrearra
Ua-4522
21185±295
2218±364
Er-21-135
Solutrearra
Ua-4521
17725±165
21156±367
Nivel III.8-9 G. Azken Madeleiniarra
I-13439
12310±190
14507±435
IV maila. 7-8 G. Basahuntzak. Antzua
I-13728
15800±230
19028±278
IV maila. 5 F-G. Basahuntzak
I-10819
14570±300
17832±483
V maila. 6-8 H. Behe Madeleiniarra
I-12868
16270±240
19482±408
V maila. 1 gordailua. Behe Madeleiniarra
I-12551
16200±240
19407±390
V maila. 6-7 H-G. Sutegia, Behe Madel.
I-12540
15740±240
18986±287
K-18 C maila. 14.en azala
Beta-233768
11750±60
13632±133
K-36. D maila. 27.en azala
GrN-28798
14380±130
17537±268
K-1. D maila. 29.en azala
Beta 21546
15590±50
18854±201
K-16. F maila. 34.en azala
Beta -233767
18210±90
21924±336
15420±145
18507±329
Erralla –Zestoa-. Altuna, et al., 1985
Kiputz IX –Mutriku-. Castaños, J., 2014
32
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
K-10 F maila. 37.en azala
Beta -355781
18850±80
22683±227
K-2. F maila. 39.en azala
GrN-29575
19870±150
23806±336
K-38. H maila. 46.en azala
Beta -233769
32890±360
37370±729
Labeko Koba –Arrasate-, Wood, et al., 2014. Gain-igarazketaz prozesatutako erradiokarbono-datazioa
LAB-17. IV maila. Antzin Aurignaciarra
OxA-21768 33.600±500
LAB-14. IV maila. Antzin Aurignaciarra
OxA-21780 33550±550
LAB-12. V maila. Antzin Aurignaciarra
OxA-21779 34650±600
LAB-10. V maila. Antzin Aurignaciarra
OxA-21767 34750±600
LAB-19. VI maila. Antzin Aurignaciarra
OxA21794 32200±450
LAB-20. VI maila. Antzin Aurignaciarra
OxA-21778 35100±600
LAB-6. VII maila. Protoaurignaciarra
OxA-21793 35400±650
Nivel VII. LAB-5 Protoaurignaciarra
OxA-X-2314-43
36500±750
LAB-4. VII maila. Protoaurignaciarra
OxA-21766 36850±800
LAB-3. IX mailaren goi aldea. Antzua
OxA-23199 38400±900
LAB-22. IX mailaren goi aldea. Antzua
OxA-22559 36000±700
LAB-2. IX mailaren goi aldea. Antzua
OxA-21792 36550±750
LAB-1. IX mailaren goi aldea. Antzua
OxA-21777 37700±900
LAB-27. IX mailaren behea. Chatelperron.
OxA-22563 37800±900
LAB-26. IX mailaren behea. Chatelperron
OxA-22562 38100±900
LAB-24. IX mailaren behea. Chatelperron
OxA-22561 38000±900
LAB-23. IX mailaren behea. Chatelperron
OxA-22560
37400±800
LAB-28. IX maila behea. Pre-chatelperron
OxA-22564
37900±900
Langatxo –Mutriku-, Zumalabe, 1993
III maila
11900±125
Lezetxiki –Arrasate-. Altuna, 1990, Sánchez, 1993, Falguères, et al. 2005-6; Rodríguez, et al., 2004, De-LaRúa, et al., 2016
V maila Mousteriarra
IPH-Lz 01
57±2 ka3
V maila Mousteriarra
Th-230/U-230
IPH-Lz 02
70±9 ka
33
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
V maila Mousteriarra
IPH-Lz 03
186+164/-61 ka
VI maila Mousteriarra
IPH-Lz 06
200+129/-58 ka
VI maila Mousteriarra
IPH-Lz 05
231+92/-49 ka
VI. maila Mousteriarra
IPH-Lz 04
288+34/-26 ka
VII maila.
Behe-Paleolitoa?
IPH-Lh 11
200+142/-52 ka
VII maila. Behe- Paleolitoa? Hezurra
IPH-Lz 07
140±6 ka
Giza hezurra
Uranio: 164±9 ka
VII maila.
Behe-Paleolitoa?
IPH-Lz 12
>260.000
Praileaitz I –Deba-. Peñalver Iribarren, et al., 2017
Kanpo aldea. IV maila. Ulna Pantera
Beta341895
35010±280
38107±849
Ataria. II maila Epipaleolitoa
GrA 28029 10740±50
10762±44
Ataria. III maila. Elur-oreina. Goi Madelein.
Beta 41897 12920±50
13735±374
Ataria. IV maila. 1-2 zintzilikarioen ondoko hezur-printza.
Behe Madeleiniarra
GrA 20462 14700±100
16067±370
Ataria. IV maila. Sutegiko hezur printza. Behe Madeleiniarra
Beta 62880 15190±50
AMS
15300±50 Conv
16380±263
GrA 20464 15460±100
16621±286
Ataria. IV maila. Behe Madaleiniarra
GrA 24685 15530±100
16827±190
Ataria. IV maila. Behe Madeleiniarra
GrA 24688 B 15810±110
17077±231
Ataria. V maila. Zintzili-karioen ondoko hezur-printza.
Solutrearra
Beta 162879 17760±70
AMS
17850±70 Conv
19257±292
Ataria. V maila. Solutrearra
GrA 24687 19330±150
21146±298
Pasillo
L. saxatilis
KIA -39657
9320±40
10524±55
Pasillo
L. obtusata
KIA-39658 10560±50
12525±139
Pasillo. IV maila. Orein karpo-hezurra
Beta 41896 22900±110
25570±422
II.I maila Pasilloko ikatza. Epipal.
GrA 28028 8940±50
8120±105
IM-ko larruspea. VI maila. Gravettearra
GrA 28025 25320±140
28220±267
1.go gela. II maila. Sutegia. Quercus. Epip.
GrA-28030
8840±45
9954±144
1.go gela. II maila. Sutegia. Epipaleol.
GrA-38266 8845±40
9965±138
Idem
34
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
1.go gela. II maila. Sutegia. Konifera ez. Epipaleol.
GrA 28031 9010±50
10151±75
2.en gela. VIII maila Quercus.Epipaleol.
GrA-44404 8985±45
8155±108
2.en gela. IV maila. Epipaleolitoa
GrA-38340
9827±73
2.en gela. IV maila Epipaleolitoa
GrA- 38794 8925±40
2.en gela. II maila Epipaleolitoa
GrA- 38267 9200±40
8412±69
2.en gela. IV maila Epipaleolitoa
GrA-38265 9225±40
8442±80
2.en gela. IX maila Makila zulatua
Beta 341898 17530±70
20946±312
2.en gela. VII maila Hagina Ursus spel.
50100
Errazemizazioz
datatua
Margoen atzeko ikatza. Kalkolitoa
GrA-38339 4010±30
4480±35
Ua-11566
6795±75
7652±58
Ua-13088
9950±180
11544±290
Ua-11565
23195±640
27887±915
Ua-11567
31995±740
36471±1177
8800±35
10062±99
Praileaitz II –Deba-, Peñalver, 2005a
Urtiaga –Deba-, Altuna, 1972; Altuna et al., 1989; Mujika, et al., 2012
Maskorrak. C maila. Aziliarra
CSIC-63
8700±170
9811±233
Maskorrak. D maila. Azken Madeleiniarra
CSIC-64
10280±190
12040±391
Ur-13-45. F mailaren behe aldea. Behe Madel.
I-14858
15620±290
18864±355
Ur-13-45. F mailaren goi aldea. Behe Madelein.
GrA- 28317
15530±70
18770±170
Ur-13-47/48. F mailaren behe aldea. Solutrearra
I-16039
17170±350
20544±547
Ur-13-49. F mailaren behe aldea. Solutrearra
I-14857
17730±290
21240±519
1 BP: Before Present, 1950etik igaro diren urteak; cal BP: egiazko urteak (eguzki-urteak) 1950etik, kalibratu ondoren.
2 http://www.calpal-online.de/cgi-bin/quickcal.pl. 2017ko otsailaren 19an kalibratuak
3 Ka (kilo años): X1000
35
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
kobazuloetako aztarnategiak, aire zabalean, zohikaztegiak, aintzirak, etab. Goi
Paleolitoa fase epel batekin (Würm II-III interestadiala edo Les Cottés/Hengelo)
hasi zen, zeinari jarraitu zion oso aldi hotzak (Würm III), garai labur leunagoz
aldizkatua (Arcy, Paudorf/Kessellt eta Tursac), ondoren interestadial berri bat
egon zen (Würm III-IV edo Laugerie), eta, gero, Würm (IV) glaziazioaren azken
fasea hasi zen, ondoz ondoko hozte eta leuntze aldi ziklikoz osatua, hurrenez
hurren, Dryas faseak eta Bölling- Alleröd. Aldi horiek itsas estadio isotopikoen
azterketatik abiatuta atzematen diren MIS/OIS 2-4 faseen baliokideak dira.
Orduko egoera klimatiko gogorrak begetazioaren ezaugarriak baldintzatu
zituen. Oro har, kobazulo batzuetako (Labeko, Aitzbitarte III, Amalda, Ekain,
Erralla, Urtiaga) azterketa palinologikoek pasaia ia estepikoa islatzen dute,
zuhaitz gutxirekin –pinua zen nagusi, eta ipuru batzuk–, eta karduazeoen balio
handiak jasotzen dira. Klima leunagoko aldietan zuhaitz gehiago agertzen
]LUHQEHVWHDNEHVWHNDGX]LIROLRDN KDULW]DKXUULW]DXUNLD EDLWDHUHÀOLNDOHDN
(garoa), erikazeoak (txilarrak) eta gramineoak.
3.2. Garapen kulturala
Goi Paleolitoan zehar, industrietan aldaketa sakonak antzematen dira. Harrizko
lanabesetan suharriaren erabilera da nagusi, ijelki erakoak (suharrizko
printzak ordezkatuko dituzten suharrizko zati luzeak) ugaritzen direlarik;
ukituen (sinple, laua, malkartsua eta zulakaitza) bidez lantzen ziren tresnak
lantzeko: marruskak, zulakaitzak, ale bizkardunak edo garrodunak (ijelkiak,
eta bizkardun eta mozturadun puntak, etab.). Fosil gidari klasikoen agerpena
D]SLPDUUDWX EHKDU GD H]DXJDUUL RVR GHÀQLWXDN GLWX]WHQ REMHNWXDN DOGL MDNLQ
EDWHDQDXUNLW]HQGLUHQDN]RQDOGHJHRJUDÀNR]HKDW]EDWHDQ KDODQROD1RDLOOHV
zulakaitzak, gravettiarrak, Aitzbitarte III eta Amaldan; Solutre aldiko ukiera
lauko puntak Amaldan, Ermittian, Aitzbitarte III eta IVean, etab.
Hezur industria eskuarki elur-oreinen eta oreinen adarrekin eginda dago,
adar-aldaketaren garaian biltzen zituztenak. Asmatu egin zen zerratu
bikoitz longitudinalaren teknika, edo erabili egin zen lehen aldiz hezurrekin
(beharbada erabiliko zuten lehenago zurarekin): bi ildo sakon paralelo egiten
zituzten, eta atera egiten zituzten ildoen artean gelditzen zen hezur edo adar
zerrenda edo mihia. Mihia behin aterata, urratu egiten zen nahi zen objektua
lortu arte (azagaia, hagaxka lau-ganbila, jostorratza, etab.). Fosil gidarien
artean oin pitzatuduneko azagaiak aurkitu dira Labeko Kobako Aurigac aldian,
Isturitzeko puntak Usategin -Ataun- eta Aitzbitarte IIIn; arpoiak Aizkoltxon,
Agarren, Aitzbitarte IVn, Ermittian, Urtiagan, etab. Garatutako beste teknika bat
biratuz zulatzea zen, zintzilikarioak esekitzeko zuloak egiteko (oreinen letagin
hondarrak, etab.) eta aginte-makilenak. Hortz horiek ehizaturiko oreinei kendu
36
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
4. Irudia.
Aztarnategien mapa: 1. J3 -Jaizkibel, Hondarribia-, 2. Aitzbitarte -Errenteria-, 3. Torre -Oiartzun-, 4. Altxerri -Aia-, 5. Amalda -Zestoa-, 6. Erralla -Zestoa-, 7. Ekain -Deba-, 8. Astigarraga -Deba-, 9. Irikaitz,
Danbolinzulo, Erlaitz y Astuigaña -Zestoa-, 10. Ezkuzta -Azpeitia-, 11. Usategi -Ataun-, 12. Lizarrate o
San Adrian -Parzonería General de Araba - Gipuzkoa-, 13. Lezetxiki -Arrasate-Mondragón-, 14. Labeko
-Arrasate-Mondragón-, 15. Urtiaga -Deba-, 16. Ermittia, Iruroin, Langatxo, Praileaitz -Deba-, 17. Agarre,
Aizkoltxo, Aldatxarren -Mendaro-, 18. Kiputz, Zerratu -Mutriku-.
Iturria: Edeso eta Mujika
37
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
izan zaizkie (baldin bazituzten), XX. mendera arte, eta behin zulaturik ugariak
dira Paleolitoko aztarnategietan (Urtiaga, Praileaitz, etab.), edo hilobiratzeetan,
EDW]XHWDQLPLWD]LRDNHJLWHQGLUHODULNKDUULDQHGRPDUÀOHDQ
Goi Paleolitoko kulturak modu aldakorrean azaltzen dira ordezkaturik
lurraldean. Antzinakoenak (Châtelperron, Proto Aurignac eta Aurignac aldietan)
Labeko Koban, non aukera dagoen eboluzio kulturala jarraitzeko; Ekainen,
Lezetxikin, Aitzbitarte IIIn eta Praileaitz IIn lekukotza gutxiago dago.
Labekon, Arrizabalagak induskatua, okupazio zaharrena (IX) garai epel batean
(Würm II-III) garatuko den Châtelperron aldiari dagokio. Froga industrial urrien
artean azpimarratu dezakegu hiru punta Châtelperron eta azagaiaren zati bat.
Aztarna gutxi daude osinan ezustean eroritako animalien aprobetxamenduaren
baitan dagoelako kopurua, geroago Kiputz IXan -Mutriku- gertatuko zen
bezala. Lekukotza horien gainean beste batzuk aurkitu ziren, Proto Aurignac
aldi eta Antzin Aurignac aldikoak, oso garai hotzak, ikus daitekeenez azterketa
sedimentologiko eta palinologiko bidez, eta errinozero iletsua eta mamuta bizi
zirelako, nahiz eta badauden une labur leunagoak.
Industria litikoan ukiera erdi malkartsuko ijelkitxoak topatu dira (Dufour
tipokoak), beste tresna batzuez gain (marruska karinatuak, zulakaitzak, etab.),
eta ebakidura zapaleko oin pitzatudun azagaiak. Gainera, historiaurre osoan
iraun zuten hezur-tresna berri batzuk sortuko dira, hala nola zizelak edo ziriak
adarrean, leuntzaileak eta azagaiak. Lehenengo manifestazio artistikoak ere
atzematen dira, azagaia bateko zeharkako ebakidura paraleloak, eta beste lerro
sinple batzuk adar zati batean eta euskarri litiko batean13.
Gravette aldia hobekien ordezkaturik dagoen uneetako bat da Euskal Herrian,
Isturitz delarik adibiderik behina; haren ingurukoak dira aspalditik ezagunak
diren beste aztarnategi sail bat (Bolinkoba -Abadiño-) eta berriki Aitzbitarte
III, Amalda, Aldatxarren, eta aire zabaleko kokagunean, Ametzagaña eta
Irikaitz. Industriaren ezaugarri nagusiak bizkardun edo garrodun aleak dira
(Gravette -puntak, bizkardun ijelkitxoak), Noailles zulakaitz asko (Amalda
-Zestoa-, Aitzbitarte III -Errenteria-), eta hezur industrian, elementu berezi gisa,
Isturitzeko azagaiak, –aztarnategi horretan ehun eta berrogeita hamarretik gora
topatu dira, Usategin -Ataun-, Aitzbitarte IIIn eta Bolinkoban -Abadiño- ere
aleak aurkitu direlarik.
Ohiko multzo horien ondoan, Aldatxarrengo sekuentzia aparta dugu (Mendaro),
Sáenz de Buruagak induskatua, bertan multzo gravettiarra dago, bizkardun
eta mozturadun aleekin, 29.000 eta 24.000 BP bitartean eboluzionatzen duena,
protogeometrikodun industria baterantz14.
38
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
5a eta 5b Irudiak.
Labeko Kobako mamutaren hagina
Iturria: José Antonio Mujika
39
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
6. Irudia.
Tresna litikoak eta hezurrezkoak, gravettiarrak; Noailles zulakaitza (1 zk.), puntak eta bizkardun ijelkitxoak (2 zk.) Amaldako ukiera lauko puntak (3 zk.); Isturitzeko puntak Usategin (4 zk. ) Aitzbitarte IIIn (5
zk.); zulakaitza eta ukiera lauko ijelkia Praileaitz I-n (Peñalver, 2017: 373) eta oreinaren letagin hondarrak
(7 zk. )
Iturria: 1, 2 eta 3 zk. Baldeon (1990, 107), 4, 5 zk. Mujika (1983), 7 zk. Peñalver (2017: 373)
40
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
7. Irudia.
Solutre aldiko punta zatiak, ukiera lauz landuak
Iturria: José Antonio Mujika
41
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
Solutre aldiko kulturaren (21.000-17.000 BP) ezaugarri nagusia ukitu lauz
landutako puntak dira, aurpegi batean edo bietan, eta lehenengo hezurrezko
jostorratzen agerpena. Horrez gain, beste aldi batzuetako antzeko tresnak ere
aurkitzen dira: (zulakaitzak, marruskak, bizkardun ijeltxoak, etab.). Okupazio
trinkoena Aitzbitarte IVkoa da, 20.000 BP inguruan hasita ziur asko, Aitzbitarte
III bertan behera utzitakoan. Horrez gain, garrantzi gutxiagoko zantzuak daude
Amaldan, Ermittian, Urtiagan eta Praileaitz Iean.
Madeleine aldia (17.000-11.800 BP) Würm IV periodo glaziarrean garatu zen, eta
Gipuzkoan gehien agertzen den fasea da. Baldintza klimatikoek erraztu zuten
elur-oreinen ugalketa –Frantzian aldi horri elur-oreinarena deitu zioten. Hezurindustriak bere goraldia izan zuen, eta objektu horiek bihurtu ziren funtsezko
erreferente aldi horretako faseak bereizteko, zeinak erosotasunagatik deitzen
diren: Behe Madeleine aldia 17.000-14.000 BP), Erdi Madeleine aldia (edo IV)
(14.000-12.800 BP) eta arrankaziduna/arpoiduna edo Goi-Azken Madeleine
aldia (baita ere V eta VI deitua) (12.800-11.800 BP).
Behe Madeleine aldia ez zen ongi ordezkaturik egon euskal lurraldean,
QDKL]HWDDJHUWXDJHUW]HQGHQ²H]RVRRQJLGHÀQLWXULNHVWUDWLJUDÀNRNLKDOHUH²
$LW]ELWDUWH ,9Q HWD (UPLWWLDQ $]NHQLN (UUDOODNR LQGXVNHWDQ HVWUDWLJUDÀNRNL
ezaugarriak ondo mugaturik dituen maila bat aurkitu zen, urte sasoi epelean
basahuntzen ehizan berezitutako ehiztariek okupatua15. Aldi horretako beste
maila bat, oreinkumeen ehizan berezitua, Ekaingoa da. Kokaleku iraunkorragoa,
non zenbait espezie ehizatu ziren (oreina, basahuntza, elur-oreina, etab.)
Urtiagakoa da, azpimarratu behar delarik bertan, hezur-industrian, ebakidura
lauangeluarreko alaka bakarreko azagaiak (baten bat dekoraturik motibo
tektiformekin, edo lerro sakon oblikuo paraleloekin)16. Bizileku berezi bat
Praileaitz I-ekoa (Deba) da, non sutondo baten inguruan aurkitu zen azagaia
deigarri bat: oin pitzatuduna eta ebakidura zirkularrekoa, antzeko gutxi dituena
(Santimamiñe eta Balmori), beste hagaxka/punta bat ere bai, okre zatiak etab.,
eta zintzilikario bilduma eder bat17.
Gaizki ezagutzen den aldi bat Erdi Madeleine da, Isturitzeko aztarnategi bikaina
hurbil dagoen arren, non zirrindola zulatuak aurkitu ziren: hioidean egindako
zaldi soslai zulatuak, gai sakonak grabatuak (meandroak, arkuak eta geziak,
etab.) dituzten ebakidura lau-ganbileko hagaskak, protoarpoiak, eta abar.
Aitzbitarte IVn aldi honetako zantzuak daude –hagaxka bat V formako motibo
txikiak ahokatuak dituena zerrenda bat eratuz, Urtiagan –hagaxka horzduna
edo protoarpoia, etab.–, Ermittian –punta biko azagaiak erronboekin etab., Ekainen (hegazti baten silueta moztua), eta Ezkuztan (Azpeitia) bi hagaxka
lau-ganbilak sakonki apainduak motibo lerrozuzenez eta lerromakurrez, oso
tipikoak aldi honetan, antzekoenak Isturitzen aurkitu direlarik18.
42
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
8. Irudia.
Behe eta Erdi Madeleine aldiko hezurrezko industria: punta biko azagaiak erronboekin eta lerroekin apainduak (1 zk.) Ermittian; alaka bakarreko azagaiak tektiformeekin apainduak (2 zk.) Urtiagan alaka bakarreko
azagai luzea (3 zk. Ermittian) eta laburra (4 zk., Errallan) eta ebakidura lau-ganbileko hagaxka zatiak (5 zk.),
haietako bat ޔformako motibo txikiz apaindua longitudinalen artean kokatuak (Aitzbitarte IV)
Iturria: Mujika, 1983
43
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
Goi-bukaerako Goi-Azken Madeleine aldia da ezagunena, Torren, Aitzbitarte
IVn, Ekainen, Ermitian, Lezetxikin, Praileaitz Iean, Urtiagan, Iruroinen,
Agarren, Langatxon eta Aizkoltxon aztarnak daudelarik. Kokagune gehiago
daude itsasertzean zeudenak, itsas mailaren igoeraren ondorioz, erretiratuz joan
zirelako barnerantz, hegoalderago zeuden barrunbeak gehiagotan okupatuz.
Itsaski-bilketa eta arrantza gehiago antzematen dira, bakana da Santa Katalinako
koba (Lekeitio), arrantzaren garrantziaren ezohiko adibidea baita –nahiz eta
ezin dugun ebaluatu gordailu horren osaeran hegaztiek zenbateraino parte
hartu duten–19. Maila hauen ezaugarri nagusia arpoien presentzia da, hasieran
hortz lerro batez osatuak eta geroago biz; horrez gain, azagaiak eta leuntzaileak
daude, jostorratzak, eta abar. Harrizko industrian zulakaitzak, bizkardun
ijelkitxoak eta puntak eta abar daude. Bukatzeko, azpimarratu behar da arte
higigarri ale bikainak daudela, hala nola Urtiagako eta Ekaingo lauza txikiak,
Torreko hezurra, etab.
3.3. Kokaguneak, mugikortasuna eta bizirik irautea
Aztarnategi horiek guztiak behin eta berriro denbora gutxiz okupaturiko
barrunbeetan aurkitu dira (bertan behera uzten ziren aldi luzeagoekin
txandatuz). Horren froga dira aldi horretako ehorzketarik ez egotea eta botatako
animalia kopuru txikia maila bakoitzean. Bizilekuak honako hauetan topatu dira:
Landarbaso inguruan (Aitzbitarte III, IV -Errenteria-), Torren -Oiartzun-, Deba
ibaiko goi eta behe arroetan (Lezetxiki, Labeko -Arrasate-, Ermittia, Praileaitz
-Deba-, Aizkoltxo, Agarre -Mendaro-, etab.), Urola ibaiko erdiko arroan (Ezkuzta
-Azpeitia-, Ekain, Astigarraga -Deba-, Danbolinzulo, Irikaitz -Zestoa-, etab.),
eta Oria ibaiko goi eta behe arroetan (Altxerri -Aia-, Usategi -Ataun-). Irudia da
itxurazko hutsunearena zonalde ez-karstikoetan (arroka igneoen eta hareharrien
litologietan, etab.), baina pertzepzio hori faltsua da, edo engainagarria, aire
zabaleko kokaguneak topatzeko dagoen zailtasunak eragindakoa, habitat modu
horretan material galkorrez egindako txabolak zirelako nagusi, ausazkoki eraikiak.
Haien kontserbazioa oso zaila da, eta kanpaleku horietan testuingururik gabeko
aztarna litikoak baino ezin izan dira berreskuratu: Higerreko lurmuturrean,
Merinok Madeleine aldian datatu dituenak eta berriki Aurignac aldiko eta
Gravette aldiko pare bat ere Ametzagañan20.
Haitzuloko (Erralla, Ekain, etab.) ia maila guztiak urtaro epelei dagozkie, nahiz
eta entitate handiagoko edo trinkoagoko okupazioetan (Urtiaga, Ermittia,
Aitzbitarte IV) giza presentzia noizbehinka beste hilabete batzuetan ere luzatu.
Faunaren ikerketek ez dute antzeman jardun negutarreko inongo mailarik
Gipuzkoan orain arte, hilabete horietan zehar taldeak beste zona batzuetan
biziko baitziren, itsasertzean agian –gaur egun maila hori murgilduta dagoela
itsas maila igo delako– edo oraindik aurkitu ez diren kanpoko kokaguneetan.
44
9. Irudia.
Praileaitz I-ko industria litikoa: gezi-puntuak eta bizkardun ijelkiak eta karraskagailu horzduna
Iturria: Peñalver, 2017
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
45
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
10. Irudia.
Goi-Azken Madeleine aldiko hezurrezko industria: azagai bikoitz edo punta bikoa Urtiagan (1zk.), alaka
bikoitzeko azagai apurtua, zizel moduan berrerabili Agarren (2 zk.), eta 3 zk. Aitzbitarte IV, Urtiaga eta
Ermittiako arpoiak.
Iturria: Mujika, 1983
46
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
Halere, auzo lurralde batzuetan, esate baterako, Pirinioetako iparraldeko
isuriaren oinetan, populazio nomada hauek bizirik irauteko baldintza egokiak
aurkitu zituzten urtaro gogorrenean, hori ondorioztatzen baita Isturitz,
'XUXWK\HWD'XͿDXUHNRQHJXNR HWDEHVWHVDVRLEDW]XHWDNR RNXSD]LRDND]WHUWX
ondoren. Bertan animalien kontzentrazio handiak egongo ziren (bisonteak, eluroreinak, zaldia) tokiz aldatzen zirenak, urtaroen arabera, Akitaniako lautadatik
iparraldetik hegoaldera eta alderantziz, hilabete horietan klimatologia
onberagoa izango zutelako. Oraingoz joan-etorriak ezezagunak zaizkigu, baina
beharbada hemendik gutxira jakingo dugu zerbait gehiago, analisi genetikoei
eta isotopoenei esker. Espekulatu izan da, haien tamaina ikusita, bisonte saldo
batzuk egongo ez ote ziren. Ibilbide horiek, eta Kantauri itsasoko ertzetik
sartuko zen adar bat, izan dira oinarria azaltzeko elur-oreinaren presentzia
Bizkaiko Golkoko alde honetan, azkenean hilabete epeletan botatako ale gazteak
aztertu ziren arte (Urtiaga, etab.). Guztiarekin ere, ibilbideak egotea nahiko
gertagarria da, baina eraldaketak eta egokitzapenak izango zituzten denboran
zehar, aldaketa klimatikoen ondorioz: itsas mailaren igoera, espezie begetalen
banaketaren aldaketak, eta abar.
Pirinioen oinetako zona hau aparta izateko beste arrazoi bat zera izango zen:
neguan animaliak jaitsiko zirela (basahuntzak, sarrioak, eper zuriak, etab.)
kota altuenetatik baxuagotara, non ehiztari paleolitikoek zelatatu eta bota
egingo zituzten, La Vachen jasotakoengatik ikusi den bezala. Mugikortasun
edo migrazio horiek azal dezakete Pirinio iparraldeko suharrien agerpena
aztarnategi gipuzkoar guztietan, eta alderantziz.
Gipuzkoako haitzuloetan, Altunaren eta Castañosen azterketen arabera,
oreina zen arruntena (Urtiaga, Ekain – Behe Madeleine aldian oreinkumearen
ehizan berezitu ziren –, etab.), maila batzuetan aldiz, arroketako eta mendiko
espazioetara egokituriko animaliak dira nagusi, hala nola sarrioa Aitzbitarte
IVn eta Amaldan, basahuntza Ermittian, Praileaitz Iean, Errallan, eta Ekaingo
Azken Madeleine aldiko mailan. Espezie batzuk besteak baino gehiago agertzea
LQJXUXNRRURJUDÀDUHQHWDEDOGLQW]DNOLPDWLNRHQEDLWDQGDJRHWDD]NHQKRUUHN
azaltzen du, esate baterako, aztarnategi bereko (Ekain) zenbait mailatan oreina
eta basahuntza txandatzea. Kronologia beste faktore bat da, aurreko horiei
loturik, eta aztarnategi batzuetako (Labeko Koba, Lezetxiki) Erdi Paleolitoan
eta Goi Paleolitoaren hasieran arruntagoak dira tamaina handiagoko animaliak.
Bisontea eta uroa % 17tik 40ra bitartean daude, eta zaldiaren eta oreinaren
agerpena esanguratsua ere da; Aitzbitarte IIIn, ordea, sarrioa eta basahuntza
dira arruntak.
Eskuarki, ez dira batere ugariak baldintza klimatiko hotzeko espezieak, baina
mamuta (Mammuthus primigenius) eta errinozero iletsua (Coelodonta antiquitatis)
47
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
agertu dira Labeko Koban eta Lezetxikin. Elur-oreina arruntagoa da, batez ere,
Kiputz IXan, eta proportzio baxuagotan, Urtiagan, Praileaitz Iean eta Aitzbitarte
III eta IVean. Klima epeleko espezieak (basurdea, orkatza) urriagoak dira.
Beste maila batzuk unean uneko sartu-irtenei dagozkie, esate berako Kiputz
IXan -Mutriku-, non osinera jaisten ziren bertan eroritako animaliak hartzera.
Ustiaketa oportunista hori garrantzitsua izan zen beste toki batzuetan,
hondartzetan zetazeoak gelditzen zirenean hondartuak, etab. –balea horien
hezurrak erabili ziren batzuetan tresnak egiteko (Isturitz). Itsas ugaztunak
presa gutiziatuak ziren (fokak, etab.), gutxi azaltzen diren arren aztarnategietan
(Aizkoltxo). Egiazko irudi bat izateko benetako kostako kokaguneak ezagutu
beharko genituzke, izan ere, oraingo plataforma kontinentaleko marra izango
baitzen egokiena bizirik irauteko bitartekoak lortzearren, baita ere animalien eta
pertsonen desplazamenduetarako21.
Bestetan, okupazio harrigarriak konstatatzen dira, Behe Madeleine aldikoa, esate
baterako Praileaitz Iean, non aztarna berezien multzoak (errekarriz egindako
zintzilikarioak) ez du zerikusirik area domestikoekin, eta, horregatik, proposatu
da harentzat jarduera erritual posible bat, Ermittia eta Urtiagako haitzuloekin
duen harreman estuaz gain. Ondo zehazturiko sutondo baten inguruan zenbait
tresna aurkitu ziren: oin pitzatudun azagaia bat, bizkardunen bat, etab., baita
ere basahuntzaren ebakortzetan egindako zintzilikarioak (bi zulokoak) eta
harri zulatuz egindako beste batzuk, horietako batek erronbo forma duena
(Venus baten soslaia irudikatuz beharbada), eta beste bat harrizkoa, ebakidurez
apaindua, gogora ekartzen duena letagin hondar bat. Sarreraren eta lehenengo
gelaren artean 29 zintzilikario topatu dira, horietatik hamalau sorta berekoak
dira, eta haien artean beste batzuk tartekatuko ziren material galkorrez eginak:
egurrez, baiaz, eta abar22.
$]NHQÀQHDQQDEDULGDHJRHUDNRQSOH[XD]HODHWDH]LQGLWXJXMDNLQJL]DWDOGH
horien urteroko ibilbideak ekosistema edo eskualde bakoitzeko baliabideak
ustiatzeko garaian, ez eta ere ezagutzen diren aztarnategiak nola zeuden
egituratuta. Muga batzuk argiak dira, itsasertza (inguruko aztarnategi gehienak
murgilduta daude, ordea), hegoaldetik Urbasako eta Trebiñuko suharriaren
hornitze-lekuak, ekialdetik Biarno eta Landak (aldaera arruntenak, Flyschekoa
alde batera utzita). Imajinatu dezakegu urtero mugitzen zirela iparraldetik
hegora, ibaien ibilguneak aprobetxatuz eta aldi berean baliabide begetalak
(goieraren arabera heltzen diren fruituak, etab.) ustiatuz, baita sektore horretako
DQLPDOLDN HUH KDLHQ SUHVHQW]LD DOGDNRUUD ]HOD RURJUDÀDUHQ HWD EHJHWD]LRDUHQ
eta sasoiko migrazioen arabera). Hor tartekatuko ziren aipaturiko aztarnategi
berezi batzuk, baina egon behar zuten horien ondoan beste batzuk taldeen joanetorriekin harreman gehiago izango zutenak, gaur egun murgildutako eremuan.
48
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
11. Irudia.
Errinozero iletsuaren haginak
Iturria: José Antonio Mujika
12. Irudia.
Praileaitzeko zintzilikarioak
Iturria: Peñalver, 2017
49
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
Esan genezake populazioak irteten zirela itsasertzetik eta hara itzultzen zirela
hilabete hotzak igarotzeko, eta beste batzuek joko zuten Pirinioetako iparisurira. Sartaldeko mugigarritasuna ere existitzen zen, Urbasako, Trebiñuko eta
Asturiaseko silexaren agerpenak frogatzen duenez, baina itzulketako bidaiaren
arrastoak ez dira hain objektiboak, ez bada agertu direlako zenbait apaingarri
objektu batzuetan (tektiformeak azagaietan, esate baterako), etab.
%XNDW]HNREL]WDQOHHLEXUX]NRGDWXJXW[LGDJRD]WDUQDÀVLNRHQJDEH]LDJDWLNH]
baita ezagutzen lurperatzerik lurraldean. Euskal Herrian, Isturitzen (Nafarroa
Beherean) bakarrik aurkitu dira giza hezurrak, zatika baino kontserbatu ez
diren hogeita hamar indibiduo ingururena, gehienak Erdi Madeleine aldikoak
(14.000 BP). Hezurrak nahasita azaldu ziren fauna eta industria aztarnekin batera
(ez, beraz, ondo zehaztutako lurperatzeetan). Hezur batzuk suharriz egindako
ebakidurak dituzte, praktika erritualei egotzi dakizkiekeenak, eta badago
platertxo moduan moztutako garezur-zati bat, eta erretako hezur batzuk ere, ziur
asko ezustean. Gipuzkoan bakarrik aipatu daitezke De La Ruak azterturikoak,
Aitzbitarte IIIko Gravette aldi bukaerakoak (20.300 BP inguru), bertan lau haurren
eta heldu baten hortzak aurkitu ziren, eta, Errallan, Madeleine aldiko bi hortz23.
3.4. Lehengai gutiziatua eta egunerokoa: suharria edo silexa
Paleolitotik aurrera, industria litikoaren lanketan arroka ez-silizioen erabilera
W[LNLD L]DQ ]HQ ´EXONDQLWDµ OLPRQLWD RÀWDN HWDE HWD KDLHQ RUGH] VLOH[D
edo suharria hasi zen erabiltzen, tailatzeko hobea zela, eta erabiltzen ari
zena dagoeneko Moustier alditik. Ezaugarri horiek hautematea eta silexaren
azaleramenduak aurkitzea populazio hauentzako une garrantzitsua izan zen,
ziur asko, lehengai nagusia bihurtu baitzen. Suharri hauek, Tarriñok deskribatu
dituenak24, Historiaurreko giza taldeen mugigarritasuna aztertzeko zutoin
objektiboetako bat dira. Mineralaren azalerapen gune nagusiak espazialki
mugaturik daude, estratu bakar bat edo batzuk baino ez baitute osatzen, eta ez
dira hedatzen eremu oso zabaletan. Milaka urtetan ustiatuak izateko, baldintza
batzuk bete behar izan ziren. Lehenengo eta behin, tresnak lantzeko eta gero
erabiltzeko nahikoa kalitatea izan behar zuen silexak, gainera erraz atera behar
zen, hots, ez zen barneraturik egon behar matrize gogor (kareharri) batean.
Bigarrenez, goi kotetan zeuden azaleramenduek ikusteko moduan egon behar
zuten (Urbasa, Araiko) urteko hil batzuetan –zeina arazo baitzen izoztaroetan–.
Badirudi halaxe izan zela, aztarnategietako presentzia iraunkorrak iradokitzen
baitu mendizerra horietako baliabideak eskuragarri eta ustiagarri zeudela
sasoika. Hirugarrenez, bukatzeko, Historiaurreko talde hauek nomadak
ziren arren, belaunaldien arteko transmisio etengabe bat egon zen kokagune
estrategiko horien gainean, zeinak adierazten baitu, bestetik, populatzearen
jarraitutasun bat.
50
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
Euskal aztarnategietako suharri edo muger aldaera arruntenak deskribatzeko
Tarriñoren azalpenei jarraituko diegu hurrengo lerroetan. Bakoitzaren agerpen
handiagoa ala txikiagoa populazioaren kokagunearen eta mineraleraino iristeko
ibilbidearen irisgarritasunaren baitan dago. Oso arau arrazionalak agintzen du:
aztarnategitik hurbilen zegoen silexa erabiltzen zen, nahiz eta kasuren batean edo
bestean (Herriko Barra), beharbada giza taldearen jatorri edo ezaugarriengatik,
ideia hori zehaztu behar den pixka bat. Ehiztari-biltzaileen mugigarritasun
arrazoiak eta moduak batzuk dira, eta abeltzain transhumanteenak, edo
populazio gune iraunkorretako biztanleenak, beste batzuk. Oro har, esan
daiteke ibaietako ibilbideek lurraldea egituratzen zutela. Batzuetan, zenbait
gailur-lerro erabiltzen ziren distantziak laburtzeko (bat zetozenak mendi
ibilbideekin). Gipuzkoan, Urbasako suharria Oriako arroan da arruntago,
Trebiñukoa Debakoan, eta Pirinio iparraldekoa lurraldeko sortaldean. Silex mota
desberdinak haien ezaugarriengatik bereizten dira: osaera tokia, mikrofosilak,
testura, kolorea, etab. Aldaeren kokapenak honako hauek dira:
- Flyschekoa (Kurtziako, Gaintxurizketako eta Mugerreko aldaerak) Goi
Kretazikoan sortutakoa da, itsaso sakonetan (60 milioi urte) eta Paleogenoan,
kolore gris-belzkara du, eta batzuetan zerrendak ditu. Fosil ohikoenak belakien
espikulak dira.
8UEDVDNRVLOH[DVLOL]LÀND]LRQRGXODUUHWDQD]DOHUDW]HQGDNDUVWHDQ7HUW]LDULRNR
kanpo itsas plataformako giroetan sortu zen Paleozenoan eta Thanetiarrean (5565 milioi urte). Fosilen artean nabarmendu behar dira makroforaminiferoak
(Discocyclinidoak, etab.) eta ekinodermatuen zatiak.
- Trebiñukoa Miozenoko aintzira eta zingiretako ingurumenetan sortu zen, MirandaTrebiñuko tertziario kontinentalean duelarik jatorria. Aldaera batzuek osatzen
dute (algarra, estratiformea, etab.). Fosil ohikoenak alga txarazeoen oogonioak,
ostrakodoak eta gasteropodoak dira. Gaur egun, Tarriñok zuzenduta, Pozarrateko
silexeko harrobi neolitikoa induskatzen ari da (Araiko-Kutxo mendi-zerra).
(EURNR DOH ÀQHNR VLOH[ HEDSRULWLNRD 7HUW]LDULR NRQWLQHQWDOHNR ]LQJLUHWDQ
osaturikoa da (5-25 milioi urte, Miozenoa). Igeltsuetan azaltzen da, eta morfologia
desberdinak ditu: noduluak, zarakarrak, etab. Gipuzkoan, Neolitotik agertu
da, Maritzulon eta trikuharri edo dolmen batzuetan: Trikuaizti I, Larrarte,
Zorroztarri, eta abar25.
- Pirinio iparraldeko silexak ere badaude. Salisekoa nodulu irregularretan azaltzen
da, karbonatotan aberatsak diren bioturbazioekin mineralaren homogeneotasuna
DSXUW]HQ GD DOH ÀQHNRD GD JULV NRORUHNRD RUEDQ DUJLDJRNR DOGHDN GLWXHOD
Bearnoko Goi Kretazeoko plataforma karbonatatuetan jasotzen zen.
51
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
- Chalosseko silexa Landetako hegoaldeko Goi Kretazeoko (Maastrichtiarra)
plataforma karbonatatuetan sortu zen (Terciseko antiklinalak, etab). Ale
ÀQHNRD GD HWD NRORUHDN JULVDUHQ HWD EHOW]DUHQ DUWHDQ GDXGH ²EHKLQ SDWLQDWXD
horixka bihurtzen da–. Osagaien artean briozoo inklusio ugari dago eta
makroforaminiferoak (Lepidorbitoideak). Zenbait kronologiatako mailatan
agertzen da (paleolitokoak -Aizkoltxo, Ekain-, Brontze Arokoak -Haltzerreka-).
Aipatutako silex horiez gain, beste haitz batzuk (bulkanitak, kuartzoa, kuartzita,
etab.) erabili ziren, mugigarritasun zantzutzat har daitekeena. Aipa dezakegu
KDUHKDUUL]NRRÀWD]NREDVDOWR]NRJUDQLWR]NR«HUUHNDUULHQHUDELOHUDLEDLHWDNR
ibilbideetan jasotakoak, kolpekari gisa baliatzeko, ehotzeko, etab., edo
hareharrizko lauza txikiak arte higigarriaren euskarri (Ekain, Urtiaga, etab.).
Beste haitz deigarri batzuk (lignitoa, talkoa, kuartzo-prismak, haitz berdeak,
etab.) zintzilikarioak egiteko erabiltzen ziren, edo zinginarri bezala; adibidez,
anbararen jatorria tokian tokikoa izan ohi da, eta kontserbazioaren zailtasunak
gorabehera, Labeko Koban aurkitu da, baita data berriagoetan ere jada Trikuaizti
I eta Larrarteko trikuharrietan eta Haltzerrekako Brontze Aroko kokagunean.
3.5. Adierazpen artistiko higigarriak eta hormetakoak
Bi adierazpen artistiko mota agertu ziren Goi Paleolitoaren hasieratik: arte
higigarria eta hormetakoa; lehenengoa hezurrean (adarrak eta hezurrak)
eta harri gehienetan txikietan (hareharrizko lauza txikiak eta errekarriak)
egindakoa, funtzionaltasun praktikorik gabe. Ohiko teknika suharri baten erpin
puntadunarekin egindako grabatua zen. Batzuetan, grabatuaren ildoak kolore
gorriz edo beltzez margotzen ziren. Tresnen artearen adierazpenak modu
esanguratsuan gehiagotu ziren Madeleine aldian (batez ere Erdi eta Azken
Madeleine aldietan). Nabarmendu behar dira Aizkoltxon, Ermittian, Urtiagan
eta Ekainen jasotako ebidentziak. Azken koba horretan azpimarragarriak dira
lauza txiki bat zenbait animalia dituena grabaturik (zaldia, basahuntza, eluroreina, etab.), eta hegazti itxuran ebakitako hezur bat26. Aurkituriko guztiaren
artean, Torre koba txikian topaturiko hegazti-hezurra gailentzen da (Goi-Azken
Madeleine aldikoa) oso lanketa zaindua duelako: grabatu sail oso zehatza,
JL]DÀJXUDEL]DUGXQEDWLUXGLNDWX] [DEDOLQDEDWMDXUWL]" HWD]HQEDLWDQLPDOLD
korrika (sarrioa, zaldia, oreina, uroa, basahuntza), zeinu batzuez gain.
Horma-artearen kontzientzia (Historiaurreko gizakiaren obratzat) Altamirako
bisonteen margoen aurkikuntzarekin –M. Sáenz de Sautuolaren eta haren alaba
Mariaren eskutik– (1876-1879) hasi zen hartzen, nahiz eta dagoeneko XVI.
mendetik zenbait kobatan Europan animalien irudien presentzia ohartarazita
]HJRHQ 5RXJQDFHWDE 0DUJRDNEHQHWDNRDN]LUHODRQDUWXRQGRUHQKDLQEDW
teoria interpretatzaile aurreratu izan dira, denetan funtsezkoa izan delarik
52
13. Irudia.
Torreko hezur grabatua
Iturria: Barandiaran, 1971 eta 1973
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
53
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
margoak kobetan egotea: batzuetan oso toki ezkutuetan, bisitarien begiradetatik
aparte. Hala ere, aire zabaleko zenbait aurkikuntzak (Foz Çoa Portugalen, Siega
Verde Salamancan, etab), eta beste kontinente batzuetan, zaildu egin du hipotesi
bakar batek halako giza adierazpenaren azalpen guztiz argigarria eman ahal
izatea, are gehiago kontuan hartuta gutxienez hogei milurteko iraun zuela.
Hipotesi horien artean honako hauek daude: artea arteagatik, ehizaren magia,
totemismoa, estrukturalistak eta xamanismoa, besteak beste.
Arte adierazpen horren ohiko teknikak pintura eta grabatua dira –irudi batzuetan
osagarri dira–, eta gutxiagotan, egin eta kontserbatzeko zailtasunengatik,
buztinezko modelatua eta behe-erliebea. Margoturiko irudiak beltz kolorekoak
ziren (ikatzez eta manganeso oxidoz eginak), edo gorriak –edo hurbileko kolore
gama batekoak: morea, etab., burdin oxidoz lorturikoak (okre edo limonita)
berotuz gero aldatu egiten dena eta ez dena beti guztiz uniformea–. Koloreak
zuzenean ematen ziren lehorrean (klarion baten moduan), edo ihinztatuz, urez
nahasita edo beste substantzia aglutinatzaileekin. Behatzez, isipuz eta abarrez
aplikatzen zen. Figurak marra linealez, punteatuz (Gipuzkoan ez-ohikoa),
putz eginez egiten ziren. Batzuetan bi kolorekoak ziren, eta grabatuz (sinplea,
EHKDW]H] DUUDVSDWX] NDUUDVNDWX]" HWDE RVDWXDN HJRQ ]LWH]NHHQ ²VLOH[H]
KDW]H]KH]XUUH]«HJLQDN²
Euskal Herrian, lehenengo aurkikuntza Sierrak egin zuen 1904an Benta
Laperran (Bizkaia) hartz bat atzeman zuenean. 1906an, Cartailhac eta Breuil
ospetsuek hiru bisonte topatu zituzten bertan. 1916an, Santimamiñeko irudiak
aurkitu ziren. 1912an, Isturitzeko indusketetan (Nafarroa Beherea) Passemardek
zenbait irudi grabatu hauteman zituen (elur-oreina, etab.), sedimentuz estaliak
egondakoak. Aztarnategi hori erreferente bikaina da haren metakinaren
aberastasunarengatik, eta lotura izateagatik Erdi Pirinioko, Bizkaiko Golkoko
eta Dordoinakoekin. Geroago, Gazteluko edo Arberuako muinoaren solairu
desberdinetan Oxocelhayako (1929) eta Erberuako (1973) horma-artearen
adierazpenak aurkitu ziren. XX. mendearen erdialdean, Historiaurreko beste
multzo batzuk topatu ziren Etxeberriko Karbian, Sasiziloagan eta Sinhikolen
(Zuberoa), Alkerdin (Urdazubi, Nafarroa), Arenazan (Galdames, Bizkaia), eta
berriki El Rincónen, Armintxen, Askondon, Lumentxan eta Morgotan (Bizkaia).
Gipuzkoan, joan den mendeko seigarren hamarkada arte itxaron behar izan zen,
harik eta Europako labar-artearen bi barrunbe ikusgarrienetakoak topatu arte:
Altxerri (Aia) eta Ekain (Deba). Azken urteotan, beste koba batzuk aurkitu dira,
irudi gutxiago dituztenak, baina osatu egiten dutenak ikuspegi tematiko eta
kronologikoa. Altxerriko kobazuloa 1956an azaldu zen, harrobi bateko lanak
zirela eta, metro bateko zuloa ireki zenean. Geroago, 1962an Vicuña, Migliaccio eta
Aranzadi espeleologoek margoak atzeman zituzten. Benetakotasuna egiaztatu
54
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
RQGRUHQ ]HQEDLW DUJLWDOSHQ SDUW]LDO HWD PRQRJUDÀD DWHUD ]LUHQ %DUDQGLDUDQ
Altuna, Apellániz, Fernández de Diego, Ruiz27). Barrunbe konplexua da 2,5
km-ko galeriekin –hiru mailatan– haien artean lotuak daudenak. Paleolitoan,
gutxienez bi sarrera izan zituen, itxi egin zirenak, batek goiko galeriara zeramana
(Altxerri B), eta beste bat gaur egungo sarreratik metro batzuetara. Altxerri
B-ko margoak hasieratik ezagutu ziren: gorriz pintaturiko bisonte itzel bat (lau
metro baino handiago), eta zehazten zailak diren beste animalia batzuk barruan.
Argiztatze hobeari eta labar-artearen ezagutza handiagoari esker, zehaztu ahal
L]DQGLUDRUGHDOHKRLEDWHWDDQLPDOLDEDW]XNELVRQWHDUHQEDUUXDQHWDJUDÀVPR
H]ÀJXUDWLERDN HUH SDUHWHWDNR EHVWH JXQH EDW]XHWDQ SXQWXDN OHUURDN KDW]
arrastoak, eta marra bikoitzak. Margoak ezin izan dira datatu zuzenki pigmentu
mineralak -okrea- erabili zirelako, baina testuinguru hurbileneko osagai batzuk
(zehazki sarrioen hezur zati batzuk eta ikatz batzuen ondoan aurkituriko hezur
erre bat) duela 32.000 BP inguru datatu dira28.
'DWHN H] GXWH ÀJXUDN HJLQ ]LUHQHNR JDUDLD ]X]HQNL ]HKD]WHQ HWD KRUUHN
nolabaiteko ziurgabetasuna sortzen du kronologia Aurignac aldiari dagokiola
esateko, baina osagai guztien hurbiltasunak, batetik, eta testuinguru itxi eta
guztiz koherenteak, bestetik, Goi Paleolito hasierako aldi hori guztiz probabletzat
jotzera bideratzen dute. Edonola ere, alderik ezagunena tarteko galeria da,
LULVWHQ HUUD]HQD HWD DGLHUD]SHQ ÀJXUDWLER JHKLHQ GLWXHQD (KXQWVX JRUD GLUD
azaltzen diren irudiak, eta denen artean ugariena bisontea da (68) –erdia baino
gehiago–, jarraian zazpi elur-orein, sei basahuntz, bost zaldi, lau arrain eta
beste espezie batzuetatik (uroa edo basabehia, oreina, etab.) isolatutako irudiak.
Azpimarratzekoa da irudietako batzuetan erabilitako teknikaren berezitasuna
eta irudikaturiko animalia espezie kopuru handia, baita ere, Altxerrin, bestela
XUULDNGLUHQJUDÀDÀJXUDWLERHQNRQW]HQWUD]LRD DQWURSRPRUIRDVDLJDDQWLORSHD
sugea, hegaztia, hartza, erbia edo azeria). Bukatzeko, beheko galeriako sarbideko
osinean honako hauek aipatu behar dira: zazpi bisonte, bi zaldi, basahuntz bat,
elur-orein bat, zehaztu gabeko animalia bat eta marra makotu bat.
Debako udalerrian Praileaitz I, Ekain eta Astigarraga azpimarratu behar
ditugu, azken biak Urola ibaiko arroan. Ekaingo koba Albizurik eta Rezabalek
DXUNLWX]XWHQDQHWDRUGX]JHURÀJXUDLQJXUXWRSDWXGLUDEHUWDQ29, J.
M. Barandiaranek, Altunak eta Apellánizek, eta González Sainzek argitaratuko
lanetan ikus daitekeenez. Marra beltzez marrazturiko irudiak dira, eta
erabilitako pigmentua gehienetan egur-ikatza da –bietan, ordea, manganesoa
erabili zuten, kobaren hondotik hartuta, eta azaltzen da kobako lehen tarteko
zaldiaren buruaren betelanean–. Gorria bisonte bat pintatzeko erabili zen, eta
JDLQHUDNR EHVWH LUXGLHWDQ EHOW]DUHNLQ EDWHUD D]DOW]HQ GD EL NRORUHNR ÀJXUDN
egiteko: bisonteak, zaldia30. Zerrendarekin bukatzeko, grabaturiko orein ar eta
eme bat aipatu behar dira.
55
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
14. Irudia.
Altxerri B-ko irudi multzoa: bisonte handi bat, buztana altxatua duen lehoia (goiko ezker aldeko angeluan) eta antzematen zailak diren beste animalia batzuk
Iturria: CC BY SA; GFA
15. Irudia.
Altxerriko bisonte grabatua
Iturria: CC BY SA; GFA
56
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
16. Irudia.
Elur-oreina (burua eta adarrak, lepoa, aurreko hankak, etab,) eta barruan azeria, Altxerri l kobako grabatuak
Iturria: CC BY SA; GFA
57
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
Kobazuloan, zenbait margo-talde bereizten dira. Hasieran marra bat eta zaldi
buru handi bat daude –beltzez–. Jarraituz, galeria labur batera iristen gara,
non orein arra eta emea grabaturik eta izokin bat eta basahuntz txiki batzuk
margoturik dauden. Gure pausoen gainean atzera eginez, koba tokitsuago
bihurtzen da, eta bertan harkaitz bat dago, zaldi baten antza duena –pixka bat
landua sudur-zuloan–. Bisonte eta zaldi txiki bat irudikatuak ditu. Handik metro
gutxira, galeria bat hasten da, eta bertan barrurantz begira zaldi sail bat agertzen
da, gorantz igoko balira bezala, eta haien parean bisonte eta sinboloren bat, eta
panel handi bat 25 bat zaldirekin, hamar bisonte, ahuntz bat, arrain bat eta marra
batzuk. Sail hori gaindituta, bi hartz azaltzen dira, eme bat eta haren kumea,
itxuraz (Isturitzen azaldutako arte higigarri objektu bat gogorazten duena)31.
Kobaren hondoan, kanpora begira zazpi zaldi azaltzen dira, eta pareko horman
interpretatzen zailak diren marra batzuk. Hasierako ikerketetan argitaratutako
LUXGL NRSXUXDUL EDWX EHKDU ]DL]NLH HJXQ EHVWH ELVRQWH EDW HWD EHVWH JUDÀD
batzuk –bulba bat agian eta bobido bat, orbanak, eta puntu gorriak eta beltzak–.
Praileaitz I-eko horma arteko adierazpenak 2006an aurkitu ziren, sarreratik
ia 40 metrora, Peñalverrek zuzendutako indusketetan. Marcos Garcíak eta
Ochoak32 GHVNULEDWX GXWH EL PHWURNR GLDPHWURNR PXOW]R JUDÀNRD QRQ KLUX
sektore bereizten diren, haietatik bi harkaitzaren gainean egindako puntu gorri
batez egituratuta, eta hirugarrena ertzetan puntu eta lerro gorriak azaltzen
diren bandera sail batek mugatua. Denak dira behatzez eginak. Ezin da zehaztu
kronologia Goi Paleolitoaren barruan, baina zintzilikarioak agertzen direneko
Behe Madeleine aldiko okupazioarekin harremanetan jar daitezke.
2009an, Goltzibar errekako buruan –Ekainen aurrean bat egiten duena
Beliosorokoarekin–, Munibe taldeak irudikatze multzo bat aurkitu zuen
Astigarragako koban (Deba). Noizik behin okupatua izan zen hainbat fasetan
Behe Paleolitotik hasita gaur egun arte33. Garcíak egindako margoen azterketa
HWD HEDOXD]LRDQ EL ÀJXUD PXOW]R QDEDUPHQW]HQ GLUD HVNXLQ SDUHWDQ RUEDQ
EHOW] WULQNR EDW ÀJXUD ]RRPRUIR EDW" WURVNDJHUX]D EDWHQ D]SLDQ HWD H]NHU
paretan hamasei marra gorri bikoitz eta, hurbil, hormako arrakaletan sarturiko
hezur-printza txikiak. Antzeko gaiak aurkitu dira La Pasiegan eta El Pendon
(biak Kantabrian), Niaux-en (Frantzia), eta bere kronologia arte higigarriko
paraleloaren bidez (Las Caldas, Asturias), eta Fuente Salíngo horma-artearen
irudikatze eta testuinguruarengatik (Kantabria), Azken Gravetiarraren eta Behe
Madeleine aldiaren artean datatu daiteke34.
2014 eta 2015 urteetan, Antxieta Jakintza Elkarteak jarraian labur deskribatuko
ditugun barrunbeetan haitzuloetako artearen adierazpenak topatu zituen
(Danbolinzulo, Erlaitz eta Astuigaña -Zestoa-), gaur egun ikerketa fasean
daudenak. Danbolinzulo 1980. hamarkadatik ezagutzen zen. Gela txiki bat da, 25
58
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
17. Irudia.
Panel de Ekaingo panela, zaldiekin, bisonteekin, arrain bat, etab.
Iturria: CC BY SA; GFA
18. Irudia.
Ekaingo hartz parea
Iturria: CC BY SA; GFA/DFG
59
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
19. Irudia.
Praileaitzeko margoak
Iturria: Xabier Peñalver
20. Irudia.
Gorriz egindako marra pareen zatiak Astigarragako kobako hormetako batean
Iturria: José Antonio Mujika
60
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
PHWUR]DEDOHWDPHWUROX]H]RUXDPDOGDQEHKHUDGXHQD,UXGLNDWXULNRÀJXUHN
lau multzo osatzen dute, eta hondoko paretan zehar banatzen dira. Hamalau
DQLPDOLDUHQÀJXUDNKDXWHPDQGLUDKRULHQDUWHDQODXRUHLQHPH²EDWWDQSRQDW]H
teknika bidez egina–, bi basahuntz eta beste pare bat agian, eta, azkenik, zortzi
DQLPDOLDH]LQL]DQGLUHQDN]LXUNLLGHQWLÀNDWXKDVWDSHQHNRLNHUNHWDQOHUURWDOGH
batzuez gain. Irudi guztiak gorriz pintatuta daude, eta bat, gainera, grabatua.
Madeleine aldi aurretiko (18.000 cal BP baino lehenagokoak35) irudikatze hauen
kontserbazio-egoera txarra da. Bukatzeko, Erlaitzeko koban panel bat atzeman
zen, grabaturiko zortzi animaliarekin (zaldiak, oreinak, uroak), duela 22.000 eta
15.000 urte ingurukoak; eta Astuigañan zaldi bat eta basahuntz bat grabaturik,
eta lerro batzuk, Madeleine aldikoak.
Bestaldetik, Gipuzkoako inguru arkeologiko pribilegiatuenetako batean,
Landarbason (Errenteria), interes handiko haitzulo multzo bat dago, horrelako
gehiagorik ez dagoen ingurune batean. Hori dela eta, Historiaurreko
gizakiarentzat derrigorrezko erreferentzia gunea izan behar zuen. Multzoa
honako hauez osatuta dago: Aitzbitarte III, Aurignac alditik Madeleine aldira
doazen aztarnekin, Aitzbitarte IV Solutre alditik Aziliarrera, eta kronologia ezjakinekoa Aitzbitarte V. Haietako batzuetan (III, IV, V eta IX) hormako artearen
adierazpenak aurkitu dira, garrantzi handiago eta txikiagokoak, hamarkada
honetan bertan. Aitzbitarte IV koban, gaizki kontserbatutako pintura gorriko
bi zona aurkitu dira: sarreratik hurbil orban borobil bat zarakar batez estalia, eta
NREDUHQ KRQGRDQ OHUUR VDLO EDW]XN LUXGL ]RRPRUIRDN" 36. Aurkikuntza horren
ostean, Aitzbitarte V kobaren hondoan, Ríosek eta Garatek lau bisonte aurkitu
]LWX]WHQÀQNLJUDEDWXDNDXUUH]DXUUHSDUHWDEDNRLW]HDQELQD(]NHUSDUHWDQEDW
osorik zegoen, eta besteak burua eta konkorra bakarrik ditu. Zehaztasunetako
batzuk direla eta (lepogaineko ileak eta kokotsekoak, begia, ahoa, etab.),
Piriniotako Erdi Madeleine aldiko aztarnategi batzuekin jarri daitezke erlazioan
(Alkerdi –Urdazubi–, esate baterako)37. Harreman hori berriz ikusiko da Busselok
eta Studer-ek egun gutxitara Aitzbitarte IIIn topaturiko grabatu gravettiarretan,
non sei paneletan antzeman zituzten bisonte batzuk, zaldi buru bat, etab., eta
Aitzbitarte IXQ ]HLQHDQ DXUNLWX EDLW]HQ ELVRQWH EDWHQ EXUXD JUDEDWX ÀQH]
egina. Gaur egun, multzo hauek guztiak ikerketa pean daude.
4. AZKEN EHIZTARI-BILTZAILE IZOZTARO ONDOKOAN
Azken Maximo Glaziarra bukatu ondoren, duela 20.000 urte, epeltze prozesua
hasi zen. Azken glaziazioaren (Würm IV) zorroztasunen ondoren, duela 10.200
urte BP (11.780 urte cal BP), glaziazio ondoko fase bat hasi zen, Holozenoa.
Beraz, azken ehiztari-biltzaileek baldintza klimatiko onberak ezagutu zituzten,
nahiz eta ez izan aldi uniformea, oszilazio termiko txikiak eta euri erortzeen
61
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
gorabeherak gertatu ziren eta. Ondorioz, aldaketak gradualak izan ziren.
Lehenengo eta behin, baso-masa gradualki handitu zen Allerödeko fase epelean
zehar, gutxi gorabehera 12.075-10.900 BP (14.075-12.985 cal BP), hasiera batean
ordura arteko (zuhaitz-landaredia urriko) zuhaitz espezie ugarienarekin: pinua
(Pinus), baina garai hotz batek prozesua eten edo gutxienez mantsotu egin zuen
(Younger Dryas, 12.895-11.703 cal BP). Ondoren, hosto galkorreko zuhaitzek
aurrera egin zuten: haritza eta hurritza, urkia, haltza, ezkia, etab.
Bigarren tokian, landareri espezieen birbanaketa gertatu zen, garaiera eta
zoru moten arabera. Klima epelera hobeto egokiturikoak hedatu egin ziren
arian-arian, eta klima hotzeko batzuk desagertu ziren. Beste batzuk, hala nola
irabelarra –Aconitum pyrenaicum– eta orkidea –Nigritella nigra– toki garaienetara
mugaturik gelditu ziren. Antzeko zerbait gertatu zen elur-oreinaren neguko
mantenuan (eta beharbada gizakienarenean) garrantzia handia zuten likenekin.
Horien artean Cladonia (C. alpestris, C. arbuscula eta C. rangiferina) generokoak
nabarmendu behar dira; Alectoria, Cetraria eta Stereocaulonak ere garrantzitsuak
izan ziren. Beste animalia espezie batzuek (bisonteak, basurdeak, etab.), behar
izanez gero, horrelakoak ere jaten zituzten kopuru txikitan, nahiz eta batzuk
toxikoak direlako hilgarriak izan daitezkeen: Xanthoparmelia chlorochroa-.
Liken batzuk (algak ere bai) giza elikaduraren zati izan dira historian zehar –
baita toxikoak ere (toxinak kenduta manipulazioaren bidez)–. Aurrerantzean,
isotopoen ikerketek ahalbidetuko dute zehaztea halaxe izan ote zen
Historiaurrean. Europan erabilitako likenen artean Cetraria islandica dago,
lehortuta ogia egiteko, Lobaria pulmonaria eta Cladonia rangiferina edariak
egiteko, etab.38. Ez dakigu zer liken zeuden Euskal Herrian orduan. Desagertu
ahal izan dira, edo ez dira oraingoz sailkatu, izan ere egindako lehenengo
katalogoa zatikakoa da, lehenengo lan sistematikoak joan den mendeko 80ko
hamarkadakoa diren arren (Aguirre, Etayo eta Rebolledo). Dena den, Cladonia
generokoak badira gaur egun, katalogoaren arabera, orduan ere egongo ziren,
ziur asko. Europako Mendietako kota garaienetan (>1700 m), Cetraria islandica
egon dago, beraz, litekeena da glaziazio aldian Euskal Herrian ere egotea39.
Holozenoko fauna historikoki lurraldean ezaguturikoa da, Paleolitoko espezie
askok emigratu egin zuten (azeri polarra, elur-oreina, bisontea, etab.) edo
desagertu ziren (errinozeroa, hiena, lehoia, leize-hartza -Ursus speleaus, -pantera
Panthera pardus-, etab.). Elur-oreina Holozenoaren hasierara arte bizi izan zen
Santa Katalinako kobaren inguruan (Lekeitio) (9.760±65 BP)40. Kopuru aldetik,
presentzia esanguratsua zuen, beharbada, itsas mailaren igoeraren ondoriozko
kosta zerrendaren gutxiagotzeak espezie hori kontzentrarazi zuen zenbait tokitan.
Oro har, oreina zen espezierik ehizatuena, eta basoetara hobekien egokiturikoak
hedatzeko joera egon zen: basurdea, orkatza. Beste egoera batzuen berri ere eman
62
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
daiteke, Anton Koban (Oñatin) basahuntzaren ehiza espezializatua ikus daiteke.
Ekainen, Azil aldian (III-V mailak) oreina % 70 da, eta azken fasean (II maila)
HKL]D GLEHUWVLÀNDWXDJR GDJR RUHLQD EDVXUGHD XURD HWD
orkatza -% 15-). Azken ehiztari-biltzaileen informazioa Marizulon (Urnieta) jaso
da, eta, bertan, Neolitoko trantsizioan (6.800-6.000 BP), batez ere oreina ehizatzen
zen, gero basurdea, eta orkatza eta kopuru txikiagotan basahuntza.
Azkenik, tenperaturak igota, elurra urtu egin zen Europako zonalde askotan.
Landarediak lur horiek kolonizatu egin zituen eta klima zorrotzetako espezieek,
elur-oreinak, besteak beste, emigratu zuten, eta haien atzetik giza taldeek.
*DLQHUDLWVDVPDLODUHQLJRHUDNRURJUDÀDOHXQHNRSODWDIRUPDNRQWLQHQWDODXUH]
estali zuen, eta kostako lerroaren ezaugarriak aldatu zituen, erliebe malkartsuko
zonetara helduz jada landaredi trinkoago batez berez zailduta zeuden E-W
zentzuko lekualdatzeak nekeztuz. Murgildutako lur horiek, animalien
migrazioak (oreinak, bisonteak, zaldiak, etab.) eta giza taldeen joan-etorriak
ahalbidetu zituen korridorea ziren. Kostako zerrenda, duela 11.300 urte inguru,
oraingotik 3,8-5,5 km-etara zegoen, eta bi mila urte geroago bakarrik 0,7-1,1
km-etara41. Horren guztiaren ondorioa tradizioz onartzen den eta Tarriñoren
ikerketek baieztatzen duten honako egitatea izan zen: mugigarritasun txikiagoa,
eta lurraldearen konpartimentalizazioa aldi horretan zehar, argi ikusten
baita suharrien ehuneko laurogeita hamar hurbileko aztarnategikoak direla
(Paleolitoan, aldiz, ehuneko berrogeita hamar)42.
4.1. Glaziazio bukaera aldiko ehiztari-biltzaileen kultura, habitata eta
ekonomia eta haien egokitzapena egungo aldi klimatikora
Pleistozenoaren bukaerako fasean eta Holozenoaren aldi zaharrenean Azil
aldiko kultura garatu zen (11.800tik 9.000ra urte BP inguru). Pirinioetan,
Frantziako hego-mendebalean eta Kantauri itsasoko ertzean zehar zabaldu zen,
HWD EHVWH DUHD JHRJUDÀNR EDW]XHWDQ HUH PRGX H] KDLQ GHÀQLWXDQ 0DGHOHLQH
aldiko industriarekin kontrastea dagoen arren (hezurrezkoa ia ez da lantzen, eta
higigarria eta hormetakoa ere ez), barrunbe berberak jarraitu ziren okupatzen
(Agarre eta Aizkoltxo -Mendaro-, Ermittia, eta Urtiaga eta, Ekain -Deba-), beste
zonalde batzuetan bezala (Santimamiñe eta Santa Catalina -Bizkaia-, etab.).
Beste koba batzuk, dena den, lehen aldiz okupatu ziren (Pikandieta -Ataun-,
Anton Koba -Arantzazu-).
Industria aldetik, aiu-erako zuloa duten ebakidura zapaleko arpoiak azaltzen
dira, hortz-ilara bana edo binarekin, adarrez eginak. Saihetsak apaintzen dira
ebakidura zeihar paraleloz, eztenak, orratzak –batzuetan ebakidura sakon
paraleloz apainduak–, etab. Suharrizko tresnen artean, gero eta txikiagoak,
marrusken (zirkularrak, azkazal formakoak) proportzioa handiagoa da
63
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
21. Irudia.
Azil aldiko arpoiak. Ermittia (1), Urtiaga (2), Agarre (3) eta Pikandieta -Ataun- (4)
Iturria: Mujika, 1983
64
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
zulakaitzen aldean. Bizkardun punta gehiago ere azaltzen dira, forma
desberdinetako oinarriekin, eta aldiaren bukaeran bizkardun eta mozturadun
punta triangeluarrak, eta segmentuak. Tresnen artean ez dago irudikatze
ÀJXUDWLERULN HWD HUUHNDUUL PDUJRWXDN HGR JUDEDWXDN EDNDUULN DJHUW]HQ GLUD
marrekin eta puntuekin (Urratxa III, Bizkaia).
Madeleine alditik Azil aldirako trantsizio periodo honen ikerketarako, Ekain
(Deba) da oso interesgarria. Aresoren azterketa sedimentologikotik eta Dupréren
palinologikotik ondorioztatzen da VI. maila (Madeleine aldia, 12.050 BP) oso
klima hotz, zorrotz eta lehorrean garatu zela, zuhaitz gutxi zeuden ingurumen
EDWHDQ NDGX]LIROLRJXW[LEDW]XN JDURDN ÀOLNDOHDN HWDW[LODUUDN HULND]HRDN
karduazeoek beren goreneko balioak lortzen zituzten bitartean. V. mailan (Azil
aldia) hobekuntza klimatikoa atzematen da (Alleröd), tenperatura eta hezetasun
gehiagorekin. Pinu gehiago azaldu ziren (% 19), garoak, gramineoak eta haltza.
Gero gorabehera arinak antzematen dira: tenperatura jaitsiera III. mailaren
oinarrian (Dryas III), eta jarraian, hosto erorkorreko zuhaitz kopuruaren
igoera etengabea (hurritza, haltza, urkia, haritza, eta ezkia), intxaurrondoaren
presentzia azpimarragarria izanik43.
Merinoren44 Ekaingo V. mailaren lanabes litikoei buruzko ikerketan, zulakaitzak
eta punta bizkardunak nabarmentzen dira, eta IV mailan bizkardun batzuk
zerrarekin (9.500 BP inguru). II mailan, Azil aldiko industriatzat joa (Sauveterreko
osagaiekin), zulakaitz, marruska, etab. gutxiago dago, baina, bestaldetik,
bizkardun puntak eta ijelkiak ugaritzen dira, eta berrikuntza gisa aipa daiteke
mikrozulakaitzen teknika, geometrikoak lantzeko erabilia (triangeluak,
segmentuak). Hezurren industrian, bakarrik gorde dena II-III mailetan, zortzi
objektu daude, haien artean aiu-erako zuloa duen arpoi edo arrankazi zapal bat
eta beste baten zati distala45.
Ekain tamaina txikiko atondo bat duen barrunbea da, Urola ibaira doazen
erreken ondoan, eta kostaraino zazpi kilometroko bide dago zuzen. Haren
Paleolito guztian zehar, maskor gutxi batzuk topatu dira, eta ondorioztatu da
talde horiek kostakoak zirela jatorriz, distantzia aldakorrera zegoena (urrutien
Behe Madeleine aldian, 15 bat kilometrora). Leozek eta Labadiek46 kopuru
gehiago topatu dute Azil aldian: dozena erdi bat lapatik (Patella vulgata eta P.
depressa) berrehunera (kopuru xume bat, halere), baita ere aldaera gehiago:
karrakelak (Osilinus lineatus) eta muskuiluak (Mytilus eduis). Lurreko faunan,
Madeleine aldiko fase hotzaren ondoren, zeinean basahuntza zen nagusi
(oreina ehuneko hogei zen), berriro bihurtu zen oreina ugariena (aztarnen %
71), jarraian, basahuntza (% 19), eta beste batzuk (orkatza, sarrioa). Urteko
sasoi epelean ehizatutakoak dira. Orkatza, basurdea eta saguzarra agertzea aldi
klimatiko epelaren zantzua da47.
65
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
Beste aztarnategi interesgarria bat, kokagunearengatik –625 metroko
garaieran Aitzabal mendiko magaleko haitzarte batean– eta multzoaren
homogeneotasunarengatik, Anton Koba da (Arantzazu –Oñati–). Bertan
Kalkolitoko eta Brontze Aroko okupazioak daude eta Azil aldiko maila aberats
bat (VIII), eta haren azpitik (IX maila) beste bat, elur-oreinen aztarnekin. Azil
aldiko industriako 2.236 aztarna daude, horien artean batzuk tresnen lanketarekin
erlazionatuak (hogeita hamarren bat nukleo, etab.) eta 511 tresna (% 22,8),
horietako ehuneko berrogei ehiza-armadurak (210 punta eta bizkardun ijelki),
eta gainerakoak etxe-lanetako tresnak eta ehiza lantzekoak (81 marruska, 45
moztura, 31 zulakaitz eta 14 zulagailu, etab.). Erabili izanaren arrastoak dituzten
zenbait errekarri ere badaude48. Hezurrezko objektuak oso bereizgarriak dira:
aiu-erako zuloa duen arpoi zapal bat, eta beste baten zati distala, bi jostorratz
apaindu, bat ebakidura paraleloekin eta bestea sigi-sagan, saihets bat ebakidura
paralelo sakonekin, oreinaren zortzi letagin hondar zulatu, eta moluskuen
gaineko hiru zintzilikario.
Fauna ugaria da: gutxienez botatako 80 piezari dagozkien 6.587 zati. Kopurua
JDUUDQW]LWVXD GD EDLQD H] GDNLJX ]HQEDW GHQERUDWDQ DVWHDN HJXQDN«
ehizatu zituzten eta jan, eta zenbat pertsonak osatzen zuten giza taldea.
Ugariena basahuntza da, gutxienez 68, (% 91,8), ondoren oreina (7), orkatza
(2) eta zaldia, eta basurde eta uro bana. Gehienak adin guztietako emeak dira,
urtean zehar botatakoak, baina ezin da baieztatu egonleku egonkorra zenik.
Beste espezie batzuen hezurrak egon badaude, ehizatuak izan ez zirenak,
aterpe bila joandakoak kobara: otsoa, lehoia, katamotza, azkonarra, hartz arrea
eta harpeetako hartza. Anton Kobako erradio-karbonoko datak, 11.700 BP
ingurukoak, induskatzailearen arabera ere eztabaidagarriak dira, eta errakuntza
marjina handiegia49 dute, onartu behar den arren antzeko industria duen
Arenaza-Galdamesekoaren hurbilekoak direla, 11.580 BP ingurukoak.
Aztarnak eta industria aztertuta, basahuntzen ehizan berezitutako kokagunea zela
HPDWHQGXLQJXUXQHDNDQW]HNRWDVXQÀVLNRQDKLNRDGXHQD3LNDQGLHWDNRDUHNLQ
(Ataun), baita San Adriati-Leizarretekoarekin ere (Arabako Partzuergo
Orokorra, Araba – Gipuzkoa)50. Garai hartako aire zabaleko kokalekuen artean
Laskoraingo San Esteban, Tolosan, azpimarratu behar da, Oria ibaiaren ondoan,
Azil aldiaren bukaerakoa51.
4.2. Azken ehiztari-biltzaileak ekonomia produktiboa heldu aurretik
9.000tik BP aurrera baldintza klimatikoak gaurkoen antzekoak ziren eta zuhaitzlandarediaren garapena sendoa izan zen, hosto erorkorreko espezieak nagusitu
zirelarik. Kostalde-lerroa jada gaurkotik hurbil kokatzen zen. Haitzuloetako
habitata noizean behingoa da (Urtiaga, Ermittia, etab.), eta handik aurrera,
66
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
ehorzketa-leku gisa erabiliko da, noizbehinkakoa Mesolitoan zehar (Jaizkibel
J3, Linatzeta Lastur-Deban), dirudienez erriturik eta nabarmendu daitezkeen
hileta-ostilamentuko osagairik gabe. Gizabanakoen ehorzketak (Marizulo,
Ekain, Linatzeta, etab.) ohikoagoak dira Neolitoan zehar, eta Kalkolito-Brontzean
metaketa bidezko taldeko ehorzketa-lekuak izan ziren denbora luzean zehar.
Ikuspuntu kulturaletik, Azil aldia bukatu, eta Epipalelito Betea dei genezakeena
hasiko zen, ezaugarri desberdinetako multzo industrialak atzematen direlarik
ustiatzen den biotopoaren (mendia, kostaldea, etab.), eta kokagunearen
funtzionaltasunaren arabera –batzuetan jarduera batean berezituak dirudite–.
Batetik, kokaguneak daude industria litikoekin, non suharrizko ijelkiak
ugari diren, bizkardun osagaiak (puntak eta bizkardun ijelkiak, batzuetan
mozturadunak etab.), batzuetan bi mozturadunak (geometrikoak), eta
marruskak, horztunak, etab. Azil aldi amaieratik Epipaleolito Beterako
trantsizioan Ekain (II maila) eta lehen aipatu dugun Laskuraingo San Esteban
egongo lirateke. Bestetik, beste multzo batzuetan printza eta ijelki horzdunak
edo muxarradurak ugaritzen dira (Urtiaga Deban, Berroberria Nafarroan, etab.).
Puntak eta geometrikoak gehiagotu ziren arkuaren garapen handiagoarengatik,
arma eraginkorragoa baitzen lantza baino, arboladun pasaietan, eta horzdunak
eta muxarraduradunak harreman handiago dute bilketa-jarduerekin eta
begetalen manipulazioarekin. Eboluzio hori ezagutu zuen Euskal Herrian
Itelatsetako azternategiak (Zuberoa), 8.275±35 eta 8.825±35 BP (Sauveterre aldia),
zeinak muxarraduren eta horzdunen kopuru handia duen, baita ere, ordea,
bizkardun punta eta ijelkitxoena, eta mozturadun eta bizkardun puntena52.
Beste industria multzo batzuek, aurrekoen garaikide, hozkadura edo muxarradura
zakar ugari dituzte, printza sendoen gainean eginak, marruska horzdunak
edo zulagailuak osatuz. Horrelakoetan, punten eta bizkardun (batzuetan
mozturarekin) ijelkitxoen agerpena hutsaren hurrengoa da Itelatsetako kopuru
handiarekin erkatuta (Zuberoa). Kokagune hauek espezializazio maila handiagoa
dute jarduera zehatz batzuetan (bilketa, etab.), eta ehiza marjinala zen.
Zentzu horretan, adibide paradigmatiko bat Idiazabalgo Artegietako aire
zabaleko aztarnategia da, 700 metroko garaieran, laugune natural batean,
harearrizko blokez egokiturikoa. Ez zen egiturarik aurkitu bertan, ez eta faunaren
aztarnarik, eta fenomeno naturalek oso eragindakoa zegoen (sua, bioturbazioa
-sustraiak, satorrak-), ia azalean zegoen aztarnategia zen eta53. Milaka aztarna
topatu ziren, haien artean berrehuntsu tresna. Gehien erabilitako suharria
Urbasako mendilerrokoa da (Nafarroa), 20 bat km-ra dagoena, eta gainerakoak
Flyschekoak. Tresna litikoak baldarki tailaturik zeuden eta oso homogeneoak
dira tipologia aldetik (marruska horztunak, muxarradurak, etab.). Ehiza
67
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
kontuekin loturiko bizkardun eta mozturadun punta triangeluar bat besterik
ez dago. Ikatzak 8.055±BP datatu dira. Euskal Herriko beste zona batzuetan
antzeko mailak topatu dira, harpeetan (Kanpanoste, Atxoste, Mendandia, etab.)
eta aire zabaleko kokaguneetan (Sustregi –Bizkaia–).
Nabarmendu behar da mailen edo aztarnategien eza Gipuzkoan, non ukiera
malkartsuko geometrikoen presentzia garrantzitsua den. Horrelakoak honako
aztarnategi hauetan daude: Aizpea, Fuente Hoz, Kanpanoste, Atxoste, etab.;
zeinetan ehiza garrantzitsua izango zen.
Mendiko eta lur barneko kokagune horien kontrapuntu gisa J3 harkaizpeko
babeslekua dugu (Hondarribia), Jaizkibelgo iparraldeko mendi mazelan,
marearteko zonatik bakarrik 200 metrora. Egindako zundaketan –aztarnak
ikerketa fasean daude– lau maskortegi maila bereizi ziren (B, C, D eta F), goikoan
zeramika aztarnak zeuden, agian Kalkolitokoak; maila sakonenak 7.770±50
eta 8.470±50 BPn datatu dira54. Hasierako ikerketan, lagina egiteko jasotako
moluskuen artean azpimarragarriak dira lapak (Patella vulgata, P. depressa eta P.
ulyssiponensis), % 95, Phorcus lineatus <% 5; eta beste gasteropodo batzuen aztarna
gutxi batzuk (Stramonita haemastona; Haliotis tuberculata; Melarhaphe neritoides eta
Gibbula sp), bi kuskukoak (muskuiluak eta txirlak), itsas trikuak, krustazeoak
(lanpernak, balanoak) eta arrain-hezurrak (muxar handiak -Diplodus sargus-).
Kokagune hau da Gipuzkoako maskortegi bakarra; itsaski-bilketa eremu
batetik hurbil egoteari eta metaketaren egoera onari esker, itsaski-bilketan eta
arrantzan berezitutako sasoiko kanpalekua izango zen, eta bertara etorriko ziren
kostatik urrutiratuagoko tokietatik. Maskor kopuru itzelak pentsarazi lezake
dieta horrelakoetan oinarriturik egon zitekeela, bertan aurkituriko gorpuak,
ordea, adierazten du arrantzak pisu gehiago zuela. Arrain hezurren agerpenak
itsasertzera gerturatuko ziren muxar handien sarden arrantzan pentsarazten
du, amu eta aparailuen bidez, baita ere toki aproposetan barrera eramangarrien
bidez (itsasbeheran arraina bertan harrapaturik uzten zutenak).
Lekuaren frekuentazioaren adierazgarria izan daiteke maskortegiko J3-ko
D mailan 30-40 urteko gizon baten ehorzketa. Izaera erritualeko elementurik
(okrea, sua, etab.) ez zelarik haren testuinguruan aurkitu. Giza hezurren 13C eta
15
N-ko isotopoen balioen analisiaren bidez, Kantauri aldeko beste gizaki batzuen
balioekin erkatu ondoren, ondorioztatu da itsasoko eta lurreko animalien
proteina kopurua antzekoa zela elikaduran, eta, bestetik į15N-ko balioek
iradokitzen dute arraian gehiago jaten zuela ornogabekoak baino55.
Azken ehiztari-biltzaileek (Mesolitotik) itsasotik hurbileko kobak ere okupatu
zituzten denbora tarte laburrez, hala nola Marizulo eta Linatzeta -Deba-.
68
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
Azkenekoan haur baten (<6 hilabete) lurperatzea topatu da, duela 7.300 urtekoa
(BP), eta bizitze maila bat bi okupazio saiorekin, lehenengoa duela 6.800 urte, eta
bigarrena duela 6.100 urtekoa –beharbada Neolitokoa–. Gainera, beste sektore
batean (konduktuaren II maila), Neolitoko bi gizakiren aztarnak topatu ziren56.
Landa-lana eta haren ikerketa burutu gabe ere, adieraz daiteke itsasertzetik
doazen giza taldeek laburki okupaturiko habitata zela, zenbait hornigai haiekin
eramaten zituztela (lapak, muskuiluak, etab.), baliabide desberdinak ustiatzeko
asmoz (baiak, ehiza, etab.) inguru karstiko horretan. Bertara zihoazen taldeak,
dagoeneko Neolitokoak edo modernoagoak, ziur aski, Mesolitoko ehiztaribiltzaileek egiten zituzten jarduera berdinak egiteko asmoz zihoazen, baina ez
zituzten eramaten haiekin garaiko osagai tipikoak (zeramikak, etxeko abereak,
etab.). Horrek esplikatu lezake maskor dozena batzuk Paleolitoko beste maila
batzuetan, edo Holozenokoak egotea: Astigarraga, Aixa, Ibarraran -Deba-.
Marizuloko (Urnieta) haitzuloan antzeko egoera bat ematen da, 300 metroko
garaieran Adarrako mendi-lerroan, Urumeako bokaletik hamar bat kilometrora.
Mesolitoko okupazioak ditu (IV eta III mailak) eta Neolitikoko trantsiziokoak (II),
gutxi gorabehera 6.800etik 6.000ra BP. Haren gainean, Neolitoko abeltzaintzara
emaniko okupazioaren arrastoa dago, eta garai bereko banako baten lurperatzea,
baita ere Kalkolitoko zenbait ehorzketa. Ezin da baztertu habitat bat egotea
bertan data horietan, are aurrerago ere, zeramika egon dagoelako.
Marizulo, sekuentzia guztian zehar, sasoiko establezimendua izan zen; kostatik
behin eta berriro joaten ziren, krustazeoak eta moluskuak eramanez (lapak,
muskuiluak, ostrak, txirlak, itsas-labanak, lanpernak, etab.) mendi-lerroko
landarediko baliabideak ustiatzeko (fruituak, baiak) eta ehizatzeko (batez ere
oreina, baita ere orkatza eta basurdea eta basahuntzen bat). Halere, tresnen
balizko baliotasunari kasu egiten badiogu irizpide gisa, ez-ohikoak dira bertan
ehizarako balio dutenak, beraz, ez du ematen jarduera hori nagusi izango zenik57.
Etxeko tresnak dira gehienak (marruskak, zulagailuak, etab.), baita ijelkitxo
horzdunak edo muxarradurak dutenak ere, egokiagoak zirenak begetalak
manipulatzeko.
5. NEOLITOA ETA METALEN AROA. KALKOLITOA ETA BRONTZE AROA
5.1. Aldaketaren bultzatzaileen etorrera eta ekoizpen ekonomiaren sendotzea
Gipuzkoan, Neolitoaren ezagutzarako eragozpen konponezina, ikerkuntzaren
oraingo egoeran, fase antzinakoaren (Herriko Barra, Marizulo) datu gabeziak
sorturiko muga da; hori dela eta, Euskal Herriko beste aztarnategi batzuek
emandakoetara jo behar dugu nahitaez. Mesolitoko azken talde depredatzaile-
69
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
biltzaileak haren bizimoduan eragin zuten osagaiak hartuz joan ziren.
Berrikuntza horiek, Mediterraneoan jatorria zutenak, ziur aski elkarren artean
nahasi ziren bi bidetatik etorri ziren. Alde batetik, Pirinio iparraldearen bidetik
–baina ez dugu inguru hurbilean nahiko informaziorik–, eta, bestetik, Ebro
haranetik, non derrigorrezko erreferentzia diren, besteak beste: herrixka bat
domestikazio animal eta begetalaren zantzu goiztiarrak dituena: Los Cascajos
(Los Arcos, Nafarroa), Paternanbideako hobi-zelaien aztarnategia (Ibero,
Nafarroa)58 eta harpeen multzoa, baita ere ukuilu gisa erabilita, abeltzaintzarekin
loturik transhumantziaren oinarria jarri zuena: Peña Larga, Los Husos I eta II,
San Cristobal (Toloñoko mendilerroaren hegoaldean, Araban).
Induskaturiko aztarnategien tipologiak –herri egonkorrak eta abeltzaintzako
urtaro
harpeak, jasotako animaliez gain (etxeko abereak, zereala eta
zeramika)– aldatzen du Euskal Herrian Neolitoa berandu hasi zeneko irudia,
haren isolamendu eta populazioaren kontserbadurismoarena. Ezaugarri
horietako aztarnategien gabezia, eskualde hezeetan, zuzenki loturik dago
kontserbaziorako zailtasunekin arrazoi naturalenagatik (hezetasuna, etab.)
eta ibar hondoen hirigintza-okupazio trinko eta erabilera industrialarengatik.
Nahiz eta oraingoz froga zehatzik ez izan, suharrizko harrobi berberak
partekatzeak herrialdean (Urbasa, Trebiñu, Ebroko ebaporitikoa) nahikoa froga
izango litzateke adierazteko harremanak eta elkartrukeak egon zirela. Eskualde
bakoitzean aldaera nagusia hurbileko azaleratzearena da, baina berritasun
nabaria da Ebroko silex ebaporitikoaren agerpena (Tutera aldekoa), Marizulon
eta dolmenetan, (Trikuaizti I eta Larrarte Beasainen, Zorroztarri IdiazabalSeguran, etab.), beharbada, ehortzitakoen praktika transhumanteen ondorio
gisa, bakoitza hornituko baitzen materialez haren jaioterrian (Nafarroa erdi
aldean agian).
Beraz, berrikuntzen hedapen eta adopzioko prozesu mantso baten hipotesia
]DODQW]DQMDUULEHKDUGDHJLD]JHRJUDÀNRNLXUUXWLGDXGHQD]WDUQDWHJLHWDNRGDWDN
hurbilekoak dira, batzuk Mediterraneo itsasbazterrekoak eta beste batzuk Ebroko
goi haranekoak. Sedentarismoa haziz doala zalantzarik gabea da, baina baita ere
talde batzuen mugigarritasuna, abeltzaintzako sasoiko taldeen mugimenduekin
zerikusia zuena, oraindik agian beren ibilbideak ondo zehazturik ez zutenak
(transhumantzia aurretiko fase bat), edo suharria eskuratzeko beharrarekin
zerikusia zuena (batzuetan ehun kilometrotik gorako bidea eginez59), jarduera
hori beste batzuekin osatzen zen -biltzekoak, etab.-. Zalantzarik gabe, sare sozial
konplexuak (familiarrak, ekonomikoak) ere bazeuden, nahastekatzen zirenak,
giza taldeak haien artean harremanetan jarriz eta kohesionatuz, ezagutzak
partekatu eta hedatzen zirela horrela, baita ere urrutiko objektuak, exotikoak ere,
eskutik eskura igarotzeko orduan: bariszitako ale berdeak (Gaváko meategikoak
agian Bartzelonan), Mediterraneoko maskorrak (Columbella rustica -Urtiaga-).
70
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
Aldi berean, iritsiko ziren lurraldera beste osagai multzoa (zereal-haziak,
ahuntza eta ardia bezalako animaliak, nekazaritza eta abelazkuntza praktikak,
sinesmenak, etab.), Mesolitoko gizarteetan eraldaketa sakonak sorrarazi zutenak
hainbat alderditan: dieta, bizimoduak, sinesmenak, etab.
Tresna litikorik ohikoek (marruskak, ale bizkardunak, etab.) lantzeko teknika
EHUHNLQMDUUDLW]HQGXWHHJLQDNL]DWHQ[DÁDW[RDNHUDX]WHNRPRGXDNKREHWX]LUHQ
arren; eta geometrikoen ukituak egiteko tekniketan aldaketak daude: segmentu
gehiago atzematen dira. Historiaurreko lehenengo ikerketek –XIX. mendean–
azpimarratu zuten berrikuntza azpimarragarri bat: tresna masiboen agerpena
(aizkorak, opaitzurrak, zizelak, etab.) harkaitz desberdinekin egindakoak,
RÀWDN VLOLPDQLWDDQGDOX]LWD ÀEUROLWD HUH GHLWXD HWDE ]HLQHQ SURGXN]LRDN
hornikuntza iturri berriak eskatzen zituen derrigorrez. Lehengai gehienek
GLDSLURDN$LDNR+DUULNRDXUHRODPHWDPRUÀNRD MDWRUULKXUELOD]XWHQEDW]XN
urrutiagotik etor zitezkeen arren, esate baterako, Erdialdeko Sistemako edo
Zamorako silimanita-andaluzita, etab. –baina piezen analisiak egin behar dira
hipotesiak baieztatzeko–. Leundutako lehenengo objektuak Aitzin Neolitoan
topatzen dira, eta Gipuzkoakoak milurteko bat berriagoak dira, trikuharrietakoak
(Trikuaizti I eta II –Beasain-, Unanibi –Idiazabal–).
Beste berrikuntza bat zeramikako edukiontziak dira, apainduak (berberetxoen
inpresiokin -Cardium-, tresnaz, etab.) edo leunak, hainbat formatakoak (goporrak,
botilak, etab.). Antzinakoenak, Euskal Herrian, Toloñoko mendilerroko
hegoko hegiko aterpekoak dira (Peña Larga -apainketa kardialen zeramikekin,
Mediterraneo aldean ohikoak -, Los Husos I eta II, San Cristóbal), Mendandiako
aterpeetan, Atxoste, Kanpanoste, Los Cascajoseko herrian (Los Arcos), eta
Pirinioetako haitzuloetan (Zatoya Abaurrean Aizpea Ariben). Datak 6.700 eta
6.000 BP artekoak dira. Gipuzkoan, aldiz, Kalkolitora arte itxaron beharko da
hileta testuinguruak topatzeko (Marizulo, etab.).
Euskal Herriko lurraldeko abere-etxekotze zaharrena (ardi/ahuntza, txerria eta
abelgorria) 6.720±40 BPean datatuta dago Peña Largan (Kripanen), Los Husosen
6.240 ±50 BP (Laguardia), Los Cascajosen 6.250 ±50 BP (Los Arcos), etab.
Garaikideak dira Los Cascajoseko nekazaritzaren existentziako zuzeneko lehen
frogak, baita ereLos Husos I eta IIn (Laguardia)60. Gipuzkoan Herriko Barran
(Zarautzen) aurkituriko zereal-polenak aipa ditzakegu.
5.2. Neolitoko eta Metalen Aroko zenbait kokagune
Aitzin Neolitoko aztarnategi bakarra Gipuzkoan Herriko Barra (Zarautzen) da,
6.000 BP ingurukoa. Kokagunea hondar maila baten gainean zegoen, haltzadi
bat zegoen ur gezako errekasto baten ondoan; hosto erorkorreko baso bat zegoen
71
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
22. Irudia.
Kalkolitoko eta Metalen Aroko zeramikak, Apellánizek eta Armendárizek aztertu eta marrazturiko Gipuzkoako zenbait aztarnategikoak
Iturria: Mujika, 2011
72
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
23. Irudia.
Trikuharrietan eta aire zabaleko kokaguneetan aurkituriko Suharri aldagaien banaketaren mapa
Iturria: Tarriño eta Mujika (2004) aldatua
73
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
hurbil: haritzak, hurritzak, eta beste espezie batzuk (gaztainondo, lizar, ezkia,
etab.) zituena, eta belarrak (3RDFHDH &RPSRVLWDH OLJXOLÁRUD, etc.) soilguneetan.
Lehenengo aldiz atzeman da, gainera, zerealen polena61.
Industria 1093 objektuk osatzen dute, haien artean, nukleoak, harri-printzak,
etab., eta 157 tresna: 69 karraskagailuak, muxarradurak eta horzdunak dira (%
44), 21 marruska, 12 moztura, 11 zulagailu, etab. Horien ondoan 22 geometriko
nabarmentzen dira (triangeluak, trapezioak eta segmentuak) ukiera soil edo lauz
landuak alaka bikoitzean eta Sonchamp-punta bat, oso tipologia arrunta Pirinio
iparraldeko testuinguruetan. Fabrikazioan, Tarriñok argitzen duenez, gehien
erabiltzen den suharria Urbasakoa da (% 54,5), nahiz eta urrutien dagoena izan.
Flyschekoa % 34,2 da, eta gainerakoak ezin dira zehaztu, gainera beste haitz
batzuk daude (basalto bat, hainbat kuartzo-kristal). Hezurrezko materialetan,
ezten bat, zizel bat, orein adar-punta bat zulatuta eta leuntzaile bat basurdearen
OHWDJLQ[DÁDW[REDWHDQ.URQRORJLD1HROLWLNRDGHQDUUHQ]HUDPLNDULNH]HJRWHD
bitxia da, agian ez da gorde sedimentua urez aseta dagoelako, baita metaketak
eragindako presioagatik ere.
Berreskuratutako faunan, oreina da nagusi (% 92,8), gutxienez hamasei
(gehienak emeak) eta ehizaturiko orein-kume batzuk, udaberriaren bukaeran
edo uda hasieran, baita ere hiru basurde, beste hainbeste uro, bi orkatz, otsoa,
hartza62. Hegaztien hezurrak ere ugari dira: fulmarra, gabai arrunta, kurrilo
arrunta, antxeta, pottorro arrunta, lanperna-musu arrunta eta pottorroa edo
pinguino erraldoia –gaur egun desagertua–. Orgain, hegazti horiek ez dute
kumerik egiten Kantaurikoan (martin arrunta izan ezik), nahiz eta neguan
ohikoak diren. Itsasbazterra hurbil dagoen arren, maskorrik ia ez da agertzen
(muskuilu batzuk alde batera utzita), disolbatu egin direlako (baita arrainen
hezurrak ere). Beharbada, jarduera hori salbuespenezkoa zen bertan, eta
ingurua egokia zen ehizarako, eta pieza osoak garraiatuko ziren kanpalekura
bertan kontsumitzeko. Kokagunetik, lurreko eta uretako baliabideak ustiatu
zitezkeen biotopoetara iristen zen, baina oraindik azaldu beharko litzateke zer
harreman zegoen azterketa polinikoak detektaturiko nekazaritzako jarduerekin,
baita haren ezaugarriak ere.
Aire zabaleko kokagune horrekin kontrastatuz, ia milurteko bat geroago
abeltzaintzako bat dugu, Marizulo I. mailan 5.235±75 BP (Erdi-Azken Neolitoa),
non banakako okupazioko eta lehenengo dolmenen periodoko ehorzte
garaikide baten frogak dauden. Aztarnak gutxi dira. Mendi aldeko abeltzainen
taldeen hedapen orokorreko une batean egongo ginateke, jardueraren eta
transhumantziaren ibilbideen kontsolidazioaren ondorioz, baita ere gune horiek
konpartimentuetan zatitzearen ondorioz, agian jatorri desberdina zuten taldeen
artean banatzeko.
74
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
24. Irudia.
Herriko Barrako Industria litikoa (geometrikoak -triangeluak, trapezioa, segmentuak-, marruskak, ijelkiak erabiliaren aztarnekin eta horzdunekin)
Iturria: José Antonio Mujika
75
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
Berriro, milurteko bateko isilune informatiboa dago Azken Neolitoko eta
Kalkolitoko nekazariez eta abeltzainez, nahiz eta hileta munduko (trikuharriak)
zantzuak beren goren aldian zeuden. Ezagutzen diren aztarna apurrak kobetako
uneko okupaziokoak dira, zeinek ez duten gune karstiko horietan sasoika
egindako nekazaritzako, abeltzaintzako eta bilketako jardueren aspektu bakar
baten berri baino ematen. Ez dugu aire zabaleko haien kokaguneen berri (uste
gabeko aurkikuntza solte batzuk alde batera utzita, mendi inguruetan: Aralar,
Aizkorri, Izarraitz) eta ez haien kokagune egonkorrak (herriak) ezagutzen. Hori
dela eta, gizarte horiei buruz ezagutza partziala dugu. Burdin Arora itxoin behar
dugu nekazaritzako jarduerak ezagutzen hasteko, baita talde sedentarioen
kokaguneak ere eta sasoiko batzuk –Araban–, zeinek abeltzaintzako jardueren
konplexutasuna susmatzea ahalbidetzen diguten (lurraldearen eta klimaren
aldakortasuna, animalien espezieena eta sasoiena, etab.). Haitzuloetako
bizilekuek berriro ere ematen dute informazioa Kalkolitoko eta Brontze Aroko
eguneroko bizimoduaz Arantzazu inguruko haitzuloetan. Hor, Anton Koban,
Kalkolitoko okupazio bat dago, gezi punta hostokara bat, etxeko abereak,
zeramika, etab., 4.200±130 BPkoak, eta, hori estaliz, errekarriekin prestaturiko
zoru bat Brontze Aroan bertan bizi zirenek egina (3.210±90 BP)63. Gainera, oso
hurbileko beste koba garaikide batzuk ikerkuntza fasean daude: Iritegi64 eta
Arrikrutz65.
Aizkorriko beste sektore batean, San Adrian-Leizarraten, badira okupazio
garaikideak, baita beste kronologiakoak ere66. Zeramika aztarnek antzekotasun
handia dute Esnaurretako (Aralar) eta Haltzerrekako (Etzegarate) udako
kokaguneetan aurkitutakoekin. Aztarnategi mota hauek ia atzemanezinak
dira, ez bada zoriz, edo urbanizatu beharreko inguru batean jarraipen sakona
eginez. Mendiko kokaguneen bizileku osagarriak haran hondoetan bilatu behar
dira, edo erdi mailako garaieran –Morazak eta Sarasolak Irurako San Migel
parrokian67 ikerturiko aztarnak adibide argiak dira–.
Haltzerrekakoa aire zabaleko kokagunea da, 3.750 BP ingurukoa (Aitzin
Brontzea), Etzegarateko gaineko hego isurian, haranetik jaisten den errekastoaren
ondoan. Haren inguruan, kota garaiagoetan, zista bat dago (Aitxu) eta trikuharri
batzuk (Balankaleku I eta H, Unanibi, Praalata eta Etzegarate), erabiliko
zirenak bizi zirenean inguruan. Tokia aurkitu zuten autobia eraiki aurretiko
prospekzioan, urgentziazko indusketan. Kokagunea errekarrien maila baten
gainean zegoen, baina ez da aurkitu inongo txabola-egituraren aztarnarik, suz
gogortutako buztin zati lodi batzuk izan ezik, koltzak estaltzen zituenak.
Etxeetako ikatzen ikerketak aditzera eman du haritza (% 29,5) zela espezie
usuena, lizarraren, pagoaren eta hurritzaren aurretik (% 15-18). Bizigune bat
mugatu zen ikatz ugarirekin eta zenbait tipologiatako zeramikekin, baina
76
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
Aztarnategia
Labor. zk
Data BP
Data
kal. BP1
Anton koba (Oñati). Armendariz, 1995.
I-14905
4200±130
4729±170
I-16210
3880±100
4296±135
3210±90
3453±97
Ua-12866
3680±75
4027±104
Ua-11849
4390±55
5010±111
IV. maila
GrA-11495
3240±50
3477±63
V. maila
GrA-11497
3950±50
4403±87
Ua-37188
2730±30
2825±30
Ua-41239
3181±33
3412±29
Ua-41240
3245±33
3477±52
Antzuzkar (Altzaniako Partzoneria)
Arantzazu (Oñati) Armendariz et al. 1996.
Arrikrutz (Oñati) Arrizabalaga et al., 2002.
Ť$UULW]DJD (Aralar, Amezketa), Urteaga, 2009-2010.
Ekain (Deba), Altuna, 2009.
Haur ehorzketa
4.960±60
ࢌHAL Haltzerreka (Etzegarate, Partzoneria) Mujika-Alustiza, et al., 2009.
ࢌHAL-R3-229
Ikatza
GrN-26668
3790±80
4187±133
ࢌHAL-S20-219 Ikatza
GrN-26670
3760±60
4129±100
ࢌ Herriko Barra (Zarautz). Mujika, et al., 2011.
Fauna
Ua-4821
6010( 90
6871±113
Fauna
Ua-4820
5960( 95
6746±117
Iritegi (Oñati), Peñalver, 2005a.
77
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
I-18407
4280±120
4850±190
I-18630
4040±100
4575±158
I-17336
3840±120
4243±165
I-17706
3230±190
3456±235
I-17337
3210±220
3429±277
4130±110
4652±143
GrN-28008
7780±130
8650±182
4275±35
4851±13
3840±35
4269±80
3800±35
4187±55
Sutegia larruspe
KIA-30181
6110±30
7029±78
Sutegia 4D/5D
KIA-34976
6810±30
7647±24
Haur ehorzketa
KIA-33193
7315±35
8115±51
IV. maila 6A-120
I-16190
6820(150
7694±133
II. maila, sabaia
M-9B-95
Ua-4819
6035(100
6914±138
I. maila, oinarria
Ua-10272
6425(85
7348±70
I. maila, ardia
Ua-10375
5235(75
6043±102
Bakarkako ehorzketa
GrM-5992
5285(65
6079±90
Bakarkako ehorzketa
Ua-4818
5315(100
6103±113
Talde ehorzketa
Ua-10374
4585(80
Iruaxpe (Aretxabaleta) Armendariz et al. 1987.
Irura Moraza, et al., 2011.
Linatzeta (Lastur), Tapia, et al., 2008
Marizulo (Urnieta). Mujika, et al., 2011.
78
5263±162
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
Nardakoste (Oñati). Armendariz et al., 1998.
Ua-11848
3810±65
4224±111
San Adrian (Altzania). Tapia et al., 2016.
Ua-44254
3378±30
3632±41
Ua-44255
3311±30
3538±42
2008ko zundaketa
Ua-37522
3430±40
3709±66
UE 1202-goia Hezurra
Ua-44256
3599±32
3914±43
Urtao, N
I-14822
4610±120
5279±187
Urtao
I-14821
4490±170
5149±228
UE 1214.
Ezkurra
Lur azalean (1984) Giza hezurra
Urtao (Aretxabaleta), Armendariz et al., 1989
Urtiaga (Deba), Altuna et al., 1989; Mujika, et al., 2012.
A1
giza-garezurra
Ua-505
3430±110
3699±136
B1
giza-garezurra
Ua-506
3445±110
3716±136
B1
giza-garezurra
Ua-426
3475±120
3756±150
Ur11B65.70. II maila Talde ehorzketa
ࢌ $ire zabaleko bizilekua;
Haitzuloko bizilekua;
HKRU]NHWDPDLODŤ0HDWHJLD
I-16.117
4290(130
Bizilekua-Hobia;
4877± 214
Hilobi haitzuloa edo
1 http://www.calpal-online.de/cgi-bin/quickcal.pl CalCurve: CalPal_2007_HULU
79
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
sedimentuaren azidotasunak ezabatu zituen edozein hezur eta metalezko
aztarna. Kontserbatutako gehienak zeramikazko edukiontziak dira, era
desberdinetakoak (goporrak, lurrontzi oboideak eta pareta zuzenekoak, lurrontzi
karenatuak, etab.), eta leunak edo sigi-sagako ebakiduraz apainduak, kordoiak
hatz-dekorazioekin, eta sokazko inprimaketekin68. Azken horien antzeko asko
daude Pirinio iparraldean, baina Gipuzkoan ere maiz (trikuharriak –Otsaarte,
Napalatza- eta kokaguneak -San Adrian, Anton Koba, Esnaurreta-), eta Bizkaian
(Lumentxa, Santimamiñe). Suharri gutxi berreskuratu da eta ez dira batere
esanguratsuak (17 suharri-printza eta zatiak), marruska bat alde batera utzita.
Espero zitekeenaren kontra, suharri ugariena ez zen hurbileko Urbasakoa (bi
bakarrik), Flyschekoa baizik (11 ale) eta bat Chalossekoa (Landak, Frantzia).
Gainera galenako zati txiki bat aurkitu zen, beste bat lignito landugabekoa eta
apaingarri bat: anbarezko erronbo formako ezarkin bat (bertakotzat jotzen dena).
Laburtuz, Haltzerreka sasoiko kokagunea da, Ebro hareneko buruan, halere,
osagai adierazgarrienak ez dira horkoak (esate baterako, ez dago Ebroko silex
ebaporitikorik), itsasertzekoak baizik (Silexa suharria Flyschekoa da, haietako
bat Gaintxurizketakoa), eta Pirinio iparraldekoak. Osagai objektibo horiek
beste elementu ezagun batzuek emandako informazioa sendesten dute (ale
segmentatuak, botoi konikoak, etab.). Horiek aztertzean Delibesek azpimarratu
zuen Euskal Herriaren bidegurutzearen izaera data horietan, bertan elkartzen
baitziren hainbat bide (Frantziako SW, Meseta, Ebro eta Dueroko haranak, etab.),
lurraldea transmisio-uhal edo hedapen-kate bihurtuz69.
5.3. Harritik metalera: metalgintza
/XUUDOGHEDNRLW]DNGLWXHQKDUULJRJRUGHVEHUGLQDN VLOH[DNRÀWDNHWDE HUDELOL
izan dira tresnak fabrikatzeko. Oro har, eskura egoten ziren, eta hala ez zenean,
Neolitotik behintzat, galeria edo putzu sakonak hondeatzen ziren lehengaia
zegoen substratuetaraino iristeko, hala nola Spiennes-en -Belgika-, Casa
Montero -Madril-, etab. Gure inguruan aipatu daiteke Araikoko –Trebiñu– aire
zabaleko suharri-ustiategia, Neolitokoa, orain induskatzen ari dena Tarriñoren
zuzendaritza pean.
Kalkolito edo Eneolitoan (duela 5.000 urte inguru) harrizko tresnak hasi ziren
ordezten metalezkoekin, eta joera hori orokortu egin zen Brontze Aroan,
metalaren beharra gero eta handiago bihurtuz. Silexa erauzteko orduan
pilatutako ezagutzak aplikatu egin ziren galeriak zulatzeko, zeinen helburua zen
azaleko baliabideak behin agortuta, lur azpiko kobre-zainak ustiatzea (Aramoko
mendilerroa -Asturias-). Hasieran, bertako metalak esplotatu ziren (kobrea eta
urrea), hotzean mailakatuak tresna apaingarri xumeak eta beste objektu txikiak
bihurtzen zirenak. Kalkolito bukaeran eta Brontze Aroan halaxe izan zen zenbait
80
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
WULNXKDUULWDQEL[DÁDW[LNLELOGXDN 7ULNXDL]WL,%HDVDLQ ]HQEDLWHVSLUDOW[LNL
(bat Zorroztarrin -Idiazabal- eta bi Langagorriko zistan Errenteria-Donostia),
eraztun txiki bat (Praalatan Idiazabal-Ataun) eta, beharbada, bi bueltako eraztun
bat (Ausokoin -Aralar-).
Geroago, metal horien fundizioa atzemango da, zeinak ahalbidetuko duen
tresnak edo era desberdinetako armak egitea, bolumen gehiagokoak (sastakaiak,
DL]NRUDN ]L]HODN HWDE PHWDOH]NR EDOLDELGHDN SURÀWDWX] EDL OXUD]DOHNRDN
bai hondaturiko (edo dagoeneko erabili ezinezko) objektuak berrerabiliz.
Horrelako jarduera bat begi-bistakoa da Urtiaga eta Aralarko kobre lingotetan,
eta Mugakosoroko –Huizi– aizkora lauak egiteko hareharrizko moldean edo
Urtaoko sastakaietan, eta aizkora zapaletan (Zabalaitz, Petrinaitz -Aizkorri- eta
Arritxikieta -Oñati-).
Mende batzuk geroago (4.000 BPtik aurrera), metal gogorrago bat lortzeko asmoz
-brontzea-, kobrearen eta eztainuaren arteko aleazioak egingo dira kontzienteki.
Eztainua eskuratzeko elkartrukera edo merkataritzara jo behar zuten. Aldi
horretan, teknika metalurgikoak asko garatu ziren, eta jasotako brontzezko
objektuen artean aipatu daitezke Morterikako bi eraztuneko aizkora orpoduna
-Elgoibar-, edo Larragaingoa -Arrasate-, kobre eta berunezko (% 21) aleazio batez
egina. Gainera, zerrenda agortzeko asmorik gabe, aipatu ditzakegu Etzegarate,
Uelagoena, Gorostiaran eta Mandubi Zelaia dolmenetako puntabiko puntzoiak;
Ausokoi, Etzegarate eta Iruaxpeko gezi puntak, Antzuzkarko -Altzania- eraztun
LUULVWDW]DLOHHVNXPXWXUW[LNLDHWDHUD]WXQEDWDSDLQGXDELLOGRÀQSDUHOHORHNLQ
Gorostiaranen -Aizkorri-. Ez-ohikoagoa da beste metale batzuk agertzea, hala
nola beruna, atzeman dena ale globular batean, hezurrezko jostorratz batean
itsatsita, Sastarriko hilobi haitzuloan -Aralar- eta zilarra (Anton Kobako eraztun
bat).
Urteagak zuzenduriko prospekzio metalurgikoetan, Gipuzkoan, Arritzagako
kobre meak aurkitu dira (Aralar, Amezketa), non Azken Brontze Aroko lanen
arrastoak aurkitu diren, lehengaiaz agian lehenagotik hornitzen zuen arren. Aire
zabaleko ustiapen bat 2.730 BP inguru datatu da. Gainera, 70 metro inguruko
galeria bat topatu da, non pikotxen markak eta mineralaren erauzketaren
(torrefakzio bidez) frogak aurkitu diren. Tresnen artean, behi baten omoplatoa
aurkitu zen (pala gisa erabiltzen zena), orein baten adar zati bat eta punta
bat (beharbada ziri edo pikotx gisa erabiliak), errekarri handiak koskekin
(meatzarien mailutzarrak) eta zeramikak, 3.200 BP70 ingurukoak.
Erauzketa-tekniken orokortzeak eta metalurgiako hobekuntzak objektu
metalikoen fabrikazioan bereizitako lantegien garapena erraztu zuten, gero
eta konplexuagoak, baita ere geroagoko burdinaren metalurgiaren sarbidea
81
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
eta garapena (3.000 BP). Beharbada data horietakoak dira Gipuzkoan inoiz
aurkituriko objektu metaliko bikainenak: Axtrokiko urrezko bi “goporrak”
(Bolibar)71, lokalizatuak ezusteko bloken luizi batean harkaitz esanguratsu
batean. Ale nagusiaren neurriak diametroko 21 cm eta altuerako 10,2 dira,
eta haren barrualdean aurkitutakoarenak 20,5 cm eta 6,95, hurrenez hurren.
Andresek72 uste du solideoak izan zitezkeela edo kasko zeremonialak, sinbologia
astrala zutenak, agian harkaitza kultu-toki bat izan zitekeen, aldare natural bat,
behatoki astronomikoa. Biak daude ugaritasunez apainduak, Europako erdiko
eta iparraldeko paraleloekin (Barandiaranen arabera, Alemanian eginak izan
]LWH]NHHQ .D HWLN HUD ELWDUWHDQ *HUORͿHN DXUUHWLNR NURQRORJLD EDWHQ
aldekoa den arren berrikiago: Erdi Brontzearen bukaera73). Batek gurutze itxurako
motibo bat du oinarrian, eta besteak botoi bat erdian eta beste batzuk inguruan.
Biek dituzte alderantzikatu S-en erako irudiak, beltxargak izan daitezkeenak
–animalia psikoponpoa– etab. Benetako sinbologia jakitea oso zaila da, baina
ematen du elkartu daitekeela ilargiko zikloekin eta ortziaren ezagutzarekin.
5.4. Hileta-errituak: banakako ehorzketatik taldekoetara
Hileta munduari buruzko informazioa Gipuzkoan Mesolitoan hasten da J3
(Jaizkibel) eta Linatzetako hilobiratzeekin, hori izanik erritu arruntena Bizkaiko
Golko inguruan (Los Azules I, Los Canes, etab.). Antzeko gertuena emakume
baten hilobiratzea da, hogeita hamar urte ingurukoa Aizpeako harpean
(Nafarroa), 6.650±50 BP74 gutxi gorabehera. Edonola ere, ez da lurraldean
oraindik ezagutzen banakako ehorzketarik fosetan edo zistetan, aire zabaleko
nekropoliak osatuz honelakoetan bezala: Hoëdic, Téviec -Bretaña, Frantzia-,
Muge -Portugal-, Vedbaek, Bogebakken -Danimarka-, El Collado -Oliva,
Valencia-, eta abar, zeinak batzuetan Neolitoan berrerabili ziren. Horrelakoak
nolabaiteko sedentarizazioaren lehen froga bat izango ziren, eta, batzuen
aburuz, giza taldeen aldarrikapen territorialen hasieraren halako zantzu bat ere.
Gipuzkoan halakoen kontserbaziorako toki egokiak estuarioak izango lirateke,
non giza aztarnak sedimentuak lurperatuta gelditu ahal izango ziren itsas maila
igotzean.
Hileta errituen ziurtasun arkeologiko handiagoa dago Neolitoko talde
sedentarioen prozesua orokortzen hasten denean, edo talde transhumanteak
hasi zirenean beren hileta-egiturak (trikuharriak) eraikitzen. Aitzin Neolitoko
aztarnategien urritasunak gure begiak beste lurralde batzuetako datuak
ÀQNDW]HUD GDUDPD GLQDPLND NXOWXUDODN DQW]HNRDN L]DQJR ]LUHODNRDQ
BPtik hasten dira agertzen hobietako ehorzketak Europako mendebaldeko
hainbat tokitan. Nekazaritzako eta abeltzaintzako ekonomiako herrisketako
hobi-hilerri hauen adibideak dira, 6.000 BP ingurukoak, Paternanbidea Iberon
eta Los Cascajos, Los Arcosen. Azken herrixka horretan hogeita hamar ehorzketa
82
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
25. Irudia.
Axtrokiko Gopor edo solideoak según propuesta de T. de Andrésen proposamenaren arabera, Barandiaranen marrazkiak egokituz -1973a- (a) eta Almagro -1974- (b)
Iturria: De Andrés, 2007-2008
83
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
topatu ziren (batzuk bikoitzak), zenbait haturekin batera: zeramikazko ontziak,
txakur bat, eta abar. Lurperatze mota horrek jarraitu zuen Azken Brontzera arte,
gutxienez, Nafarroan75.
Erdi eta Azken Neolitoan zehar (5.300 BP), hileta munduko konplexutasuna
agerian dago, monumentu megalitikoen eraikuntza hasi baitzen (trikuharri
soilak eta sarbidedun hilobiak), eta nabaritzen hasi ziren ehorzte gehiago haitzulo
eta harpeetan, beren goraldia izango zutelarik Kalkolitoan eta Brontze Aroan.
Adibide bakarra Marizulo (Urnieta) da, non abeltzain talde baten okupazioan,
5.300-5.200 BP inguruan, hogeita bost urte inguruko eta 1,65 cm-ko garaierako
gizon bat lurperatu zuten bloke batzuen artean zista erara jarriak arkume eta
txakur banarekin76. Inguru horretan aurkitu ziren silexezko suharrizko sastakai
bat, ziur asko gizonarekin lurperatu zutena, baina azkonar baten hezurrak
aurkitu izanak aditzera eman du animalia horrek mugiarazi zuela objektua.
Antzeko pieza bat, garaikidea, berreskuratu zen Gurseko tumuluan, Frantzian77.
Okupazio aldi horren ondoren, haitzuloa bertan behera gelditu zen mende
batzuetan, Kalkolitoan berriro erabilia izan arte: lau pertsona ehortzi ziren (bi
heldu, gazte bat eta haur bat).
5.4.1. Hilobi haitzuloak
Berezko haitzuloak kare-haitzetan egoten dira, hareharrietan ere egoten diren
arren (J3 aztarnategia urrutira joan gabe), eta ezaugarri desberdinak dituzte:
batzuk irispide zailekoak dira (inguru malkartsuak, Naparraitz, Antzuzkar,
Iruaxpe, etab.), edo, aldiz, errazekoak (Urtao); txikiak izan daitezke (Marizulo,
etab.), edo handiak (Kobazar, Astigarraga), etab., are Neolitoan okupatuak
izan ahal izan ziren (Urtiaga, Astigarraga, Amalda, Aizkoltxo, Agarre), edo
geroago (Amalda, etab.). Maiz ehorzketak lur azalean topatu dira, edo sakonera
txikian (Iruaxpe, Urtao, Antzuzkar, Naparraitz, etab.); horregatik, gorpuak
beste gabe kobako zoruan uzten zirela ondorioztatu da, lurrez estaliak egon
zitezkeen arren, eta prozesu tafonomikoek (usteltzea, lurraren hondoratzea,
animaliek mugiaraztea) testuinguru arkeologikoa itxuraldatu dutela. Gorpua
horrela uztearen ondorioetako bat lotura anatomikoak galtzea da, beste arrazoi
batzuengatik ere hondatu zitezkeen arren. Gorpuak uzteko moduek ere eragina
izan zezaketen horrelako prozesutan, batzuetan “hilkutxen” barruan jarriko
zituzten, zuntz begetalez eginak, zenbait kasutan hurritzen adar elkarlotuekin
EX]WLQH] JDLQH]WDWXDN" HGR DLUHWLNR HJLWXUHWDQ HJXUUH] HGR KDJD] HJLQDN
apalategi edo ohatze moduan, zeinak behin ustelduta erori egingo ziren. Horrek
esplikatu lezake zergatik azaldu diren buztin gogortuaren zatiak Kobazarran
(Deba) eta Zozuarten (Mutriku), baita ere gorputzen lotura anatomiko eza78.
Praktika horiek irudikorrak eman dezaketen arren, kontuan izan behar da zona
lehorretako kobetan aurkitutakoak –sandaliak eta espartzuzko saskiak (Los
84
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
26. Irudia.
Trikuharrien, hilobi haitzuloen eta baratze edo cromlechen banaketa
Iturria: Edeso eta Mujika (2012) aldatua
85
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
Murcielagos -Granada-), loreak (Lorca -Murcia-), irudi antropomorfoa egurrez
tailatua, orrazia eta jokaera landuagoko aztarnak (Els Mussols -Menorca-)– oso
adierazgarriak direla hileta errituen konplexutasuna ulertzeko.
Koba hautatzeko eta erabiltzeko orduan, zenbait faktorek eragina izango zuten:
inguruan eskura zeuden baliabideak, taldeko banako kopurua, barrunbearen
ezaugarriak eta irisgarritasuna, eta abar. Kokaguneak aztertu eta inguruko
trikuharrikoekin erkatutakoan argi ikusten da ez direla banatzen edonola,
eta, megalitoekin batera azaltzen direnean kare-haitzetan, ez dira behin ere
gainjartzen, distantziak dolmenen artean egoten diren berberak izaten direlarik79.
Aztarnategi hauetan, trikuharrietan bezalaxe, ia ez zen hatu ez-galkorrik gorde
(beharbada, egurrezko edukiontziak edariekin, etab.), eta aurkitutako beste
batzuk ausaz daude bertan (suharri printzak, etab.), edo apaingarri pertsonalak
ziren (lepoko aleak, etab.), are heriotzaren arrazoia: gezi-puntak. Maiz, zenbait
KDLW]XORWDQ HUDELOHUD PLVWRNR HW[HEL]LW]DUDNR KLOHWDUDNR HVWUDWLJUDÀD H]
garaikidea dutenak, giza aztarnen eta Paleolitoko industrien nahasteka dago,
duela hamarkada batzuk osagai kulturalen iraunkortasunaren frogatzat hartzen
zena, nahiz eta azaldu daitezkeen arrazoi naturalengatik (higidura, etab.), edo
aitzurtzen zirenean zuloak hilotzak ezkutatzeko80. Hori gertatu zen Amaldan
(Zestoa), eta Aizkoltxon (Mendaro), non atzeman zen Kalkolitoko hileten
aztarnak nahasiak zeudela Azil aldiko mailan. Antzeko beste adibide bat da
Urtiagako (Deba) Azil eta Madeleine aldietako garezurrak, zeinak benetan
Brontze Aroan metatu ziren, 3.450 BP inguru81.
Aztarnategi bakoitzaren problematika desberdina da. Zaila da onartzen hilotzak
inolako babesik gabe utzi zitezkeenik, talde horiek beraiek, edo beste garaikide
batzuek behintzat, beren hilotzak trikuharrietan lurperatzen zituztenean. Ez da
kasu bera, bestetik, koba bat non gizabanako bakar batzuk lurperatu ziren denbora
labur batean (Arantzazun bezalaxe, bi banakorekin, ziur asko familia berekoak
edo uda garaian bertara zihoan abeltzain transhumanteak) edo beste barrunbe
batzuen kasua, ehorzketa kopuru handiagorekin talde handiagoei dagokienez,
bitarteko natural hobeak eskaintzen zituen inguru bat denbora luzeagoz ustiatu
zutelako. Seguruenik, talde horien ezaugarriak eta praktikatzen zituzten hiletak
dolmenetan egiten zirenen antzekoak ziren. Sail horretan sartu daitezke Urtao,
Iruaxpe, etab., eta beste batzuk, ehundik gora dituztenak: Abauntz –Nafarroa-,
Pico Ramos –Bizkaia-, Las Yurdinas eta Gobaederra, eta hirurehunetik gora San
Juan ante Portam Latinam –Araba–.
Iristen zailak ziren haitzuloetan beharbada ez zuten beharrezkotzat jotzen
itxitura bat egitea (Iruaxpe), baina beste batzuetan sarbidea babestu egingo zuten,
egitura begetalez egindako langa batez edo are harresi txiki batez, gaur egun
86
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
modernotzat hartu duguna. Hileta gordailua denbora luze batean zehar osatu
denean, ordea, belaunez belaun, barrunbea bera eta hurbileko ingurumaria toki
berezia izango zen, enblematikoa, eta talde baten existentzia seinalatuko zuen,
zeinak hurbileko lurraldea ustiatzen zuen. Gauza bera izango zen dolmenen
inguruko lurraldean. Barrunbe bakoitzak bere historia propioa du, eta haren
berri izateko lurperatu bakoitzaren kronologia zehaztu beharko litzateke.
Bukatzeko, hileta maila batzuen ezaugarriak deskribatu egingo ditugu, azken
hamarkadetan induskaturikoak, aditzera emateko zenbateko diferentzia
dagoen bai lurperatuen kopuruan bai haien izateetan (adinen banaketa, etab.)
eta hatuetan, zeinak diren denak isla txiki bat giza talde bakoitzak bizitako
esperientziei buruz. Amaldak (Zestoa) kasu –Paleolitotik okupatua, eta Brontze
Aroan hiletetarako berrerabilia– oso gizabanako gutxiren aztarnak gorde ditu
OXUSHDQKDPD]D]SL]D]SLKHOGX XUWH ODXJD]WH XUWH HWDVHLKDXU
12 urte). De-la-Rúak dioenez, haurren hilkortasuna industriaurreko gizarteetan
antzemandako berbera da, urte batetik azpikoak gutxiago topatu diren arren.
Aurkituriko hatu txikian hiru gezi punta daude txorten eta hegaldunak, eta
beste baten zatia, kuproartsenikozko brontzezko puntzoi bat, lepoko baten
kaltzitazko disko-formako lau ale, eta zortzi Dentalium vulgare, eta gutxienez
zeramikazko bi ontzi, bata gainazal leunekoa eta bestea kordoi batez apaindua
hatz-dekorazioekin82.
1980-90ko hamarkadan, Armendarizen zuzendaritza pean, lau hileta haitzulo
induskatu ziren Arantzazu-Orkatzategi inguruan: Iruaxpe I eta Urtao II
(Aretxabaleta) dolmenen ondoan; eta Nardakoste IV eta Arantzazu (Oñati).
Urtao II-k bi sarrera ditu garaiera desberdinean. Hegoko galeria iristen erraza
zen, eta gutxienez 42 pertsona lurperatu ziren bertan, 4.500 BP inguruan
datatuak (Kalkolitoa). Horien ondoan, nikel pixka bat zuen kobrezko mihidun
bi sastakai topatu ziren, bost gezi-punta txorten eta hegaldunak eta suharriprintza bat. Iparreko galerian, iristen zailagoa, gutxienez zazpi lurperatzeren
aztarnak zeuden, eta bi gezi punta aurkitu ziren (bat txorten zabalekoa eta beste
bat kordiformea), botoi hemisferiko bat maskor baten gainean eginda, eta hiru
suharri-printza; lurperatuetako bat 4.600 BP inguru datatu zen -Kalkolitoa-83. Bi
galeriak kontuan hartuta, kopuru minimoa 46koa da: 32 heldu (hiru kenduta,
gainerakoek 20-30 urte zituzten), bi gazte eta hamabi haur.
Iruaitz harkaitzaren oinetan dago Iruaxpe I. Sarrera handia du, eta bertatik goiko
galeria batera iristen da zailtasunez. Bertan egin ziren 4.130±110 BP –Kalkolitoa–
dataturiko ehorzketak. 15 pertsona lurperatu ziren: zazpi heldu (bat zaharra),
lau gazte eta lau haur84. Indusketan hiru gezi-punta jaso ziren (hostokarak eta
lantzeolatua), bi suharri-printza, zeramikako ontzi baten zati bat, eta 30 lepoko,
azeriaren bi letagin eta harrizko lepoko baten 28 ale, gehienak diskoidalak eta
87
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
beltzak (lignitokoak), beste batzuk zurixkak (kaltzitakoak) eta harkaitz berde
bat. Nardakoste IVn, sarreratik sei bat metrora, barrunbea estutzen den gune
batean, hamalau pertsona lurperatu ziren; bederatzi heldu gazte -sei gizonezko
HWD EL HPDNXPH LGHQWLÀNDWX GLUD² JD]WH EDW KLUX KDXU HWD KLODEHWHNR
fetu bat, datatu direla 3.810 BP inguruan, Kalkolitotik Brontzearen Aroko
trantsizioari dagozkionak85. Azkenik, Arantzazuko haitzuloan banako heldu
baten hezurrak berreskuratu ziren eta haur batenak, 4.390 BP inguruan datatu
zirela -Kalkolitoa-86.
Laburtuz, hilobi haitzuloetako goren aldia Kalkolitoan eta Brontze Aroan gertatu
zen. Metakin bakoitzaren kronologia datazioetatik ondorioztatzen dena baino
luzeagoa da, baina lehenengo ehorzketatik azkenekora doan denbora tartearen
kalkulua ezin da egin, eta ez dira ezagutzen zehazki balizko berrerabilpen
zikloak. Lurperatuen ezaugarriak, dolmenetan gertatzen den bezala, aldagarriak
dira, kontrolatu ezin ditugun faktoreak direla eta, baina kontserbazio-egoerak,
dolmenetan baino hobea izanik ere, ez du ahalbidetzen sakontzea aspektu
askotan (sexua, garaiera, etab.). Tamalez, ezin dira erkatu hileta bi gune desberdin
horien (kobak, dolmenak) datuak. Haitzuloetan nabari da talde handiena heldu
gazteena dela, eta falta dira heldu nagusiak eta haurrak, Amaldan izan ezik.
Azken horretan, beharbada, transhumantzia ibilbide laburrekoa zen, eta bertara
joango zen familia-talde guztia. Adin batzuetako pertsona gutxiago lurperatuta
egotea edo batere ez egotea harremanetan jarri beharra dago abeltzaintzarekin
H] H]LN EDOGLQW]D ÀVLNR RQHWDNR JL]DEDQDNRHQ EHKDUUDUHNLQ EDLWD HUH EHVWH
zirkunstantzia batzuekin, zeinen arabera bertaratzen ziren gizabanakoak
adin eta sexu diferentekoak izango ziren. Esate baterako, taldeen arteko
areriotasuna areagotuta zegoen aldietan, logikoa dirudi haurrak alde batera
uzteak ibilbideetan, etab. Bortxakeriazko garaiak frogatu dezakeguna baino
sarriagoak izan ziren, zalantzarik gabe (gezi punten agerpena, Nardakosten
eta Arantzatzun izan ezik, horren zantzua izan daiteke), gezi puntak sartuta
dituzten dozena bat banakoek horren lekukotza isila ematen digute hainbeste
milurteko ondoren: Longarreko trikiharrian (Viana), eta San Juan ante Portam
Latinam eta Las Yurdinas -Araba-, eta La Peña -Marañón-87 harpeetan.
5.4.2. Megalitismoa: trikuharriak eta zistak
Euskal Herriko trikuharriei egindako lehen erreferentziak 1832 aldera hasten
dira, Aizkomendi aurkitu zenean (Egilatz, Donemiliaga), eta handik gutxira
Sorginetxe (Arrizala, Agurain), eta hurrengo hamarkadetan Kuartangokoak
(Araba). 1878an, geologo Adan De Yarzak Jentillarriko galeria estaliaren
albistea eman zuen Aralarren, eta XIX. mendeko azken hamarkadatik aurrera,
Huartek, Iturraldek eta Suitek, Ansoleagak eta Aranzadik Aralarreko zenbait
trikuharri sinple ikertu zituzten Nafarroan. Gipuzkoan, 1916tik aurrera,
88
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
Aranzadik, Barandiaranek eta Egurenek ikertu egin zituzten Aralar, Altzania,
Ataun-Borunda, Aizkorri, Belabieta eta Elosua-Plazentzia aldekoak, eta 1950
eta 1960 hamarkadetan bultzada berri bat egon zen Elosegi, Atauri eta Laborde
ikertzaileen eskutik, lan eginez Igoin-Akola-Landarbaso gune megalitikoetan;
eta Apellánizek eta Altunak, Ausokoin, Legazpi aldean. 1980 hamarkadatik
aurrera Murumendi aldean induskatu ziren: Trikuaizti I eta II, Larrarte, Mandubi
Zelaia; eta Urtsuaran errekaren goi-ibarrean: Zorroztarri, Napalatza, Unanibi,
Praalata, Aitxu, eta abar88.
Euskal Herriko monumentu megalitikoak tipologia erritual eta kronologia oso
desberdinekoak dira. Trikuharriak Erdi-Azken Neolitotik aurrera eraiki ziren
(5.300 BP). Ehorzteko tokiak dira, non metatzen zihoazen taldean hiltzen diren
banakoak, beraz, gorpu kopurua ugaria izan daiteke, azkenean. Trikuharriak
erabiltzen jarraitzen ziren arren, Aitzin-Erdi Brontze Aroan (4.000 BP), hiletaarkitektura berri bat eraikitzen hasi ziren (zista edo kutxa), gizabanakoen
ehorzketarako diseinatuta, nahiz eta batzuetan berrerabili egiten ziren.
Amaitzeko, Azken Brontze–Burdin Aroan zehar (3.000 BP), tumulu-harrespilak
eta errausketako errituala egiten zen cromlechak edo baratzak eraiki ziren:
- Sarbidedun trikuharriak sarbideko korridore nabarmena duten monumentuak
dira ganberatik ondo bereizita (azken hau zabalagoa da). Egitura guztia harrizko
tumulu zirkular batek estaltzen du. Adibide bat Igartza W da, Gipuzkoaren
eta Nafarroaren arteko mugan, eta beste batzuk Arabako Errioxan: Sorginaren
Txabola, Hezurtegiaren Gaina, San Martin, etab.
- Igargu estaliak: harrizko tumuluaren azpian ganbera bat dago, korridore batetik
iristen dena, (biek zabalera antzekoa dute), kanpo aldetik hurbil zeharkako
lauza eduki dezakete (Jentillarri Aralarren, esate baterako). Kalkolitoan egin
ziren, aurrekoak baino data berantiarragotan.
- Dolmen edo trikuharri soilak sarrienak dira Euskal Herrian, ganbera (esparru
poligonal, errektangular edo trapezoidala) dago harri tumulu baten azpian.
Sarbidedun trikuharriak eta trikuharri soilak duela 5.300 BP urte inguru hasi
ziren egiten. Gaur egun, berrehun inguru ezagutzen dira Gipuzkoan. Banaketa
nahiko homogeneoa da mendilerro batzuetan, nahiz eta dentsitatea Oiartzungo
haranean eta Deba behekoan, Ernioko eta Izarraitzeko kareharrizko aldeetan
txikiagoa izan. Hilobi-haitzuloek hartzen dute dolmenen tokia, eta ikus
daiteke biak azaltzen diren lurraldeetan (Aizkorri, Altzania, Orkatzategi, etab.)
trikuharri bat eta haitzulo bat banantzen dituzten distantziak bi trikuharriren
artekoenen antzekoak direla89.
89
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
Eraikuntzarako, isurialdeen banalerroetako kokapenak aukeratzen ziren,
artzaintza-bideak, mendi-hegaletako lauguneak, eta abar, nahiz eta
hondoratutako guneetan ere egon (Igaratza, Jentillarri, Lareo, etab.). Berezko
tontortxo baten gainean eraikitzen ziren (Otsaarte, Unanibi, Zorroztarri, etab.),
ondorio bera lortzeko lan gutxiago eskatzen zutelako: paisaian ikusgarri gelditu,
zedarri funtzioa bete ahal izateko. Isolatuta eraikitzen ziren, asko jota bikoteka,
garaikideak izan gabe: Trikuaizti II zaharragoa da I baino. Zenbaitetan, egitura
berriagoak egin ziren (zistak) trikuharrien ondoan (Atxurbi-Urrezuloko Armurea;
Aitxu-Praalata, etab.), agian sendotzeko zedarritzapen-funtzioa. Antzeko
egoera da zista baten ondoan cromlecha egiten denean (Mulisko Gaina)90. Araua
zera da: dolmenen artean halako distantzia jakina egon behar duela, ez dena
ausazkoa, baina guztiz zehatza ere ez, harremanean dagoela dirudiena taldeen
lurralde beharrekin abeltzaintzarako. Toki zehatza aukeratzeko zenbait alderdi
kontuan hartuko ziren, baina ez dira objektibatzen errazak. Batzuk immaterialak
dira (sinesmenak, etab. ), eta beste batzuk praktikoak, hala nola ura egotea,
ondoko lurraldean dauden bitartekoak, etab. Azken alderdi hori funtsezkoa
da, izan ere, eraikuntzarekin bilatzen baitzen paisaian giza lan bat gailentzea,
zeinak, gainera, lanketa kolektiboa handia eskatzen zuen, are taldeen artekoa
ere, eta zedarri edo zuin moduan toki horrek lurralde bat aldarrikatzen zuen
bertan lurperatutako arbasoen bidez. Auzoko komunitate batzuetako kideek
eraikuntzan laguntzeak, denek adostutako eta partekatutako arauen bidez,
bermatzen zuen zedarritzapen berriaren onarpena91.
Estazio megalitiko bakoitza (mendilerro bateko edo zona menditsu bateko
dolmen multzoa), hilobi horien eraikitzaileek eta erabiltzaileek zuzenki
ustiaturiko lurraldea ere bada, baita ere, horrelakorik balego (Aizkorri, etab.)
lurralde bereko haitzuloetan hobiratutakoek ere, bizi zirenean. Monumentukopuruak zerikusia du mendilerroaren hedadurarekin eta okupazioaren
trinkotasunarekin, eta ondoz ondoko lurralde horretako sail desberdinen
(sasoiko) kolonizazioaren ondorio dira. Prozesuan sakontzeko monumentu
guztiak datatu beharko lirateke, baita ere horietan hobiratutako pertsonak ere92,
izan ere, estazio megalitiko eta monumentu bakoitzak bere historia propioa du,
inguru zehatz baten populamenduko gertaeren isla baita. Halere, den-denetan
falta dira beren giza bizilekuak.
Ohartarazi behar da mendiko inguru horietan badagoela hiletei ez dagokien
elementu bat beharbada funtzio bera izan zuena: iruinarri edo menhirra, harrizko
PRQROLWR KDQGL EDW ÀQNDWXD OXUUHDQ ]HLQDN DJLDQ L]DQ ]XHQ MDUUDLSHQ EDW
saroietako haustarri edo hausterretzan (saroietako erdiko mugarria). Kronologiak
aldagarria dirudi, eta zaila zehazten. Zupitaitzeko indusketak Aralarren ez
zuen elementurik ekarri zehaztu ahal izateko Naparbideko menhirrekoa ere ez,
eta Igaratzakoan egindako jarduera arkeologikoek, mikrozulakaitzak aurkitu
90
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
zirenez, kronologia Neolitoraino eraman dezakete, nahiz eta erradiokarbonoko
GDWHN HUDNXWVL GXWHQ (UGL $URDUHQ EXNDHUDQ HVNX]WDWX ]XWHOD"93. Bestetik,
Jentillarrikoan egindako zundaketak Brontze Aroan kokatzen dute, Soalarreko
ohiz kanpoko zutarri antzera. Tokia aukeratzeko beste alderdi batzuk
lehengaiaren eskuragarritasuna (distantzia, erauzteko erraztasuna, etab.) eta
haren ezaugarriak ziren (formatua: lauza, harri koskorra, etab.), tumuluaren
bolumena baldintzatzen baitute, ganberaren ezaugarriak etab. Ez da ohiz
kanpokoa harkaitz mota bat dagoen inguru batean hurbileko beste estratu bateko
arroka erabiltzea, esate baterako, hareharrizko lauzak kare haitzeko alde batean
(Ausokoi, etab.), edo kareharriak inguru igneoetan (Mandubi Zelaia, Trikuaizti
I, Larrarte, etab.). Lauzak batzuetan jartzen ziren etzanda (Larrarte, Mandubi
Zelaia, Ausokoi, etc.), zisten ganberen moduan, eta, bestetan, bertikalean
(Intxusburu, Praalata, etc.); batzuetan, zuzenean ipintzen ziren lurrean eta
besteetan sakonera gehiago ala gutxiagoko zuloetan sartuta.
Ganbera, errektangularra edo trapezoidala, egiteko, lehenengo, buruko
lauza jartzen zen, albo banatako lehenengoen artean sartuta uzten zelarik.
Hurrengoak jartzen ziren batzuetan gainjarrita zirien moduan, edo beste gabe
ukituz. Jatorrizko ganberak aldaketak pairatu zitzakeen gaur egun zailak
direnak antzematen, osagaien andeatzea dela eta, (esate baterako Trikuaizti
I, etab.). Ortostato edo alboko lauzen arteko zuloak, edo horien artean eta
estalkien artean gelditzen zirenak, tamaina egokiko blokeekin beteko ziren,
dena hermetikoki ixteko. Gorpuak zuzenean lur buztintsuaren gainean
kokatzen ziren, nahiz eta kasu batzuetan harrizko zola bat dagoen (Intxusburu,
Pozontarri, Akolako Lepua I, Ausokoi), edo lauza handi bat (Mandubi Zelaia).
Ganbera behin eraikita, kanpoko aldea inguratzen zen bloke gerriko baten
bidez (Andatza I), edo modu ordenatuan kokatzen ziren blokeak eta lauzak
(tumuluaren oinarria osatuz) partzialki gainjarrita, arrainen ezkaten moduan,
erdi aldetik kanporantz. Egitura hori oso nabaria da hareharrizko lauzekin
egindako tumuluetan (Arrolamendi, Pozontarri, Napalatza, Praalata, etab.), 8
metrotik 15 metroko bitarteko diametroa dutenak, eta garaiera 40 cm-tik 150 cmra. Lauza handienak tumuluaren oinarrian kokatzen ziren, eta batzuetan bloke
edo lauza bertikalak antzematen dira ingurutik hurbil (Trikuaizti, Pozontarri,
etc.), edo pixka bat urrutiago (Napalatza), harri borobil edo peristalito moduan
jarrita, gehienetan osatu gabe, eta horrela iraungo dute zenbait zista eta
harrespiletan.
Nabarmendu behar da tumulu egiturak oso antzekoak direla dolmen
desberdinetan, eskema bera errepikatzen delarik askotan, baita ere Aitzin
Brontze Arotik eraikitzen ziren zistetan. Bien arteko bereizketa zaila da
batzuetan, induskatu gabe. Eboluzio eta egokitzapen prozesu bat gertatu zela
ematen du eta arkitektura erritu berri batera moldatu zela, zeinean lehentasuna
91
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
hartu zuten gizabanakoen ehorzketek –zistak94–. Hobiratutakoen kopurua
kontserbazioaren baitan dago, zeren eta haietako askotan ez da gorde hezur
arrastorik. Esate baterako, Larrarten dozena bat pertsonaren aztarnak topatu
ziren, baina Mandubi Zelaian, nahiz eta txikia izan, ia 40 lagun zenbatu dira.
Azpimarratu behar da mende batzuetan zehar erabili zela, beraz, ez zegoen
arazorik gorpu berriak lurperatzeko (hain toki txikian, bestaldetik, ez da apenas
lotura anatomikorik gorde).
Errituari loturiko osagaiak ez dira gordetzen, batzuen kasuan izan ezik, galkorrak
direlako (materia begetalez eginak, etab.), edo berrerabilpenetan desegin zirelako.
Gorde direnen artean zeramikazko ontziak (likidoak gordetzeko) daude –
egurrezkoak ere izan zitezkeen–, Praalatako idolo-leuntzaileak (Araban eta Ipar
Mesetan paraleloak dituena), eta fauna aztarnak (ez oso ugariak, Jentillarrin,
0DQGXEL =HODLDQ« *X]WL] H]RKLNR SLH]D GD /DUUDUWHNR JRUSXHQ JDLQHDQ
aurkituriko hilarri antropomorfo etzana, zeinaren oinetan harri berdexka bateko
lau koilare-ale handi zeuden.
Otsaarte, Trikuaizti II, Zorroztarri eta Etzegarateko trikuharrietan jasotako
datuek 5.300 BP inguruan hasi zirela egiten iradokitzen dute (Erdi-Azken
Neolitoa), nahiz eta data horiek ez izan gogobetetzekoak ez baitute jatorria
giza hezurretan. Aldi horretako hatu adierazgarrienak geometrikoak eta idololeuntzaileak dira95. Geroago, Kalkolitoan (4.750 BP), Mandubi Zelaia, Larrarte,
Unanibi, Napalatza, eta abar eraiki ziren. Dolmen berriak egiteko prozesua
populamenduaren hazkundearen bidez azaldu beharrekoa da. Haturik
adierazgarrienak gezi punta hostokarak dira, lepoko aleak etab. Ematen du
4.500 BPtik ez direla gehiago eraikitzen, salbu, agian, Pozontarri, peristalito
nabarmena eta hatu berantiarra dituen trikuharria. Kalkolitoan eta Brontze
Aroan, berrerabili ziren, horren froga direlarik kanpai formako zeramikak
(Pagobakoitza, Gorostiaran, Larrarte, Trikuaizti), V-erako zuloa duten botoiak
zulatzaileak eta ale segmentatuak (Mandubi Zelaia, Pagobakoitza), urrezko
material metalikoa (Trikuaizti, Praalata, Zorroztarri, Ausokoi), kobrezkoa edo
brontzezkoa (Ausokoi, Etzegarate, Mandubi Zelaia). Etzegaratetik ateratako
giza hezurren gaineko datazioen bidez (eta Arabako beste batzuetan ere -El
Sotillo, Hezurtegiaren Gaina), baieztatu daiteke Azken Brontzerara arte
berrerabili zirela (2.700 BP inguru arte), errausketa orokortu zen unera arte,
alegia96.
Trikuharrien kokapenaren antzerako inguruetan, 4.000tik 3.300era BP gutxi
gorabehera, hileta egitura txikiak eraiki ziren -zistak edo kutxak-, batzuetan ez
direnak trikuharrietatik erraz bereizten97. Ganbera errektangular txiki bat dute:
1,5 m luze inguru, metro bat zabal eta 0,50 metroko garaiera. Batzuek estalkia
gorde dute (Ondarre, Aitxu), eta zenbaitetan ganberako hondoak zolarria
92
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
27a eta 27b Irudiak.
Larrarteko (Beasain) trikuharriaren indusketa, hilobiratuen zehaztapena eta estela antropomorfoa zenbait lepoko alerekin oinetan
Iturria: José Antonio Mujika
93
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
Aztarnategia
Labor. zk
Data BP1
Ƒ$LW[X
I-17.6153
Datak
kal. BP2
3530(110 3827±141
GrA-11494
3570(50
3863±79
Ƒ$UUD]WDUDQJDxD
GrA-34322
3515±35
3790±52
Ƒ$W[XUEL
Ua-12079
3765± 60
4138±107
ŶEtzegarate
Ua-35430
4540±40 5193±99
Ua-35429
4365±40 4943±58
Ua-37369
3715±40 4067±63
GrA-24203
3510±40
3787±54
GrA-29996
3505±40 3783±53
Ua-37368
3435±35 3720±70
GrA-29998
3375±40
Ua-35428
3375±40
3625±50
GrA-24207
3360±45
Ű,JDUW]D:
Ua-35431
3300±40 3533±48
Ua-37367
3070±30 3302±39
GrA-24204
2715±45
2822±38
I-18214
5270(100
6066(115
I-14781
5810(290
I-14919
5070(140
Ŷ/DUUDUWH
94
3597±66
6667±327
5830±150
GrA-22140
4790±165
5509±187
GrA-20304
4590±50
5281±147
Ua-11139
4055±60
4593±125
Ua-10376
3920(75
4355±107
GrA-20283
3990±80
4466±128
GrA-20497
3620±60
3955±88
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
GrA-16945
4950(45
5682±49
GrA-28313
4585±40
5283±143
GrN-26174
4560(50
5206±107
GrN-26173
4460(50
5120±124
GrA-16943
4345(45
4926±52
GrA-18785
4300(50
4898±52
GrA-16946
3960(45
4418±81
GrA-16946
3960±40
4425±73
GrA-24202
3915(45
4349±65
GrA-22849
3905±45
4339±66
GrA-22850
3905±45
4339±66
Ua-35042
3520(35
3794±54
I-19024
3420(80
3692±109
I-19025
3080(80
3274±98
GrN-24177
1830±90
1756±108
I-16326
1670±140
1594±158
Ƒ2QGDUUH
B-327177
3700±30
4044±44
Ƒ2QGDUUH
B-413479 3860±30
4308±67
Ua-12500
5120±75
5856(88
GrA-15967
I-5400±50
6195(73
GrA18291
4470±70
5120±131
I-17195
4310(110
4912±188
Ŷ0DQGXEL=HODLD
ŶNapalatza
Ŷ2WVDDUWH
ŶPraalata
95
Miguel de Aranburu
Ŷ7ULNXDL]WL,
ŶUnanibi
ŶUrrezulko Armurea
Ŷ=RUUR]WDUUL
Ƒ=LVWDHGRKDUNXW[D
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
I-14099
5300(140
6085±148
I-16275
3040±230
3224±273
I-16776
3350±100
3605±119
Ua-3589
3085±75
3284±90
I-19023
2640±240
2744±307
GrN-24856
2580±140
2640±17
GrN-24857
2350±130
2425±206
I-16276
3280±90
3526±99
I-16276
3040±90
3221±120
GrN-24178
1230±60
1163±77
Ŷ7ULNXKDUULVRLODŰ6DUELGHGXQWULNXKDUULDN
1 BP: Before Present, 1950etik igaro diren urteak; kal BP: egiazko urteak 1950etik, data kalibratu ondoren.
2 http://www.calpal-online.de/cgi-bin/quickcal.pl CalCurve: CalPal_2007_HULU
3 Beltzez dauden datak ikatzenak dira, gainontzekoak giza-hezurrenak.
96
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
28. Irudia.
Geometrikoak, zenbait formatako gezi-puntak: hostokarak, txortenekin eta txorten eta hegaldunak; eta
Trikuaizti eta Larrarteko trikuharrietako lepoko aleak
Iturria: Mujika, 1991
97
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
29. Irudia.
Tumulurik gabeko zita Ondarren (Aralar) Giorgio Studer-ek zuzenduriko zaharberritzearen ondoren (Gipuzkoako Foru Aldundia. Gordailua eta Museoak. Zaharberritzea)
Iturria: José Antonio Mujika
98
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
du (Oinddi, Atxurbi). Tumuluen ikerketatik ondorioztatzen da ezaugarri
desberdinetako aleak daudela bai geologiaren kariaz bai eraikuntza tradizio
desberdinen ondorioz.
Zista horiek tumulu handiagoa edo txikiagoa izan dezakete, edo batere ez
(Ondarre Aralarren). Diametrorik ohikoena 6 metroko da, nahiz eta hainbatek
hura zabal gainditu, metro dozenara helduz (Bagargi -Zuberoa-, Urdanarre
Iparra 1 -Nafarroa Beherea-, etab.)98.Gipuzkoan induskatu dira: Aitxu (AtaunIdiazabal), Atxurbi (Ataun), Arraztarangaña eta Ondarre (Aralar)99, Mulisko
(Urnieta-Hernani), Onddi (Urnieta), Langagorri eta Mariola (Astigarraga–
Errenteria). Erroizpeko multzoa induskatze prozesuan dago (Gaztelu). Zistak
trikuharrien egokitzapen bat dira, erritual berri baten agerpenaren ondorioa,
gizabanakoen ehorzketari lehentasuna ematen hasi zenean, nahiz eta lau edo
bost pertsona toki berean ere lurperatu ziren (Ondarren eta Arraztarangañan,
esate baterako), are errausteko ere (Urdanarre Iparra 1). Hobiratutakoak
hautatzeko irizpideak ez ditugu ezagutzen, baina ez dirudi homogeneotasun
handirik dagoenik horrelakoetan, ez ezaugarri aldetik (adina, sexua), Ondarren,
Bagargin, San Pelayon (Nafarroa), Urdanarre Iparrean egiaztatu daitekeenez, ez
eta hatu aldetik ere, ez baitute horrelakorik itxuraz (Oinddi, Mulisko, Atxurbi).
Haturik ohikoena era desberdinetako ontzi zeramikoz osatuta egon ohi zen:
arrautza-formakoak, katiluak, goporrak, ontzi karenatuak, etab., apainduak
edo leunak, beharbada substantziaren batekin uzten zirenak bertan. Lurrontzi
bakar baten aztarnak aurkitu dira Arraztarangañan eta Aitxun, ontzi ia osoak
Urdanarren eta Bagargin, eta dozena erdia Ondarren. Ezohikoak dira Aitxuko
suharrizko sastakaia, kuartzo-prismak -agian kuttunak edo zinginariak-,
Langagorrin eta Ondarren, sarri azaldu direnak zenbait trikuharritan (Trikuaizti
I, Larrarte, Baiarrate, etab.), Ondarreko zintzilikarioa hezurrez egina eta puntuz
apaindua, eta bi espiral urrezkoak eta harrizko koilare-aleak Langagorrin, eta
basurde baten bi hortz (Bagargi).
6. BURDIN AROA
Historiaurrean, populazioen eta merkantzien mugimenduak gertatu ziren, baina
ez dira erraz hautematekoak. Halere, hainbat objektu berezi xamar ia ziurtzat jo
GDLWH]NHHVDWHEDWHUDNRPDUÀOH]NRERWRLDN²HOHIDQWHDUHQDN²%URQW]H$URNRDN
topatuak Arabako eta Bizkaiko hileta-haitzuloetan; egiptoar erako kakalardoak,
Castejongo errausketa-nekropolian. Edonola ere, oso zaila da ebaluatzen eta
zehazten zein ziren sareen ezaugarriak (merkataritzakoak, abeltzaintzakoak
–transhumantziakoak–, etab.). Halere, Azken Brontze eta Burdin Aroaz,
informazio arkeologikoaz gain, badaude, inguru mediterraneoan, informazioa
99
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
ematen diguten zenbait testu. Badakigu populamenduen mugimenduak egon
zirela eta tokiko kokaguneetako taldeekin harremanetan egon zirela, jakintzak
eta merkantziak ekarriz. Horien artean aipatu ditzakegu Mediterraneoan greziar
eta feniziar kolonizazioak, zeinek eragina izan zuten Iberiar penintsulako zona
askotan, non garatu egin ziren kultura iberiar eta tartesiarra, penintsula barrura
ere iritsiz. Mugimendu horiei Europa erdikoak ere batu behar zaizkie atabakazelaien kulturaren hedakuntza ekarri zutenak penintsulako Ipar-ekialdera, II.
milurtekoaren bukaeran, Ebro ibaiko harenetik zabalduz. Berrikuntzen artean
errausketako nekropoliak daude, garai horietan orokortutako fenomenoa. I.
milurtekoan zehar, goietako herri gotortuen garapen progresiboa gertatu zen,
zenbait aurrerakuntza teknologikoez gain (zeramiken fabrikazioan –artekatuak,
WRUQX ]HUDPLNRDUHQ HWD HUURWD ]LUNXODUUHQ DJHUSHQD EXUGLQDUHQ ODQNHWD«
(GR]HLQNDVXWDQJXUHNRNDSHQJHRJUDÀNRDGHODHWDNRQWXDQL]DQEHKDUGXJX
mugimendu horiek Pirinio Mendebaldean ere gertatu ahal izan zirela. Azkenik,
K.a. IV. mendean herri zeltikoen migrazioak seinalatu behar dira, eta, penintsula
barnean, taldeen uniformizatze bat gertatu zen dinamismo handiz, zeinean elite
gerlarien protagonismoa funtsezkoa izan zen.
6.1. Habitatak eta ekonomia
Aldi honen gaineko ezaguera oso mugatua zen Gipuzkoari dagokionez, baina
azken hiru hamarkadetan garatutako lanen ondoren K.a. I. milurtekoaren
gaineko informazioa izaten hasi gara. Alde batetik, harresituriko herrien eta
izaera sakabanatuko kokaguneen zerrenda (Goiburuko San Esteban, Altamira
–Azkoitia– etab.) nabarmen handiagotu da, eta, bestetik, haietako bakoitzaren
barruan egindako indusketak agerian jartzen ari dira antolamendu-erak eta
eraikuntza-teknikak, eta abar. Peñalverren eta San Joseren argitalpenaren bidez,
ondo jakin daiteke zein den azterlanen uneko egoera100. Garai horretakoak dira
populazio kontzentratu eta harresituaren lehenengo zantzuak, nahiz eta ezin
den guztiz baztertu lehenago ere ezin zenik egon. Ezagutzen diren kokaguneak
modu irregular xamarrean banatzen dira, gehienak Oriako arroan daudelarik,
eta hemendik aurrera kopurua haziz joango da. Ekialdetik Mendebalderantz
aipatu ditzakegu, Urumeako arroan, Santiagomendiko herrixka Astigarragan101;
Oriakoan, Buruntza Andoainen102, Basagain Anoetan103; Intxur AlbizturTolosan104, Murumendi, Beasain-Itsasondon105; Urolako arroan, Belaku
Beizaman; Akutu Bidegoian-Errezilen; Munoaundi Azpeitia-Azkoitian106 eta
Debako arroan, Moru Elgoibarren107 eta Murugain Arrasate, Aretxabaleta eta
Aramaio artean108.
Erabakitzeko dagoen beste kontu bat da herrixka bakoitzaren kronologia eta
eboluzio zehatza, haien jatorriak, garapena (barneko antolamendu espaziala,
arrasto motak, eta abar) eta behin betiko hustea eta haren arrazoiak. Informazio
100
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
hori gabe zaila da jakiten haietako bakoitzaren funtzioa (zeina ez zen berdina
izango harresituriko barruti guztietan), ez eta papera toki eta lurralde mailan.
Herrixkok oso garaiera desberdinetan daude (Murugain, 776 metro, itsaso
mailaren gainetik, Murumendi 868, Buruntza 440, Basagain 295, Intxur 700,
Munoaundi 718, Moru 444, Murugain 778 eta Santiagomendi 298). Haien
kokapena dela eta, komunean dute defentsarako toki errazak izatea eta
ikusgarritasun handia, garraiobideak eta errekurtsoak kontrolatzeko. Bestetik,
bakoitzaren azalerak ere aldagarriak dira, Murumendi, Moru, Belakuren 1-2
hektareetatik, 17ra Intxurren, beraz, pentsatzekoa da haien artean funtsezko
desberdintasunak egon behar zutela, eraketa eta barruko banaketaren aldetik ez
ezik, baita funtzioen aldetik ere.
+HUUL[ND RVDW]HQ GXWHQ HOHPHQWXDN RURJUDÀDUD ]HXGHQ PROGDWXULN PDOGHQ
hausturak, etab.), egokitzapen lanak egiten zirela (betelanak, etab.) beharren
arabera. Babes natural nahikorik gabeko guneetan harresiak eraikitzen ziren,
handiago zein txikiagoak, erliebera egokituak, eta malda handiko edo toki
malkartsuetan, eroriko handiekin, ez zen babesik eraikitzen edo egiten zirenak
xumeagoak ziren (Munoaundi). Harresiak 2,5 - 3 metro zabal ziren eta garaiera
aldakorra zen; kanpo eta barru paramentuen arteko espazioa lurrez eta
harkoskorrez betetzen zen, eta egurrak sartzen ziren bertikalean haien artean
trabaturik, garaiera irabazita babesa handiagotzeko. Murruen sendotasuna
eskura zegoen harkaitz motaren eta haren ezaugarrien araberakoa zen
(estratuen indarra, erauzteko erraztasuna, etab.), esate baterako, hareharriak
HWDNDUHKDUULDN HVWUDWLÀNDWXDNWDEXODUUDNHWDE EORNHHUUHJXODUUHWDQDWHUDW]HQ
ziren, oso egokiak zirelako eraikuntzarako (Intxur, Basagain, Muñoaundi,
Murumendi, Murugain), eta Buruntzan, aldiz, beharbada harkaitza ez zelako
oso egokia lanerako, paramentuak lodiak dira, bloke handiak erabili zirelarik
(haietako bat megalitikoa: 2,50 x 1 x 0,50 m).
(UDLNXQW]DGHQERUDODEXU[DPDUUHDQHJLQ]LWHNHHQHWDODQDNGLVHLQDWXSODQLÀNDWX
eta koordinatu zuten pertsonak egon bide ziren, baita ere artisauen parte-hartzea,
zeinek arotz eta hargin lanak egingo zituzten, esku-lan ugari egoteaz gain.
Garai horretan, horrelako lanetan jende trebea bazegoen, mendeak lehenagoa
monumentu megalitikoak egin ziren eta meetan lan egiten zen (Arritzaga
Aralarren). Defentsa-sistemaren tamainak eta konplexutasunak (putzuak eta
bihurguneak, etab.) etsaiak kikiltzeko eta herrixkaren boterea agerian jartzeko
balio behar zuten. Batzuetan, sarrerak sendotzen ziren; Muñoaundin, barrutik, bi
metroko zabalera zuen sarrera baten alde banatan hamabi metroko aldea zuten
defentsako dorreak jarri ziren, eta Murumendin gutxienez bat zegoen sarreraren
ondoan109. Aldi berean, garrantzitsuak dira barneko espazioaren ikerketa, tamaina
HWD RURJUDÀD OXU KDUNDL]WVXD PDOGD RULHQWD]LRD HWDE DUHD GHVEHUGLQHWDNR
hondakinen banaketa begiratuz herrixka bakoitzaren ezaugarrietan sakondu eta
101
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
30a eta 30b Irudiak.
Estructuras defensivas de Munoaundiko babes egiturak eta sarrerako dorreen zehaztapena
Iturria: San José, 2014
102
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
103
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
haien balizko berezitasunak ezagutzeko. Herrixkek etxebizitzetarako guneak
izango zituzten, lauguneetan eta Iparreko eta Ipar-ekialdeko hegi babestuetan,
abereak gordetzeko tokiak, etab. Ezagutu ditugun etxeak, gutxi, harkaitzean erdihondeatuta zeuden; Intxurreko bik 66 m2-ko azalera zuten. Baliteke herrixkaren
arabera (zona harritsuetarako irisgarritasuna zela eta), zokalo bat eraikitzea
harlangaitzezko hormekin eta egurren altxaera batekin110. Lasto-buztina edo
pezoa ere erabiltzen zen, eta egitura begetalak (hurritza, etab.), buztinez estaliak,
horma gisa agian, kanpoko aldetik isolatzeko eta barruko aldea konpartimentutan
banatzeko. Intxur, Santiagomendi eta Munoaundiko herrixketan etxe ondo
mugatuak atzeman dira, txikiak, batzuetan erdi aldean eta beste batzuetan
murru bati itsatsiak, izan ere sua arrisku handia zen etxe mota hauentzat111.
Azkenik, baiezta dezakegu izaera erritualeko tokien zantzuak badaudela. Zentzu
horretan, aipa ditzakegu gutxienez hareharri gorrizko lauzetan egindako hiru
hilarri, grabaturiko ebakidura sarekarak dituztenak, Basagainen, agian ipinita
zeudenak herriko toki sakratuan112.
Abeltzaintzako eta nekazaritzako jarduerak garrantzitsuk izango ziren Neolitotik,
haren jarraipena egitea, ordea, eta kopuruak zehaztea ez da posible, datu ondo
kontestualizatu gutxi dagoelako. Gainera, testu klasikoak berrinterpretatu behar
dira (Estrabon, etab.), hitzez hitz irakurri gabe idazlearen balizko helburuak
ere ebaluatuz: hots, mundu klasikoaren kultura eta bizimodua azpimarratu
“barbaroaren” aurrean, eta ohitura bereziak nabarmendu, kontakizun gutxi
gorabehera egiazko eta objektiboa, eta abar. Egiatan, zenbait klixe ez dira
sostengatzen hainbat froga arkeologiko, karpologiko, palinologiko, eta abar
aurrean jarrita113. Gainera, itxiturak egongo ziren, abereak gorde eta babesteko
piztiengandik eta ganadu-lapurretetatik (horixe izan zitekeen, agian herrixka
txikienen funtzio nagusietakoa), jardun bat azken hori garatua hastapen gisa,
xaxatze praktiketan, edo, sakontzeko, gerra estrategietan. Abereak ardiak,
ahuntzak, abelgorriak eta zerriak izango ziren, halere, ez dago ia arrasto batzuk
besterik Buruntzan, Basagainen, eta abar. Zaldiak ere bazeuden, bereziki,
preziatuak gerra ekintzetarako, azkarrak zirelako komunikazioetan, etab. Etxeko
abere klasikoak esnea ematen zutenak ziren, haragia, edo jantziak eta osagaiak
egiteko lehengaiak. Espezie bakoitzaren kopurua aldatuko zen erliebearen,
landarediaren eta taldearen interesen arabera. Ez dakigu ganaduaren eguneroko
maneiua zertan zetzan, talde osoarena zen edo bakarrik zati bat (gainerakoa
familiarena). Urteko zati batean inguruetan bazkatuko zuten, egunero jaso,
eta, beharbada, simaurra ongarri gisa erabiltzen zuten zelaietan. Udaberria
aldean, ganadua hartuta beste alde hurbil batzuetara lekualdatuko ziren, sasoi
desberdinetan eskura toki bakoitzean eskura zeuden baliabideen arabera.
Udaberri erdia iristerakoan, udako bazkalekuetara hurbiltzen hasiko ziren
transhumantziako ibilbide tradizionalei jarraikiz, ahuntzekin, ardiekin eta
abelgorriekin; zerriak, aldiz, ezkurrak non, hara mugituko zituzten.
104
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
+HUUL[NDUHQ WDPDLQD HWD H]DXJDUULHQ DUDEHUD RURJUDÀD OXUUD HWDE EDUDW]H
txikiak eta soroak egongo ziren, herri barruan zein kanpoan. Halere, nabarmendu
behar da Cuberoren azterketa antrakologiko eta karpologikoek Intxurren
gezurtatu dutela lurraldearen atzerakuntzaren betiko leloa, izan ere, bertan
zerealak topatu baitira (espelta, artatxiki iletsua, garagar jantzi eta askeak) eta
egoskariak (baba eta ilarra). Horietako batzuk udaberriko landareak (artatxiki
iletsua eta ilarra) eta negukoak besteak direnez gero, ikertzaileak honelako
laborantza-segida proposatu du: egoskariak -garia-garagarra114. Nekazaritza
jarduerekin zuzenki lotuta daude suharrizko igitai hortzak, Intxurreko igitai
balioanitza, Basagaingo golde-nabarra, errota barkiformeak (Intxur eta
Basagain) eta borobilak (Basagain, Munoaundi eta Murumendi), biltegiratzeko
ontzi handiak, etab.
Gainera, landutako espezieen froga dokumentala dago (Plinio, etab.) eta
arkeologikoa ere (Buruntza, Basagain, etab.), Quercusaren ezkurren giza
aprobetxamenduarena (haritza, artearena, etab.), manipulatuta taninoak
kentzeko. Horrez gain, hurrak bereziki preziatuak ziren, eta, agian, intxaurrak
eta gaztainak, azterketa palinologikoetan azaltzen direnak. Dieta osatzen zen
beste fruitu batzuekin (sagarminak, etab.), baiekin (masustak, etab.) eta ehiza
pixka batekin.
Herrixken barruan, edo inguruetan, atzeman den beste jarduera bat burdinari
loturik dago, Basagaingo eta Munoaundiko usteko meeak, batetik, edo lantegi
metalurgikoak (Munoaundi, etab.), topatuak modu isolatuetan, hala nola
Altamira (Azkoitia), non errekarriz prestaturiko zoru baten gainean, zeramikazatiak eta zepa ugari aurkitu ziren (San Jose, 2004). Burdinazko objektuen
artean, Basagain eta Munoaundiko aiztoak seinalatu ditzakegu, Basagaingo
orratza, ezarkinak, grapak eta iltzeak115. Erdizka egiaztaturiko jarduera horiei
gaineratu behar zaizkie brontzearen metalurgiarekin zerikusia zutenak,
objektu xumeen tokiko ekoizpenerako, gutxienez, edo eltzegileen lantegietan
eskuz egindako baxera egiteko (Intxurren eta beste herrixka batzuetan dagoen
bakarra). Beste batzuk, ziur asko, merkataritza bidez lortuko ziren, hala nola
GRUUHW[R PRWDNR ÀEXOD HWD EURQW]H]NR SLVXD 0XQRDXQGLQ EDLWD HUH DJLDQ
WRUQX ELGH]NR ]HUDPLND ÀQDN HWD EHVWH DUUDVWR EHUH]LDJR EDW]XN %DVDJDLQJR
burdinazko eta kobrezko ezarkinak, etab.), errota birakariak, beira urdinezko
aleak, etab. Jakina da beste gauza batzuk lortu ahal zirela merkataritza
zela bide toki urrutiagoetatik: esate baterako, Pirinio iparraldeko besokoak
Basagainen, paraleloak dituena Nafarroan (Erdozaingo, Iturrotzeko, Alto de
La Peñako herrixkak), eta Ullastreten (Tarragona); edo La Hoyako anbarreko
DOHDN %DOWLNRNRDN" (ONDUWUXNH KRULHN HJLWHNR HUDELOLNR ]LUHQ ]LODUUH]NR HWD
brontzeko iberiar txanponak, tarteka aurkitu izan direnak (Usategi eta Lokatza
Ataunen, etab.)116.
105
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
Aztarnategia
Laborategia
Data BP1
Ŵ%DVDJDLQ $QRHWD Peñalver, et al., 2010.
I-18632
1600±80
I-18633
2170±80
2210±30
Ŵ%XUXQW]D $QGRDLQ Olaetxea, 1997.
I-17167
Miaketa-zuloa
2180±80
I-17167
Ikatza
2270±80
Ua-10543
Ezkurra
2475±75
Ikatza
I-16127
2810±90
Ikatza
Ua-2310
3000±60
Ŵ,QW[XU $OEL]WXU7RORVD . Peñalver, 2004.
Etxe barrua
I-16386
2180±80
Etxe barrua
I-16923
2070±80
Etxe barrua
I-16924
2030±80
I-15489
2400±80
Ŵsakoneneko
I-16837
maila
2720±80
Ŵ0RUX (Elgoibar). Olaetxea, 1991.
106
Data
kal. BP
1504±88
2176±111
2238±61
2225±35
2245±63
I-19003
2310±55
I-18461
2320±90
I-19004
2360±120
2347±146
2371±160
2440±198
2183±108
2263±89
2554±126
2953±115
3195±99
2183±108
2054±100
2009±97
2515±139
2854 ±74
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
I-16862
2764±133
2670±100
Ŵ0XQRDXQGL $]NRLWLD$]SHLWLD García García, et al, 2009; San Jose, et al., 2014
I-18368
2526±135
2420±80
Beta-380001
2059±44
2080±30
2228±65
Beta-380002
2190±30
Ŵ0XUXPHQGL %HDVDLQ,WVDVRQGR Arrese, 2016.
Kristau Aroaren mugakoa
Ŵ6DQWLDJRPHQGL $VWLJDUUDJD Izquierdo, 2004
Ua-19248
2395±40
Ua-18875
2445±70
Ua-18874
2510±60
Santiagomendi Baratzetik hurbil
Ua-10980
2410±80
ࣴOndarre I (Aralar). Mujika et al., 2016 .
Lekuko monolitoa (13N)
Beta 309100
2830±30
Erdiko orbana
Beta 363982
12J-5
2740±30
ࣴMulisko Gaina (Urnieta) Peñalver,1987.
I-14100
2630±90
ࢌ San Esteban (Andoain). Pérez Centeno, 2008.
10 miaketa-zuloa
Ua. 18151
2475±75
ࢌ 5 miaketa-zuloa
Ua. 18150
1645±60
Ŵ+HUUL[NDࣴBaratze edo harrespila
2468±93
2538±129
2589±109
2521±137
2936±41
2831±32
2698±137
2554±126
1540±86
ࢌ Aire zabaleko bizilekua
1 BP: Before Present, 1950etik igaro diren urteak.
kal BP: egiazko urteak 1950etik, data kalibratu ondoren.
Kalibratuak web-orri honetan http://www.calpal-online.de/cgi-bin/quickcal.pl.
107
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
6.2. Hileta-errituak: errausketa eta baratzeak
Euskal Herrian, Brontze Aroaren amaieran, 2.700 (BP 3.000 cal) inguruan,
errausketaren fenomenoa arrunt bilakatu zen Pirinioetako iparretik iritsitako
eraginengatik, eta Ebroko haranetik beharbada ere. Erritua ikatz kopuru bat
eta errausturiko hezur arrastoak jartzean zetzan, zeramikazko ontzi batzuekin
batera harrizko estela baten oinetan (Beaskin, Aralarren), edo, are sarriago,
errautsak eta ikatzak jartzea harri borobil baten erdian (baratze edo harrespilak).
Egitura horiek tamainan aldagarriak ziren, baita eraikitzeko moduan ere, eta
batzuetan tumulu bat (cromlech tumularra) izan dezakete, lurrezkoa (Ondarre
I eta II Aralarren) edo harrizkoa117. Egitura horiek, Barandiaranek zioenez,
dolmenen osagai esanguratsuenen eboluzioa izango ziren (ganbera, tumulua,
peristalitoa), erritu berrira egokituak118.
+DPDUNDGD DVNRWDQ KDLHQ IRUPDN HWD EDQDNHWD JHRJUDÀNRD QDEDUPHQGX
dira, Pirinioetako katearen ardatzera murriztuta (ekialdeko ertza Andorran
eta Menbebaldean Leizaranen119). Salbuespena Andiako mendilerrokoak eta
Mendiluzekoa ziren (Entzia Araban), baina aurkikuntza berriek Aoizko zonan
(Induriagako cromlecha Nafarroan) eta Aralarren (Ondarre eta Beaskin120,
besteak beste) banaketa area handiagotzera behar dute, zeinean geologiak
harkaitz bigunagoak aurkezten dituen (kareharriak, hareharri eozenoak etab.)121.
Harkaitz horiek okerrago kontserbatzen direnez, egiturari antzematea zailagoa
da. Gaia ikuspuntu historikotik aztertu behar da, kolonizazio prozesu baten
moduan, zenbait datatan garatua. Gauzak horrela, errausketarako arkitektura
hauen metaketa mendilerro batzuetan okupazio berantiarraren ondorio izan
daiteke edo zor dakioke populazioaren hazkundeari zonan122.
Azken mende laurdenean, hiru harrespil induskatu dira Oianlekun (Oiartzun)123,
non errausturiko banako baten edo biren arrastoak eta brontzeko objektu bat jaso
diren, eta Mulisko Gaina (Hernani-Urnieta) multzo interesgarria: Brontze Aroko
hilobiratzeko zista bikoitz bat, lau harrespil eta zehaztu gabeko beste egitura
batzuk, beharbada, cromlech eraitsiak, Burdin Arokoak, 2.630±90 BP inguruan
datatuak124. Azken urteetan, Ondarre eta Beskineko multzoak induskatu dira,
Aralarren; non nabarmentzen den Ondarre I harrespil tumularra, gutxienez
35 lekukoz osatua125. Zazpi metroko diametroa du eta 40 cm-ko garaierako lur
tumulu bat. Zona zentralean aurkitu zituzten kareharrizko lau lauza txikiren zati
oso aldatuak. Lauzetako baten azpian, aska txiki batean, erraustutako hezurren
gordailu bat, bi pertsona gazteren aztarnekin. Inguruan ugariak ziren ikatz
zatiak (2.902 atzemanak), artean lizarra (% 60,1) eta pagoa (% 37,5) nagusiak,
hurritza, astigarra, haltza, eta abar. Datazioek (2.830 ±30 eta 2.740 ±30 BP) Azken
Brontzean kokatzen dute.
108
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
31. Irudia.
Ondarreko cromlecha indusketan
Iturria: José Antonio Mujika
109
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
BIBLIOGRAFIA
ABAUNZA, Asier, ARRIZABALAGA, Álvaro, GARCÍA-DÍEZ, Marcos, IRIARTE, María José,
OCHOA, Blanca, VIGIOLA-TOÑA, Irene eta ANTXIETA Arkeologi Taldea (2016), “Cueva de
Danbolinzulo”, in Arkeoikuska, 15, 369-371 or.
AGIRRE-GARCÍA, Jaione, FLORES, María, MORAZA, Alfredo, MUJIKA, Jose Antonio, REPARAZ, Xabier eta TELLERIA, Etor (2004), “Sondeos en la Sierra de Aralar (Ataun-Mancomunidad de Enirio-Aralar)”, in Arkeoikuska, 03, 132-137 or.
AGIRRE-GARCÍA, Jaione, MORAZA-BAREA, Alfredo eta MUJIKA, Jose Antonio (2010),
“Los elementos físicos como reivindicación del territorio y de sus frutos en los espacios de
montaña”, in FERNÁNDEZ ERASO eta MUJIKA, José Antonio, Actas del Congreso Internacional sobre Megalitismo y otras manifestaciones funerarias contemporáneas en su contexto social,
económico y cultural, Munibe Gehigarria, 32, 286-313 orr.
AGIRRE-MAULEON, Juan (ed.) (2012), Altxerri, Donostia, Aranzadi Bilduma 01.
AGIRRE-MAULEON, Juan eta IBÁÑEZ, Alex (1998), “San Esteban de Laskoain. Área urbana
R-23 (Tolosa)”, in Arkeoikuska, 97, 343-345 or.
ALBERDI, Xabier, ARRUABARRENA, Juan María, MUJIKA, José Antonio eta SASIETA, Mikel (2010), “Cueva de Astigarraga”, in Arkeoikuska, 09, 343-345 or.
ALBERDI, Xabier, ARRUABARRENA, Juan María eta MUJIKA, José Antonio (2016), “La cueva de Astigarraga”, in Arkeoikuska, 15, 314-316 or.
ALDAY, Alfonso eta MUJIKA, José Antonio (1999), “Nuevos datos de cronología absoluta
concerniente al Holoceno medio en el área vasca”, in XXIV Congreso Nacional de Arqueología
(Cartagena), 95-106 or.
ALMAGRO, Martín (1974), “Orfebrería del Bronce Final en la Península Ibérica. El tesoro de
Abia de la Obispalia, la orfebrería tipo Villena y los cuencos de Axtroki”, in Trabajos de Prehistoria, 31, 39-100 or.
ALTUNA, Jesús (1972), Fauna de mamíferos de los yacimientos prehistóricos de Guipúzcoa, Munibe
Bilduma, 24.
- (1990), “La caza de herbívoros durante el Paleolítico y Mesolítico del País Vasco”, in Munibe,
42, 229-240 or.
- (1996), “Hallazgo de dos nuevos bisontes en la cueva de Altxerri (Aia, País Vasco)”, in Munibe, 48, 7-12 or.
- (2004), “Las cuevas de Aitzbitarte (Landarbaso, Renteria) (Historia de las investigaciones)”,
in Homenaje al profesor J. Mª Apellániz (Bilbao, 2003), Kobie, Gehigarriak, 6, 1, 133-138 or.
- (2009), “Cueva de Ekain. 2ª fase”, in Arkeoikuska, 08, 358-365 or.
- (2010), “Cueva de Ekain. 2ª fase”, in Arkeoikuska, 09, 346-348 or.
ALTUNA, Jesús eta APELLÁNIZ, Juan María (1976), /DVÀJXUDVUXSHVWUHVSDOHROtWLFDVGH$OW[HUUL,
Munibe Bilduma, 28.
- (1978), /DVÀJXUDVUXSHVWUHVSDOHROtWLFDVGHODFXHYDGH(NDLQ 'HED , Munibe Bilduma, 30.
ALTUNA, Jesús eta ARESO, Pablo (1977), “Excavaciones en los crómlech de Oyanleku (Oyarzun, Guipúzcoa)” in Munibe, 29, 65-76 or.
ALTUNA, Jesús, BALDEÓN, Amelia eta MARIEZKURRENA, Koro (1985), Cazadores magdalenienses en la cueva de Erralla, Munibe Bilduma, 37.
- (1990), La Cueva de Amalda (Zestoa, País Vasco). Ocupaciones Paleolíticas y postpaleolíticas, Eusko
Ikaskuntza.
ALTUNA, Jesús eta DE LA RÚA, Concepción (1989), “Dataciones absolutas de los cráneos del
yacimiento prehistórico de Urtiaga”, in Munibe, 41, 23–28 or.
ALTUNA, Jesús eta MARIEZKURRENA, Koro (1995), “Fauna de mamíferos del yacimiento
costero de Herriko Barra (Zarautz, País Vasco)”, in Munibe, 47, 23-32 or.
- (2008), “Nuevos hallazgos en la cueva de Ekain (Gipuzkoa, País Vasco)”, in Zephyrus, 61,
110
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
17-32 or.
- (2010), “Pinturas rupestres en la galería superior de la cueva de Altxerri (Aia, Gipuzkoa)”,
in Zephyrus, 55, 65-73 or.
- (2013), “Cráneos de pantera en Allekoaitze (Ataun) y Aintzulo (Errezil) (Gipuzkoa)”, in Kobie, 32, 29-38 or.
ALTUNA, Jesús, ARMENDÁRIZ, Ángel, ETXEBERRIA, Francisco, MARIEZKURRENA,
Koro, PEÑALVER, Xabier eta ZUMALABE, Francisco (1995), Gipuzkoa. Carta Arqueológica. II.
Haitzuloak-Cuevas. Munibe Gehigarria, 10.
ALTUNA, Jesús, MARIEZKURRENA, Koro eta RÍOS, Joseba (2011), Aitzbitarte III (Euskal Herria). Giza aztarnak 33.600-18.400 BP (Sarrerako eremua). Ocupaciones humanas en Aitzbitarte III
(País Vasco), 33.600-18.400 BP (Zona de entrada de la cueva), EKOB, 5, Gasteiz, Eusko Jaurlaritza.
ALTUNA, Jesús, MARIEZKURRENA, Koro, RÍOS, Federico eta WESBUER, Jan (2010-2011),
“Contorno recortado de ave en el yacimiento de Ekain (Deva, País Vasco)”, in CLOTTES. Jean
(zuz.), L’art pléistocène dans le monde (Tarascon-sur-Ariège, 2010), N° spécial de Préhistoire, Art
et Sociétés, Bulletin de la Société Préhistorique Ariège-Pyrénées, 65-66, 1299-1310 or.
ALTUNA, Jesús eta MERINO, José María (ed.) (1984), El yacimiento prehistórico de la cueva de
Ekain (Deba, Guipúzcoa), Eusko Ikaskuntza.
ÁLVAREZ, Esteban eta ALTUNA, Jesús (2013), “La cueva de Marizulo (Urnieta, Gipuzkoa), 50 años
después: revisión de los restos arqueozoológicos de los niveles mesolíticos”, in Kobie, 32, 131-152 or.
ÁLVAREZ-ALONSO, David eta ARRIZABALAGA, Álvaro (2011), “La secuencia estratiJUiÀFDLQIHULRUGHODFXHYDGH/H]HW[LNL $UUDVDWH3DtV9DVFR 8QDUHÁH[LyQQHFHVDULDµLQ
Zephyrus, LXIX, 15-39 or.
ÁLVAREZ, Esteban, IRIARTE, María José, ARRIZABALAGA, Álvaro, BARRERA, Inmaculada, CARRIOL, René, FERNÁNDEZ, María José eta GABRIEL, Sonia (2014), “Entre lapas: primera valoración de los restos de origen marino del yacimiento holoceno de J3 (Hondarribia)”,
in Munibe, 65, 67-78 or.
$1'5e67HUHVD ´6HPEODQ]DFRVPRJUiÀFDGHORVFXHQFRVGH$[WURNLµLQVeleia,
24-25, 874-894 or.
ANTXIETA JAKINTZA TALDEA (2003), “Cueva de Ikeitz”, in Arkeoikuska, 02, 172–175 or.
APELLÁNIZ, Juan María (1982), El arte prehistórico del País Vasco y sus vecinos, Bilbo, Desclée
de Brouwer.
ARAGÓN, Gregorio, MARTÍNEZ, Isabel, BURGAZ, Ana Rosa, BELINCHÓN, Rocío, PRIETO, María, OTÁLORA, Mónica, GARCÍA, Aroa, LÓPEZ, Rubén eta AMO, Guillermo (2006),
“Inventariación de la diversidad liquénica del Parque Nacional de los Picos de Europa”, in
Proyectos de investigación en parques nacionales: 2003-2006, 77-104 or.
ARIAS-CABAL, Pablo (2005), “Determinaciones de isótopos estables en restos humanos de
la región Cantábrica. Aportación al estudio de la dieta de las poblaciones del Mesolítico y el
Neolítico”, in Munibe, 57, 359-374 or.
ARMENDÁRIZ, Ángel (1984), “Dos nuevas hachas prehistóricas de metal en Guipúzcoa”, in
Munibe, 36, 67-69 or.
- (1988), “Vaso campaniforme de la cueva de Amalda II (Zestoa, Gipuzkoa)”, in Munibe, 40,
83-88 or.
- (1989), “Excavación de la cueva sepulcral Urtao II (Oñati, Guipúzcoa)”, in Munibe, 41, 45-62 or.
- (1990), “Las cuevas sepulcrales en el País Vasco”, in Munibe, 42, 153-160 or.
- (1992), “La idea de la muerte y los rituales funerarios durante la Prehistoria del País Vasco”,
in Enfermedad y muerte en el pasado, Munibe Gehigarria, 8, 13-32 or.
- (1995a), “Investigaciones prehistóricas recientes en el área de la Sierra de Aizkorri (Gipuzkoa)”. In Munibe, 6, 277-287 or.
- (1995b), “Revisión del fenómeno funerario en las cuevas sepulcrales del País Vasco”, in BERTRANPETIT, Jean eta VIVES, Enric, (ed.), Muntanyes i població. El passat dels Pirineus des d’una
111
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
perspectiva multidisciplinaria, Andorra la Vella, 75-83 or.
- (1997), “Anton Koba: Cazadores azilienses en la sierra de Aizkorri”, in Actas II Congreso de
Arqueología Peninsular (Zamora, 1996), I, Fundación Rei Afonso Henriques, 297-310 or.
ARMENDÁRIZ, Ángel eta ETXEBERRIA, Francisco (1983), “Las cuevas sepulcrales de la
Edad del Bronce en Guipúzcoa”, in Munibe, 35, 247-354 or.
- (1996), “Excavación de la cueva sepulcral de Arantzazu (Oñati, Gipuzkoa)”, in Munibe, 48,
53-58 or.
ARMENDÁRIZ, Ángel, ETXEBERRIA, Francisco eta HERRASTI, Lourdes (1998), “Excavación de la cueva sepulcral Nardakoste IV (Oñati, Gipuzkoa)”, in Munibe, 50, 111-120 or.
ARMENDÁRIZ, Ángel, ETXEBERRIA, Francisco, HERRASTI, Lourdes, MUJIKA, José Antonio eta ZUMALABE, Francisco (1987), “Excavación de la cueva sepulcral Iruaxpe I”, in Munibe, 39, 67-92 or.
ARMENDÁRIZ, Javier, LLANOS, Armando, PEÑALVER, Xabier, SAN JOSE, Sonia eta VAL'e6/XLV ´/H%URQ]HÀQDOHWO·kJHGX)HUHQ(XVNDO+HUULDPays Basque. Relations
et activités commerciales“, in L’âge du Fer en Aquitaine et sur ses marges. Mobilité des hommes,
GLͿXVLRQGHVLGpHVFLUFXODWLRQGHVELHQVGDQVO·HVSDFHHXURSpHQjO·kJHGX)HU. Actes du 35 Colloque
,QWHUQDWLRQDOGHO·$VVRFLDWLRQ)UDQoDLVHSRXUO·pWXGHGHO·ÇJHGX)HU %RUGHDX[ $TXLtania supplément 30, 247-255 or.
ARRESE, Ander (2015), “Poblado de Murumendi (Beasain, Itsasondo)”, in Arkeoikuska, 14,
392-394 or.
ARRESE, Ander eta TELLERIA, Etor (2007), “Cueva de Aitzorrotz II”, in Arkeoikuska, 06, 181184 or.
ARRIZABALAGA, Álvaro (2005), “Las primeras ocupaciones humanas en el Pirineo Occidental y Montes Vascos. Un estado de la cuestión”, in Munibe, 57, 53-70 or.
- (2006), “Lezetxiki (Arrasate, País Vasco). “Nuevas preguntas acerca de un antiguo yacimiento”, in CABRERA, Victoria, BERNALDO DE QUIRÓS, Federico eta MAILLO, José Manuel
(ed.). El centenario de la cueva de El Castillo: El ocaso de los Neandertales, Madril, UNED, 291-309
or.
- (2015a), “Irikaitz. Yacimiento paleolítico. XVI campaña”, in Arkeoikuska, 14, 382-383 or.
- (2015b), “Cueva de Lezetxiki. XIX campaña”, in Arkeoikuska, 14, 300-301 or.
ARRIZABALAGA, Álvaro eta ALTUNA, Jesús (ed.) (2000), Labeko Koba (País Vasco): Hienas y
humanos en los albores del Paleolítico superior, Donostia, Aranzadi Zientzia Elkartea, Munibe, 52.
ARRIZABALAGA, Álvaro, ÁLVAREZ-FERNÁNDEZ, Esteban eta IRIARTE, María José
(2011), “Spondylus sp. at Lezetxiki Cave (Basque Country, Spain): First Evidence of its use
in Symbolic Behaviour during the Aurignacian in Europe”, in IFANTIDIS, Fotis eta NIKOLAIDOU, Marianna (koord.), Spondylus in Prehistory: New Data and Approaches, Contributions
to the Archaeology of Shell Technologies, BAR Intern. Series S2216, Oxford, 11-16 or.
ARRIZABALAGA, Álvaro eta IRIARTE, María José (2002a), “El yacimiento arqueológico de Irikaitz (Zestoa, Gipuzkoa). Aportación al conocimiento del Paleolítico antiguo en Euskal Herria”,
in XV. Congreso de Estudios Vascos, Euskal Zientzia eta Kultura, eta Sare Telematikoak 1, Donostia,
Eusko Ikaskuntza, 115-122 or.
- (2002b), “Sondeo arqueológico en la boca de la Galería 53. Cueva de Arrikrutz (Oñati, Gipuzkoa). Primeros resultados y dataciones radiocarbónicas”, in Munibe, 54, 117-124 or.
- (2004), “El yacimiento arqueológico de Irikaitz (Zestoa, País Vasco). Descripción del depósito
y caracterización industrial de su nivel IV”, in XI Reunión Nacional de Cuaternario (Oviedo,
2003). Oviedo, AEQUA/Universidad de Oviedo, 205-210 or.
- (2005), “El Paleolítico antiguo en el medio pirenaico occidental”, in SANTOJA, Manuel, PÉREZ GONZÁLEZ, Alfredo eta MACHADO, María José (ed.), Geoarqueología y patrimonio en la
Península Ibérica y el Entorno mediterráneo, Almazán, ADEMA, 219–234 or.
- (2008), “Irikaitz (Zestoa, País Vasco). Tafonomía dun depósito pleistocénico ao aire libre”,
112
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
in MÉNDEZ, Eduardo (ed.), Estudos sobre Paleolítico. Homenaxe a X. M. Álvarez, II, Gondomar,
Nova Galicia Edicións, 139–162 or.
- (2011), Los grupos de cazadores-recolectores en la Prehistoria de Gipuzkoa / Ehiztari-biltzaileak Gipuzkoako Prehistorian, Arkeologia 0.1, Donostia, Gipuzkoako Foru Aldundia.
ARRUABARRENA, Juan Mª eta ALBERDI, Jabier (2011), “La grotte d´Astigarraga (Deba). Activité archéologique et occupation humaine”, in INORA, 60, 13-15 or.
ARRUABARRENA, Juan María, MUJIKA, José Antonio eta SASIETA, Miguel (2008), “La cueva de Astigarraga”, in Arkeoikuska, 07, 336-339 or.
BALDEÓN, Amelia (1993), “El yacimiento de Lezetxiki (Gipuzkoa, País Vasco). Los niveles
musterienses”, in Munibe, 45, 3-97 or.
BARANDIARÁN, Ignacio (1967), “Materiales arqueológicos del Eneolítico en la cueva de Sorginzulo (Belaunza, Guipúzcoa)”, in Munibe 19, 123-128 or.
- (1971), “Hueso con grabados paleolíticos, en Torre (Oyarzun, Guipúzcoa)”, in Munibe, 23,
37-69 or.
- (1973a), “Los cuencos de Axtroki (Bolibar-Escoriaza, Guipúzcoa)”, in Noticiario Arqueológico
Hispánico, Prehistoria, 2, 175-209 or.
- (1973b), “Zwei Hallstattzeitlizche Goldschalen aus Axtroki: prov. Guipúzcoa”, in Madrider
Mitteilungen, 14, 109-120 or.
- (1973c), Arte mueble del Paleolítico Cantábrico, Monografías arqueológicas XIV, Zaragoza.
- (1975), “Un tesoro hallstáttico en el País Vasco: los cuencos de Axtroki”, in Kobie, 6, 65-74 or.
- (1988), Historia General de Euskalerria. Prehistoria: Paleolítico, Donostia, Auñamendi.
- (2002), “El dispositivo funerario”, in CAVA, Ana eta BARANDIARAN, Ignacio (ed.) Cazadores-recolectores en el Pirineo navarro: sitio de Aizpea entre 8000 y 6000 años antes de ahora, Bilbo,
UPV/EHU, 431-444 or.
BARANDIARAN, José Miguel de (1952), “La Prehistoria en el Pirineo Vasco. Estado actual de
su estudio”, in Obras Completas, Bilbo, La Gran Enciclopedia Vasca, XIII, 99-111 or.
- (1976a), “Excavaciones en Lezetxiki en Mondragón”, in Obras Completas, Bilbo, La Gran Enciclopedia Vasca, XIII, 423-480 or; XIV, 7-131 eta 327-333 or.
BARANDIARAN, José Miguel HWD$/781$-HV~V ´/DFXHYDGH(NDLQ\VXVÀJXUDV
rupestres”, in Munibe, 21, 331-385 or.
BARANDIARAN, José Miguel, ARANZADI, Felipe, MIGLIACCIO, Javier, VICUÑA, Juan
&UX]HWD)(51É1'(=)UDQFLVFR ´/DFXHYDGH$OW[HUUL\VXVÀJXUDVUXSHVWUHVµ, in
Munibe, 16, 91-141 or.
BARAYBAR, José Pablo, IZAGIRRE, Neskuts, DE-LA-RÚA, Concepción eta IRIONDO, Mikel
(2002), “Estudio antropológico del esqueleto mesolítico del yacimiento de Aizpea”, in CAVA,
Ana eta BARANDIARAN, Ignacio (ed.) Cazadores-recolectores en el Pirineo navarro: sitio de Aizpea entre 8000 y 6000 años antes de ahora, 363-430 or.
BASABE, José María (1966), “El húmero premusteriense de Lezetxiki”, in Munibe, 18, 13-32 or.
- (1970), “Dientes humanos del Paleolítico de Lezetxiki”, in Munibe, 22, 113-124 or.
- (1971), “Restos humanos del yacimiento de Marizulo”, in Munibe, 23, 105-124 or.
- (1983), “Restos fósiles humanos de la región vasco-cantábrica”, in Zainak, 1, 67-83 or.
BERGANZA, Eduardo eta ARRIBAS, José Luis (koord.) (2014), La Cueva de Santa Catalina (Lekeitio, Bizkaia): La intervención arqueológica. Restos vegetales, animales y humanos, Bilbo, Kobie. BAI 4.
BLOT, Jacques (1993), “Le tumulus Urdanarre Nord 1”, in Munibe, 45, 143-151.
%/27 -DFTXHV HWD 5$%$//$1' &KULVWLDQ ´&RQWULEXWLRQ j O·pWXGH GHV FHUFOHV GH
pierres en Pays Basque de France”, in Bulletin de la Société Préhistorique Française, 92, 525-548 or.
BORJA, Ángel (1990), “La malacología de la cueva de Amalda”, in ALTUNA, Jesús, BALDEÓN, A. eta MARIEZKURRENA, Koro (ed.), La Cueva de Amalda (Zestoa, País Vasco). Ocupaciones Paleolíticas y postpaleolíticas, Donostia, Eusko Ikaskuntza, Barandiarán Bilduma, 4,
267-270 or.
113
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
CALVO, Aitor (2012), “El yacimiento gravetiense al aire libre de Ametzagaina (Donostia, País
Vasco). Los tecnocomplejos líticos del Conjunto Oeste”, in Estudios de Cuatenario, 2, 15-31 or.
CAMARERO, Cristina eta ARÉVALO, Erik (2015), “Flechazos y hachazos: marcadores de violencia durante el Neolítico y Calcolítico en Francia y la Península Ibérica”, in Revista Arkeogazte, 5, 71-94 or.
CARROZZA, Laurent, GALOP, Didier, MAREMBERT, Fabrice eta MONNA, Fabrice (2005),
´4XHOVWDWXWSRXUOHVHVSDFHVGHPRQWDJQHGXUDQWO·kJHGX%URQ]H"5HJDUGVFURLVpVVXUOHV
approches société-environnement dans les Pyrénées occidentales”, in Documents d’Archéologie
Méridionale, 28, 7-23 or.
CASTAÑOS, Pedro (2014), “Estudio de los Micromamíferos del yacimiento de Santa Catalina” in BERGANZA, Eduardo eta ARRIBAS, José Luis (ed.), La Cueva de Santa Catalina (Lekeitio,
Bizkaia): La intervención arqueológica. Restos vegetales, animales y humanos, Kobie, Excavaciones
arqueológicas en Bizkaia, 4, 331-360 or.
CASTAÑOS, Pedro, MURELAGA, Xavier, ARRIZABALAGA, Álvaro eta IRIARTE-CHIAPUSSO, Maria José (2011), “First evidence of Macaca sylvanus (Primates, Cercopithecidae) from
the Late Pleistocene of Lezetxiki II cave (Basque Country, Spain)”, in Journal of Human Evolution, 60, 816-820 or.
CASTAÑOS DE LA FUENTE, Jone (2014), Grandes faunas esteparias del Cantábrico Oriental.
Estudio isotópico y paleontológico de los macrovertebrados del pleistoceno superior de Kiputz IX (Mutriku, Gipuzkoa), Leioa, UPV/EHU.
CASTAÑOS, Jone, CASTAÑOS, Pedro eta MURELAGA, Xavier (2006), “Estudio osteométrico preliminar de los restos de ciervo (Cervus elaphus) del yacimiento paleontológico del Pleistoceno Superior de Kiputz IX (Mutriku, Gipuzkoa)”, in Geogaceta, 40, 163-166 or.
CASTAÑOS, Jone, CASTAÑOS, Pedro, MURELAGA, Xavier eta ALONSO-OLAZABAL, Ainhoa (2012), “Kiputz IX: un conjunto singular de bisonte estepario (Bison priscus Bojanus, 1827)
del Pleistoceno superior de la Península Ibérica”, in Ameghiniana, 49 (2), 247-261 or.
CASTAÑOS, Jone, MURELAGA, Xavier, ORTEGA, Luis Ángel eta CASTAÑOS, Pedro (2014),
“Kiputz IX: Un Conjunto Singular de Ciervo Rojo (Cervus elaphus Linnaeus, 1758) del Pleistoceno Superior de la Península Ibérica”, in Ameghiniana, 51 (6), 451-465 or.
CAVA, Ana (1978), “El depósito arqueológico de la cueva de Marizulo”, in Munibe, 30, 155-172
or.
CAVA, Ana eta BARANDIARAN, Ignacio (Ed.) (2002), Cazadores-recolectores en el Pirineo navarro: sitio de Aizpea entre 8000 y 6000 años antes de ahora, Bilbo, UPV/EHU.
CEBERIO, Manuel (2009), “Nuevas aportaciones al estudio de la transición de la edad del
hierro a época romana en Gipuzkoa: El caso de Santiagomendi (Astigarraga)”, in Munibe, 60,
219-241 or.
- (2010), “Mariola: un nuevo monumento megalítico en la “muga” entre Astigarraga y Errenteria”, in Oarso, 45, 172-176 or.
CEBERIO, Manuel eta SARASOLA, Nerea (2015), “Erroizpe, Gazteluko Arkaitza y Gazteluko
Ataka”, in Arkeoikuska, 14, 350-352 or.
- (2016), “Erroizpe, Gazteluko Arkaitza y Gazteluko Ataka”, in Arkeoikuska, 15, 338-340 or.
CHALMIN, Emilie, MENU, Michel eta ALTUNA, Jesús (2002), “Les matières picturales de la
JURWWHG·(NDLQ 3D\V%DVTXH µLQMunibe, 54, 35-51 or.
CUGNY, Carole, MAZIER, Florence eta GALOP, Didier (2010), “Modern and fossil non-pollen
palynomorphs from the Basque mountains (western Pyrenees, France): the use of coprophilous fungi to reconstruct pastoral activity”, in Veget Hist Archaeobot, 19, 391-408 or.
DE LA RÚA, Concepción (1985), “Restos humanos de Erralla”, in Munibe, 37, 195-198 or.
- (1990), “Estudio de los restos humanos de Amalda”, in ALTUNA, Jesús, BALDEÓN, Amelia
eta MARIEZKURRENA, Koro (ed.), La Cueva de Amalda (Zestoa, País Vasco). Ocupaciones Paleolíticas y Postpaleolíticas, Donostia, Eusko Ikaskuntza, Colección Barandiarán, 4, 135-148 or.
114
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
DE LA RÚA, Concepción, HERVELLA, Montserrat (2011), “Estudio antropológico de los
dientes humanos de la cueva de Aitzbitarte III (Renteria. Gipuzkoa) (Paleolítico Superior)”,
in ALTUNA, Jesús, MARIEZKURRENA, Koro eta RÍOS, Joseba (ed.), Aitzbitarte III (Euskal Herria). Giza aztarnak 33.600-18.400 BP (Sarrerako eremua). Ocupaciones humanas en Aitzbitarte III (País
Vasco), 33.600-18.400 BP (Zona de entrada de la cueva), Vitoria-Gasteiz, Gobierno Vasco, EKOB, 5,
385-394 or.
DE LA RÚA, Concepcion, ALTUNA, Jesús, HERVELLA, Monserrat, KINSLEY, Leslie eta
GRÜN, Rainer (2016), “Direct U-series analysis of the Lezetxiki humerus reveals a Middle
Pleistocene age for human remains in the Basque Country (northern Iberia)”, in Journal of
Human Evolution, See comment in PubMed Commons below93, 109-119 or.
doi: 10.1016/j.jhevol.2016.02.001. Epub 2016 Mar 20.
DELIBES, Germán (1983), “El País Vasco encrucijada cultural en el inicio del Bronce antiguo
(s. XVIII a. de C.)”, in Varia II, Serie Arqueológica, 9, 131-164 or .
DUPRÉ OLIVER, M. (1984), “Palinología de los niveles VII a II del yacimiento de Ekain”, in
ALTUNA, Jesús eta MERINO, José María (ed.), El yacimiento prehistórico de la cueva de Ekain
(Deba, Guipúzcoa), Donostia, Eusko Ikaskuntza, 61-63 or.
ÉBRARD, Dominique (2013a) “La ciste de Bagargi à Larrau”, in 50 ans d´archéologie en Soule.
+RPPDJHj3LHUUH%RXFKHU , Mauleon, Maison du Patrimoine de Soule, Ikerzaleak
7, 205-213 or.
ÉBRARD, Dominique, BOUCHER, Pierre, LIVACHE, Michel eta NEVEOL, Régis (2013a),
“L´escargotière d´Itelatseta à Aussurucq, Pyrénées-Atlantiques”, in 50 ans d´archéologie en
6RXOH+RPPDJHj3LHUUH%RXFKHU , Mauleon, Maison du Patrimoine de Soule, Ikerzaleak 7, 101-120 or.
ÉBRARD, Dominique, SÁENZ DE BURUAGA, Andoni, MUJIKA, José Antonio, SAULE, Marcel
eta TARRIÑO, Antonio (2013b), “Le tumulus de Gurs à Préchacq (P.-A.), un des plus anciens tertres
funéraires des Pyrénées Occidentales”, in DQVGDUFKpRORJLHHQ6RXOH+RPPDJHj3LHUUH%RXFKHU,
Mauleon, Maison du Patrimoine de Soule, Ikerzaleak 7, 156-167 or.
EDESO, José Miguel (1985), “El relieve del País Vasco”, in Vasconia, 5, 19-31 or.
- (1991), “Variaciones del nivel del mar en el País Vasco durante el Holoceno”, in Boletín de la
Asociación de Geógrafos Españoles, 13, 21-44 or.
- (1992), “Variaciones del nivel del mar durante el Pleistoceno Medio (Extremo Oriental de
Guipúzcoa, País Vasco)”, in Lurralde, 15, 63-106 or.
- (1993), “El depósito Pleistoceno de Goizut (Fuenterrabía)”, in Vasconia, 20 (Homenaje al investigador Félix María Ugarte), 83-99 or.
EDESO, José Miguel, GOIKOETXEA, Idoia, LOPETEGI, Ane, ARÉVALO, Erik, ORUE, Iñigo,
ZALDUA, Luis Mª eta MUJIKA, José Antonio (2016), “Contribution to the study of the geographical distribution of Pyrenean funerary stone circles –baratze, cromlech– in the western
Pyrenees”, in Zephyrus, 77, 193-205 or.
EDESO, José Miguel, GOIKOETXEA, Idoia, LOPETEGI, Ane, ARÉVALO, Erik eta MUJIKA,
José Antonio (2014), “Sierra de Aralar: Ondarre e Igaratza”, in Arkeoikuska, 13, 328-331 or.
EDESO, José Miguel, LOPETEGI, Ane, MUJIKA, José Antonio eta ZALDUA, Luis María
(2013), “Sierra de Aralar: Ondarre e Igaratza”, in Arkeoikuska, 12, 317-319 or.
EDESO, José Miguel, MENDIZABAL, Maddalen eta MUJIKA, José Antonio (2010), “Estrategias de gestión de los recursos de montaña por las poblaciones dolménicas y otros grupos
humanos contemporáneos en el Pirineo Occidental”, in FERNÁNDEZ ERASO, Javier eta MUJIKA, José Antonio (ed.), Actas del Congreso Internacional sobre Megalitismo y otras manifestaciones funerarias contemporáneas en su contexto social, económico y cultural, Munibe Gehiagaria, 32,
368-388 or.
EDESO, José Miguel eta MUJIKA, José Antonio (2005), El entorno de Zarautz durante el Cuaternario: evolución paisajística, ambiental y humana, Zaeautzko Arte eta Historia Museoa.
115
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
- (2005b), Zarauzko ingurunea Kuaternarioan: ingurumen eta giza paisaiaren bilakaera, Zarauzko
Arte eta Historia Museoa.
- (2012), “Megalitismo y cuevas sepulcrales en Gipuzkoa. Distribución espacial y características generales”, in Isturitz. Cuadernos de Prehistoria y Arqueología, 12, 83-114 or.
- (2017), “Estudio de patrones espaciales y de reconstrucción paisajística mediante el uso de
VLVWHPDV GH LQIRUPDFLyQ JHRJUiÀFD 3UDLOHDLW] , 'HED *LSX]NRD µ LQ 3(f$/9(5 ;DELHU
SAN JOSÉ, Sonia eta MUJIKA, José Antonio (ed.), La cueva de Praileaitz I (Deba, Gipuzkoa, Euskal Herria) intervención arqueológica 2000-2009, Munibe Monographs, Anthropology and Archaeology Series, 1, 171-191 or.
EDESO, José Miguel, LOPETEGI, Ane eta MUJIKA, José Antonio (2014), “Sierra de Aralar:
Ondarre e Igaratza”, in Arkeoikuska, 13, 328-330 or.
EDESO, José Miguel, LOPETEGI, Ane, MUJIKA, José Antonio eta ZALDUA, Luis María
(2013), “Sierra de Aralar: Ondarre e Igaratza”, in Arkeoikuska, 12, 318-319 or.
EDESO, José Miguel, MUJIKA, José Antonio, UGARTE, Félix María eta ZEARRETA, Alejandro (1988), “The site of Herriko Barra (Zarautz, Basque Country): it´s relation to the Flandrian
transgression”, in Méthodes et concept en Stratigraphie du Quaternaire Européen. Colloque international, Dijon, Quaternaire, 1, 1, 137-138 or.
EDESO, José Miguel eta UGARTE, Félix María (1990), “Algunos datos sobre la paleogeografía
litoral Cuaternaria de la costa: Jaizkibel-Bahía de Txingudi (Golfo de Bizkaia)”, in Vasconia,
16, 27-76 or.
EDESO, José Miguel, UGARTE, Félix María eta PEÑALBA, Cristina (1990), “El depósito detríWLFRSOHLVWRFHQR HVWXDULRÁXYLDO GH$Q]DUDQ ,U~QHVWXDULRGHO%LGDVRD µLQActas II Reunión
Cuaternario Ibérico I, Madril, 191-199 or.
ELORRIETA BAIGORRI, Irantzu (2016), Aprovisionamiento y disponibilidad de las materias primas silíceas en el Pirineo Occidental durante el Paleolítico Superior, Tesis Doctoral, Vitoria-Gasteiz,
UPV/EHU.
ELORZA, Mikelo eta SÁNCHEZ, Antonio (1993), “Postglacial fossil Great Auk and associated
avian fauna from the Biscay Bay”, in Munibe, 45, 175-177 or.
ESPARZA SAN JUAN, Xavier (1993), “Introducción al Paleolítico Superior de la cueva de
Lezetxiki (Mondragón, Guipúzcoa)”, in Espacio, Tiempo y Forma, Serie I, Prehistoria y Arqueología, 6, 31-60 or.
(63$5=$;DYLHUHWD08-,.$-RVp$QWRQLR ´5HÁH[LRQHVHQWRUQRDODHVWUDWLJUDItD
de Ermittia (Deva, Guipúzcoa)”, in Congreso Nacional de Arqueología XXIV (Cartagena, 1997),
Cartagena, Gobierno de la Región de Murcia, Instituto de Patrimonio Histórico, 61-69 or.
- (2003), “Aportación a las representaciones de úrsidos en el arte mobiliar magdaleniense”, in
Veleia, 20, 151-156 or.
ETXEBERRIA, Francisco (1987), “Los restos humanos de la cueva sepulcral de Iruaxpe I (Aretxabaleta, Guipúzcoa)”, in Munibe, 39, 77-79 or.
- (1989), “Restos humanos de época calcolítica procedentes de la cueva sepulcral de Urtao II
(Oñati, Guipúzcoa)”, in Munibe, 41, 63-70 or.
EUSKAL ARKEOLOGIA, ETNOLOGIA ETA KONDAIRA MUSEOA (1995), Txostena 1994 Memoria%LOER(XVNDO$UNHRORJLD(WQRJUDÀDHWD.RQGDLUD0XVHRD
FALGUÈRES, Christophe, YOKOYAMA, Yuji eta ARRIZABALAGA, Álvaro (2005-2006), “La
Geocronología del yacimiento pleistocénico de Lezetxiki (Arrasate, País Vasco). Crítica de las
dataciones existentes y algunas nuevas aportaciones”, in Munibe, 57/2, 93-106 or.
FERNÁNDEZ CRESPO, María Teresa (2015), “New evidence of early chalcolithic interpersonal violence in the Middle Ebro Valley (Spain): two arrowhead injuries from the swallet of
Las Yurdinas II”, in International Journal of Osteoarchaeology, March 24, DOI:10.1002/oa.2445.
- (2016), “An Arrowhead Injury in a Late Neolithic/Early Chalcolithic Human Cuneiform
from the Rockshelter of La Peña de Marañón (Navarre, Spain)”, in International Journal of Os-
116
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
teoarchaeology, 26, 1024-1033 or.
FERNÁNDEZ ERASO, Javier (2004), “El Neolítico inicial en el País Vasco meridional. Datos
recientes”, in Kobie, Gehigarriak, 6, 1, 181-190 or.
- (2011), “Las cerámicas neolíticas de la Rioja Alavesa en su contexto: los casos de Peña Larga
y los Husos I y II”, in BERNABEU AUBÁN, Joan ROJO GUERRA, Manuel A. eta MOLINA
BALAGUER, Lluis (ed.), Las primeras producciones cerámicas: el VI milenio cal AC en la Península
Ibérica, Saguntum, EXTRA 12, 117-129 or.
FERNÁNDEZ ERASO, Javier eta MUJIKA, José Antonio (2006), “Le phénomène funéraire
dans le Pays Basque pendant le Néolithique et l´Age des Métaux: contextes culturels”, in
RODRÍGUEZ CASAL, Antón (ed.), Le Mégalithisme Atlantique. The Atlantic Megaliths, Actes du
XIVème Congrès UISPP, (Liège, 2001), BAR International Series, 1521, 31-41 or.
FERNÁNDEZ ERASO, Javier eta MUJIKA, José Antonio (ed.) (2010), Actas del Congreso Internacional sobre Megalitismo y otras manifestaciones funerarias contemporáneas en su contexto social,
económico y cultural, (2007, Beasain-Idiazabal), Munibe Gehiagrria, 32.
- (2013) “La estación megalítica de la Rioja Alavesa: cronología, orígenes y ciclos de utilización”, in Zephyrus, 71, 89-106 or.
FERNÁNDEZ ERASO, Javier, MUJIKA, José Antonio eta FERNÁNDEZ, Teresa (2015), “Sobre
la cronología de los ídolos-espátula del dolmen de San Martín (Laguardia - Álava)”, in ARPI,
03, 257-271 or.
FERNÁNDEZ ERASO, Javier, MUJIKA, José Antonio eta PEÑALVER, Xabier (2010), “Hábitat
y mundo funerario en la prehistoria reciente del País Vasco: nuevas evidencias”, in Actas del
Congreso Internacional sobre Megalitismo y otras manifestaciones funerarias contemporáneas en su
contexto social, económico y cultural (2007, Beasain-Idiazabal), Munibe Gehigarria, 32, 250-269
or.
FERNÁNDEZ ERASO, Javier, MUJIKA, José Antonio eta TARRIÑO, Antonio (2005), “Relaciones entre la Cornisa Cantábrica y el Valle del Ebro durante los inicios del Neolítico en
el País Vasco”, in III Congreso del Neolítico en la Península Ibérica (Santander 2002), Santander,
201-211 or.
FERNÁNDEZ ERASO, Javier, MUJIKA, José Antonio, ZAPATA, Lydia, IRIARTE, María José,
POLO, Ana, CASTAÑOS, Pedro, TARRIÑO, Antonio, SESMA, Jesús eta GARCÍA, Jesús
(2015), “Beginnings, settlement and consolidation of the production economy in the Basque
región”, in Quaternary International, 364, 162-171 or.
FERNÁNDEZ ERASO, Javier eta POLO DÍAZ, Ana (2008-2009), “Establos en abrigos bajo roca
de la Prehistoria Reciente: su formación, caracterización y proceso de estudio. Los casos de Los
Husos y de San Cristóbal”, in KREI, 10, 39-51 or.
FERNÁNDEZ GARCÍA DE DIEGO, Francisco (1966), “Una pintura paleolítica, gigantesca,
de bisonte en la Cueva de Altxerri (Guipúzcoa)”, in Problemas de la prehistoria y de la etnología
vascas. IV Symposium de Prehistoria Peninsular (1966. Pamplona), Iruñea, Institución Príncipe de
Viana, 93-97 or.
GALÁN, Carlos (2012), “Descripción de la cueva de Altxerri”, in AGIRRE-MAULEON, Juantxo (ed.) Altxerri, Aranzadi Bilduma 01, Donostia, 18-31 or.
GALOP, Didier eta CATTO, Norm (2014), “Environmental history of European high mountains”, in Quaternary International, 353, 1-2 or.
GALOP, Didier, RIUS, Damien, CUGNY, Carole eta MAZIER, Florence (2012), “A History
of Long-Term Human–Environment Interactions in the French Pyrenees Inferred from the
Pollen Data”, in LOZNY, R. (ed.), Continuity and Change in Cultural Adaptation to Mountain
Environments From Prehistory to Contemporary Threats, Springer, 19-30 or.
GARATE, Diego, RÍOS, Joseba, RUIZ REDONDO, Aitor eta TAPIA, Javier (2013), “Evidencias
de arte parietal paleolítico en la cueva de Aitzbitarte IV (Errenteria, Gipuzkoa)”, in Munibe,
64, 33-42 or.
117
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
GARCÍA-DÍEZ, Marcos, MUJIKA, José Antonio, SASIETA, Mikel, GARATE, Diego, RÍOS, Joseba, RIVERO-VILÁ, Olivia, BUSSELO, Javier eta STUDER, Giorgio (2016), “Cuevas de Aizpitarte III, V y VI”, in Arkeoikuska, 15, 326-328 or.
GARCÍA-DÍEZ, Marcos eta OCHOA, Blanca (2017), “Arte rupestre en la cueva de Praileaitz I
(Deba, Gipuzkoa)”, in Munibe Monographs. Anthropology and Archaeology Series, 1, 505-513 or.
GARCÍA-DÍEZ, Marcos, OCHOA, Blanca, MUJIKA, José Antonio, PEÑALVER, Xabier eta
6$1-26(6RQLD ´/·DUWGDQVODJURWWHSDOpROLWKLTXHGH3UDLOHDLW], *LSX]NRD(VSDJne)”, in INORA. 62, 12-15 or.
GARCIA GARCIA, Ekhine, SALA, Roger eta SAN JOSE, Sonia (2009), “Descripción geofísica
GHXQGHUUXPEHSURVSHFFLyQJHRUDGDU\FRUUHFFLyQWRSRJUiÀFDHQHOSREODGRIRUWLÀFDGRGH
Muñoandi (Azkoitia-Azpeitia)”, in VIII Congreso Ibérico de Arqueometría, Teruel, Seminario de
Arqueología y Etnología Turolense, 221-230 or.
GARCÍA GAZÓLAZ, Jesús eta SESMA SESMA, Jesús (1999), “Talleres de sílex versus lugares
de habitación. Los Cascajos (Los Arcos, Navarra), un ejemplo de neolitización en el Alto Valle
del Ebro”, in II Congrès del Neolithic a la Península Ibèrica, Saguntum-PLAV Extra 2, 343-350 or.
- (2007), “Los enterramientos en el poblado neolítico de Los Cascajos (Los Arcos)”, in La Tierra
te sea leve. Arqueología de la muerte en Navarra, Iruñea, Nafarroako Gobernua, 52-58 or.
GARCÍA GAZÓLAZ, Jesús, SESMA SESMA, Jesús, ROJO GUERRA, Manuel, ALDAY RUIZ,
Alfonso, GARRIDO PEÑA, Rafael eta GARCÍA MARTÍNEZ-DE-LAGRÁN, Iñigo (2011), “Los
Cascajos (Los Arcos, Navarra)”, in BERNABEU, Joan, ROJO, Manuel A. eta MOLINA BALAGUER, Lluis. (ed.), Las primeras producciones cerámicas: el VI milenio cal AC en la Península
Ibérica, Saguntum, EXTRA 12, 135-141 or.
GARCÍA-IBAIBARRIAGA, Naroa, ARRIZABALAGA, Alvaro, IRIARTE-CHIAPUSSO, María
-RVp52)(6-XDQHWD085(/$*$;DYLHU ´7KHUHWXUQWRWKH,EHULDQ3HQLQVXODÀUVW
Quaternary record of Muscardinus and a palaeogeographical overview of the genus in Europe”, in Quaternary Science Reviews, 119, 106-115 or.
GARCÍA-ROJAS, Maite (2015), 'LQiPLFDVGHWDOOD\JHVWLyQGHODVPDWHULDVSULPDVVLOtFHDVDÀQDOHV
del Pleistoceno en el País Vasco, Tesis Doctoral, Gasteiz, UPV/EHU.
GONZÁLEZ SAINZ, Cesar (1989), El Magdaleniense Superior-Final de la región cantábrica, Santander, Ed. Tantín, Universidad de Cantabria.
GONZÁLEZ-SAINZ, Cesar, RUIZ, Aitor, GARATE, Diego eta IRIARTE, Eneko (2013), “Not
only Chauvet: dating Aurignacian rock art in Altxerri B Cave (northern Spain)”, in Journal of
Human Evolution, 65, 4, 457-464 or.
HENRY-GAMBIER, Dominique, NORMAND, Christian eta PETILLON, Jean-Marc (2013),
“Datation radiocarbon directa et attribution culturelle des vestiges humains paléolithiques
de la grotte d´Isturitz (Pyrénées-Atlantiques)”, in Bulletin de la Société préhistorique française,
110, 645-656 or.
HERVELLA, Montserrat, IZAGIRRE, Neskuts, ALONSO, Santos, FREGEL, Rosa, ALONSO,
Ainhoa, CABRERA, Vicente M. eta DE-LA RÚA, Concepción (2012), “Ancient DNA from
Hunter-Gatherer and Farmer Groups from Northern Spain Supports a Random Dispersion
Model for the Neolithic Expansion into Europe”, in PLoS One, 7(4): e34417.
IHOBE (2010), Líquenes y Hongos Liquenícolas de la Comunidad Autónoma del País Vasco, Bilbo,
Eusko Jaurlaritza.
ILLANA-ESTEBAN, Carlos (2009), “Líquenes comestibles”, in Boletín de la Sociedad. Micológica
de Madrid, 33, 273-282 or.
IRIARTE-CHIAPUSSO, María José (1994), El Paisaje Vegetal de la Prohistoria reciente en el Alto
Valle del Ebro y sus estribaciones atlánticas: datos polínicos, antropización del paisaje y primeros estudios de la economía productora, UPV/EHU [Doktorego Tesia].
- (1997a), “El paisaje vegetal de la Prehistoria tardía y primera historia en el País Vasco peninsular”, in Isturitz. Cuadernos de Prehistoria y Arqueología, 9, 669-677 or.
118
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
- (1997b), “El entorno arqueobotánico de la estación megalítica de Ataun-Burunda (Gipuzkoa).
Los dolmenes de Praalata y Aitxu (Ataun-Idiazabal)”, in Isturitz. Cuadernos de Prehistoria y Arqueología, 7, 131-143 or.
- (1998), “El entorno vegetal del yacimiento de Buruntza (Andoain, Gipuzkoa): datos polínicos”, in Munibe, 49, 135-142 or.
- (1999), “El entorno arqueobotánico de la estación megalítica de Ataun-Burunda (Gipuzkoa).
Los dólmenes de Unanabi y Napalatza (Idiazabal) y el túmulo de Txoritegi (Zerain)”, in Isturitz. Cuadernos de Prehistoria y Arqueología, 10, 247-258 or.
- (2002), “Cambios ambientales y adaptaciones humanas durante el inicio del Holoceno en
el litoral cantábrico oriental”, in XV Congreso de Estudios Vascos, Donostia, Eusko Ikaskuntza,
139-151 or.
IRIARTE, María José, ARRIZALAGA, Alvaro, ETXEBERRIA, Francisco eta HERRASTI, Lourdes (2005), “La inhumación humana en conchero de J3 (Hondarribia)”, in III Congreso del Neolítico en la Península Ibérica (Santander, 2003), Santander, Instituto Internacional de Investigaciones Prehistóricas de Cantabria I, 607-613 or.
IRIARTE, María José, ARRIZALAGA, Alvaro, ETXEBERRIA, Francisco, HERRASTI, Lourdes
eta ÁLVAREZ-FERNÁNDEZ, Esteban (2010), “Shell Midden people in Northern Iberia. New
data from the Mesolithic rock shelter of J3 (Basque Country, Spain)”, in Zephyrus, LXV, 117127 or.
IRIARTE, María José, GARCÍA, Marcos, ARRIZABALAGA, Álvaro eta ANTXIETA JAKINTZA TALDEA, (2015), “Cuevas de Danbolinzulo y Erlaitz”, in Arkeoikuska, 14, 381-382 or.
IRIARTE, María José, MUJIKA, José Antonio eta TARRIÑO, Antonio (2005), “Herriko Barra (Zarautz-Gipuzkoa): caractérisation industrielle et économique des premiers groupes de
producteurs sur le littoral basque”, in Mémoire de la Société Préhistorique Française, 36, 127-136.
IRIARTE, María José eta ZAPATA, Lydia (1996). El paisaje vegetal prehistórico en el País Vasco,
Gasteiz, Aeabako Foru Aldundia.
IZQUIERDO, María Teresa (1996), “Santiagomendi (Astigarraga)”, in Arkeoikuska, 95, 222-232
or.
- (2004a), “Santiagomendi (Astigarraga). VI campaña”, in Arkeoikuska, 03, 110-114 or.
- (2004b), “El poblamiento de la Edad del Hierro en el entorno de Santiagomendi (Astigarraga, Gipuzkoa)”, in Kobie, Gehigarriak, 6, 1, 297-304 or.
- (2005), “Santiagomendi (Astigarraga)”, in Arkeoikuska, 04, 118-125 or.
-$/87*X\HWD7878,0,&+(/69DOHQWLQ ´/DYpJpWDWLRQGHV3\UpQpHVIUDQoDLVH
lors du dernier épisode glaciaire et durant la transition Glaciaire-Interglaciaire (Last Termination)”, in MERCADAL FERNÁNDEZ, Oriol (koord.), (OV3LULQHXVLOHVjUHHVFLUFXPGDQWVGXrant el Tardiglacial. 0XWDFLRQVLÀOLDFLRQVWHFQRFXOWXUDOVHYROXFLySDOHRDPELHQWDO+RPHQDWJH*HRUges Laplace. XIV Coloqui Internacional d´arqueologia de Puigcerdà (XI-2006), Girona, Institut
G·(VWXGLV&HUHWDQVRU
- (2008), “Le dernier cycle glaciaire-interglaciaire dans les Pyrénées: englacement, climat, vegetation”, in CANEROT, Joseph, COLIN, Jean Paul, PLATEL, Jean Pierre eta BILOTTE, Michel, Pyrénéees d´hier et d´aujourd´hui, Colloque à Univ. de Pau et des Pays de l´Adour, 145-161
or.
LABORDE, Manuel, BARANDIARAN, José Miguel, ATAURI, Tomás eta ALTUNA, Jesús
(1965), “Excavaciones en Marizulo (Urnieta)”, in Munibe, 17, 103-107 or.
- (1966), “Excavaciones en Marizulo (Urnieta) (Campaña 1964)”, in Munibe, 18, 33-36 or.
- (1967), “Excavaciones en Marizulo (Urnieta) (Campañas 1965-1967)”, in Munibe, 19, 261-270
or.
LARRAÑAGA, Xabier (1991), Deba haraneko Historiaurrea, Bergara, Bergarako Udala.
LEOZ, Ignacio eta LABADIA, Consuelo (1984), “La malacología del yacimiento de Ekain”, in
ALTUNA, Jesús eta MERINO, José María (ed.), El yacimiento prehistórico de la cueva de Ekain (Deba,
119
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
Guipúzcoa), Donostia, Eusko Ikaskuntza, 287-296 or.
LOPETEGI, Ane, EDESO, José Miguel eta MUJIKA, José Antonio (2012), “El relleno Pleistoceno de la depresión de Ondarre (Sierra de Aralar, Gipuzkoa)”, in GONZÁLEZ DÍEZ, A.
(koord.), XII Reunión Nacional de Geomorfología (sept. 2012), Avances de la geomorfología en España 2010-2012. Actas de la XII Reunión Nacional de Geomorfología, Universidad de Cantabria,
413-417 or.
-(2010-2012)” Niveles transgresivos recientes entre las desembocaduras del Bidasoa y del
Oiartzun-Bahía de Pasajes (Gipuzkoa)”, in XII Reunión Nacional de Geomorfología. Dpto. de
Ciencias de la Tierra y Física de la Materia Condensada, Santandar, Universidad de Cantabria,
331-334 or.
LOPETEGI, Ane, EDESO, José Miguel eta MUJIKA, José Antonio (2014), “Niveles marinos en
Jaizkibel: interpretación sedimentaria y dinámica geomorfológica cuaternaria”, in ARIZAGA,
J. (ed.), Revisión sobre el patrimonio natural de la montaña de Jaizkibel (Gipuzkoa, País Vasco), Munibe Monographs. Nature Series 2, 25-46 or.
MARIEZKURRENA, Koro eta ALTUNA, Jesús (1995), “Fauna de mamíferos del yacimiento
costero de Herriko Barra (Zarautz, País Vasco)”, in Munibe, 47, 23-32 or.
MERINO, José María (1965), “Cata realizada en la cueva de Marizulo (Urnieta, Guipúzcoa)”,
in Munibe, 17, 102-103 or.
- (1965b), “Molde para hachas de cobre, en arenisca”, in Munibe, 17, 120-121 or.
- (1984), “Industria lítica del yacimiento Ekain”, in ALTUNA, Jesús eta MERINO, José María
(ed.), El yacimiento prehistórico de la cueva de Ekain (Deba, Guipúzcoa), Donostia, Eusko Ikaskuntza, 65-175 or.
- (1986), “Yacimiento de Cabo de Higuer, en el monte Jaizkibel (Fuenterrabia)”, in Munibe, 38,
61-94 or.
MERINO, Itxaso (1991), “Estudio del material óseo humano de los yacimientos de Larrarte y
Trikuaizti I (Gipuzkoa)”, in Munibe, 43, 167-173 or.
MORAZA, Alfredo eta SARASOLA, Nerea (2011), “Irurako San Migel Parrokia. Iglesia parroquial de San Miguel de Irura”, in MUJIKA, José Antonio eta EDESO, José Miguel, Los primeros
agricultores y ganaderos en Gipuzkoa. Del Neolítico a la Edad del Hierro. Lehenengo nekazari-abeltzainak Gipuzkoan. Neolitotik Burdin Arora, Donostia, Gipuzkoako Foru Aldundia, 125-127 or.
MUJIKA, José Antonio (1983), “Industria del hueso en la Prehistoria de Guipúzcoa”, in Munibe, 35, 451-631 or.
- (1990), “Dolmen de Zorroztarri (Idiazabal-Segura)”, in Arkeoikuska, 89, 92-94 or.
- (1991), “Dolmen de Napalatza (Idiazabal)”, in Arkeoikuska, 90, 82-85 or.
- (1992), “Paleolito ondorena Metal-Aroa arte Euskal Herrian”, in Uztaro: giza eta gizarte zientzien aldizkaria, 4, 33-85 or.
- (1993), La industria ósea del Paleolítico Superior y Epipaleolítico del Pirineo Occidental0LFURÀchas, Bilbo, Deustuko Unibertsitatea.
- (1994), “Los dólmenes simples del País Vasco. Aspectos constructivos y cronológicos”, in
Ilunzar, 2, 9-20 or.
- (1996), “Sepulcro de corredor de Igartza W (Ataun-Urdiain)”, in Arkeoikuska, 95, 159-163 or.
- (1997), “Monumento megalítico de Atxurbi (Ataun)”, in Arkeoikuska, 96, 116-120 or.
- (1998), “Los ídolos-espátula del País Vasco: fabricación, cronología y paralelos”, in Veleia, 15,
121-145 or.
- (1999), “Dolmen de Urrezulko Armurea (Ataun-Idiazabal)”, in Arkeoikuska, 98, 442-445 or.
- (2001), “Dolmen de Mandubi Zelaia. III Campaña”, in Arkeoikuska, 00, 87-90 or.
- (2002), “Megalitismoaren inguruko hausnarketak: erakuntza, erabilera eta erritualak”, in
KINTANA, Jurgi eta ARTETXE, Karmele (ed.), Ikerketa berriak Euskal Herrian historian: metodoORJLDDLW]LQGDULDNHWDEHUULNXQW]DKLVWRULRJUDÀNRDN, Bilbo, UEU, 13-45 or.
- (2004a), “La investigación sobre las culturas prehistóricas con cerámica en el País Vasco.
120
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
Estado de la cuestión”, in Homenaje al profesor J. Mª Apellániz (Bilbao, 2003), Kobie, Gehigarriak,
6, 1, 161-180 or.
- (2004b), “El dolmen de Etxegarate (Idiazabal)”, in Arkeoikuska, 03, 116-119 or.
- (2004c), “Las culturas postpaleolíticas en Euskal Herria”, in AGIRREAZKUENAGA, Joseba
(zuz.), Historia de Euskal Herria. Historia General de los Vascos, I, Bilbo, Lur, 186-201 or.
- (2008), “Atxurbi-Aitxu”, in Arkeoikuska, 07, 358-362 or.
- (2009), “Atxurbi-Aitxu”, in Arkeoikuska, 08, 393-395 or.
- (2007-2009), “Cronología y secuencias de uso funerario en el megalitismo del Pirineo Occidental”, in Ilunzar, 7, 13-38 or.
- (2017), “Las industrias líticas y óseas de Praileaitz I (Deba, Gipuzkoa)”, in Munibe Monographs. Anthropology and Archaeology Series, 1, 353-390 or.
MUJIKA, José Antonio, AGIRRE, Jaione, ARÉVALO, Erik, EDESO, José Miguel, GOIKOETXEA, Idoia, LOPETEGI, Ane, ORUE, Iñigo, PÉREZ, Sebastián, RUIZ, Mónica eta ZALDUA,
Luis María (2016), “El ritual de incineración en el crómlech tumular de Ondarre I (Sierra de
Aralar)”, in Munibe, 67, 51-73 or.
MUJIKA, José Antonio, AGIRRE-GARCÍA, Jaione, EDESO, José Miguel, LOPETEGI, Ane, PÉREZ, Sebastián, RUIZ, Mónica, TARRIÑO, Antonio eta YUSTA, Iñigo (2013), “La continuidad
de la actividad pastoril durante la época romana en la zona de Argarbi (Sierra de Aralar)”, in
Kobie, 32, 5-28 or.
MUJIKA, José Antonio eta ARMENDÁRIZ, Ángel (1991), “Excavaciones en la estación megalítica de Murumendi (Beasain, Guipúzcoa)”, in Munibe, 43, 105-165 or.
MUJIKA, José Antonio eta EDESO, José Miguel (2011), Los primeros agricultores y ganaderos en
Gipuzkoa. Del Neolítico a la Edad del Hierro. Lehenengo nekazari-abeltzainak Gipuzkoan. Neolitotik
Burdin Arora, Arkeologia 0.2. Gipuzkoako Foru Aldundia.
MUJIKA, José Antonio eta PEÑALVER, Xabier (2012), “La ocupación de la cuenca del Deba
(Gipuzkoa) durante el Magdaleniense inferior”, in ARIAS, Pablo, CORCHÓN, Mª Soledad eta
MENÉNDEZ, Mario, (koord.), El Paleolítico Superior Cantábrico (San Román de Candamo, 2007),
Santander, Universidad de Cantabria, 97-112 or.
MUJIKA, Jose Antonio, PEÑALVER, Xabier, SAN JOSE, Sonia, LOPETEGI, Ane, EDESO, José
Miguel, ARÉVALO, Erik, PÉREZ, Sebastian, RUIZ, Monica, GOIKOETXEA, Idoia eta FERNÁNDEZ-CRESPO, Teresa (2017), “Los enterramientos en cista en el Pirineo Occidental y su
entorno durante la Edad del Bronce”, in Veleia, Homenaje a Lydia Zapata, 495-520 or.
MUJIKA, José Antonio, PEÑALVER, Xabier, TARRIÑO, Andoni eta TELLERIA, Etor (2009),
“Haltzerreka (Gipuzkoa): un asentamiento del Bronce Antiguo al aire libre en un medio de
montaña”, in Kobie, 28, 89-120 or.
MUJIKA, José Antonio, ROVIRA LLORÉNS, Salvador eta SAN JOSE, Sonia (2010), “Goierriko (Gipuzkoa) hileta aztarnategietako ostilamendu metalikoaren testuingurua, tipologia eta
analisiak”, in FERNÁNDEZ ERASO, Javier eta MUJIKA, José Antonio (ed.), Actas del Congreso
Internacional sobre Megalitismo y otras manifestaciones funerarias contemporáneas en su contexto
social, económico y cultural, Munibe Gehigarria, 32, 552-564 or.
MURELAGA, Xavier, MUJIKA, José Antonio, BAILON, Salvador, CASTAÑOS, Pedro eta
SAEZ DE LAFUENTE, Xabier (2008), “La fauna de vertebrados del yacimiento Holoceno
(Aziliense) de Aizkoltxo (Mendaro, Gipuzkoa)”, in Geogaceta, 45, 71-74 or.
OLAETXEA, Carlos (1991), “Tres nuevos poblados de la Edad del Hierro en la Protohistoria
de Guipúzcoa”, in Munibe, 43, 175-180 or.
- (1991), “Prospección arqueológica orientada a la localización de poblados de la Edad del
Hierro en Gipuzkoa”, in Isturitz. Cuadernos de Prehistoria y Arqueología, 4, 197-218 or.
- (1995a), “La disolución de los desgrasantes de calcita en las cerámicas de los poblados de
OD(GDGGHO+LHUURGH*LSX]NRD$QiOLVLVSHWURJUiÀFRV,PSOLFDFLRQHVHQFXDQWRDVXFRQVHUvación”, in (VWXGLV VREUH FHUjPLFD DQWLJD 3URFHHGLQJV RI (XURSHDQ PHHWLQJ RQ $QFLHQW &HUDPLFV
121
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
(Barcelona, 18-20 de Noviembre de 1994), Bartzelona, Generalitat de Catalunya, 95-98 or.
E ´6RQGHRHVWUDWLJUiÀFRHQHOSREODGRGH0RUX (OJRLEDU*LSX]NRD µLQMunibe, 47,
199-201 or.
- (1997), “Memoria de las excavaciones arqueológicas en el poblado del monte Buruntza 19921996 (Andoain, Gipuzkoa)”, in Munibe, 49, 111-133 or.
- (1998), “Buruntzako herrixkaren indusketa arkeologikoak (1992-1996)”, in Leyçaur, 5, 9-52 or.
- (2000), La tecnología cerámica en la protohistoria vasca, Munibe Gehigarria, 12.
OLAETXEA, Carlos, PEÑALVER, Xabier eta VALDÉS, Luis (1990), “El Bronce Final y la Edad
del Hierro en Gipuzkoa y Bizkaia”, in Munibe, 42, 161-165 or.
ORTEGA, Luis Ángel, CASTAÑOS, Jone, MURELAGA, Xavier, ALONSO-OLAZABAL, Ainhoa, ZULUAGA, María Cruz, ROFES, Juan eta CASTAÑOS, Pedro (2011), “Variación en la
composición isotópica del colágeno (13C y 15N) en vertebrados del Pleistoceno Superior del
yacimiento de Kiputz (Gipuzkoa)”, in XIII Reunión de Cuaternario. El Cuaternario en España y
iUHDVDÀQHVDYDQFHVHQ, Andorra la Vella, Asociación española para el estudio del cuaterQDULR&ROOHJLGHWqFQLFVHQFLqQFLHVGHODWHUUDG·$QGRUUDRU
ORTEGA, Luis Ángel, OLAETXEA, Carlos, LARREA, Francisco José eta TARRIÑO, Antonio
´$QiOLVLVSHWURJUiÀFRGHFHUiPLFDVGHOD3URWRKLVWRULDGH*XLS~]FRDµLQIsturitz. Cuadernos de Prehistoria y Arqueología, 11, 51-71 or.
PEÑALBA GARMENDIA, Cristina (1989). Dynamique de végétation Tardiglaciaire et Holocene du
Centre Nord de l’Espagne d’après l’analyse pollinique, 7KqVHGHGRFWRUDW8QLYHUVLWpG·$L[0DUseille.
- (1992), “La vegetación y el clima en los montes vascos durante el Pleistoceno superior y
el Holoceno según los análisis palinológicos”, in CEARRETA, Alejandro eta UGARTE, Félix
María (ed.), The Late Quaternary in the Western Pyrenean Region, Bilbo, UPV/EHU, 171-182 or.
PEÑALVER, Xabier (1983), “Estudio de los menhires de Euskal Herria”, in Munibe, 35, 355450 or.
- (1984), “Excavación del monolito de Supitaitz (Aralar Occidental)”, in Munibe, 36, 71-82 or.
- (1987), “Mulisko gaineko indusketa arkeologikoa. Urnieta-Hernani (Gipuzkoa)”, in Munibe,
39, 93-120 or.
- (1998), “Yacimiento de Langagorri (Astigarraga-Errenteria)”, in Arkeoikuska, 98, 399-402 or.
- (2001a), “El Bronce Final y la Edad del Hierro en la Euskal Herria atlántica: cromlechs y
castros”, in Complutum, 12, 51-71 or.
- (2001b), El hábitat en la vertiente atlántica de Euskal Herria. El Bronce Final y la Edad del Hierro,
Kobie, Gehigarriak, 3.
- (2004a), Mairubaratzak. Pirinioetako harrespilak, Munibe Gehigarria, 19.
- (2004b), “Vivienda protohistórica en el poblado de Intxur (Albiztur-Tolosa)”, in Kobie, Gehigarriak, 6, 1, 285-296 or.
- (2005a), Orígenes, Tafalla, Txalaparta.
- (2005b), Los crómlech pirenaicos, Bolskan, 22.
- (2010), “Estela decorada del poblado protohistórico de Basagain (Anoeta)”, in Veleia, 27, 4354 or.
- (2013), “Cueva de Praileaitz I”, in Arkeoikuska, 12, 293-294 or.
- (2014a), “Poblado de Basagain. XX Campaña”, in Arkeoikuska, 13, 292-293 or.
- (2014b), “Los brazaletes de vidrio en Euskal Herria. Contexto arqueológico”, in Kobie, 33,
59-79 or.
- (2014c), Praileaitz I haitzuloa. La cueva de Praileaitz I (Deba, Gipuzkoa), Arkeologia 0.4, Donostia,
Gipuzkoako Foru Aldundia.
PEÑALVER, Xabier eta MUJIKA, José Antonio (2003), “Suelo de ocupación magdaleniense en
la cueva de Praile Aitz I (Deba, Gipuzkoa): evidencias de arte mobiliar”, in Veleia, 20, 157-182
or.
122
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
- (2005), “La cuestión de las azagayas de base hendida magdalenienses en la Cornisa Cantábrica”, in Veleia, 22, 9-20 or.
´¢$FWLYLGDGFRWLGLDQDRSUiFWLFDULWXDO"$JUXSDFLyQGHFROJDQWHVOtWLFRVGHO
Magdaleniense Inferior en la cueva de Praileaitz I (Deba, Gipuzkoa)”, in Veleia, 24-25, 209-228
or.
PEÑALVER, Xabier eta SAN JOSE, Sonia (2003), Burdin Aroko herri harresituak Gipuzkoan, Bertan 20, Donostia, Gipuzkoako Foru Aldundia.
- (2010), “Brazalete de vidrio del poblado protohistórico de Basagain (Anoeta)”, in Kobie, 29,
109-114 or.
- (2011), Burdin Aroa Gipuzkoan. La Edad del Hierro en Gipuzkoa. Arkeologia 0.3, Donostia, Gipuzkoako Foru Aldundia.
PEÑALVER, Xabier, SAN JOSE, Sonia eta MUJIKA, José Antonio (ed.) (2017), La cueva de Praileaitz I (Deba, Gipuzkoa, Euskal Herria) intervención arqueológica 2000-2009, Munibe Monographs. Anthropology and Archaeology Series, 1.
PEÑALVER, Xabier eta URIBARRI, Eloisa (1996), “Onyi-zistako indusketa arkeologikoa (Urnieta, Gipuzkoa)”, in Munibe, 48, 81-91 or.
- (2002), Intxur. Burdin Aroko herrixka. Poblado de la Edad del Hierro, Tolosaldea Historia Bilduma
01, Albiztur-Tolosa, Lizardi Kultur Elkartea.
PÉREZ CENTENO, Jesús Manuel (2008), “San Esteban de Goiburu. Primer yacimiento localizado en el Valle del Oria con niveles de la edad del hierro y época romana”, in Leyçaur, 10,
17-62 or.
RAT, Pierre eta DELINGETTE, Annie (1964), “Premières données géologiques sur la grotte
RUQpHG·$OW[HUUL $\D*XLSX]FRD ”, in Munibe, 16, 83-89 or.
5,*$8'6RODQJH'·(55,&2)UDQFHVFRHWD9$1+$(5(10DULDQ ´/HVFRTXLOODJHV
marins de Praileaitz I (Deba, Gipuzkoa)”, in PEÑALVER, Xabier, SAN JOSÉ, Sonia eta MUJIKA, José Antonio (ed.), La cueva de Praileaitz I (Deba, Gipuzkoa, Euskal Herria) intervención
arqueológica 2000-2009, Munibe Monographs. Anthropology and Archaeology Series, 1, 333351 or.
RÍOS-GARAIZAR, Joseba (2008), “Nivel IX (Chatelperroniense) de Labeko Koba (Arrasate-Gipuzkoa): gestión de la industria lítica y función del sitio”, in Munibe, 59, 25-46 or.
- (2010), “Organización económica de las sociedades neandertales: el caso del nivel VII de
Amalda (Zestoa, Gipuzkoa)”, in Zephyrus, LXV, 15-37 or.
RÍOS-GARAIZAR, Joseba, ARRIZABALAGA, Alvaro eta VILLALUENGA, Aritza (2012),
“Haltes de chasse du Châtelperronien à la Péninsule Ibérique. Labeko Koba et Ekain (Pays
Basque)”, in L’Anthropologie, 116, 532-549 or.
RODRÍGUEZ, José eta ARRIZABALAGA, Álvaro (2004), “El poblamiento más antiguo de la
región: las ocupaciones previas al IS4. Desde el inicio del poblamiento a circa 80.000 BP”, in
Kobie, 8, 51-90 or.
ROFES, Juan, GARCÍA-IBAIBARRIAGA, Naroa, MURELAGA, Xavier, ARRIZABALAGA,
Álvaro, IRIARTE-CHIAPUSSO, María José, CUENCA-BESCÓS, Gloria eta VILLALUENGA,
Aritza (2012), “The southwestern most record of Sicista (Mammalia, Dipodidae) in Eurasia, with
a review of the palaeogeography and palaeoecology of the genus in Europe”, in Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology, 348-349, 67-73 or.
RUIZ ALONSO, Mónica (2009), “El aprovechamiento de los recursos vegetales en la Edad del
Bronce: el yacimiento de Haltzerreka (Gipuzkoa, País Vasco)”, in Kobie, 28, 121-130 or.
- (2011), “Los restos antracológicos del yacimiento de Irikaitz”, in ARRIZABALAGA, Álvaro,
Ehiztariak-biltzaileak Gipuzkoako historiaurrean / Los grupos de cazadores-recolectores en la prehistoria de Gipuzkoa, Donostia, Gipuzkoako Foru Aldundia, 92-94 or.
RUIZ REDONDO, Aitor (2014), Entre el Cantábrico y los Pirineos: el conjunto de Altxerri en el
FRQWH[WRGHODDFWLYLGDGJUiÀFDPDJGDOHQLHQVH, Ediciones Nadir.
123
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
RUIZ REDONDO, Aitor eta GONZÁLEZ SAINZ, Cesar (2012), “Bisonteak, elur-oreinak eta
arrainak Altxerriko hormetan. Bisontes, renos y peces en las paredes de Altxerri”, in AGUIRRE.MAULEON, Juantxo (ed.), Altxerri, Aranzadi Bilduma 01, Donostia, Aranzadi Zientzia
Elkartea, 52-71 or.
SÁENZ DE BURUAGA, Andoni (2000), “El Paleolítico Inferior y Medio en el País Vasco: síntesis de datos y algunas impresiones”, in SPAL: Revista de prehistoria y arqueología de la Universidad de Sevilla, 9, 49-68 or.
SÁENZ DE BURUAGA, Andoni eta MUJIKA, José Antonio (2003), “Cueva de Zerratu, en
Astigarribia (Zerratu)”, in Arkeoikuska, 02, 137-146 or.
- (2004), “Cueva de Zerratu, en Astigarrabia (Mutriku)”, in Arkeoikuska, 03, 144-153 or.
- (2005, “Cueva de Zerratu, en Astigarrabia (Mutriku)”, in Arkeoikuska, 04, 137-145 or.
- (2006), “Cueva de Aldatxarren (Mendaro)”, in Arkeoikuska, 05, 115-125 or.
- (2007), “Cueva de Aldatxarren (Mendaro)”, in Arkeoikuska, 06, 168-175 or.
SÁNCHEZ-GOÑI, María Fernanda (1992), “Analyse palynologique de sites préhistoriques
du Pays Basque: premiers résultats pour les grottes de Lezetxiki et Urtiaga”, in CEARRETA,
Alejandro eta UGARTE, Félix Mª (ed.), The Late Quaternary in the Western Pyrenean Region,
Bilbo, UPV/EHU, 207-231 or.
- (1993), 'HODWDSKRQRPLHSROOLQLTXHjODUHFRQVWLWXWLRQGHO·HQYLURQQHPHQW/·H[HPSOHGHODUpJLRQ
cantabrique, Oxford, Archeopress.
- (1996), “Vegetation and sea level changes during the Holocene in the estuary of the Bidasoa
(Southern part of the bay of Biscay)”, in Quaternaire, 7, 4, 207-219 or.
SAN JOSE, Sonia (2005), “Los inicios de la metalurgia del hierro en la protohistoria de Gipuzkoa”, in Hierro, historia y patrimonio. I Congreso Internacional de Paleosiderurgia y recuperación
de patrimonio cultural, Donostia, Inasmet, 65-76 or.
´3REODGRIRUWLÀFDGRGH0XQRDXQGL $]NRLWLD$]SHLWLD µLQArkeoikuska, 12, 335-336
or.
6$1-26(6RQLD*$5&Ì$*$5&Ì$(NKLQHHWD258(,xLJR ´3REODGRIRUWLÀFDGRGH
Muñoaundi (Azkoitia, Azpeitia)”, in Arkeoikuska, 14, 391-392 or.
SAN JOSE, Sonia, MARTINEZ, Antxoka eta CALVO, Juncal (2014), “Estudio preliminar del
sistema defensivo del poblado protohistórico de Munoaundi (Azkoitia - Azpeitia, Gipuzkoa,
Euskal Herria): entrada principal con sus estructuras defensivas”, in PORTILLA, Raquel (ed.)
&RQJUHVR ,QWHUQDFLRQDO GH )RUWLÀFDFLRQHV HQ OD (GDG GHO +LHUUR =DPRUD Revista Historia
Autónoma, 5, 15-30 or.
6$1-26(6RQLDHWD3(f$/9(5;DELHU ´+iELWDW\PXQGRIXQHUDULRGHO%URQFHÀQDO
y la Edad del Hierro en Gipuzkoa: Problemática actual”, in LLANOS ORTIZ DE LANDALUZE, A. (koord.), Medio siglo de arqueología en el Cantábrico Oriental y su Entorno: actas del
Congreso Internacional, Gasteiz, Arabako Foru Aldundia, 895-910 or.
SAN JOSE, Sonia, RENZI, Martina eta ROVIRA, Salvador (2008), “Caracterización de materiales férricos procedentes del poblado protohistórico de Basagain (Gipuzkoa, Euskal Herria)”, in ROVIRA, Salvador, GARCÍA-HERAS, Manuel, GENER, Marc eta MONTERO, Ignacio (ed.), Actas VII Congreso Ibérico de Arqueometría, Madril, Ministerio de Educación y Ciencia,
Museo Arqueológico Nacional, CSIC, 490-500 or.
SUÁREZ-BILBAO, Aitziber, LARRAZ, Mariano, MUJIKA, José Antonio, SUÁREZ-HERNANDO, Oier eta MURELAGA, Xabier (2016), “Gasterópodos continentales del Pleistoceno
superior-Holoceno basal de Urtiaga (Deba, Gipuzkoa)”, in Geogaceta, 60, 83-86 or.
TAPIA, Jesús (2015), “Cueva de Linatzeta”, in Arkeoikuska, 14, 320 or.
- (2009), “El campamento gravetiense de Ametzagaina (Donostia, País Vasco): Un avance a su
estudio arqueológico”, in Munibe, 60, 99-115 or.
TAPIA, Jesús, CUBAS, Miriam, CEBERIO, Manuel, MORAZA, Alfredo, AGIRRE-MAULEON,
Juan, ALONSO, Euken, ÁLVAREZ, Esteban, ARESO, Pablo, ARMENDÁRIZ, Ángel, CASTA-
124
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
ÑOS, Pedro, CASTAÑOS, Jone, ETXEBERRIA, Francisco, GARMENDIA, Joseba, HERRASTI,
Lourdes, IRIARTE, María José, PÉREZ, Daniel, URIZ, Ana eta ZAPATA, Lydia (2016), “San
Adrian: un nuevo yacimiento de la Edad del Bronce en el norte de la península Ibérica”, in
Munibe, 67, 363-375 or.
TAPIA, Jesús, ÁLVAREZ, Esteban, CUBAS, Miriam, CUETO, Marián, ETXEBERRIA, Francisco eta GUTIÉRREZ, Igor (2008), “La cueva de Linatzeta (Lastur, Deba, Gipuzkoa), Un nuevo
contexto para el estudio del Mesolítico en Gipuzkoa”, in Munibe, 59, 119-131 or.
TARRIÑO, Antonio (2000), “Estudio de la procedencia de los sílex recuperados en el yacimiento de Labeko Koba (Arrasate, País Vasco)”, in Munibe, 52, 345-354 or.
- (2004), “Los recursos minerales en la Prehistoria”, in AGIRREZKUENAGA, Iñaki (zuz.) Historia de Euskal Herria. Historia General de los Vascos, I, Bilbo, Lur, 186-201 or.
- (2006), El sílex en la Cuenca Vasco-Cantábrica y Pirineo Navarro. Caracterización y su aprovechamiento en la Prehistoria, Madril, Museo Nacional y Centro de Investigación de Altamira,
Monografías 21.
TARRIÑO, Antonio, ELORRIETA, Irantzu, GARCÍA-ROJAS, Maite, ORUE, Iñigo eta SÁN&+(=$LWRU ´1HROLWKLFÁLQWPLQHVRI7UHYLxR %DVTXH&DQWDEULDQ%DVLQ:HVWHUQ3\Uenees, Spain)”, in Journal of Lithic Studies 1, 129-147 or.
TARRIÑO, Antonio eta MUJIKA, José Antonio (2004), “La gestión del sílex como uno de los
elementos articuladores del territorio en el megalitismo vasco”, in Kobie, Gehigarriak, 6, 1, 191203 or.
7(//(5,$(WRU ´3REODGRIRUWLÀFDGRGH0XUXJDLQµLQArkeoikuska, 12, 351-353 or.
TORRES, Trinidad de, COBO, Rafael eta SALAZAR, Ángel (1991), “La población de oso de
las cavernas (Ursus spelaeus parvilatipedis n.ssp.) de Troskaeta´ko-Kobea (Ataun-Gipuzkoa)”,
in Munibe, 43, 3-85 or.
UGARTE, Félix María, PEÑALBA, Cristina eta EDESO, José Miguel (1993), “El depósito detrítico Pleistoceno de Anzarán (Irún): estuario del Bidasoa : caracterización geomorfológica
y palinológica”, in El Cuaternario en España y Portugal, 1. alea, Madril, Instituto Tecnológico
Geominero de España, 191-199 or.
URIBARRI, Eloisa (1994), “Dataciones de época histórica en el yacimiento en cueva de Iritegi
(Oñate, Gipuzkoa)”, in Munibe, 46, 147-152 or.
- (2000), “Cueva de Iritegi (Oñati): X Campaña”, in Arkeoikuska, 99, 104-107 or.
URTEAGA, Mertxe, UGALDE, Txomin eta STUDER, Giorgio (2009-2010), “Minería prehistórica de cobre en Arritzaga, Aralar”, in Boletín Arkeolan, 16, 13-27 or.
VEGAS, José Ignacio (2001), “El crómlech de Mendiluce”, in Euskonews & Media aldizkaria,
121, Gaiak 02.
- (2002), “Crómlech de Mendiluce”, in Musar, 12, 76-80 or.
VEGAS, José Ignacio, ARMENDÁRIZ, Ángel, ETXEBERRIA, Francisco, FERNÁNDEZ, María
Soledad eta HERRASTI, Lourdes (2012), “Prehistoric violence in northern Spain: San Juan
ante Portam Latinam”, in SCHULTING, Rick J. eta FIBIGER, Linda (ed.) Sticks, Stone and Broken
Bones: Skeletal Evidence for Interpersonal Violence in Neolithic Europe, Oxford, Oxford University
Press, 265–302 or.
VILLALUENGA, Aritza, CASTAÑOS, Pedro, ARRIZABALAGA, Álvaro eta MUJIKA, José
Antonio (2012), “Cave Bear (Ursus spelaeus Rosenmüller Heinroth, 1794) y Humans During
the Early Upper Pleistocene (Lower y Middle Palaeolithic) in Lezetxiki, Lezetxiki II y Astigarragako Kobea (Basque Country, Spain). Preliminar Approach”, in Journal of Taphonomy, 10,
499–523 or.
WOOD, Rachel E., ARRIZABALAGA, Álvaro, CAMPS, Marta, FALLON, S., IRIARTE, Maria
José, JONES, R., MAROTO, Julia, RASILLA, Marco, SANTAMARÍA, David, SOLER, Joaquim,
SOLER, Narcis, VILLALUENGA, Aritza eta HIGHAM, T. F G. (2014), “The chronology of the
HDUOLHVW8SSHU3DODHROLWKLFLQQRUWKHUQ,EHULD1HZLQVLJKWVIURP/·$UEUHGD/DEHNR.REDDQG
125
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
La Viña”, in Journal of Human Evolution. 69, 91-109 or.
YRAVEDRA SAINZ DE LOS TERREROS, José (2006), “Acumulaciones biológicas en yacimientos arqueológicos: Amalda VII y Esquilleu III-IV”, in Trabajos de Prehistoria, 63, 55-78 or.
ZALDUA, Luis María (2016), “Sobre el elemento indoeuropeo pre-latino en la toponimia de
Vasconia: los nombres de lugar terminados en –ama”, in Fontes Lingvæ Vasconvm. Stvdia et
Docvmenta, 121, 185-235 or.
ZUMALABE, Francisco (1994), “Cueva de Langatxo (Mutriku)”, in Arkeoikuska, 93, 168-172
or.
- (2000), ”La cueva de Iruroin (Mutriku)”, in Arkeoikuska, 99, 98-101 or.
126
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
OHARRAK
1 Sáenz de Buruaga, 2000: 51.
2 Arrizabalaga, 2011.
3 Álvarez-Alonso eta Arrizabalaga, 2011.
4 Barandiaran, 1976a eta 1976b, Altuna, 1972, Esparza, 1993, Sánchez, 1990a eta b, eta Baldeon,
1993: 89.
5 Falguères, 2005-2006 eta Álvarez-Alonso, 2011.
6 Basabe, 1966: 30 eta De La Rúa, 2016: 109.
7 Arrizabalaga, 2008a eta b.
8 Ruiz Alonso, 2011: 92-94 in Arrizabalaga eta Iriarte, 2011.
3URSRUW]LRDN HVSH]LH EDNRLW]DUHQ DUUDVWR LGHQWLÀNDJDUULHL GDJRNLH DLSDWX H] GLWXJXQDN
irakurketa errazteko. Mailen aberastasuna edo txirotasuna kontuan izateko balioetsi behar da
osaeran egondako denbora (azkoz luzeago aldi zaharragotan berriagotan baino) eta jasotako
hezur hondarren kopurua, baina baita ere arrastoei dagokien pertsonen kopuru minimoa,
eta are estratuen lodiera. Lezetxikin, osaera denbora milaka urte izan den VI mailan 1256
DUUDVWRLGHQWLÀNDJDUULWRSDWXGLUDXJD]WXQHQHVSH]LHWDNRDN EHODUMDOHDNHWDKDUDJLMDOHDN
indibiduo kopuru minimoa (IKM) 50koa zelarik (13 hartz, bisonte edo uroak 6, eta 2 sarrio,
RUNDW]DNRUHLQDNHWDE 9,,PDLODNDOGL]DUUDVWRLGHQWLÀNDJDUUL]LWXHQ,.0DNRD
hartz, bisonte/uroak 4, eta.) (Altuna, 1972: 141)
10 Altuna, 1990: 151 eta hurrengoak.
11 Sáenz de Buruaga, 2005.
12 Arrizabalaga, 2011: 110-140. Baita ere Amaldako Mousterier aldian ere, aipatzen dira
Littorina obtusata eta Littorina saxatilisaren aleak, zulorik gabe edo koskarik gabe, baina
ezin dira hartu neandhertalen arteko praktika sinbolikoen existentziaren froga gisa arrazoi
HVWUDWLJUDÀNRHQJDWLN ]LXUDVNRJRUDJRNRPDLODJUDYHWLDUUHNRDNL]DQJRGLUD QDKL]HWDHVSH]LH
horiek normalean apaingarri gisa erabiltzen diren. Espezie horiek ez daude ordezkaturik Santa
Catalinan (Lekeitio), molusku kopuru handia egon arren (Berganza, 2014), baina badaude
Praileaitz Ieko Azil aldian, zergatik azaltzen diren ezaguna ez den arren, S. Rigaudek eta Fr.
Erricok (Peñalver, 2017) proposatzen dute baztertu zituztela txikiak zirelako.
13 Arrizabalaga, 2000.
14 Sáenz de Buruaga, 2007.
15 Altuna, 1985 eta Edeso, 2005.
16 Mujika, 2012.
17 Peñalver, 2005a eta b.
127
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
18 Mujika, 1983 eta 1991a eta b, Esparza, 2009 eta Altuna, 2012.
19 Berganza, 2014.
20 Merino, 1986, Calvo, 2012 eta Tapia, 2009.
21 Castaños, 2014, eta Mujika, 2012.
22 Peñalver 2007-2008 eta 2017.
23 De la Rúa in Altuna, 1985: 195-198, De la Rúa eta Hervella, 2011: 385-394.
24 Tarriño, 2004 eta 2006.
25 Fernández-Eraso, 2005 eta Tarriño, 2004.
26 Barandiaran, 1973a eta b, Altuna, 1984 eta 2012.
27 Altuna eta Apellániz, 1976 eta Ruiz, 2014.
28 Altuna, 2010 eta González-Sainz, 2013.
29 Altuna, 1969, eta Altuna eta Apellániz, 1978.
30 Chalmin, 2002.
31 Esparza, 2003.
32 In Peñalver, 2017: 505-513.
33 Arruabarrena, 2008 eta Alberdi, 2010.
34 García-Díaz, 2011.
35 Iriarte, 2015 eta Abauntz, 2016.
36 Garate, 2013.
37 Garate, 2016.
38 Illana-Esteban, 2009.
39 Ihobe, 2010 eta Aragón, 2006.
40 Berganza, 2014.
41 Edeso eta Mujika in Peñalver, 2017: 171-191.
42 Tarriño, 2004.
43 Areso eta Dupré in Altuna eta Merino, 1984.
44 Merino, 1984: 76-175 in Altuna eta Merino, 1984.
45 Mujika, 1992a eta b, eta Edeso, 2005.
46 Leoz eta Labadia, 1984: 287-296, in Altuna eta Merino, 1984.
128
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
47 Altuna, 1984.
48 Armendáriz, 1997.
49 Datatu zen urteetan, metodoak printza asko eskatzen zituen, eta bidali zirenen artean
lehoiarenak eta haitzuloetako hartzarena egon zitezkeen, propiogoak zirenak Würm aldikoak
–beraz daten zahartze bat gertatu ahal izan zen. Haren agerpena Azil aldian, azkonarrak
HJLQGDNRH]DEDW]HHGRDOWHUD]LRHVWUDWLJUDÀNRDUHQRQGRULRDL]DQGDLWHNH$0(ELGH]GDWDWX
beharko lirateke banan banan arrasto batzuk, ezin baita beste gabe baztertu espezie horien
iraupena ez eta ere hurbileko bi okupazio gertatu izana (Madeleine aldia eta Azil aldia).
50 Altuna, 2013.
51 Agirre-Mauleon, 1998.
52 Ébrard, 2013a eta b.
53 Mujika, 2008, 2009 eta 2011.
54 Iriarte, 2005 eta 2010, eta Álvarez, 2014.
55 Arias, 2005.
56 Tapia, 2008 eta 2015.
57 Mujika, 2011.
58 García-Gazólaz, 1999, 2007 eta 2011.
59 Tarriño, 2004.
60 Fernández Eraso, 2015.
61 Iriarte, 2005.
62 Mariezkurrena, 1995.
63 Armendáriz, 1995.
64 Uribarri, 2000, eta Peñalver, 2005a eta b.
65 Arrizabalaga, 2002.
66 Tapia, 2016.
67 Moraza eta Sarasola, in Mujika eta Edeso, 2011: 125-127.
68 Mujika, 2009 eta Ruiz-Alonso, 2009.
69 Delibes, 1983.
70 Urteaga, 2009-2010.
71 Almagro, 1974 eta Barandiaran, 1973a eta b, eta 1975.
72 Andrés, 2007-2008.
129
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
%DUDQGLDUiQHWD*HUORͿ
74 Barandiaran, 2002 eta Baraybar, 2002.
75 García Gazólaz, 1999 eta 2007.
76 Basabe, 1971.
77 Ébrard, 2013a eta b.
78 Mujika, 2011.
79 Edeso, 2012.
80 Mujika, 2004.
81 Altuna, 1989.
82 De la Rua, in Altuna, 1990: 135-148.
83 Armendáriz, 1989.
84 Armendáriz, 1987 eta Etxeberria, 1987.
85 Armendáriz, 1998.
86 Armendáriz, 1996.
87 Fernández-Crespo, 2016, eta Camarero, 2015.
88 Mujika eta Edeso, 2011.
89 Edeso, 2011a eta b.
90 Fernández Eraso eta Mujika, 2010: 286-313.
91 Mujika, 2002.
92 Mujika, 2007-2009.
93 Peñalver, 1984 eta Edeso, 2014.
94 Mujika, 2017.
95 Mujika, 1998 eta Fernández Eraso, 2015.
96 Fernández-Eraso, 2013.
97 Mujika, 2011 eta 2017.
98 Ébrard, 2013a eta b.
99 Mujika, 2011.
100 Peñalver eta San José, 2011.
101 Izquierdo, 2004 eta 2005.
130
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
102 Olaetxea, 1997 eta 1998.
103 Peñalver, 2011 eta 2014a.
104 Peñalver, 2002.
105 Arrese, 2013 eta 2015.
106 San José, 2013 eta 2015a eta b.
107 Olaetxea, 1995.
108 Telleria, 2013.
109 García-García, 2009.
110 Peñalver, 2004a eta b.
111 Peñalver eta San José, 2011.
112 Peñalver, 2010.
113 Peñalver eta San José, 2011, Peñalver eta Uribarri 2002 eta Iriarte, 1997.
114 Peñalver eta Uribarri 2002.
115 San José, 2004 eta 2008.
116 Peñalver, 2014b eta Armendáriz, 2013.
117 Blot, 1995 eta Peñalver, 2004a eta 2005b.
118 Barandiaran, 1952: 107.
119 Peñalver, 2005.
120 Mujika, 2016.
121 Edeso, 2016.
122 Mujika, 2011 eta Edeso, 2012.
123 Altuna, 1977 eta Mujika, 2016.
124 Peñalver, 1987.
125 Mujika, 2016.
131
ERROMA GIPUZKOAN (K.a. I.- K.o.V.)
Elena Torregarai Pagola
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
ERROMA GIPUZKOAN (K.a. I.- K.o. V.)
Elena Torregarai Pagola
1. POLEMIKA ZAHARRAK ETA BIDE BERRIAK ERROMATAR AROKO
GIPUZKOARI BURUZKO IKERKUNTZAN
Antzinateko Gipuzkoako historia idaztea katramilatsua izan da beti, batez
ere, garai protohistorikoari eta erromatarren aldiari dagokienez, gertaturikoa
ikertzeko iturriak eskasak direlako oso. Esteban Garibai XVI. mendean Compendio
Historial ospetsuan Probintziara iritsi ziren erromatarren gaineko interesa
jartzen hasi ondotik, iturrien kopurua edozein historialari bere onetik ateratzeko
abiadura geldo batean handiagotu da, ez besterik. Egile grekolatindarrek leku
honi buruz idatzi zutena (dokumentu literarioak) gutxi da, eta ez dago datu
berririk Estrabonek, Ponponio Melak, Plinio Zaharrak eta Ptolomeok esan
]XWHQDJHKLDJRDUJLW]HNR/HNXNRWDVXQHSLJUDÀNRHWDQXPLVPDWLNRHQNDQWLWDWHD
pixkanaka handituz joan da; baina, lehenei dagokienez, ez dira iristen hamarrera
ere gaur egun lurraldean ditugun inskripzioak; beste aldetik, bigarrenak, hots
ebidentzia numismatikoak, gehiago izanik ere, urriak ere dira, halere. Gainera,
baturiko txanponetako batzuk galduta daude, eta ezin da frogatu, ziurtasunez,
egon zirenik ere. Benetako aurrerakuntzak egin dituen iturri bakarra, garai
zahar horietan Gipuzkoako lurraldean gertatu zena jakiten hasteko, arkeologia
izan da; izan ere, XX. mende erditik aurrera, Gipuzkoako protohistoriaren eta
erromatar aldiko gaien inguruko testigantzak bereziki ugaritu dira diziplina
horretan.
Iturrien urritasun iraunkor horrek –lurraldeko zenbait berezitasun politiko,
NXOWXUDOHWDVR]LRORJLNRUHNLQEDWHUD²HUDJLQGX]HQEDLWSROHPLNDKLVWRULRJUDÀNR
agertzea urtetan, zeinek, zentzu hertsian, bizitasun gehiago izan duten zonako
antzinateko lekukotasunen azterketak berak baino. Garibai lehenago eta gero
Arnaut Oihenart, haren Notitian Vasconiae utriusquen, Gipuzkoa kokatuta zegoen
Euskal Herriaren antzinateko historian interesatu zirenetik, hiru gaik piztu dute
135
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
historialariaren eta adituen interesa: hiru polemika, Gipuzkoako historiaren
narrazioa baldintzatu dutenak. Lehena konkista erromatarraren aurrean
lurraldeko biztanleek izan zuten jarrerari buruzko eztabaida izan da, izan al zen
OLVNDUWVXD DOD DOGH]OHD" 0HQGHWDQ EL MDUUHUDN HONDUUL MDUUDLWX GLRWH W[DQGDWX]
A. Oihenart aldezleen eta Garibai ikuspegi liskartsuaren aldekoen ordezkari
gorenak izaki biak ala biak. Garibai Erromarekiko etsaitasunaren defendatzaile;
eta Oihenart, aldiz, Erromarekiko lerrokatzearen teoriaren babesle, ziurrago
baitzegoen aliantza edo akordio bat egon zela erromatarrekin. Lehenengo
eztabaida horrek bigarrenerako bidea ireki zuen berehala, agerian jartzen
zuena zonaldeko erromatarkuntza eskasa, kontrakoa esateko ebidentzia gutxi
baitzegoen orduan, eta baitago egun ere –aurrerapen arkeologikoak aurrerapen–.
Gaur egun, egitate nabarmena da hori oraindik: lurraldea inperioaren barruan
gutxien erromatartuetako bat izan zela, alegia. Eztabaidak gibelalde ideologikoa
zuen XIX. mendean, batez ere, fondoko debate forala zegoelako, baina berehala
eraman zuten eremu herrikoira; Bardulia nunquam superata lelo ospetsua,
Probintziako armarriaren oinean legenda gisa azaltzen dena, giro intelektual
horren adierazgarri nagusietako bat da. Hirugarren eta azken polemika nagusia,
bere garaiko semea ere dudarik gabe, XIX. mendetik euskaldun izatea kristau
erlijioarekin lotzen zuena da –euskaldun, fededun bikotearen bidez adierazia–,
debate sutsuak eraginez Gipuzkoako lurraldeko kristautze goiztiarraren edo
berantiarren aldekoen artean.
+LUX H]WDEDLGHN RLKDUW]XQ KLVWRULRJUDÀNR KDQGLD L]DQ GXWH ($(NR HWD
Nafarroako Foru Komunitateko lurraldeen antzinateko historian, baita eragin
handia ere Gipuzkoako historiari antzemateko moduetan orain baino lehen. XX.
mendearen erdialdetik aurrera, aurkikuntza arkeologiko berrien, historiaren
azterketaren zorroztasun handiagoaren eta testuinguru soziologiko desberdin
baten kariaz, polemika zahar horiek indarra galduz joan dira. Erromatarren alde
lerrotzearenak edo, aitzitik, lurralde gipuzkoarreko biztanleen Erromararekiko
oposizioarenak jarraitzen dute izaten ebaztea ezinezko dirudien arazoa, nahiz
eta inolako gatazkaren gaineko iturrien gabeziak –garai hartako Gipuzkoako
lurralderako– iradokitzenago duen ez-etsaigoa izan zela erabateko giroa.
Gipuzkoarrek eta Erromatarrek Erroman bertan elkarri kontra egiten zioten XIX.
mendeko kontakizun epikoak, bertso-paperetan jasota, non lehenak1 garaile
ateratzen ziren, euskal-kantabrismoaren modako tesien asmazio eratorriak
ziren, zeinetan baskoiek –iturriek kantabriar zaharrekin nahasten zutenak–
Erromararekiko benetako etsaitasuna erakusten zuten. Erromaren aurkako gerra
kantabriar-asturiarren errealitatean hartzen zuen oinarri horrelako ikuspegiak,
erromatar garaiko gerra horiek Euskal Herriko agertokira lekualdatuz. Nahiz
eta tesiak oinarri historiko-poetikoa izan –Silio Italikok, K.o. I. mende amaierako
olerkari batek, baskoiak eta kantabriarrak lerratzen zituen Erromaren kontra–,
egia dena da XIX. mendean eta XX.aren hasieran arrakasta handia izan zuten
136
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
herriko kontaketa horiek –laguntzen zutenak erromatarrik gabeko eta inoiz
konkistatu gabeko Gipuzkoa baten ideia elikatzen– sostengatzeko iturri
historiko nahikorik ez dagoela.
%LJDUUHQ WRSLNR KLVWRULRJUDÀNRD *LSX]NRDQ DJHUSHQ HUURPDWDUULN H] HJRWHD
hondar arkeologiko erromatarren urritasunetik ondorioztatzen zen, zeina
zuzenduz joan den lurraldean foru eta udal administrazioen bulkadari
esker, Deustuko eta Euskal Herriko unibertsitateei esker, Aranzadi Zientzia
Elkarteari eta Arkeolan Fundazioari esker, baita ere azkenik, berriki, museoen
berritze eta inaugurazioei esker: San Telmo eta Oiasso, arkeologoen lanaren
profesionalizazioarekin batera etorri dena. Emaitza aberasgarria izan da, izan ere,
argiro ikusarazi baitu orain arte aurkitu diren aldi erromatarreko Probintziako
gune arkeologiko nagusiak paraleloki lerrokatzen direla Iberiar penintsula
Erromarekin eta iparraldeko Europarekin lotzen zituen bide administratibo
nabarmenarekin: hots, Asturica Augusta (Astorga) Burdigalarekin (Bordele)
lotzen zuen Iter XXXIV.arekin. Gainera, Gipuzkoako iparraldean kostako lerro
bat pribilegiatu zen, jarraitzen zuena, ziur asko, kosta atlantikoko mendebalde
guztia lotzen zuen kabotajeko ibilbidea: Via Maris delakoa, zeinaren gune
garrantzitsuena Oiassoko civitasa izan zen. Barnealdean, oraingoz, ematen du
Oria ibaiko arroa komunikazio-bide garrantzitsuenetako alde bat zela hegoaren
eta iparraren artean aro protohistoriari eta erromatarrari dagokienez, garai
horietako aurkikuntza arkeologiko garrantzitsuek iradokitzen dutenez. Horrek
frogatzen du orduko gune ekonomiko eta administratiboen kokaguneak,
Erroma ekialderantz eta Akitania iparrerantz, eta alboko baskoien lurraldearen
eraginak, gutxi gorabehera gaurko Nafarroan kokatuta, bultzatu zutela agian
erromatar moduak eta formak indar gehiagoz agertzea lurraldearen ekialdean.
Bestetik, Gipuzkoako ekialdetik Tarraco-Oiasso bidea2 igarotzeak lurraldea lauki
baten barruan sartzen zuen administrazio-komunikazio lerro baten bidez, zeina
amaitzen zen lurraldeko hiri erromatar nagusienean –lehen aipatutako Oiasso–
(baskoien lurraldeko itsasorako irteeran, hain zuzen).
Horregatik guztiagatik, arrazoizkoa dirudi ondorioztatzeak Probintziaren
ekialdeko hondar erromatarren metaketa handiagoaren arrazoia orientabide
geopolitiko-administratiboan datzala. Egia da aurkikuntza erromatarren
dentsitatea lurraldean azken berrogei urtean Irun inguruan metatuz joan dela,
eta zonako aztarnategien aberastasunak eta Oiassoko erromatar museoaren
eraikuntzak polarizatu dute Gipuzkoako lurraldeko kultura erromatarraren
pisua gune pribilegiatu horretan. Halere, azken urteetan, beste aztarnategi
batzuen bultzadak (Getarian, Zarautz Jauregikoa; Zarautzen, Santa Maria la Real
Arkeologia eta Monumentu multzoa; eta itsas aurreko zerrendako zona hurbilean,
Arbiun –Getaria-Zarautz–, Urezberoetako Kanposantu Zaharra –Elkano, Aia–
eta Urteaga Zahar –Zumaia–3) ahalbidetu du balioetsi ahal izatea alde horretan
137
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
1. Irudia.
Erromatar aldiko aztarnategiak eta isolaturiko aurkikuntzak Gipuzkoan
Iturria: Iñaki Sagarna Urzelai
138
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
erromatar interbentzioaren beste eremu funtsezko bat; eta horrek lagundu du
nabarmenki zabaltzen Gipuzkoako agerpen erromatarraren pertzepzioa, zeina
gutxika Kantauriko litoralaren okupazio horren panorama osoago bat ari den
eskaintzen. Horri batzen badiogu Oriako arroko lehen aipatutako bizitasuna –
Goiburuko San Esteban (Andoain) eta Irigain (Usurbil)–, Probintziako mapa
erromatarra eraldatzen hasita dago pixkanaka. Testuinguru horretan, zorte
gutxiago izan du Gipuzkoako hegoaldeak, Aitzorrotzeko indusketak (Eskoriatza)
eta Arrasateko inskripzio erromatar baten berraurkikunta4 alde batera utzita,
atzeratua gelditu baita oraingoz ikerkuntza arkeologikoari dagokionez, nahiz
eta garai batean bertan lekuturiko datuak oso esanguratsuak izan ziren5.
Beste polemika tradizional batzuek ere indarra galdu dute. Horien artean,
noski, hirugarren topiko nagusia, kristautzeari buruzko eztabaida, geldialdi
batean sartuta datu berririk ez dagoelako; gainera, debateak oraingo gizartearen
erlijio kristaurekiko desinteres progresiboaren kaltea pairatu du6. Garai bateko
eztabaida sutsuak, lurraldeko kristautze goiztiar ala berantiarraren inguruan,
GHVDJHUWXHJLQGLUDLDHWDH]GDJRHJXQLQWHUHV]LHQWLÀNRHQHWDHUOLMLRVRHQJDUDL
bateko nahas-mahasa, hala nola euskaldunen monoteismo primitiboarena.
Kristautasunaren gainbeherak, euskaldunen nortasun-ezaugarri gisa, gaia arlo
]LHQWLÀNR VRLOHUD ELGHUDUD]L GX ]HLQDUHQ EDUUXDQ LNHUW]DLOHHN H]WDEDLGDW]HQ
duten orain, ez jada III.etik K.o. VI. mende kristautasunaren sarreraren gainean,
baizik eta populazioaren ebanjelizazioko egiazko mailaren inguruan, baita
ere lurraldearen kontrolerako ziren erakunde erlijiosoen ezarpenari buruz,
apezpikutzei buruz, esate baterako. Gipuzkoaz ditugun iturrietan ez dago horri
buruzko aipamen zuzenik, beraz, duela hamarkada batzuk garrantzi itzela zuen
kontu horiek agortuta dirudite orain.
Gauzak horrela, XIX. mende bukaeran Fita Aitaren eskariz on Migel Iñarra apaiza
liderra izan zen aditu talde bat, batere arrakastarik gabe, erromatar adreilu multzo
bat bilatzen aritu zenetik –Oiartzun inguruan soldatu erromatarren agerpena
frogatzeko asmoz–, aurkikuntza arkeologikoek ez dute egin sistematikoki
OXUUDOGHDQDSHQDVHUURPDWDUULNHJRQH]]HQHNRLGHLD KHUULNRLDJRD]LHQWLÀNRD
baino gehiago) gezurtatu besterik. Egiatan ezerk frogatzen badu dagoen
kontraste nabarmena garai erromatarreko lurraldearen antolaketa argiaren
eta, zoritxarrez, K.o. V. mendetik aurrera K.o. X.-XI. mendeetara arte gutxi
gorabehera dugun informazioaren gabezia luzearen artean, zera da, hain zuzen:
antolamendu erromatarrak egituratu zuela lurraldea ia sei mendetan zehar
eta Mendebaldeko inperio erromatarraren kolapsoak, K.o. 476an, inperioko
aparatu administratibo eta militarra hondatu zuenak, hainbesteko eragina izan
zuela lurraldean, ezen mende batzuk behar izan baitziren –ia K.o. X. mendera
arte– berriro ezagutu ahal izateko bertan sustraiak bota zitzaketen botere
instituzionalen antolamendu bat. Horregatik, hain zuzen, ematen du ezen, indar
139
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
gehiagoz ala gutxiagoz, erromatarren presentzia osagai funtsezkoa izan zela
lurraldea artikulatzeko, kokagune estrategiko bihurtu baitzen horrela Inperioko
mendebaldean, eta gune instituzional propio batzuen jabe egin zen, preseski,
bertako populazioa antolatu zuten hirien bitartez.
Erromatarren agertzearen inguruko sinesgogortasun herrikoiari –Gipuzkoari
dagokionez– Mendizabalen (1836-1837) desamortizaziotik erantzun zaio,
orduan sortu baitziren bertan hainbat ekinbide lurraldeko ustez benetako
erromatarkuntza balioetsi nahi zutenak. Gauzak horrela, legioak Oiartzunen
topatzen saiatzea ez zen izan abiarazitako egitasmo bakarra, izan ere, garai
berean egon baitzen saiakuntza bat Intxurren (Tolosa) kanpaleku erromatar
bat aurkitzeko. Lehenengo espedizio horien porrotak, ordea, ahaleginak
beste norabide batzuetarantz zuzendu zituen. Iturri literarioek emandako
informazioaren urritasunak zera eragin du askotan: bai maila handiagoko
ikertzaileak bai jakintsu lokalak iturri grekolatindarren datuak (batez ere
JHRJUDÀNRDN EDWHUDW]HQ VDLDW]HD D]WDUQD DUNHRORJLNR XUULHNLQ HWD DUH LQRL]
A. Schultenen kasuan bezala –XX. mendearen hasieran Gipuzkoa bisitatu
zuen jakintsu alemaniarra–, lan arkeologikoak hastea idatzitako lekukotasun
bakar batetik abiaturik. Premisa horrekin historiagile germaniarrak indusketa
arkeologiko bat zuzendu zuen Hondarribian, konbentziturik baitzegoen han
aurkituko zuela Avienok Ora maritiman aipaturiko Venusen tenplua7. Iturri
arkeologikoak eta literarioak lotzeko joeraren adierazgarri nagusia, urtetan
zehar, kostan egon zitezkeen barduliarren hiriak, hala nola Menosca, Morogin eta
VesperiesHQLGHQWLÀNDW]HNRVDLRDL]DQGD*LSX]NRDNREDOGLQW]DQDWXUDOHJRNLNR
zenbait enklabetan: ainguratokietan edo portuetan, eta toki horietan erromatarren
aztarnak bilatzea, iturrien bateratzea ahalbidetuko zuen jarduera, hain zuzen.
/XUUDOGHNR OHKHQHQJR DOGL]NDUL ]LHQWLÀNRHN ;,; PHQGH EXNDHUDWLN NH]ND
hori erakutsi zuten, eta, handik aurrera, hainbat argitalpenek jarraitu diote ildo
horri XX. eta XXI. mendeetan. Hala eta guztiz ere, gaur egunean, arkeologoen
saio goresgarri errepikatuak gora-behera, gogoz bestera ere, ez dugu, ez eta
OiassorHQNDVXDUHQW]DWHUH]HLQDUHQLGHQWLÀND]LRDN%HKH%LGDVRDUHQLQJXUXQHNR
aztarnategi multzoarekin argia dirudien, testigantza idatzirik, elkartu ahal
L]DWHNRDUUDVWRDUNHRORJLNRDNHWDLWXUULJHRJUDÀNROLWHUDULRHNDLSDWXULNRJXQH
horiek. Hemendik aurrera, egin beharreko ikerkuntza arkeologikoek bakarrik
eman ahal izango digute Gipuzkoako kostan zehar lerrokatzen diren aztarnategi
horien jatorrizko izenen inguruan bilatzen dugun guztizko ziurtasuna.
Adierazi berria dugun guztiak ez digu ahaztarazi behar zona honen gaineko
garai erromatarrari buruz –eta are protohistoriaz (Burdin Aroaz)– dakigun ia
guztiak bere jatorria duela pentsamendu administratibo-militar erromatarrean,
zeina inperioaren behar ekonomikoekin lotuta baitzegoen. Zentzu horretan,
lurraldeari buruzko gure ezagutzak gehiago zor dio Gipuzkoak inperioan
140
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
zuen kokapenari erromatar aroko haren biztanleen eta espazioaren garapen
historikoari baino –zeina izango baitzatekeen zehatzago ikerkuntzaren beraren
ikuspuntutik–. Erromak bertan izan zuen inpaktuaz harago errazago zaigu
MDNLWHDDOGHJHRJUDÀNRKRQHQHJRNLW]DSHQD]LQSHULRDUHQEHKDUUHWDUDHWDKDUHQ
eraldaketaz inperio horretako beste lurralde bat gehiago bihurtu arte. Horri
guztiari halako ikuspegi “koloniala” dario. Gaur egungo ikertzaileentzako
erronkak iturri literarioen ikuspuntua gainditzea izan beharko luke. Baina esatea
egitea baino errazagoa da. Izan ere, XIX. mendeko aditu lokalek kanpaleku
erromatarrak bilatzeari ekin zioten Gipuzkoan, eta haien gida lehenengo eta
behin Erromaren beraren idiosinkrasia izan zen –funtsean egitura militarrean
oinarritutako inperio bat–, bigarren lekuan, iturri literarioek adierazten zutena,
hots, gure lurraldeko populazioari dagokionez, I Fida Vardullorum deitutako
kohorte bat egon zela (barduliarrez osatua, beraz). Ondorioz, Literatura
grekolatindarrak ikerkuntzaren lehenengo urratsak baldintzatu zituen:
konkistaren logika barruan zegoen militarren eta kanpalekuen lokalizazioa,
Erromak mendeko lurraldeetan, besteak beste, soldaduak eta laguntzaileak
errekrutatzea bilatzen baitzuen, betiere beharrean zeuden legioak hornitzeko.
Alde horretatik, nahiz eta kopurua ez handiagotu, iturri literarioek jarraitu dute
baldintzatzen, modu batera edo bestera, aro erromatarreko zonaren gaineko
LQWHUSUHWD]LRD ,]DQ HUH *LSX]NRDUHQ LGHQWLÀND]LRD DQW]LQDNR EDUGXOLDUUHQ
lurraldearekin –Bidasoaren inguruko baskoien presentziarekin, eta karistiarrena
Deba ibaiaren mendebaldean– autore greko-latindarren (Estrabon, Ponponio
0HOD3OLQLR1DJXVLD« WHVWXHQLUDNXUNHWDWLNDWHUDWDNRRQGRULRDEHVWHULNH]GD
haiexek kokatu baitzuten herri hori espazio horretan. Autore greko-latindarrek
atzerriko herriak ezaugarritzeko erabiltzen zituzten irizpideak hiru ziren
funtsean: hizkuntza, kanpoko itxura –janzkera– eta gerra egiteko modua. Baina
bistakoa zena erromatarrentzat orduan ezkutuago dago, ordea, ikertzaileentzat
gaur egun. Barduliar soldaduek trebetasunen bat izan behar zuten erromatarrek
aukeratzeko laguntzaile gisa haien legioetan, baina ezer ere ez dakigu arreta
eman zuen gaitasun horretaz, ezagutu ahal dugun hurbilena Andrearriagako
(Oiartzun) hilarrian azaltzen zen zaldizko baten irudia baita, ingurune baskoi
bati dagokiona, bestetik. Barduliarren itxuraz ez dute iturriek ezer esaten, eta
haien mintzaira, administraziorako latina izango zela jakintzat emanik, eztabaida
DVNRUHQJDLDGDGDWXHQJDEH]LDUHQRQGRULR](SLJUDÀDNKRQDNRKL]NXQW]DKDXHQ
presentzien lekukotasuna eman du bertan: aitzineuskara –euskara-akitaniera–
eta bestelako hizkuntza indoeuroparrak latinaz gain, baina, egia esatera, hain
testigantza gutxi dago ezen edozein hipotesi egitea ausarta baita. Azken urteetan,
debatea ilundu da, gainera, “baskonizazio berantiarra” delako tesiarekin, zeinaren
arabera oraingo EAEko lurraldea inperioa erori ondoren Pirinioez bestaldetik
etorritako jendeek euskaldundutakoa zen. Germaniar itxurako zenbait sastakai
–scramasax– aurkitu izanak Santa Maria la Realeko (Zarautz) eta Gazteluko
141
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
aztarnategietan, Aldaietako (Araba) nekropolian topaturikoekin antza handia
dutenak, Gipuzkoako lurraldea sarrarazi du bete-betean eztabaida horretan8.
Baina Gipuzkoako kasuan datu gehiagorik ez dugunez, oraingoz ezin da eztabaida
alde batera edo bestera zuzen bideratu. Guztiarekin ere, etnizitateari buruzko
GHEDWHD LUHNLWD GDJR HWD RUDLQJR MRHUD KLVWRULRJUDÀHWDNR EDW RVDW]HQ GX ,WXUUL
klasikoen berrietatik abiatuta, beste osagai batzuk bilatu nahi izan dira Erromak
NRQNLVWDWXULNRKHUULHQH]DXJDUULHWQLNRDNGHÀQLWXDKDOL]DWHNRHWDMDUUDLWXGLUD
erabiltzen hizkuntzaren parametroa, aztertu beharreko herrien gaineko besteen
“begirada” eta azkenik –berrizaleena– berezko osagaiak agertzea arkeologian,
bereizi nahi den komunitatearen irudikapen argi bat emango dutenak. Tamalez,
bai barduliarren kasuan bai karistiarrenean eta baskoienean, irteera zaileko
bidegurutze batean gaude, izan ere, desberdintzen zaila den kultura materiala
denek partekatzen baitzuten. Egitate batetik, halere, jarraitu dezakegu abiatzen,
iturri greko-latindarrek bereizten zituztela herri horiek haien etnonimoen bidez9.
Gauzak horrela, Gipuzkoaren azterketarako alderdi positibo bat aipatu
beharrekoa da antzinateari dagokionez, kultura materialak herrien artean
partekatzeak eta arkeologia lekukotza antzekoak egoteak –zeramika batez ere–
Gipuzkoa lurralde marjinala zeneko ideia baztertzera eraman behar gaituzte.
Hortik oso urruti jarri behar dugu ikuspegia, gainera; izan ere, Pirinioetako
pasabidea izateak toki ongi konektatua bihurtu zuen Gipuzkoako lurraldea,
eta garai hartako kanpoko kulturentzako igarobide izandakoak bere burua
aberastuta ikusi behar zuen nahitaez, pasaerako herriek tokiko populazioak
aberastu baitzituzten haien ekarpenez.
2. GIPUZKOAREN EZ IZATEA ANTZINATEAN
*LSX]NRDUHQ DQW]LQDWHDUL EXUX]NR SROHPLND KLVWRULRJUDÀNR OX]HHN ]HUEDLW
ekarri badute ziur ondorio gisa, zera da: ideia tradizionalak, hots, lurraldearen
HVSH]LÀNRWDVXQD ORW]HQ ]XWHQDN LVRODPHQGX PLOLWDQWH EDWHNLQ ]DKDUNLWXWD
gelditu direla. Guztiz nabarmen gelditu da azken urteetako ikerkuntzek, batez
ere, jite arkeologikoa izan dutenek, frogatu dutela espazio gipuzkoarra oso lotua
zegoela ingurune piriniotarrarekin, eta, hainbestean, guztiz erlazioan egon zela
antzinaroan garatu ziren prozesu historiko nagusiekin. Beste kontu bat da,
noski, aro erromatarreko haren kokapenagatik Gipuzkoaren funtzio periferikoa
Europako mendebaldeari eragin zioten dinamika handietan, Mendebaldeko
Inperio erromatarra desagertu arte, K.o. V. mendean.
Kokapen periferikoa aro erromatarrean egiaztaturik dago iturri historikoliterario klasikoek lurraldearen gainean erakutsitako interes eskasaren bidez,
H] EDLW]LRWHQ MDUDPRQLN HJLQ H] ED]HQ GDWX GHPRJUDÀNR DGPLQLVWUDWLER HWD
142
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
militarren ikuspegitik soilik, beharrezkoak zirenak inperio bat antolatzeko.
Halere, horrek guztiak ez du esan nahi konkistarik bururatu ez zenik, ezta ere
lurraldea integratu ez zenik, baizik eta erromatarrek lurraldeari atera ziotela
ezinbestekoa zitzaiena inperioaren egitura mantentzeko. Eta horrek eman
diezaguke ideia bat lurraldean osotasunean izan zuen pisuaz, eta lagundu
diezaguke ulertzen zer eraldaketa egon ziren erromatarrak etorri arte bestelako
moduetan antolatuta bizi izan ziren komunitateetan. Populazio horiek Bigarren
Burdinaren Arokoak berezkoagoak ziren bizimodu batzuetatik igaro behar izan
zuten identitate berri bat negoziatzera administrazio erromatarrarekin. Gertaera
horien ingurumaria guztia ez da ondo ezagutzen iturriak asko ez direlako,
baina metodo konparatiboari esker gutxi gorabeherako ideia bat izan dezakegu
denbora luzez erromatartzearen izena erabiliz ezagutu dugun prozesuaz –
NRQW]HSWXKRULJDXUHJXQDW]HUDHJLWHQDULGHQDUUHQEHUULNXVSHQKLVWRULRJUDÀNR
sakon baten ondorioz10–.
2.1. Lurraldearen konkista erromatarra eta biztanleen identitatea
III. mende bukaeran erromatarrak Iberiar penintsulara etorri ziren kartagotarren
agresioa abiatu zeneko zona kontrolatu nahian. Nahiz eta, hasteko, konkista
Bigarren Gerrate Punikoari (K.a. 218-201) loturiko operazio batekin abiatu,
behin hura bururatutakoan, Erromak jarraitu zuen aurrera egiten zenbait
hedadura-kanpaina eginez, bi mende geroago Augustok Hispaniako kanpaina
bukatu arte, kantabriarrak –gaur egungo EAEtik mendebalderantz dagoen
lurraldeko biztanleak– garaituta (K.a. 26-19). Ezer gutxi dakigu, halere,
konkista erromatarrak Gipuzkoan izan zuen eraginaz, erromatarren sarrerabide lehenengoetariko bat Ebro ibaiko arana izan zen arren, K.a. II. mendetik
jadanik. Ez dugu berri zuzenik konkistak lurraldean gainean zer ondorio izan
zuen jakiteko, eta lehenengo datuak erromatarren mugimendu militarrez,
Gipuzkoa inguruko gune batean, ez dira ezagutzen I. mendera arte, zehazki
gerra sertoriarrak arte (Ka. 81-72), zeinak ez ziren izan erromatarren arteko
gatazka zibil bat besterik, Sertorio jeneral disidentea azkenik Ponpeio Magnok
derrotaturik bukatu zena. Kasu horretan, tropa laguntzaileen mugimenduen
arrastotzat eta ezegonkortasun militar eta politikaren aro bateko zeinutzat jo
dira iberiar alfabetoan egindako txanponak agertzea lurraldean, Ebro ibarraren
inguruko (Bascunes, Turiaso eta Segobriga) txanpon-etxeetan egindakoak,
Andoainen –Iltirtako as bat– eta Usategiko (Ataun) eta Amaldako (Zestoa)
kobetan aurkituak, zeinen kronologia K.a. II.etik I.era doan. Interpretazio
tradizionalak txanponez osatutako altxorrak gorde izana ezegonkortasun
garaiekin lotzen duen arren, arrazoiak ere izan daitezke zonako merkataritzaharremanak edo are zerga-eskakizunak eragindako dirua metatzearen beharra
bera. Argi, dago, edonola, nagusiki lehenengo une horietan, altxor txikiak
aurkitzeak seinalatzen duela txanponak balio handia zuela, eta ez soilik metalari
143
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
egotzitakoa, baizik baita ere prestigioa emateko edo maila soziala adierazteko.
0RGXEDWHUDHGREHVWHUDHGR]HLQNDVXWDQQRODEDLWHNRJDUUDQW]LD]XWHQÁX[X
militar edo ekonomikoen agerpena Gipuzkoan baieztatu daitekeen egitate bat
da dagoeneko K.a. II. mendean.
Sertoriar gatazkaren ondorioei gagozkiela, inpaktuen artean aipatu daiteke
Erromaren ekinbidea Ebro ibar erdiko gudu gogorren ondoren baskoien lurralde
gaineko kontrol irmo bat ezartzeko, Pompaelo (Iruñea) hiria fundatuz K.a. 70.
hamarkadaren erdian edo bukaeran gutxi gorabehera, zeina azkar bihurtu
baitzen lurralde gipuzkoarrentzako erreferentzia gunea –oso hurbil baitzegoen–.
Hiri berriak, Tarraco-Oiasso bidearekin batera (garai bertsukoa ikertzaileen
aburuz), berehala erakutsi zuen gaitasun handia gaur egungo Nafarroako Foru
Komunitateko lurraldea artikulatzeko.11
Urte batzuk geroago, K.a. 56 inguruan, badakigu Julio Zesarren beraren bidez,
bera izan baitzen protagonista K.a. 58an, ezen, Akitaniako konkista bitartean
–Galietako okupazioaren azken episodioetako bat izan zena–, akitaniarren
talde batek Hispania Citerior-eko zenbait herri mugakideri laguntza eskatu
ziela erromatarrei aurka egiteko12. Hispaniar horiek nor ziren ez dakigu, baina
esandako auzotasunak eta kantabriarrak aipatu zireneko egitateak pentsarazi
lezakete ondoko lurraldeko (Gipuzkoako) hainbat biztanle egon zitezkeela
sartuta erromatarren kontrako koalizio horretan. Edonola ere, laguntzak
laguntza, Krasok Akitania menderatu zuen, eta Galietako gerra K.a. 51n bukatu
zen; K.a. I. mendearen erdian erromatarrak Pirinioetatik hurbil zeuden, beraz.
Ez dakigu besterik, Gipuzkoari dagokionez, Iberiar penintsulako operazio
militarrak garatzen ziren garaiaz. Jadanik seinalatu dugun bezala, ez dago lurralde
gipuzkoarrean inongo gatazkaren berri, liskar militar baten arrasto hurbilena
duela urte egin batzuk Andagosteko muinoan (Kuartango, Araba) egindako
aurkikuntza delarik: soldadu hatu multzo bat eta moneta erromatarrak, zeinak
kanpamentu erromatar txiki bat bertan egon zela pentsarazten duen, noizbait,
K.a. 40-30 urteen inguruan13. Historialari batzuek, horretan oinarrituta, uste
izan dute une horretan okupatu zutela erromatarrek Bizkaiko eta Gipuzkoako
kostaldea behin betiko. Konkistaren azken ekinbidea Augustok hasitako gerra
kantabriarretan izan zen, haren jeneral Agripak zuzendurik. Konkistaren emaitza
onari gaineratzen bazaio Valerio Mesala Korvinok Tarbelli Pyrene-en (tarbeliarren)
altxamendu bat zanpatu zuela Pirinioez bestaldean K.a. 27an, esan daiteke alde
guztia erromatarren mende gelditu zela K.a. I. mendez geroztik.
Augustok zuzendutako Iberiar penintsularen konkistaren bukaerak zuzenean
sarrarazi zuen mendebaldeko espazio guztia inperio erromatar boteretsuaren
egituran, zeinak, res publica hedadura handiko lurralde-egitura inperialera
144
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
egokitzeko prozesuaren ondorio izan ziren gerra zibilen eta ezegonkortasun
politikoaren urteak atzean utzita, lortua baitzuen azkenean oreka iraunkor
bat Accioren (K.a. 31) irabazlearen eskutik. Pax romana deituriko lasaitasun
militarraren garaiak bide eman zion eraldaketa sozial, politiko eta ekonomikoen
programa sistematiko bati, zeinaren bidez aukera egon zen antolamendu
LQSHULDO HÀND] EDWL HXVWHNR EDNH HWD EDUHWDVXQ JLUR EDWHDQ /XUUDOGHDUHQ
ustiapenaren eta erreforma administratiboen arteko oreka desiratua egin zen
batzar aristokratiko batek, hots, Senatuak, gobernaturiko Errepublika zaharra,
inperioaren hedadura guztia kudeatzeko guztiz eraginkortasunik gabea zena,
princeps edo enperadore baten gobernupeko monarkiko egitura bilakatuta, zeinak
LQSHULRD HÀND]LDUHNLQ ]X]HQW]HD DKDOELGHW]HQ ]XHQ Res Gestae direlakoetan,
Augustoren testamentu politikoan, agertzen da haren ekinbide guztiaren
laburpena. Augustoren programa politikoa oso ondo hornitu zen propaganda
ekintzaz, eta ideia inperialaren iragarpena inperio guztian zabaltzea izan zen
erabilitako komunikazio-estrategia. Erromaren eta mendebaldeko beste hiri
askoren monumentalizazioarekin batera, inperioaren ideiaren difusioak zera
eskatzen zuen: inperioko biztanleei ulertaraztea haren zati zirela eta haiei
inperioa ezagutaraztea. Ageriratze- eta ezagutarazte-programa honen barruan
zegoen Agripak inperioko mapa jartzea Erromako hirian: inperioaren lurraldeirudikapen zehatza erromatarrei eskaintzeko. Gainera, bokazio Informatzailea
zuen liburu-sail baten argitalpenaren berri ere badugu; horien artean Estrabonen
–Amasiako greziarra, zeina inperioko lekuak eta biztanle asko deskribatu
baitzituen– *HRJUDÀDNRQWDNL]XQJHRJUDÀNRHWDHWQRJUDÀNRDLQSHULRDUHQLQWHUHV
bateratzaileen zerbitzura jarria “munduaren” inbentarioa” bezala ezagutzen
dena Erromaren aldetik14.
Grekoz idatzitako kontaera horretan daude aipatuak Gipuzkoa izango zeneko
antzinateko biztanleak, Iberiari15 buruzko III. liburuan, hain zuzen, Iberiar
penintsulako iparraldeko biztanleen deskribapenean, hiru izen desberdinez
bereizita: bardyetai, barduitai eta barduloi. Halako izenaren etimologiari buruz
debate ugari egon dira, nahiz eta gehiagotan eztabaidatu den herri horren
euskalduntasunez edo euskalduntasun ezaz, gaur egun askaezina den
korapiloa, bestetik16 ,WXUUL LGDW]L HSLJUDÀNR HWD QXPLPDVWLNRHQ XUULWDVXQDN
onomastika gutxi jarri du gure eskura, eta hain dira gutxi datuak ezen hipotesi
ezin dudatuzko bat ematen saiatzea alferrikakoa baita. Era berean, arkeologiaren
bitartez ez da aurkitu zonako herrien arteko kultura bereizketarik, zenbait
etnomimo erabiliz beren burua izendatzen zuten arren: baskoiak, barduliarrak,
NDULVWLDUUDN« (] GDJR RUGHD QRUDELGH DUNHRORJLNR DUJLULN HWD ]HKDW]LN KHUUL
horiek desberdintzeko. Osagai bereizle bakarra, denbora luzez, parametro
kultural erromatarren erabilera handiagoa baizik ez da izango, baskoiak izango
baitira alderdi horretan nabarmen gailenduko direnak.
145
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
Gipuzkoako biztanleen etnonimoaz Estrabonek izan zituen zalantzak zenbait
gai jartzen ditu mahai gainean. Lehenengoa administrazio inperial erromatarrak
Gipuzkoako lurraldeaz zerabilen informazio mota *HRJUDÀDidatzi zen garaian
(K.o. I. mendea), izan ere, komunitatearen izena zuzen aipatzearen zailtasunak
seinalatzen ei du ez zela herri aski ezaguna agintari militar erromatarrentzat,
ez eta administrazio mailan ere. Estrabonek berak adierazten du izen arraro
edo korapilatsuak direla, esan nahi duena inperioaren biztanle gehienek
ezer ez zekitela izen horri buruz eta, batez ere, arlo militarrean ez ziela ezer
gogora ekartzen, zeinak frogatu lezakeen, agian, lurraldearen okupazioa egin
zela, EAEko eta Nafarroako hegoko beste zona batzuekin konparatuta, garai
berantagoan. Halarik ere, hain etnonimo exotiko aipatzeko geografo greziarren
borondateak zera adierazten ere du: bazegoela erromatarren aldetik nahi bat
beren domeinua hedatzeko asmoa zuten lurraldea hobeto ezagutzeko –bertako
errekurtsoak ustiatzeko, noski–. Dena den, esan behar da Estrabonek bere obran
HPDWHQ GXHQ LQIRUPD]LRD H] ]HOD EHUH JDUDLNRD *HRJUDÀD .D WLN .R UD
idatzi zen) ehun urte inguru lehenagokoa baizik, hots, greziarrak bera baino
lehenagoko beste geografo batzuek, hala nola Apameako Posidoniok jasotakoa,
hain zuzen, baita ere lurraldearen gainean egin ziren ondoz ondoko espedizio
militarren txostenetan adierazitakoa17. Edonola ere, gauza ziurra da barduliarrak
ez zirela izan oso ezagunak erromatar gehienentzat K.a. I. mendearen bukaerara
arte, hots, Estrabonek bere obra idatzi zuen unera arte.
Geografo greziarraren testutik gutxi ondoriozta daiteke barduliarren kokapenaz
penintsulako mapan: beste herri batzuekin batera iparrean lekutu zituen,
posizioa ezaguna zen kantabriarrengandik mugakide eta haien eta Pirinioetako
EDVNRLHQ DUWHDQ (VWUDERQHN HPDQ ]LWXHQ GDWX JHRJUDÀNRDN EHUUHWVL ]LWXHQ
Klaudio enperadorearen garaian bizi18 eta K.o. 40 inguruan inperioaren zenbait
eskualde deskribatzen zituen &KRURJUDÀD idatzi zuen beste geografo batek,
Ponponio Melak, alegia. Haren iturrietako bat Augustoren jeneral Agripak
Vipsaniaren atarian erakutsarazitako inperioko mapa famatua zenez, haren
obra osatzeko Melak erabilitako datuak K.o. I. mende hasierara arte eraman
daitezke. Haren obran, barduliarrak kantabriarren (mendebaldean) eta baskoien
(ekialdean) mugakide kokatzen ditu, hots, gaur egun Bizkaiko eta Gipuzkoako
kostaldean. Melaren obraren ekarpen nagusia, ordea, zera da: K.o. I. mendearen
erdian barduliarrak genstzat hartzen zituela, hots, izate propioa zuten herri gisa,
lotura familiarren bidez antolatuak.
.R , PHQGHDUHQ EXNDHUDQ ÁDYLDU GLQDVWLDUHQ JDUDLDQ LGDW]L ]XHQ
antikuarista erromatar ospetsu Plinio Zaharrak Naturalis historia, inperioko
arlo desberdinetako datuen laburpen itzela, Estrabonen *HRJUDÀDren
antzeko helburuarekin, hots, inperioaren ahalmenez eta haren zabaleraz
erromatarrak kontzientziatzea. Plinio izan zen, beraz, hurrengo autorea –K.o.
146
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
2. Irudia.
Autrigoien, karistiarren eta barduliarren banaketa Euskal Herrian
Iturria: Emborujo Salgado, Ortiz de Urbina Álava, Santos Yanguas, 1992: 456
147
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
77 urte inguruan– barduliarrei buruz datuak eskaintzen, dagoeneko ikuspegi
administratibo batetik, gainera19. Izan ere, aurreko egileek ez bezala, zeinek
EDUGXOLDUUHQNRNDSHQJHRJUDÀNRDEDNDUULNHVNDLQW]HQ]XWHQNRVWDQPHQGLDQ
eta haien auzotasuna kantabriarrekin eta baskoiekin, Pliniok urrats bat gehiago
eman zuen, mugatze administratiboa ere argitu baitzuen adieraziz izaera
juridikoa zuen administrazio unitate erromatarra zen conventus cluniensisari 14
populi batzen zizkiotela barduliarrek, eta horrek esan nahi du hamalau erkidego
administratiboki ordenatuk –erromatar erara– osatzen zutela barduliarren
multzoa. Beraz, lehen esan bezala, Ponponio Melaren gensaren aipamen sotilaz
baino harago doa Plinio, eta horrek erakusten du argi Gipuzkoako lurraldeko
biztanleen integrazio-prozesuaren mailaz mailako aurrerakuntza. Pliniok
K.o. I. mendearen bukaeran idazten zuen, eta haren hitzetan penintsulako
mendebaldeko gainerako erkidegoen erritmo paraleloa antzeman daiteke
Gipuzkoako lurraldean. Antikuarista latindarrak, barduliarren erkidegoak
aipatzeaz gain, haren Historia naturalaren laugarren liburuan Iberiar penintsulako
iparraldearen deskribapena egin zuen Pirinioetatik, eta kostaldean zehar zera
zehazten du saltus vasconuma, Olarso eta barduliarren oppida – kokaguneak–
zeudela. Horrela, lehen aldiz, barduliarren enklabeak elkarturik azaltzen dira,
Olarso, agian Oiasso –baskoien zonaren barruko erkidegoa– toponimoaren
ondoan, kostalde kantabriarraren segida osatuz zihoala pixkanaka Pirinioetatik
mendebalerantz. Jada Estrabonek Oiassonko polisa –hiria– aipatu zuen esanez
kokatuta zegoela baskoien lurraldeko itsasorako bokalean20. Gauzak horrela,
gaur-gaurkoz esan dezakegu egungo Gipuzkoan gutxienez bi komunitate bizi
zirela antzinatean: barduliarrena, handiena; eta baskoiena, ipar-ekialdean.
K.o. II. mendean beste geografo greziar batek, Ptolomeok, informazio berria
eman zuen barduliarren komunitateez, zeinak grekoz póleis –hiriak– gisa
sailkatu zituen. Aldi berean, esan zuen karistiarrengandik Divae –Deba– ibaiak
eta baskoiengandik Menlasci ibaiak bereizita zeudela. Azken hidronimoa
2LDUW]XQHGR8UXPHDLEDLHNLQLGHQWLÀNDWXRKLGD21; beraz, une honetara iritsita,
barduliarren eta baskoien komunitateei karistiarren agerpena erantsi beharko
litzaieke, gaur egungo Gipuzkoaren mendebaldeko muturrean ikuspegi osoa
izateko.
-DVRWDNR GDWX JHRJUDÀNR HWD DGPLQLVWUDWLER KRULHN HUDELOLWD KLVWRULDJLOH
modernoek lortu dute zedarritzea zein lurralde zegokien bai iturri latindarrak
bai grekoak barduliar gisa izendatutako erkidegoei, zeina egongo baitzen
nagusiki Gipuzkoan eta Araban, eta, zati txiki bat Gipuzkoako ekialdetik
abiatuta, Nafarroan22. Eta horretan oinarrituz, espazio administratiboaren
eta haren mugen kontua lurralde-identitaterako garrantzitsua den ikuspuntu
garaikidetik begiratuta, hitz egiten dugunean prerromatar zein erromatarreko
Gipuzkoako biztanleez zatirik handienean barduliarrak zirela aurreratu behar
148
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
dugu. Zona hau, iturri zaharren interpretazio modernoen arabera, karistiarrek
eta autrigoiek mendebalera mugatuta egongo litzateke, iparrera, Kantauri
itsasoa zegoen, Pirinioetatik beste aldera akitaniarrak zeuden, baskoiak
ekialdean, eta hegoan beroiak. Hain zuzen, egile greko-latindar hauek berauek
hartzeak Olarso Oiassoko enklabea baskoi komunitatekotzat eta gaur egun
aipaturiko lekua administratiboki gipuzkoar probintzian kokatutako Irungo
]RQDUHNLQHWD%LGDVRDEHKHDUHNLQLGHQWLÀNDW]HDN]HUDL]DQGXWHRQGRULRJLVD
Antzinateko Gipuzkoako lurraldea barduliarrek eta ekialdean erkidego baskoi
batek eta mendebaldean karistiar batek partekatutako aldea zela baieztatzea.
Halarik ere, errealitatea ikusten badugu antzinateko ikuspegitik, zatiketak ez
du zentzurik, izan ere, erromatarrentzat oinarrizko unitate administratiboa
hiria –civitas– baitzen, eta mugek ez baitzuten zentzurik hirien artekoak ez
baziren, hain zuzen komunitateen arteko arazo-iturri horixe izaten zelako.
Baina historiak funtsean balio behar badu iragana azaltzeko eta gure asmoa
EDOGLQEDGDRUDLQJR*LSX]NRDNRDDUJLWDUDHPDWHDKDUHQGHÀQL]LRDQSURELQW]LD
HJLWXUD GHÀQLW]DLOHD GHQH] DPRUH HPDQ EHKDU GXJX HWD RQDUWX EDUGXOLDUUHN
baskoiek eta karistiarrek partekatu zutela Gipuzkoa esaten diogun espazio hori,
behintzat aro klasikoan. Erromatarrek, noski, lurraldea hautemateko orduan
beste ikuspegi bat izango zuten.
2.2. Lurraldearen berrantolamendua: Gipuzkoaren kokapena Inperioan
Augustok behin Iberiar penintsulako konkista bukaturik, mendeturiko lurralde
berrien baketze-prozesuari ekin behar zitzaion. Hori guztiz bat zetorren
Inperioaren erdigunetik zetozen aldarrikapen ideologiko berriekin, zeinek
bultzatzen baitzuten egonkortasun iraunkor baten aldiaren beharra ziurtasunik
gabeko aldi luze baten ondoren (Errepublikako azken urteetan). Helburu
horiek buruan izanik, enperadoreak, Res Gestae- bere testamentu publikoan,
adierazi zuen zein zen haren zuzentaraua inperioarentzat: funtsean haren
unibertsalizazioa. Hain ekinbide zabala aurrera eramateko, lehenengo eta behin,
inperioa kontrolatu beharra zegoen; eta, ondoren, ordenatu eta ustiatu. Horrek
guztiak helburu praktikoa zuen, hots, inperio erromatarra mantentzea, zeinak
egin baitzuen handi Erromako hiria. Gauzen eskema horretan, jakinda lurralde
gipuzkoarraren konkistaren nondik norako zehatzez ez dakigula askorik, izan
ere, seinalatu dugun bezala, indarkeria-zeinurik ez dago inongo iturritan, ez eta
okupazio zuzen baten arrastorik ere, pentsatu behar dugu lurraldearen behin
betiko kontrola gehiago egin zela egintza burutuen bidez akzio beliko errealen
bidez baino, edo konkista bera bideratu zela lurraldeko biztanleen baimen
ekintza aktibo edo pasiboz erromatarren agerpenaren aurrean. Gaur egun,
iturri ziurragoen gabezia dela eta, gaiak guztiz espekulatiboa jarraitzen du
izaten, zeren eta ez baitago Gipuzkoako barduliarren, karistiarren eta baskoien
erromatarren agerpenarekiko adostasun edo desadostasunaren testigantzarik.
149
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
Eraketaren ikuspuntutik, erromatarrek prouinciae deitutakoen bidez egituratzen
zituzten konkistatutako lurraldeak, zeinek nahiz hasiera batean jeneral
erromatar batek bere botere militarra gauzatu zezakeen espazioa baino ez
seinalatu, denboraz kontzeptua lurralderatuz joan zen, eta ustiapenerako
eta probintziak kontrolerako gobernadore baten agintearen azpian zeuden
antolamendu-unitate egonkorrak izendatzera igaro ziren. Iberiar penintsularen
kasuan, erromatarrek bi probintzia handi ezarri zituzten konkistaren hasieratik,
Citerior, Erromatik gertuena, eta Ulterior, urrutiena, mapa osatuko zelarik
geroago hirugarren batekin, Lusitania, Atlantiko ondoko mendebalde espazio
gehiena okupatu zuena. Konkista amaitutakoan, Gipuzkoako lurraldea
Hispaniako probintzia handienaren barruan kokatuta gelditu zen: Hispania
Citerior Tarraconense, Tarraco (Tarragona) zelarik hiriburua. Hispaniaren kasuan,
Erromak ez zuen jarraitu ohiko administrazio-eredua, zeina baitzen lurraldeak
antolatzea erkidego zibikoen arabera, civitates, probintzien barnean ordenatzen
zirenak. Hispanian, ordea, historiagileek oraindik orain eztabaidatzen duten
arrazoiengatik, Erromak tarteko administrazio-unitate bat sortu zuen, ziur aski
helburu juridikoetarako, zeina zegoen erdibide batean hiriaren eta probintziaren
artean: konbentua. Banaketa administratibo berri horretan, barduliarren eta
karistiarren erkidegoak conventus Cluniensisaren barruan sartu ziren; hiriburua
Clunia zela (Coruña del Conde, Burgos); kokagune urbano baskoiak, aldiz,
conventus Cesaraugustanusaren mendekoak ziren eta hiriburua Caesaraugusta
(Zaragoza)23. Interes erromatarrei zerbitzatzeko pentsatutako banaketa horrek
Gipuzkoako lurraldea zatitu zuen administratiboki eta juridikoki, lurraldearen
zati gehiena Cluniaren mendeko izanik, Oiasso hiri baskoiak Caesaraugustaren
aurrean erantzun behar zuelarik. Banaketak, bitxia edo paradoxikoa ematen duen
arren ikuspegi kontenporaneo batetik, erabateko zentzua zeukan antolamendu
erromatarraren ikuspuntutik. Gipuzkoa, beraz, Erromarantz bideratuta zegoen
administrazio aldetik Tarracoren bidez, baina haren gaineko kontrola bi enklabe
nahiko hurbilen kontrolpean zegoen, hala nola Clunia eta Caesaraugusta. Ikusi
dugun lurraldearen zatiketak bete-betean erantzuten zien domeinuaren eta
esplotazioaren helburu erromatarrei, zeinek bultzatzen baitzituzten inperioaren
kohesioa errazten zuten antolamendu-lerroak. Azpimarragarria da, bestaldetik,
lurraldearen barneko komunikazioa, uste dugun baino handiagoa datu
arkeologikoak baieztatzen dutenez, Oria ibaiaren arroan zehar egiten zela.
Panorama horrek, edonola ere, alde garatuago bat, ustiatuagoa, aldezten zuen.
ekialderantz edo ipar-ekialderantz, mesedetzen zuena erlazio bat zona horretako
erkidegoekin, hots, akitaniarrekin eta baskoiekin. Ikuspuntu horretatik, Oria
aranari dagokionez behintzat, antzeman daiteke aro prerromatarren (bigarren
Burdin Aroko) banaketa espezialaren halako jarraipen moduko bat.
Probintziaren eta konbentuaren ondoren, lurraldea eratzeko hurrengo osagaia,
erromatar logikaren barruan, hiria zen –civitas²JXQHEDWHUUHDOLWDWHEDLÀVLNRD
150
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
bai juridiko-soziala antolatzeko erkidego baten barruan. Civitasa erromatarrak
sortzen zireneko tokia zen, eta konkistatutako lurraldeko biztanleak Inperio
erromatarreko egitura politiko, sozial eta administratiboan integratzeko hobekien
eta gehien lan egiten zen gunea. Inperioaren kohesioa gehien bultzatzen zen tokia
ere bazen. Esan dugu lehen aipatutako geografoek eta antikuaristek barduliarrei
atxikitako entitateez mintzatzean zenbait termino erabiltzen zituztela: gens
–endak edo leinuak–; populi –erkidego edo komunitateak–; eta poleis –hiriak–
Horiek guztiak barduliarren komunitateak aipatzen, Plinioren arabera hamalau
zirenak denera, zeinentzat Ptolomeo geografoak eta Antoninoren ibilbideak,
K.o. III. mendean idatzitako Inperioko bideen bildumak, zenbait izen aipatzen
dituen. Horietatik hiru, Morogi, Menosca eta Vesperies oraingo Gipuzkoaren
lurraldearen barruan zeuden, toki gehiago ala gutxiago zorionekoetan24. Toki
horien artean, azken urteotan Morogi Donostiarekin eta Astigarragarekin lotu
izan da, eta Menosca Zarautzekin, baina lotura horiek egiteko datu guztiz
erabakigarriak eman gabe oraingoz. Ziurragoa, edo adostuagoa behintzat,
izan da Oiasso harremanetan jartzea Beheko Bidasoarekin eta Higerreko
lurmuturrarekin, zeinen erromatar okupazioak goiztiarragoa dirudien, K.a.
10era arte atzeratu baitaiteke, jasotako zeramika arrastoei –terra sigillata
italikoa– eta inguruko aztarnategietan aurkitutako txanponei kasu egitera25.
Gainerakoan, arkeologiari esker topatu dira beste kokagune batzuk erromatar
materialekin lurraldean, baina horiei loturiko iturri idatzien gabeziak galarazi
du K.o. II. Ptolomeoren toponimoekin eta Antoninoren Ibilbidearekin elkartzea.
Arkeologiaren ikuspegitik, oraingoz, adierazi behar dugu Gipuzkoako
lurraldeko dentsitate urbano handiena Gipuzkoako itsasaldean zegoela. Halarik
HUH 3URELQW]LDNR KHJRDOGHNR DXUNLNXQW]D HSLJUDÀNR HWD QXPLVPDWLNRHN
Asturica Augustatik (Astorga) Burdigalara zihoan (Bordele) XXXIV. bidearekin
paraleloan, pentsarazten digute inguru horretan egongo zirela nolabaiteko
garrantzia zuten kokaguneak, zeinek ahalbidetu baitzuten erromatar bizimodua,
hileta-inskripzio eta botozkoek iradokitzen dutenez. Laburbilduz esan daiteke
ehun urbanoaren sorrerak Gipuzkoan, erromatar aroan, ekarri zuen ondorioa,
funtsean, populazioaren ordenamendua izan zela, helburu ekonomikoz eta
militarrez egina, lurraldeko aurretiko antolamendu-sistemak gaindituta, zeinak
Bigarren Burdin arorako berezkoagoak ziren erromatarren etorrera arte.
2.2.1. Integrazio-bideak: armada
.R,PHQGHDUHQKDVLHUDWLN(VWUDERQJHRJUDIRDNJXNEDUGXOLDUJLVDLGHQWLÀNDWX
ditugun bardietak exotikotzat eta haien izena ahoskatzen zailtzat jo ondoren, ia
XUWH JHURDJR HSLJUDÀDN EDLH]WDWX GLJX Cohors I Fida Vardullorum delakoa
bazegoela, hots, Legioaren oinarrizko unitate funtsezko bat, barduliarren artean
errekrutatukoa. Kohortearen izateak berak zera esan nahi du, hasteko, K.o. I.
mendearen bukaerarako lurraldeko biztanleak guztiz integraturik zeudela
151
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
erromatar sisteman. Hori lortzeko hautaturiko bidea Erromak eskaintzen
zuen oinarrizkoetako bat izan zen: armadan sartzea. Legioaren kide izateak
inperioaren onuretan parte-hartzea zekarren berekin, baita ere leialtasuna
erakustea eta aukera bat erromatar hiritarren eskubide politiko eta sozialez
gozatzeko. Kohortearen errekrutamenduak, hasiera batean behintzat, frogatzen
GX]RQDNEHWHW]HQ]LWXHODÀGHONLHUURPDWDULJXULNLPHQDNLQSHULRNROXUUDOGHHQ
ustiapenari dagokionez: armada gizonez hornitzea eta bitarteko ekonomikoak
eskura jartzea haren sustengurako. Ikuspegi horretatik, milizia zen oinarrizko
bidea tokiko populazioak integratzeko. Plutarkok (Bizitza paralelo ospetsuetan)
.DLR 0DULR .D MHQHUDO HWD OLGHU HUURPDWDUUHQ ELRJUDÀDQ HVDQGDNRD
egia bada, badirudi errekrutatu egin zituela Bardialoi26, barduliarrak, haren
zaintza pertsonalerako, zeina (bertakoak eginkizun horretan jartzea) baitzen
ohikoa Hispanian kanpainak burutu zituzten buruzagi militarren artean.
Ekintza horrekin prestigiozko osagaia bilatzen zen, baita exotismokoa ere,
eta, batez ere, tokiko populazioen leialtasuna erromatar buruzagiekiko
DGLW]HUDHPDQDW[LNLPHQGXSHUWVRQDOJLVDGHÀQLWXWD]HUHQHWDKDLHQIXQW]LRD
baitzen komandantearen bizia babestea. Barduliarrak hautatzeak zaintza
pertsonalerako errepresentazio-bide bikoitzaren ildo bat markatzen zuen:
DOGH EDWHWLN (UURPDUHNLNR ÀGHOWDVXQD HUDNXVWHD HWD EHVWHWLN HUHGX L]DWHD
gainerako erkidegorako erromatar sisteman integratzeak zekarren abantailez.
Nahiz eta aukeratutako pertsonak eskuarki tokiko elite aristokratikoko kideak
izan, bizimodu erromatarrari atxikitzearen onurez komunitatearen beste kide
batzuk “konbentzitzeko” erromatarrek trebeki erabiliak, Marioren barduliarren
kasuak berezitasun bat izan zuen, izan ere, Plutarkok argi uzten du komandante
erromatarraren guardia pertsonala douloi-ek osatzen zutela, esklaboak, alegia.
Gauzak horrela, testuaren interpretazioa korapilatsua da. Esan dugu dagoeneko
guardia pertsonalean konkistaturiko lurraldeetako populazioak erabiltzea
ohiko bitarteko bat izan zela erromatarrentzat, ez inola ere salbuespen bat,
mendebaldeko konkistan zehar. Barduliarren eta beste herrien kasuan bezala,
guardia pertsonalerako hautatzeak inperio erromatarra osatzen zuten gainerako
komunitateei aukeratuen gaitasunak nabarmentzea zuen helburu. Ideia hori,
iturri literario klasikoetan agertzen zena, gerrak barduliarrentzat eta auzoko
baskoientzat zuen balioaren ezagutzaren ondorioa baino ez zen. Baskoiek ere
kohorteak eduki zituzten armada erromatarrean, barduliarrek bezala, eta lider
erromatar baten guardia pertsonala osatu zuten, Ausgustorena berarena, zeinak
kalagorriarrak aukeratu zituen eginkizun horretarako (Calahorra, Errioxa)
enklabe baskoia zenean zona horretan27.
(VDQGDNR JX]WLD EHUUHVWHQ GX ]RQDNR HUURPDWDU JDUDLNR LNRQRJUDÀDN ²JXW[L
den arren–. Hain zuzen ere, irudi ezagun eta azpimarragarrienetako batek,
Oiartzunen aurkituriko Andrearriagako hilarriak, Valerius Beltesonis delako gizon
bat omentzen duenak, zaldizko bat irudikatzen du. Baskoien eragin eremuaren
152
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
barruan kokatuta egon arren, barduliarrenaren antzeko testuinguru bat da, eta
agerian dago komunitateetan gerra osagai funtsezkoa zela, batez ere, kontuan
hartuta hilarriaren datazioa goiztiarra dela, K.o. I. mendearen hasierakoa, hots,
konkistako eta inperioko egituran sartzearen lehenengo uneetan. Plutarkok
baieztatzen duena zera da: Marioren guardia barduliarra, hala bazen, Erroman
izua sorrarazi zuela; atzerritarrak –zeinen itxurak eta jatorriak (esklaboak ziren)
urduritasuna eragin zezaketen Inperioko hiriburuan– armadan sartzeak helburu
zehatz bat eduki ahal izan zuen: Marioren aurkarien beldurra handiagotzea.
Tropa laguntzaileen ez-erromatarren agerpenaren eta izuaren arteko lotura
berbera baskoien kasuan errepikatzen da geroago, Inperio garaian. Latindar
historiagile Tazitok gogorarazi zuen Galbak errekrutaturiko kohorte baskoien
esku-hartzea Civilis-en altxamenduan Germanian, eta azpimarratu zuen
baskoien erasoak kanpalekuan etsaiari sorrarazi zion izualdia28.
Armadan parte-hartzeak erromatar hiritartasuna aitortzeko balio zuen hogeita
bost urteko zerbitzaldia bukatutakoan; beraz, ondorioztatu daiteke bai barduliar
batzuek bai baskoi batzuek, laguntzaileen kohorteetan epe hori burututakoan,
lortu zutela erromatar hiritartasunaren estatusa. Kohorte barduliarren kasuan,
egia aitortzera, zenbaitek lehenengo lortu zuten beren balorearengatik sari gisa,
izan ere, unitatea, baskoien II.ak bezala, honako izendapen hau jaso baitzuen:
CR Civium romanorum –erromatar hiritarrak– meritukotzat jotako ekintzaren
bat burutzeagatik. Fida titulua ere irabazi zuen (zeinak, zalantzarik ez, inspiratu
baitzuen Probintziaren armarria), berriro ere ekintza nabarmenen bategatik,
zeinaz gaur egun ez dakigun ezer ere. Barduliar kohorteak ibilbide luzea izan
zuen erromatar armadan, batez ere Britannian, badakigu bertan egon zela K.o. III.
mendera arte, batez ere Adrianoren harresiaren babesean okupaturik29. Edonola
ere, noiz izen zen errekrutatua –Klaudioren printzipatua izan zitekeen arren–
ez dakigun lehenengo belaunaldiaren ondoren, ordea, ziur aski, unitatearen
partaideak hasierako errekluten ondorengoak eta tokiko soldadualdiko gizonak
izango ziren; beraz, Gipuzkoako barduliarrekiko harremana hutsaren hurrengo
izango zen dagoeneko. Gutxienez, jakin badakigu Vindolandako taulatxoei
esker, ezen zazpi barduliar zaldizkok –equites vardulli–30 zazpi denarioko zorra
zutela K.o. 104tik 120ra bitartean. Ez dakigu, ordea, Gipuzkoan bertan edo
barduliarren gainerako eremuan (barduliarrak Araban ere baitzeuden) izan
ziren armadan sartuak.
2.2.2. Integrazio bideak: administrazioa
Barduliar kohorte (500 gizon gutxi gorabehera) bakarreko existentziaz zonan
hitz egiten duten lekukotasun idatziak –nahiz eta ordinalak beharbada beste bat
egon zitekeela aditzera eman dezakeen– (baskoien kasuan, bi kohorte gutxienez
egon zirela badakigu) erabil daitezke barduliar komunitateen populazioaren
153
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
kopuruaz aieruz aritzeko eta esateko beharbada komunitate horiek txikiagoak
izango zirela baskoienak baino, eta biztanle gutxiago izango zituztela, ondorioz.
Plinio Zaharrak aipatzen ditu barduliarren komunitateak, lehen esan dugun
bezala, administrazio erromatarraren ikuspegitik, esanez 14 populi zeudela,
besterik erantsi gabe. Informazio osagarria badugu, ordea, hileta-inskripzio bat
(kronologia berriagokoa), ziur aski K.o. II. mendekoa oroitarazten duena Legio
VII Geminako legatu bat, Kaio Mokonio Vero, zeinaren ekintza gogoangarrien
artean baitzegoen zentsu bat burutu izana 23-24 hiri baskoi eta barduliarretan31.
Komunitate kopuruaz zalantza dugu, hain zuzen inskripzioko testuaren lerro
hori maspildua dago, eta, gainera, ezingo genuke jakin inola ere testuaren bidez
zenbat komunitate ziren barduliar eta zenbat baskoi. Bestaldetik, antzinateko
barduliarrak nagusiki Gipuzkoan eta Araban egonik hedaturik, ezingo genuke
ziurtasunez asmatu zenbat zeuden Gipuzkoako lurraldean eta zenbat oraingo
Arabako lurraldean. Esan dugu dagoeneko autoreek jotzen zutela kostaldean
edo barnealdetik hurbil kokatzera. Horiei guztiei Oiassoko civitas baskoia,
kostaldean ere, batu beharko litzaieke32. Karistiarrei esleitzen zaizkien hirien
artean, bat ere ez zen egongo Gipuzkoako lurraldean, eta hori dela eta ez dira
aintzat hartzen Probintziako antzinateko historiako liburuetan. Baliteke, halere,
Divaen, Ptolomeok aipaturiko Deba ibaian, portu bat egon izana; dena den, egun
ez dugu horren froga arkeologikorik.
(GRQRODHUH0RNRQLR9HURUHQHSLWDÀRDNcivitates gisa sailkatzen ditu barduliarren
eta baskoien komunitateak, hots hiriak, zeinak dira erromatar zentzuan ez soilik
hirigintza-garapen nahikoa duten kokaguneak erromatar bizimodua aurrera
eramateko, baina baita ere komunitate juridikoak non erakunde erromatarrek
ahalbidetzen zuten konkistaturiko lurraldeetako biztanleen integrazioa, hiriko
gobernu-organoetako parte-hartzearen bidez, erkideen bizitza hobetzeko
norberaren dirua inbertituz –PXQLÀFHQWLD– eta enperadoreari leialtasuna
erakutsiz (kultu inperialaren bidez). Magistratura munizipal batean urtebetez
jardun ostean, kargu horretan egondakoek erromatar hiritartasuna lortu ahal
zuten, eta erromatar gizarteko kide bihurtzen ziren eskubide osoz. Gaur egun,
Mokonio Veroren inskripzioa alde batera utzita, zeinak helburu ekonomikoak
–zergak jasotzea– eta errekrutamendukoak zituen errolda baten berri ematen
duen, ez dakigu besterik Gipuzkoako lurraldeko hirien antolamendu
erromatarrez. Baina errolda hori egin ahal izan bazen eta tropak errekrutatu ahal
izan baziren Cohors I Fida Vardullorum delakoa osatzeko, ondorioztatu dezakegu
zonan egon bazeudela, edo egon zitezkeela, zenbait enklabetan manerak eta
moduak erromatar hiritartasunera iristeko. Hots, lurraldeko zenbait hirik
goragokotzat jotako maila juridikoa zutela, municipiumarena alegia, eta maila
horrek ahalbidetzen ziela hiritar batzuei erromatar bizimoduan integratzea.
Gipuzkoan, gainera, Hispania erromatar guztian bezala, gertaera berezi bat
seinalatu behar da; Vespasianok, K.o. 74 urtean, Latinitatearen Ediktua eman
154
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
3. irudia.
Andreagarriagako estela, haren jatorrizko kokapenean (Oiartzun, 1988). Egun San Telmo Museoan dago
Iturria: GureGipuzkoa
(http://www.guregipuzkoa.eus/es/?s=Andrearriaga&lang=es#gallery/6a71dbd448dd6deeebf19b8e7a8be15f/48309/
comments))
155
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
zuen Hispaniako komunitate zibiko guztientzat, latindar munizipioaren maila
emanez gehienei eta bilakatuz horrela penintsulako lurralde guztia pribilegiozko
toki integrazio-moduei dagokienez. PrincepsÁDYLDUUDN]HUJDWLNHPDQRWH]XHQ
eta benetan noraino iritsi zen pribilegio hori oso eztabaidatua den arren, gauza
bat egia da: K.o. I. mendetik Gipuzkoako kokagune urbanoek izan zutela
munizipio latindarraren izendapena eta, hainbestez, bizimodu instituzional,
sozial, ekonomiko eta erlijiosoa erromatar manerara antolatu zezaketela.
Gipuzkoako lurraldean neurri horrek izan zuen eraginaz gutxi dakigu, edo ezer
ez. Latindar munizipioaren aitormenak berekin zekarren hiriaren erdigunearen
nolabaiteko garapena; hots, halako monumentalizazio-prozesua Erromaren
jatorrizko eredua imitatzen saiatzen zena: eta horretarako beharrezkoa zen
zentro zibiko bat ezartzea, foro bat egotea, kultuak modu erromatar erara
egin ahal izateko tenpluak, merkatuak, kaleak, atarikoak, termak, etab.; hitz
JXW[LWDQHUURPDWDUKLULEDWLGHQWLÀNDW]HNREHKDUUH]NRDN]LUHQRVDJDLJX]WLDN
Ez dago, ordea, horrelako hirigintza osagairik –ia Oiasso kenduta– erromatar
aroko lurraldeko aztarnategietan. Nahiz eta Zarautzen eraikuntza publiko
bat izan daitekeena atzeman den plaza baten existentziaren ondoan, ez dago
lurraldeko gainerako aztarnategietan antzeko egiturarik. Zentzu horretan, gune
monumentalizatuena jarraitzen du izaten aipaturiko Oiasso civitasak, portua
bera bakarrik obra nagusi bat baitzen, eta hari elkartzen zaizkio biltegiratzeko
erakinak –horrea– eta merkataritzarako beharrezkoak ziren beste azpiegitura
batzuk. Ez da hiriko forua aurkitu oraindik, bai, ordea, terma txiki batzuk –gune
urbanoa egon bazegoela frogatuko lukeena–. Ama Xantalengo nekropolian
aurkituriko bi eraikin txikietako bat tenplutzat jo da. Osagai horiek guztiek
bihurtu dute Oiasso, Gipuzkoa osoan, erromatar bizimoduaren adierazle
nagusia.
Egia esan, lurraldeko nukleoetako eta enklabeetako urbanizazioak ez zuen
helburu bakartzat espazioaren antolaketa, baizik baita ere halako uniformizazio
bat lortzea, halako moduan non bizimodu erromatarrek inperioaren kohesioa
islatu behar zuten. Inperioan zehar zirkulatu ahal izateak Inperioaren
NRQW]HSWXDUHQ EHUDUHQ RQGR] RQGRNR WHUULWRULDOL]D]LRD ÀQNDW]HQ ]XHQ
erromatar itxura erraz antzematen zitzaien hiritik hirira mugituz, eta domeinu
HWDHJRQNRUWDVXQDUHQLGHLDNKHGDW]HQ]LWXHQHVSD]LRJHRJUDÀNRKDQGLEDWHDQ
]HKDU$SDLQW]HNRSURJUDPDNLUXGLNDSHQLNRQRJUDÀNRDNWDQNHUDHUURPDWDUUHQ
adopzioak komunitateko biztanleen ikuseremua menderatzen zuten, eta egitura
inperialean integratzeko eragile ziren. Izan ere, egunerokoari lotutako irudien
eragina gobernu-erakundeen, zerbitzari publikoen eta militarren presentzia bera
bezain garrantzitsua zen. Programa arkitektoniko horien lekukotzaren gabezia
dela eta antzinateko Gipuzkoan, Erromak haren inperioan zehar hedaturiko
mezu ideologikoen beste osagai batzuetara derrigorrez jo behar dugu difusio
156
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
hori irudikatzeko. Besterik ezean, lurraldean aurkituriko moneta erromatarrak
nahikoa informazioa ematen digute alderdi horretaz. Txanponetako batzuk
aurkikuntza bakartuak izan dira, beste batzuk txanpon-gordailuak ziren. Gaur
egungo historiagileentzat zuten balio ekonomikoa orduan ez da funtsezkoena –
gauza jakina baita zergak biltzeko zuten balioa, baita ere balio monetario gisa eta
PHUNDWDULW]DWUXNHPRGXDQHUH²EDL]LNHWDLNRQRJUDÀDULHVNHUSURSDJDQGDJLVD
zuten garrantzia. Gipuzkoa aldean ez da txanpon erromatar askorik aurkitu, egia
esan; kronologia, ordea, zabala da: K.a. I. mendetik K.o. IV.era33. Haietako askotan
irudikaturik azaltzen dira ondoz ondoko enperadoreak –Augustoren garaitik
Konstantinoren arora arte–, zeina baita erabilgarria inperioaren gobernarien
errepresentazioa hedatzeko, batetik, eta, bestetik txanponetako idazkunak,
askotan, enperadorearen programa ideologikoa jasotzen zuen, edo ospatzen
zuen familiaren urteurrenen bat, garaipen militar bat, gertaera politikoa bat...,
edozer gauza, azken batean, princeps-aren erregealdiari ezaugarri bereizgarri bat
ematen ziona. Eta horrek guztiak –Gipuzkoako lurraldean aurkituta– adierazten
du, mailaz maila, behin erromatar sistema inperialaren integrazio-bideak zonan
abiarazi ondoren, Inperioko gainerako mendebaldeko espazioetako berberak
izan zirela. Berezko monumentalizazio-egitasmorik bertan ez egonik, txanpon
inperialen zirkulazioak datu jakingarriak eman ditzake Inperioko programa
ideologikoen zabalkundeaz. Augustoren irudia ezagutarazten lagundu
zuten garaiko txanpon dezente dago. Erregimen aldaketa –Errepublikatik
Printzipatura– ezarri zuen enperadorea bera izanik, ulergarria da, egitura
inperialaren oinarri berriak zabaltzeko beharra izanik, txanponen zirkulazioa
handiagotzearen premia sentitzea. Txanponak hedatzen diren egoeraz harago
–gehienak Gerra kantabriarrekin lotuak–, zirkulazioak lurraldeko biztanleak
jakinaren gain jartzen zituen Erromako gobernu-erakundeen eboluzioaz.
Gipuzkoan aurkitutako erromatar txanponetako idazkunen artean bi mota
bereziki dira interesgarriak haien ingurune ideologikoa zela eta. Haietako bat
San Martzial (Irun) mendian aurkitutako Vitelioren (K.o. 69) txanpon bat da,
zeinaren atzealdean FIDES/EXERCITUM S irakur daitekeen elkarri loturiko
EL HVNXUHQ LNRQRJUDÀDUHNLQ EDWHUD princespsarekiko leialtasuna adieraziz –
konbultsio politiko handiko une batean: lau enperadoreen urte tristeki ospetsuan
(K.o. 69)–. Gipuzkoan aurkitutako txanponen artean beste mota bat ere deigarria
da: Adrianoren (K.o. 117-138) txanponak dira. Donostiako Kontxako hondartzan
topatutako haietako batean enperadorearen irudia ikusten da belaunikaturiko
Hispania baten aurrean, zeinari enperadoreak jaikitzen laguntzen dion horrelako
idazkun baten ondoan (RESTITUT) ORI HISPANIAE S.C.. Txanponaren
kronologiak –K.o. 134tik 138ra– enperadorea aurkezten du Hispaniaren ongile
gisa, eta Gipuzkoan bakarra topatu da, baina Iberiar penintsulako herrietako
biztanleen artean princespsa ezaugarri horrekin azalarazteko asmoa duen
askotako ale bat da. Azkenik, –baita ere Adrianoren aurpegiarekin– badugu
157
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
beste sestertzio bat (K.o. 138koa), Zarautzen topatua, zeinaren atzealdean FORT
RED. S.C. irakurtzen den; (idazkun bera irakur daiteke Kintiloren txanpon
batean –K.o. 270koa– Higerreko lurmuturrean aurkitua: FORTUNA REDUX34).
Bi txanpon horietan Fortuna jainkosa agertzen da, mendebaldean oso zabaldua
zegoen kultua, helburua zuena enperadorea onik itzultzea bidaia batetik: Erroma
munduaren erdigunean kokatzen zuen gertaera. Bi ale Gipuzkoan agertzeak,
aztarna gutxi den arren, baieztatzen du lurraldeak benetan parte hartzen zuela
bai enperadorearen osasunaren ospakizunean, kultu inperialean egiten zen
moduan, bai Erroma erdigunean kokatzen duen inperio baten kide izatearen
ideian.
Beraz, txanponek, modu batean edo bestean, balio dute ezarpen inperiala
Gipuzkoan egiaztatzeko eta princeps-aren irudiaren zabalkundea egon zela
baiztatzeko. Nabarmena ere da Oiassoko termetan aurkitutako adreilu batean
Marcus Aemilius Lepidus-en izena agertzea, beharbada K.o. 6ko kontsula eta K.o.
14ko Tarraconensiseko gobernadorea Augustoren heriotzaren unean. Horrek
guztiak ekartzen du gogora Gipuzkoako mailakako lurralde txertatzea aginte
inperial erromatarraren egituretan, botere inperialaren gobernuaren eremuetatik
zein probintziako gobernuaren eremuetatik interesgarritzat jotzen zutelako
zonako biztanleek jakitea nor ziren gobernariak, bai maila hurbilekoak bai maila
urrutikoenak ere.
Edonola ere, ez dago, egun, zuzeneko lekukotzarik tokiko enklabeen garapen
politiko eta administratiboaz, dagoeneko esandako erreferentzia historikoez
harago, hots, barduliarren eta baskoien populi eta civitatesen aipamenez landa.
Ez dago jasota magistratu munizipalen aipamenik lurraldean, baina uste dugu,
Gipuzkoan erromatar eredura nukleo urbano antolaturik, monumentalizaturik
egon ziren ala ez alde batera utzita, egonez gero –eta egon zirela dirudi–
baldintzak emango zirela, armadako esku-hartzearekin batera, bertako biztanleek
hiritartasuna lortzeko komunitate horietako gobernu-erakundeetan parte
hartuta. Mendebaldeko konkistaren baldintzak kontuan harturik, Euskal Herri
osoan, oro har, eta Gipuzkoan bereziki, erromatarrek komunitate nahiko txikiekin
topo egin zuten, non antolamendu politiko-administratibo prerromatarrak ez
zuen konplexutasun handirik (konkista ondoren eraketa inperialarekiko doitze
zailagoak pairatu zituzten Ekialdeko erkidego helenistikoekin erkatzera, zeinek
antolamendu tradizio politiko-zibiko luzea zuten), eta horrek eragin zuen
komunitate horien tokiko sistemak azkar xamar asimilatuak izatea erromatar
erakundeen egituretan. Erromatarrak erakundetuta zituzten integrazio
indibidualaren oinarrizko formak inperioaren egitura sozial eta juridikoetan:
progresiboak ziren eta iragazki multzo batetik igarotzea zekarren berekin; horiei
esker hiritartasun osoa edukitzeko –erromatar bihurtzeko– izangaiak Erromako
gizarteko kide onargarri nahikoa izateko gaitasunak frogatzen zituen. Oinarrizko
158
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
hiru baldintza hauek ziren: duintasun pertsonala, –dignitas–; leialtasuna –ÀGHV²;
eta dirua, aberastasun pertsonala. Haietatik lehenengo biak, kalitate moralak,
garrantzitsuenak ziren, izan ere, norbanakoaren zintzotasuna eta inperioarekiko
leialtasuna lehenengo eta ondoren enperadorearekiko funtsezkoak ziren. Bi
tresna horien bitartez sortzen zen kide izatearen sentimendua, eta haren bidez
gero identitate komuna garatzen zen. Halere, ez da erori behar sinpletasunean,
buruaskitasun ekonomikoa –norberaren baliabideen jabe izatea–, ezinbesteko
osagaia zen erromatar bilakatzeko.
(SLJUDÀD GD (UURPDN NRQNLVWDWXULNR LQWHJUD]LR SROLWLNRDUHQ PDLOD H]DJXW]HQ
laguntzen digun iturri bat, baina, tamalez, ez dugu lekukotzarik jaso Gipuzkoako
lurraldearen kasuan. Dugun onomastika eskasa behatuz konturatu gaitezke
hileta-inskripzioetan azaltzen diren banako bakar batek ez duela, itxuraz,
tria nominarik, –erromatar herritarren osagai bereizlea–35. Baditugu, aldiz, duo
nomina dutenak, Valerio Belteso Andrearriagan (Oiartzun) eta Valerio Tiro
Arrasaten, eta beste bat nomen unicum daramana, halako Laricius bat, Zegaman.
Denak dira gizarte- eta arau-sistema erromatarrean integrazio prozesuaren
seinale, eta adierazten dute munizipalizazio juridikoko dinamikak ez zeudela
oso sustraiturik edo hedaturik zonan K.o. I. eta II. mendeetan. Baina, datuen
urritasuna dela eta, ezin gara harago joan interpretazioetan.
Lekukotza horiekin bakarrik zaila zaigu erromatar garaiko gizarte gipuzkoarra
ezagutzera iristea. Berri arkeologikoetara jotzen badugu, lurraldeko aztarnategi
gehienetan aurkitutako kultura materialak erakusten ditu ohitura erromatarretara
moldatzen diren komunitateen eguneroko bizitzarako objektuak: baxerak,
beirak, garbitasuneko gauzak, etab... Horri guztiari esker, ondorioztatu
dezakegu, itsasbazterreko enklabeetan gutxienez, populazioa eskuz egindako
MDUGXHUDN PHWDOXUJLNRDN« EXUXW]HQ ]LWXHOD HWD PHUNDWDULW]D HWD PHDWHJLHQ
ustiapena ere langintza zirela. Nekazaritzaren ebidentziak, gutxi, jaso dira;
horiekin batera, populazioak fruituak bildu, eta arrantzan (itsasbazterrean
lekukotzak topatu dira) eta ehizan arituko zen. Jarduera horiek guztiek tokiko
populazioari ematen zioten garapen-mailaz edozein hipotesi egiteko argitara
ateratzen ari diren materialak ikertuz egin behar da, eta, hemendik aurrera,
egin beharreko indusketa arkeologikoek lagunduko digute hobeto ulertzen zein
ziren gizarte azturak Gipuzkoan aro erromatarrean.
2.3. Inperio erromatarraren zerbitzura: Gipuzkoako lurraldearen ustiapen
ekonomikoa
Lurraldearen berregituraketa administratiboaren helburu nagusia hura
ordenatzea zen, inperioan kokapen bat emateko eta haren baliabideen ustiapena
bideratzeko Erromako interesei jarraikiz. Zonako joera ekonomiko berriak eta
159
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
haietatik eratorritako eraldaketak ez da besterik inperioaren behar komunei
Gipuzkoak emandako zerbitzuaren ondorioa. Ikuspuntu erromatarretik,
probintzia eta hiri gehienetan antzeko baliabideen sail bat abiaraztea zekarren
berekin horrek, baina Gipuzkoaren kasuan horrek guztiak aldaketa drastiko
bat ekarri zuen; izan ere, aldeko Burdin Aroko aurreko ekonomiaren garapenmailak ez baitziren inola ere heldu garai erromatarrean ikusiko diren mailetara,
eremu askoz lokalagoan zentratzen baitziren truke eta jarduera ekonomikoak.
Oro har, konkista behin bukatu eta Augustoren erregimena ezarrita egon
ondoren, K.a. I mendez gero, Erromako ekonomiak funtsezko aldaketa pairatu
zuen36. Diru aldetik, enperadoreak estuki kontrolatzen zuen urrezko eta
zilarrezko txanponen jaulkipena, baina brontzezko txanponen kasuan Senatuari
eta hiriei nahikoa askatasuna ematen zien, batez ere, Ekialdean. Erromako jarrera
harrapariak –batez ere garai errepublikanoan gerrako egoera jarraituagatik–
kudeaketa orekadunagoari tokia egin zion Inperioaren aldian, nahiz eta Erroma
beti zegoen sistema guztiaren erdigunean, noski. Braudelen adierazpide ezaguna
erabiliz “mundu-ekonomia”ren testuinguru horretan ulertu behar da ikuspuntu
ideologiko eta material batetik lurra izan zela beti Erromako mentalitatearentzat
aberastasun iturri nagusia, hura baitzen haren sistema politiko eta sozialaren
oinarria. Haren inguruan kultura erromatarrak paisaia ideala eraiki zuen:
nekazaritzari lotua, urruti asko baso eta zingiretatik (artzaintzari lotuak), zeinak
primitiboagotzat jotzen baitziren, deslotuak mundu zibilizatu urbanotik. Hori
dela eta, erromatarren munduan igurikimen nagusia beti zen lur jabe bilakatzea,
eta horregatik ere behin inperioa ezarri ondoren nekazaritza-ustiategi handi,
ertain eta txikien kopurua biderkatu egin zen, konkistaturiko eremu guztien
luze-zabalean: Erromaren beraren eta legioen hornikuntza beharrak direla
eta, eta kultura erromatarraren zabalkundeak eragin zuen gustuen aldaketa
progresiboen ondorioz, gero eta lurralde gehiagotan sarrarazi ziren kultibo
mediterraneoak. Bestaldetik, meategien ustiapenak, nagusiki harri-bitxiak, urrea
eta zilarra, lortzearren, eta harrobienak, ezaugarri politikoa zuen, haien bitartez
lortzen baitziren lehengaiak inperiorentzat funtsezkoak ziren bi jardunetarako:
Erromaren botere edo domeinuaren adierazpide ziren txanpongintzarako eta
hirigintzako lan handietarako. Horregatik, estatua saiatu zen oso hurbiletik
zaintzen bi jarduera horiek. Artisautzako produkzioari dagokionez, tokiko
sareen banaketa zen nagusi, baina horien ondoan merkataritza-ibilbide sare
handiak zeuden, zeinak ireki ziren inperioa halako oreka-aro batean sartu
zenean eta ahalbidetu zituzten merkataritza-trukeak distantzia handitan37.
Gauzak horrela, Erromaren etorrerak sorrarazitarako mentalitate-aldaketaren
eta inperioaren premietara egokitzeko beharraren arteko loturak inpaktu handia
izan zuen Gipuzkoan, eta, ondorioz lurraldeak ekonomia-jarduera nagusiak
birnorabidetu behar izan zituen. Lurraren okupazio eta ustiapen erak, Inperioko
160
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
beste lurralde mendebaldarren moduan, nahiko ezezaguna zaizkigu; halere
ikerkuntza arkeobotanikoak ekarpen esanguratsuak egin ditu azken urteetan,
garai hartan Gipuzkoako lurraldera sarrarazitako landare eta kultibo berriez eta
erromatar agerpenarekin zerikusira duten kontsumo erez eta gustu aldaketez.
Azkeneko horri dagokionez, Oiassoko civitasean honako hauen guztien
arrastoak jaso dira: olibak, aranak, pikuak, gingak eta mertxikak, produktuak
guztiak merkataritza-bideak erabiliz, hurbileko Akitaniatik inportatu ahal izan
zirenak garai erromatarrean38. Indusketa berriagoetan, Zarauzko Andre Maria
Erreginaren aztarnategiak informazio asko eman du; bertan egindako azterketa
paleobotanikoek baieztatzen dute bertan kultibo aldaera handia egon zela:
gari-ale jantziak eta askeak, artatxikia –oso garrantzitsua Euskal Herrian artoa
sartu aitzin–, eta, ziur asko, garagarra39. Nekazaritza konplexua zen edozein
modutan, lanketa praktika trinkoak eskatzen zituzten zerealak baitziren.
Kontuan izan behar da, gainera, agian, Zarauzko kokagunea Getariako portugunearekin harremanetan egon zitekeela zonako polo ekonomiko bat sortuta;
elkarte horretan, Zarautzek itsas nekazaritza aukera handiko lautada bat
kontrolatuko zuen, eta Getaria itsas jardueran zentratuko zen. Horren guztiaren
froga izan daiteke arrantzarako aparailuen aurkikuntza Zarautz Jauregiaren
(Getaria) inguruan: sare-pisuak, sareak josteko orratzak eta beste itsas baliabide
batzuen hondarrak40. Inguru osoko ekonomiaren dinamismoaren seinale da
hori guztia. Alde berean, baina itsas aurreko zonan, Urezberoetako Kanposantu
Zaharrean (Elkano, Aia) eta Urteaga Zaharrean (Zumaia), egindako indusketa
arkeologikoetan, nekazaritzako eta abeltzaintzako ustiategien zantzuak agertu
ziren, zeinak Elkanoko aztarnategian Brontze Arokoak diren batzuk eta bietan
Burdina Arokoak41. Urezberoetako Kanposantu Zaharraren jarraitutasunaren
frogak Antzinate Berantiarrean, K.o. III. eta V. mendeetan, nolabaiteko
garrantziko gune ekonomiko gisa, susmarazi diezaguke egokia zela alde hori
nekazaritzako aukerak zituzten lurrak balioan jartzeko, erromatarrek zuten
jokatzeko eraren ikuspuntutik.
Kontuan hartuta oraindik oso gutxi dakigula lurraldearen ekonomiaren
tamainaz, geure buruari galdetu diezaiokegu ea Erromak aplikatu ote zuen
Gipuzkoa guztian paisaiarako bere eredu ideologikoa Probintziako errealitate
JHRJUDÀNRD LNXVLWDNRDQ EDVRDN PHQGLDN HWD PHQGL[NDN QRQ DUW]DLQW]D
eta transhumantzia Burdina Aroan oinarrizko ekonomia-jarduerak izan ziren,
hala nola aro erromatarrean ere, eta basa-fruituak biltzea ere ohiko praktika
zen: masustak, hurrak eta ezkurrak –Estrabonek dioenez, azkenak Iberiar
penintsulako iparreko menditarren elikaduran oinarrizko elikagaietako bat.
Lurraldearen egoera horrek, lehen batean, erromatarren ikuspegiarekin42 talka
egiten zuen, zeinentzat paisaia gizakiaren eta izadiaren arteko etengabeko
borroka baten moduan irudikatzen zen: derrigorrezkoa zena aurrera egin eta
osagai gaizto, marjinal eta arriskutsuak ezabatzeko. Estrabonen testua, non
161
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
hitz egiten den erdeinuz eta errezeloz Hispaniako iparraldeko izen ahoskatu
ezinak dituzten –hala nola bardyetai– menditarrez, adibide argia da, eta
sartzen da barbarotasun-zibilizazio binomioaren barruan: erromatar ez dena
zibilizazioaren eta kulturaren erakusle den Erromaren kontra dago. Ikusmolde
horretatik, lurrak lantzea eta basoak soiltzea garapen eta aurrerapen zeinua
ziren, eta horrelako iritzia mantendu zen XVIII. mendera arte gutxienez.
Gipuzkoa erromatarraren kontsumo eta gustu patroiaren aldaketa lurraldean
burututako ikerketa arkeologikoei esker ezagutzen badugu, beharbada
baiezta dezakegu ere aldaketa hori hedatuko zela ehiza, arrantza, artzaintza
eta nekazaritza jardueretara ere43. Datu horiek laguntzen dute Gipuzkoako
funtzioa inperioaren barruan ulertzen perspektiba ekonomikotik eta azken
urteetan ikertzaileen artean nahiko hedaturik dagoen Erromari egozten zaion
“inperialismo ekologiko”aren –militar eta politikoaz gain– ideia ere argitzen
dute. Termino horrek zona marjinalen existentzia minimizatzera jotzen du, baita
konkista aurreko egoeren iraupena ere, eta sortzen du Inperio guztian zehar
orokorturiko sistema ekonomiko baten halako ilusio bat. Halere, agian zuzenagoa
da Inperio erromatarra ekosistematzat hartzea, erdigunean Erromako metropolia
duena, zeinaren bertute nagusia izan zen oreka erregional berrizaleak sortzea
integratuz espazio berriak modu berean baina erritmo diferenteekin. Dena den,
esan behar da eredu erromatar huts horrek ez zuela zona guztietarako balio,
eta erromatarrak beraiek bazekiten sartutako aldaketek desoreka ekonomiko eta
ekologikoak sortzen zituztela eta horrek ez ziela onurarik ekartzen. Soluzioa
paradigma aldatzea zen, edo hobetzea, kultibo modu berriak balioan jarriz –
nekazaritzaren kasuan–, arrakasta lortu arte44.
Nekazaritzako guneen ezari lurraldean erromatar aldian ezin zaio erremedio
jarri epe ertain batean, ez bada arkeologia bidez. Tradizionalki desoreka
politiko eta sozialaren ondorio ziren ezkutaketatzat hartu diren altxor edo
gordailu numismatikoentzat interpretazio berriak pentsatu daitezke. Kasurik
berantiarrenetan, ordea, dirua gordeta pilatzeak adieraz dezake inguruan gune
bat edo gutxienez nekazaritza establezimendu bat egon zitekeela, nolabaiteko
garrantzi ekonomikoa izan zezakeena. Eta hori hala bada, horrek adieraz dezake
Gipuzkoako lurraldean egon zirela nekazaritza ustiapenak, ez munta handikoak
agian, baina bai Inperioko alde horren garapen ekonomikoan laguntzeko besteko
tamainakoak.
Lurraldearen
aprobetxamendurako
erromatarren
interesen
artean,
azpimarragarrienak merkataritza eta meatzaritza izan ziren. Aiako Harriko
meatzeen –galena zilarduna, burdina eta blenda– ustiapenak lotura zuzena du
hurbileko Oiassoko gunearen hazkundearekin, zeina bihurtu baizen lurraldeko
polo ekonomiko nagusi Goi Inperioko aroan (K.o. I.-II), indusketa arkeologikoek
162
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
frogatu dutenez. Gune horretan, Arditurri zen meategi garrantzitsuena, eta
bertan erromatarrek lurraldean lehengaiak erauzteko erabilitako tekniken
lekukotza diren galeriak eta aireztapenerako putzuak aurkitu dira. Horretaz
gain, Irungo Miazuri eta San Narcisoko meategi esparruetan ere aurkitu dira
erromatar aldiko galeriak.
Meategien bultzada dago, zalantzarik gabe, Beheko Bidasoko (Irun, Hondarribia,
Hendaia, Higer lurmuturra eta Oiartzun) inguruaren garapenaren atzetik,
bertan atzeman baita argien erromatar presentzia Gipuzkoako Lurraldean. Via
Marisaren ibilbideko puntu nagusietako bat ere bada izan, garrantzia handikoa
Gipuzkoako kostan ikuspegi ekonomiko batetik begiratuta administratibotik
bainoago. Eta jarduera ekonomiko horrek munta dezentekoa izan behar zuen.
1992an Oiassoko portuaren aurkikuntzak guztiz baieztatu zuen enklabearen
tamaina, eta 60, 70 eta 80ko hamarkadetan egindako lanengatik susmatu baino
ezin zen erromatar kokagune pribilegiatu horren ebidentzia agerikoa da egun45.
Meatzaritzako funtsezko gune horretatik hurbil xamar beste bat zegoen jarduera
ekonomiko berean aritzen zena, Etxola-Erreka (Hernani), eta urrutiago ere bai
lurraldean bertan, Garagarza, Udalaitzeko mendi-katean46. Eskoriatzan ere
mehatz jardueraren arrastoak topatu dira. Lurraldeko mea-ustiapenaren eta
itsasbazterreko enklabeen arteko harremana errealitate etengabea izango da
Gipuzkoan: Arbiunen lantegi metalurgikoa topatu da, Getariako ainguratoki edo
portuarekin eta meatze-jarduerekin zerikusia izango zuena47. Getarian bertan
hain zuzen, Zarautz Jauregiko indusketa arkeologikoek balio izan dute balioan
jartzeko erromatar aldiko beste gune nabarmen bat kostan, beste ale bat, Oiasso,
Pasaia-Lezo48, Donostia, Zarautz eta Debakoarekin49 batera zerrenda handiagotzen
duena. Datazioaren arabera, aztarnategia Antzinate Berantiarrekoa –K.o. III.
mendetik- den arren ezin da baztertu ustiapena lehenagokoa izatea, zeinak
frogatuko bailuke, eztabaidarako zirrikiturik utzi gabe, lurraldeko mehatzejarduerak eta portuen kokapenak zuten harremana aro erromatarrean50.
Aipatu berri ditugun portu eta ainguratokiak Kantauriko itsas zerrendan
zehar kokatzen ziren, hondorapen berriko kosta batean, kantauriar katearen
paraleloan, kosta baxu eta hondartza gutxirekin, baina sarrera, ibai eta badia
askorekin, zeina oso egokia den portuak eta ainguratokiak ezartzeko51.
Via Maris honetatik, zeinaren batezbesteko irismena Flaviobrigaren (Castro
Urdiales) eta Burdigalaren (Bordele) artean zegoen, altuerako nabigazioa zein
kabotajea egiten zen eta, Gipuzkoako kostaldeari dagokionez, aipatutako
enklabeak izaera atlantikoko espazio ekonomiko handiago baten parte ziren,
Mediterraneoan aurki zitekeenaren antzekoa, garapen handia zuena; lurraldean
azken urteetan egindako indusketa arkeologikoek berretsi dute, Oiassoz gain,
bazeudela kostaldean historialari batzuek Atlantikoko “merkatu-hiri” izena
eman dieten beste gune ekonomiko nahiko ahaltsu batzuk, hala nola Getaria
163
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
eta Zarautz. Espazio horrek guztiak, Augustok lurraldea baketu ondoren
VRUWXDN .R , PHQGHDQ L]DQ ]XHQ EHUH JRUDOGLD ÁDYLDU OHLQXDUHQ EXNDHUDQ
(K.o. 69-96), baita ere K.o. II. mendean, itsasbazterretik hurbil zeuden meategiak
errendimendu bizian zeudenean. Era horretan, lehen aipaturiko kokaguneen
tamaina eta munta handiagotu ziren, toki eta eskualde mailako merkatuak
sortuz, are erregio mailakoak ere. Adibidez, Getariaren eragina argi ikusten
da hurbileko Arbiungo aztarnategian, Zarauzkoak Urberoetako Kanposantu
Zaharrean (Aia), Santiagomendik eragina izan zuen Donostiako sarreran eta
Higerreko lurmuturrak, Hondarribiak eta Hendaiak Oiassoren bultzada jasan
zuten. Inguru horietan guztietan, sortu bide ziren, gutxienean, tokiko merkatu
eta elkartrukeak.
Via Marisaren zati horretatik nabigatzen zuten itsasontziek askotariko produktuak
garraiatzen zituzten. Higerreko ainguratokian aurkituriko brontzeak zantzu
bat baldin badira, balio desberdineko merkantziek zeharkatzen zuten Kantauri
itsasoa: luxuzko produktuetatik anforetaraino, eta elikagaiak eramateko
edukiontziak. Oiassoko civitaseko aztarnategiaren inguruan anforen arrastoak
aurkitu dira, olioa, gazitzeak eta ardoa garraiatzeko. Ardoa eramateko materiala
ere topatu da Santa Klara uhartearen ondoan, Donostian.
Zentzu horretan, zenbait aztarnategitan topaturiko zeramikak seinalatzen du
PHUNDWDULW]DÁX[X QDJXVLDN ]HLQ ]LUHQ EHUWDQ HUURPDWDU DURDQ $UNHRORJRHN
diotenez, Gipuzkoan aurkituriko zeramika gehiena arrunta da, tornuan landu
gabea eta ore grisezkoa, zeinak iradokitzen duen tokiko, eskualdeko eta are
maila erregionaleko merkatuen existentzia52. Terra sigillata, erromatar kulturaren
adierazle den zeramika gorria, Gipuzkoako toki batzuetan agertu da, baina
kopuru txikitan. Bi osagai horiek kontuan izanik, zeramikaren bidez baieztatzen
da, itxuraz, badakiguna beste adierazle batzuen bitartez, hots, konkistaren
ondoren, aro errepublikano berantiarretik eta aro julio-klaudiarrean zehar, K.o.
I. mendearen lehenengo erdian, lurraldearen harremanak Ebro Aranarekin
oso handia izaten jarraitzen zuela. Ia kronologia berarekin, Santiagomendiko
(Astigarraga) aztarnategiari esker, Urumeako ibaiaren arroan, zeinean
lokalizatu den ore laranjatuzko zeramika arrunt tornuan landu gabea, baiezta
dezakegu bazeudela truke-harremanak iparralderantz, Akitaniarekin. Augustok
Burdigalako (Bordeleko) portua birmoldatu eta Galietako mendebaldeko
merkataritza gune zabaltzaile gisa zuen paperari bultzada eman ondoren, argi
dago Kantauri itsasbazterrarekiko komunikazioa handiagotu zela progresiboki.
0HQGHDN DXUUHUD HJLQ DKDOD HWD ÁDYLDU GLQDVWLD PHQGHD EXNDW]HUDNRDQ HWD
antoninotarra K.o. II: mendean ezarri ondoren, lurraldeko merkataritzako
interesguneak gero eta gehiago orientatu ziren iparralderantz, Akitaniarantz,
eta handik ekialderantz, Erromaraino. Oiasso inguruko aztarnategietan eta
Zarauzko Andre Maria Erreginarenean nabari da sigillataren eta Montanseko
164
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
HWD /D *UDXIHVHQTXHNR D]WDUQDWHJL IUDQW]LDUUHWDNR SDUHWD ÀQHNR ]HUDPLNHQ
arteko elkartrukea, zeinak frogatzen baitu esan duguna Goi Inperioko aroko
merkataritza-harremanen norabideaz. Beraz, berretsi daiteke garai goiztiarretik,
aro errepublikano berantiarretik, Akitaniarekiko eta Ebroko haranarekiko hartuemanak oso emankorrak izan zirela, bai itsasoz, lehorrez zein ibai-nabigazioz.
Flaviar arotik aurrera, K.o. I. mende bukaeratik, sigillata hispaniarra gehiagotzen
da, Errioxako eltzegintza lantegikoak. Tornuan landutako zeramika arruntari
dagokionez, pitzarrak eta botilak agertzen dira Gipuzkoako kostaldeko
aztarnategietan, Akitaniakoak, eta azaldu dira Eskoriatzan eta Aitzorrotzen ere,
hegoalderantz, beraz, XXXIV. bidearen ingurumarian.
Gainerakoan, oraindik gutxi ezagutzen dugu Gipuzkoako lurraldearen
beraren barruan gertaturiko merkataritza-trukeak, hau da, tokiko merkatuen
JDUUDQW]LD(WRUNL]XQHNRODQHNVRLOLNHPDQJRGLJXWHÁX[XKRULHQEHUUL*XQH
publiko bat egoteak, ziur asko plaza bat, Zarauzko Andre Maria Erreginaren
aztarnategian53, susmarazten du lehen aipatu dugun Kantauri itsasbazterreko
merkatu-hirien patroiaren araberako merkataritzako elkartrukea aplikatu ahal
zaiela Gipuzkoako kostaldeko enklabeei. Ez da ahaztu behar, halere, zehazki
aztarnategi honetan atzemandako etxeko egiturak abeltzaintzan eta nekazaritzan
aritzen zen ustiategi-komunitate batekin duela zerikusia54.
Lurraldearen hegoaldean –ad Asturica Burdigalamera zihoan XXXIV. bidetik
hurbilena– lekukotza erromatarren aurkikuntzen kopuru handia dago,
HSLJUDÀDQHWDQXPLVPDWLNDQDEHUDWVDNHQNODEHHUURPDWDUULNHJRQ]HODHVDWHNR
aztarnategi arkeologiko esanguratsuak aurkitu ez diren arren, Oiasso, Zarautz
eta Getarian ez bezala. Deba garaiko lerroan, Leintz Gatzagatik doana, beren
gatzekin, erromatar garaian ustiatuak, Eskoriatzako ustezko meategi-barrutitik
Arrasatera, non tokiko jainko baten idazkun botibo bat aurkitu den, egon behar
zuen, itxuraz, gune garrantzitsurik, nahiz eta oraingoz ez dugun haren arrasto
arkeologikorik aurkitu. Gauza bera esan daiteke Zegama inguruko aurkikuntzez,
hileta-idazkun nabari batekin, txanponekin eta gauza gehiagorekin. Horrek
guztiak susmarazten du alde horretan XXXIV. bidearen eraginpean garatutako
okupazio-alde bat egon zela, eta alde horretako jarduera ekonomikoa bide
horrekin loturik egongo zela. Toki nahiko garrantzitsuak izango zirela adierazten
du egindako aurkikuntzen balioak, baina ezin gara urrutiago joan interpretapen
historikoan, datu arkeologikorik ez dugulako. Ekonomiaren ikuspegitik,
Eskoriatzan meategi-barruti bat egon bazen eta Leintz-Gatzagan Burdin Arotik
gatz mea ustiatu bazen, ondorioztatu behar da lurraldearen hegoaldean jarduera
ekonomikoak garrantzitsuak ere zirela. Egun, ordea, datuak Via Marisaren
ingurukoak baino urriagoak dira. Halere, ez da baztertu behar, denborarekin,
ikusi ahal izango dugula bide horrek bazuela itsasbazterrekoaren bezainbesteko
zirkulazio ekonomikoa eta antzeko elkartruke kopurua.
165
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
Merkataritzen jarduerarekin loturiko beste osagaietako baten inguruan, hots
txanponez, tamalez, lurraldean topaturiko kopuruak ez du ahalbidetzen
hitz egitea guztiz zuzenki diru-zirkulazioaz. Txanpon batzuk baino ez
ditugunez Gipuzkoan, ezin gara tokiko azalpenetik harago joan. Ale eta
multzo sakabanatuak dauden arren, ezin ditugu erraz interpretatu termino
ekonomikotan. Erabil daitezke baieztatzeko bazeudela garapen ekonomiko
handiko zenbait gune, izan ere, txanponetako batzuek balio handia zuten.
Kostaldeko enklabe guztietan agertu dira, baita ere XXXIV. bideari loturikoetan,
nahiz eta kopuru txikiagoan. Aurkikuntza gehiago gertatu arte utzi beharko
dugu interpretazioa bere horretan.
2.4. Gizarte misto berri baterantz
2.4.1. Erromak sustaturiko aldaketa sozialak
Iturri klasikoek, esan dugun legez, herri bat bereizteko orduan hizkuntza,
janzkera eta, batez ere, gerra egiteko modu bereizle bat aipatzen zuten
arren, autore greko-latinoek ez zituzten aparteko inolako eran deskribatu
barduliarrak, karistiarrak edo baskoiak. Erromatarrek bereziki azken gaitasun
hori hartzen zuten erabilgarritzat, izan ere, haientzat bereizgarria baitzen eta
haien armadarako beharrezkoa. Barduliarren kasuan, iturri literarioek erruz
erabilitako barbaro basatiaren estereotipoaren barruan sartzen zen Marioren
guardien ankerkeria alde batera utzita, ez zaigu ematen ezaugarri bereizlerik
KHUUL JLVD GHÀQLW]HNR$OGHUDQW]L] LWXUUL KRULHN EDUGXOLDUUH] PLQW]R GLUHQHDQ
parametro guztiz erromatarrak erabiltzen dituzte, hots, barduliar-erromatar
izendatu genezakeen tipologia baten aurrean gaude. Barduliarren ingurune
soziala, uste dugun arren erromatarrenetik nolabait bereiziko zela, Inperio
Aroan guztiz ezezaguna zaigu, eta, egia esan, ditugun testu apurrek ez dute
inolako ezaugarri berezirik ematen aldi horretako erkidego barduliarrei buruz.
Bizimodu urbanoaren garaiko arrastoek oraingoz, Oiasso alde batera utzita,
ez dute enklabe handirik erakusten erromatar aroan lurraldean. Beharbada,
KRUUHJDWLNKRWVQXNOHRXUEDQRJDUUDQW]LWVXHQJDEH]LDJDWLNHSLJUDÀD²KXUD[H
baitzen erromatar bizimoduaren adierazgarri ohikoenetakoa– hain da urria
zonan. Paradoxikoa den arren, barduliarrak aipatzen dituzten inskripzio
gehienak Gipuzkoatik kanpo daude, antzinateko Britaniaren lurraldean, eta
haien izaera militarra da. Edonola, cohors I Fida Vardullorum delakoa bi mende
eta erdian egon zenez ia beti toki berean Adrianoren harresiaren abangoardian
Britainian, behin errekrutamendu lehenengo aldia igarotakoan, ez da oso
gertagarri lehen kohorte horretako errekrutak denboraren joanean oraindik
barduliarrak izatea: litekeena da hasierako kohortea hornituko zuten soldadu
berri horiek tokian tokikoak izatea, hots, britainiarrak 55.
166
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
4. Irudia.
Bremenium (High Rochester). I Cohors Fida Vardullorumaren kuartelaratzea
Iturria: James Lancaster-en kortesiazko argazkia/ CastlesFortsBattles.co.uk. Copyright Reserved. CastlesFortsBattles.co.uk
(http://www.castlesfortsbattles.co.uk/north_east/assets/high_rochester_fort.jpg)
167
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
Gipuzkoako lurraldean, inskripzio kopururik handiena Oiasso inguruan
PHWDW]HQ GD $QGUHUULDJDNR KLODUULDUHQ LNRQRJUDÀD PLOLWDUUD GD ]DOGL]NR
bat hain zuzen, baskoia izango zena –aurkitu den aldearengatik–, soldadu
JLVD LUXGLNDWXD 6DOEXHVSHQ D]SLPDUUDJDUUL KRUUH] JDLQ ]RQDNR HSLJUDÀD
osatzeko kontuan izan behar da botozko aldare anepigrafo bat, Hondarribian
topaturikoa, eta beste bat ezaugarri berdinekin hurbileko Urbiako mendizerran,
eta eltzegilearen marka duten hainbat zeramika, frogatzen dutenak erromatar
kokagune horren garrantzia56. Barduliarren soldadu gisako ezaugarritzeari
beste osagai batzuk gehitu nahi izatera, zera esan beharko genuke artisautzara,
metalurgiara, meatzaritzara eta merkataritzara emanak ere egon zirela, gutxienez
kostaldeko egonlekuetan.
/XUUDOGHDQ DXUNLWXULNR JDLQHUDNR OHNXNRW]D HSLJUDÀNRDN EL DXUNLNXQW]D
isolatuk osatzen dituzte: Zegaman aurkituriko ustez Laricius bati eskainitako
HSLWDÀREDWHWD$UUDVDWHQERWR]NRDOGDUHEDW]HLQHDQ9DOHULR7LUREDWHNWRNLNR
jainko bati, Dialcori57, egiten dion eskaintza bat. Lekukotza horiek ikuspegi
erromatarretik begiratuta, janzkeraren bitartez ezin da bereizi barduliarren,
karistiarren eta baskoien artean, ez baitute ezaugarri zehazturik zentzu horretan.
Egiaz, bakarrik erabil dezakegu hirugarren (eta azken) osagaia lurraldeko
EL]WDQOHHQ H]DXJDUUL VR]LDODN GHÀQLW]HNR PLQW]DLUD 7DPDOH] L]HQ VRUWD W[LNL
bat baino ez dugu aztertu ahal izateko: Valerius Beltesonis, Laricius, Valerio Tiro
eta ustezko teonimo bat, Dialco. Gutxi diren arren, haien bitartez hauteman
dezakegu, ingurune urbanoetan non erromatar presentzia handiago baitzen,
latinarekin batera, euskara-akitanierak eta hizkuntza indoeuropar batek espazioa
partekatzen zutela58. Adibide gutxi horien bidez, ondorioztatu dezakegu,
edonola ere, zenbait gauza, auzo zonetako datuekin erkatuz gero, lehenengo
eta behin, izan latindarrak gehiengoa direla, logikoa dena kontutan hartuta
HSLJUDÀDUHQHUDELOHUDNXOWXUDHUURPDWDUUDUHQEHUH]NRRVDJDLD]HOD7RSDWXWDNR
izenetan ez da herritar erromatarren (gizarte erromatarreko kategoria juridiko
gorenaren) agerpena frogatuko lukeen tria nominarik. Nagusitzen direnek,
beraz, identitate misto bat, barduliar-erromatarra, edo baskoi-erromatarra,
adierazten dute; ezen izenek izendapen erromatar bat eta indigena bat elkartzen
baitute: –Valerius Beltesonis, Valerius Tiro–, trantsizioko gizarte baten berri
ematen du horrek, testuinguru indigena batetik erromatar baterantz. Peregrini
dira, hots, atzerritarrak, horrekin esan nahi baita ez daudela guztiz integraturik
sistema sozio-juridiko erromatarrean; ez du, hortaz, adierazpideak ezer esaten
haien jatorri etnikoari buruz. Laricius izenekoaren egoera sozialari buruz
ezin dugu gauza handirik esan, idazkunaren egoerak ez baitu horri buruzko
interpretapenerako zirrikiturik irekitzen59.
Gauzak horrela, ez dugu datu nahikorik ikerketa osotu bat egiteko eta kostaldeko
guneetan (materialen aldetik aberatsenak) aurkituriko datuetan oinarritua
168
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
aieruz esan dezakegu komunitate batzuk zirela non meatzaritza, artisautza –
eltzegileak, errementariak– eta merkataritza garrantzitsuak ziren, eta arrantza
eta nekazaritza ere eguneroko bizitzaren parte ziren. Bizimodua eredu erromatar
peto baten araberakoa zen, Oiasso inguruan aurkituriko materialek iradokitzen
GXWHQH]ED[HUDNHKXQJDLOXHWDNRSLH]DNDUURSDULHXVWHNRÀEXODNRLQHWDNRDN
espatulak makillajerako, orraziak, bitxiak eta are dadoak eta mahai-jokoetarako
ÀW[DN60. Horiek guztiak bizimodu hiritar baten osagaiak ziren, erromatar
inperioaren mendebaldeko beste hainbat tokitan aurkitu daitezkeenen guztiz
berdinak.
2.4.2. Erromatar erlijioak Gipuzkoan: politikaren eta izpiritualtasunaren artean
*LSX]NRDNR OHNXNRW]D HSLJUDÀNR XUULDN D]WHUWXWD DUUHWD HPDWHQ GX JDX]D
batek: gehien-gehienak erlijioarekin zutela zerikusia, arrazoi bategatik edo
bestearengatik, izan ere, gehienak hiletei dagozkionak baitira, edo botozkoak
(jainkoei gorazarrekoak). Oraingoz ez da topatu Gipuzkoan merezimenduzko
idazkunik, ez herritar nabarien ohorez, ez enperadorearen omenez. Horrek
adierazten du, agian, erromatar ezarpenaren eragin nagusietako bat erlijioan
egon zitekeela. Erromako erlijioaz hitz egiteko orduan, noski, plurala erabili
behar da, hots, erlijioez hitz egin behar dugu, kultuak askotarikoak izan
baitziren erromatarren mendeko lurraldeetan. Tradiziozko jainkoen ondoan,
aro errepublikanotik ekialdeko erlijioen ekarria Erromarentzat etengabea izan
zen (Zibeles, Atis, Isis, Serapis, Mitra), eta K.o. I. mendetik kultu inperiala ezarri
zen. Gainera, tokian tokiko kultuak mantentzen ziren jainko erromatarrekiko
VLQNUHWLVPREHWHDQD]NHQKRULHNH]EDLW]XWHQIHGHDHVNDW]HQÀGHOWDVXQDEDL]LN
Erromatar munduko erlijioa gai komunitarioa zen batez ere, hiriari –civitasari–
oro har loturiko gaia, eta herritarrak integratzeko beste modu bat zen. Egiaz,
K.a. II. mendean greziar idazle Polibiok erromatar sistema deskribatzen
zuenean Antzinateko arrakastatsuena dela esanez hiru osagai ematen ditu
arrakasta horren giltzarri: armada, konstituzioa eta erlijioa. Zizeronek, politikari
eta ideologo erromatarrak, mende bat geroago egiaztatuko du hori erlijioa
erromatarrentzat zenaren oso ideia zehatza emanez: Pax deorum delakoa
mantentzea, hots jainkoekin egindako hitzarmen bat, zeinaren bidez batzuek
(erromatarrak) eta besteek (jainkoak) onurak ateratzen zituzten. Jainkoak
deskontent egonez gero, erromatar sistema osoa koloka zebilen, baina ez
sineskeriagatik, baizik eta komunikazioaren egonkortasunaren helburuaren
ikuspegitik. Era horretan, erlijioa sistemaren kohesioaren beste osagai bat zen.
Haren hedadura inperioaren luze-zabalean erromatartasunaren marka bat zen,
eta inperioaren balioekiko leialtasunaren erakuskaria61. Halere, Gipuzkoan jaso
den botozko inskripzio bakarra, Arrasatekoa, ez dago eskainia jainko erromatar
bati, baizik jainko ezezagun indigena bati, Dialcori, itxuraz indoeuroparra.
169
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
Praktika hori, halere, beste toki batzuetan ere gertatzen zen; komuna zen
beraz, inperioko toki askotan, non Erromatik iritsitako kultuek ez zuten, berez,
lehiatu behar tokian tokiko antzinako jainkoekin, zeinei leialak izaten jarraitzen
baitzuten biztanleek bai Mendebaldean bai Ekialdean. Testuinguru berrian
tokiko jainko bat gurtzeko era erromatarra aukeratzeak ohitura prerromatarrak
mantentzeko moduaren lekukotasuna ematen du, eta sinkretismoaren berri
ematen arlo erlijiosoan kasu horretan.
,OGRQDJXVLDND]WHUWXWDVHLQDODWXEHKDUGD*LSX]NRDNRHSLJUDÀDORNDOL]DWXRKL
dela, ez bada testuinguru guztiz zibikoetan, bai gutxienez komunitate zibikoen
pareko diren kokaguneetan. Hilarriak agertzeak, Oiartzunen eta Zegaman,
Arrasateko botozko idazkun horrekin batera, frogatzen du inguruan gune
XUEDQL]DWXDN HJRQ ED]HXGHOD =HJDPDNR KLODUULNR LNRQRJUDÀDQ DUNX EDW]XN
agertu izanak –Hadeseko ateak, beste mundurako sarbidea–, jarri daitezkeenak
erlazioan Araban eta Nafarroan topaturiko beste batzuetan, pentsarazten du
zenbait komunitate bazeudela, hileta ohiturez gain, populazio modu antzekoak
zeuzkatenak62. Andrearriagako hilarriaren kasuan, Oiassoren hurbiltasunak ez
du zalantza eragiten, eta gainerakoetan arkeologoen lana izango da idazkunei
lotu behar zaizkien jatorrizko tokiak aurkitzea.
/XUUDOGHNR LQGXVNHWD DUNHRORJLNRHWDQ DXUNLWXULNR PDWHULDOHQ LNRQRJUDÀD
kontuan hartuta, ondorioztatu behar dugu Gipuzkoako biztanleek aro
erromatarrean ezagutzen zituztela jainko greko-erromatarrak. Arditurriko
meategietako galerietako batean, Aiako Harrian, Helios jainkoaren irudia zuen
luzerna bat topatu zen. Eta aurkituriko txanpon erromatarretan Minervaren,
Fortunaren, Silbis ninfaren... irudiak ditugu, zeinak halako familiartekotasuna
erakusten duen panteoi erromatar tradizionalarekin. Higerreko lurmuturrean
topaturiko brontzezko aplikeetan irudikaturiko jainkoak Helios (Eguzkia),
Ilargia, Marte eta Minerva dira, azken biak erromatar jainkotegiko jainko
nagusietakoak. Minerva ere irudikatzen zen Errenterian aurkituriko eta gaur
HJXQJDOGXW]DWMRW]HQGHQÀJXUDW[REDWHDQ63 . Objektu apaingarriak diren arren,
DUJLGDJRLNRQRJUDÀDKRULLQSHULRJX]WLDUHQW]DNRHUHPXHUOLMLRVRNRPXQEDWL
dagokiola. Ez da bakarrik kontu estetiko bat, ez eta ideia erlijiosoen hedadurako
kontu bat besterik, baizik eta botere erromatarraren erakuskari bat, panteoia
]DEDOGX] LQSHULRUHQ PXJHQ EDUUXDQ (] GDJR KDOHUH NXOWX RÀ]LDOLN H] HWD
omenaldirik enperadoreari, ez eta erritu zibiko handien agerpenik Gipuzkoan,
inperioaren beste hainbat tokitan ez bezala. Bakarrik edertasunez landutako
eraztun batek, Irunen aurkituak, Oiassoko portuan, Erroma jainkosaren
irudiarekin, erdizka ikustarazten digu erritual politikoen zirkulazioa, zeinak
inperioaren boterearekiko atxikimendua adierazten duen eta Erromaren
kontzeptuarenari estatu gisa, eta ez soilik izpiritualtasunaren lekukotza
zuzen bat64. Ikuspuntu horretatik, eraztunak batez ere boterea sinbolizatzen
170
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
du. Jentilbaratzan (Ataun)65 aurkituriko eraztunaren kasuan gauza bera esan
daiteke; arrano bat da, Erromaren botere militarraren adierazlearen ikono
nagusia, esanahi politiko argia duena hegazti hori Jupiterrekin (inperioaren
SHUWVRQLÀND]LR MDLQNRWLDUUDUHNLQ KRWV HUURPDWDU SDQWHRLDUHQ MDLQNR
ahaltsuenarekin, elkarturik baitago.
Barduliar eta baskoi lurraldean sartuta, hileta munduari dagokionez, aztura
HSLJUDÀNRD] KDUDJR OHNXNRW]D D]SLPDUUDJDUULHQD *LSX]NRDQ ,UXQJR
Xantalengo nekropolia da Oiassoko civitasarekin zerikusia duena. 70. eta 80.
hamarkadetan induskaturik, Gipuzkoako agerpen erromatarraren puntu
garrantzitsuenetakotzat jo behar den kokagune esanguratsua da. Nekropoliak
okupazio luzea izan zuen K.o. I. mendetik IV.era, zeinak baieztatzen duen
berriro hiri baskoiaren garrantzia. Erromatar garaiko nekropoli garrantzitsuena
da eskualdean; halere, Iraurgiko San Martin baselizako indusketan aurkituriko
arrastoak ere kontuan izan behar dira, datazioa eztabaidatua den arren66. Ama
Xantalenen topaturiko materialean errauts-kutxatila kopuru garrantzitsua dago
KLORELUDW]HRVWLODPHQGXD DEHUDWV [DPDUUHNLQ ÀEXODN DUPDN LOHNR RUUDW]DN
beirazko anpuluak eta abar. Nekropoliaren garrantzia are handiagoa da kontuan
hartzen badugu multzoa bi eraikinez osatuta dagoela, horietako bat mausoleo
bat, eta bestea tenplete itxura duena, zeinaren funtzioa oraindik zehazteko
dagoen arkeologoen aldetik. Edonola ere, eraikuntzak berak hiriaren nolabaiteko
monumentaltasuna adierazten du, eta portuarekin eta haren ondoko biltegiekin
–ahaztu gabe termak– batera balio dezake erreferentzia puntu gisa Oiassoko
civitasaren garrantzia irudikatzeko garai erromatarrean (Kantauri aldean).
3. ANTZINATE BERANTIARREKO ERALDAKETAK: HAUSTURAK ETA
JARRAITUTASUNAK
Funtsean ezer aldatu bada garai erromatarreko lurraldea aztertzen duen
KLVWRULRJUDÀDQ D]NHQ XUWHHWDQ $QW]LQDWH %HUDQWLDUUDUHQ ².R ,,, HWD 9
mendeak bitartean– hautematea bera izan da. Aldaketa handiena Behe
,QSHULRDUHQQR]LRDUHQHEROX]LRKLVWRULRJUDÀNRDNPDUNDWX]XHQ]HLQDRUGH]WX
baita azken aldian beste egokiago batekin: Antzinate edo Antzinaro Berantiarra
edo Beranta67. Mudantza ez da soilik terminoarena, kontzeptuarena ere bazik,
izan ere, balio izan baitu kontzientzia hartzeko Diokleziano enperadorearen
erreformekin (K.o. 284-305) hasten den periodoak berezko tokia duela historian
eta ez dela bakarrik Inperio erromatarraren dekadentzia luzearen aldia. Ikuspegi
KLVWRULRJUDÀNREHUULDQIXQWVH]NRJDLEDW]XNODQW]HQGLUDOHKHQHQJRDGDNULVLDN
gertatzen direnean, unean unekoak direla eta ez direla luzatzen denboran, eta
egia den arren K.o. III. mendean inperio erromatarrak memento zailak bizi izan
zituela oreka instituzional, ekonomiko eta militarrari dagokionez, egia ere bada
171
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
konponbideak jarriz joan zirela eta behar beste erreforma aurrera eraman zirela
egitura inperialak iraun zezan mendebaldean ia hiru mende gehiago.
Aipaturiko erreformak hasi ziren, lehenengo, egitura administratiboa hobetzen,
zeinak probintziatan banatutako lurraldearen egitura inperial erromatarraren
egiazko oinarriaren, hots, hirien kontrol ekonomiko handiago eta hobea
ahalbidetu zuen; bigarren lekuan mugetako segurtasuna indartzen jarraitu
zen legioen antolaketa berrituz, erreakzioan eraginkorragok eta azkarragoak
bihurtuta gerra egiteko manenaren aldaketak gainditzeko; eta, hirugarren
tokian, bukatu zen instituzio inperiala bermatuta lidergo komun batetik
abiatuz konjuntuaren kohesioa ezartzeko. Lehenengo erreforma, probintziaberrantolamendu administratiboa, probintzien tamaina txikiagotzean zetzan,
populazioa kontrolatuz diru gehiago biltzeko (zergetatik). Ondorioa berehalakoa
izan zen, eta inperioko biztanleek administrazioa hurbilagotik sentitu zuten,
administrazio inperialaren presioa zuzenago nabarituz68.
*LSX]NRDNR NDVXDQ OX]H] KLVWRULRJUDÀDN LWXUUL LGDW]LHQ JDEH]LDN HWD
datu arkeologikoen urritasunak estuturik, inperioaren bukaerako mendeez
jardutean, inperio erromatarren dekadentziaren tesiaren alde egiten zuen
nabarmen, eta aldarrikatzen zuen erromatar estiloko hirien desagerpen motel
eta geldiezina, eta kanpoko mehatxu itzuri ezin eta askotarikoak deskribatzen
zituen: inbasioak, migrazioak, baita barruko arriskuak ere: bagaudak. Horrekin
guztiarekin azaltzen zuen “iluntze” historikoa lurraldean, III. mendetik
aurrera. Orduan hasitako iluntasun horrek X-XI. mendera arte iraun omen
zuen, gainera. Atal honen sarreran iradoki dugunez, Antzinate Berantiarrari
EXUX]NR WHVWX KLVWRULRJUDÀNRHQ EHUULW]HDN EDWHWLN HWD WDUWHND GDWX JHKLDJR]
hornitzen gaituzten indusketa arkeologikoen kopuruaren handiagotzeak,
bestetik, ahalbidetu dute ikuspegia arian arian aldatuz joatea, eta guztizko argia
egin ez den arren, gutxienez argi-ilun batzuk antzeman ditzakegu, eta datu
batzuk baditugu orain Antzinate Berantiarreko Gipuzkoako lurraldearen egoera
berrinterpretatzen laguntzeko.
3.1. Espazioaren berrantolamendua Antzinaro Berantiarrean
K.o. III. mendean, inperio erromatarraren arazo latzak K.o. 260 mendean
hasi ziren, zehazki frankoek eta alamanek Rhin ibaia zeharkatu zutenean
mendebalderantz Tarracoraino iritsita. Hamabi urtean egon ziren zonan
mota guztietako arpilatzeak eta harrapaketak egiten, desegonkortasun
sentipena zabalduz Gipuzkoako lurraldea kokatuta zegoen Provincia Hispania
Citerior guztitik. Gainera, K.o. 262tik, hispaniar probintzia “Galiako Inperio”
deitutakoaren zati bilakatu zen, eta horrek ireki zuen halako larrialdi egoera
luze bat, mendebaldean inperioaren zati bat banatu egin baitzen. Egoera horrek
172
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
K.o. 275era arte iraun zuen. K.o. 276 urtean egoera okerragotu egin zen berriz
sartu batziren frankoak eta alamanak Rhinetik. Horrek guztiak testuinguru
baten berri ematen du, Gipuzkoako lurraldean eragina izan zuena, noski,
aurkitu baitira txanpon-gordailuak –gordetako altxorrak– zenbait tokitan,
Pirinioez bestaldean. Eta, batez ere, Notitia Dignitatumaren arabera, K.o. V.
mendean idatzitako efektibo militarren zerrenda baten arabera (baina aurretiko
informazioa ere jasotzen duena), garnizio militarrak baitzeuden Lapurdum-en
(Baiona) eta Veleian (Iruña, Araba), eta horrek esan nahi du egoerak eskatzen
zuela babes osagarria. Veleia bera gotortu egin zen, eta horrek adierazten du
hurbileko mehatxu batetik babestu beharra zegoela.
Testuinguru horretan, K.o. 284an Diokleziano botere inperialera iristeak oreka
etapa baten hasiera markatu zuen, enperadoreak inperioaren jarraitasuna
bermatzeko erreformei ekin baitzien. Garrantzitsuena probintzia kopurua
bikoiztea izan zen, ehun izatera pasatu zirelarik, eraginkortasun administratibo
HWD ÀVNDO JHKLDJR ]HQWUDOL]D]LR KDQGLDJRD HWD ]HUJDELONHWD KREHD ORUW]HNR
Probintzia horiek diozesis izeneko hamabi barrutitan taldekatu ziren.
Konstantinok biribildu egin zuen erreforma administratiboa diozesiak lau
prefektura handitan sartuz: Ekialdea, Iliria, Galiak eta Italia. Izaera zibila zuen
administrazio horrek bere paralelo militarra zuen, haren buruzagiekin, duxa
probintzietan, comesa diozesietan eta magister milituma prefekturetan. Iberiar
penintsulan, antzinako Hispania Citerior-a hirutan zatikatu zen: Gallaecia,
Carthaginiensis eta Tarraconensis, zeinei Teodosiok Balearica erantsi zien. Gipuzkoa
Tarraconensisaren barruan sartu zuten, hiriburuak Tarraco izaten jarraitzen zuela,
baina diocesis Hispaniarumaren egoitza Emerita Augusta (Merida) izan zen eta
Galietako prefekturaren (goren mailako administrazioa) erdigunea Augusta
Trevirorumen zegoen (Treveris, Alemania). Berrantolamendu administratiboak
Gipuzkoako lurraldea birbideratu zuen Emerita Augusta-Augusta Trevirorum
DUGDW]HUDQW]KDUHQ]HUELW]XUDMDUUL].R,,,PHQGHUDDUWHOXUUDOGHDGHÀQLWX]XHQ
aurreko ardatzetik, Tarraco-Romatik, arian arian baztertuz. Horri gaineratzen
badiogu Burdigala (Bordele) hegoaldeko Galiako diozesiko hiriburu egin zutela,
XOHU GDLWHNH ;;;,9 ELGH DGPLQLVWUDWLER RÀ]LDODUHQ Ab Asturica Burdigalam)
garrantzia handiagotu zela diruaren eta armadaren garraiobide lasterra bilakatu
baitzen eta errazten baitzituen funtzionarioen eta agintarien joan-etorriak.
,ELOELGH RÀ]LDO KRUUHQ JDUUDQW]L EHUULWXD NUHGLWDW]HQ GXWH ]HQEDLW PLOLDULRN
Gipuzkoa inguruko lurraldean topatuak: Errekaleor, Ilarduia eta Kabriana
(Araba). Ondoz ondoko enperadoreen nahia argi dago Pirinioetako pasabidea
bermatzeko bai ikuspuntu militarretik bai ideologikotik. Miliarioen agerpenak
botere inperialak bere presentzia handiagotu nahi zuelako ideia sendotzen du,
argi baitago Euskal Herriko lurralde osoak paper bat jokatzen jarraitzen zuela
administrazioaren kalkulu politiko eta ekonomikoetan; eta, batez ere, laguntzen
173
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
dute baztertzen euskal lurraldearen eta horren barruan gipuzkoar lurraldearen
kokapen marjinalaren ideia aro erromatarrean. Egiaz, ekialdetik, CaesaraugustaPompaelo-Oiasso (Zaragoza-Iruñea-Irun) batzen zituen ibilbideak ere bere
jarduerari eutsi zion, TarracoNRDGPLQLVWUD]LRMXGL]LDOHWDÀVNDODUHQNRNDJXQHDQ
baitzen. Ibilbidea propaganda inperialaren erakusleiho oso erabilgarria zen,
Nafarroako Arrellon, Eslavan eta Pitillasen aurkituriko Antzinate Berantiarreko
miliarioek frogatzen dutenez.
$]NHQ ÀQHDQ 'LRNOH]LDQRN KDVLWDNR HUUHIRUPD DGPLQLVWUDWLERDN H] ]XHQ
ukitu Goi Inperioko garaian diseinaturiko lurralde banaketa, baina inperioaren
interesen berrorientazioak eta boterearen banaketa geoestrategiko berriak –
mendebaldearen eta ekialdearen artean– Gipuzkoari eman zioten ez bada
posizio pribilegiatu bat, bai halako abantaila bat. Esan berri dugunez, Goi
Inperioko aldian lurraldea egituratutako Iter XXXIV.ak garrantzi berritua hartu
zuen, oraingoan hiriburu berrirantz norabidetua: Augusta Treverorum (Treveris,
Alemania), iparralderantz. Horrek, gainera, auzoko Akitaniarekin loturak
indartzeko balio izan zuen. Galtzadatik iparrerantz zihoazen funtzionarioak,
zergalariak eta kontingente militarrak ibiltzeak sostengatu eta berraktibatu zuen
norabide horretako lurraldeko enklabeen garrantzia, ekialderanzko antzinako
bidearen norabidea, Tarracorantz eta gero inperioaren administrazio-zentro
nagusi bezala garrantzia galdu zuen Erromarantz, jarraitzen zutenen aldean69.
Lurraldearen orientazio berriak eta hego-ipar ardatzaren inportantziak
ere eragin handia izan zuten Via Marisaren garrantzi etengabean, Kantauri
itsasbazterreko itsasbidea mendebaldetik, Flaviobrigatik, (Castro Urdiales)
Burdigalara iritsiz (Bordele). Azken urteetan, lurraldean burututako indusketa
arkeologikoek frogatu dute itsasbazterreko nukleoek bizitasun ohargarria
mantendu zutela aldi erromatar berantiarrean zehar, Santa Maria la Realek
Zarautzen, Zarautz Jauregiak Getarian eta Urteaga Zaharrek Zumaian erakusten
dute balio esanguratsu bat kostako beste kokagunearen aldean, Oiassoko civitasa,
haren jarduera mantsotu baitzen K.o. III. mendetik. Zarauzko aztarnategian
aurkituriko txanponek, urriak diren arren70, islatzen dute oso ondo Antzinate
Berantiarreko estatu erromatarraren egoera. Esate baterako, Tetriko I.aren
(Galietako Inperio laburreko azken enperadorearen) lau txanpon azaldu dira,
inperioko mendebaldeko probintziak banatu zireneko garaikoak, zeinak, ikusi
dugunez eragina izan zuen Gipuzkoako kostaldean. Pirinioen ondoan egoteak
lurraldeari balio estrategikoari ematen zion (Euskal Herri osoari), frogatzen
duenez, EAEko lurraldean aurkituriko Postumoren (inperio sezesionistaren
lehenengo enperadorea (K.o. 260-269) miliario kopuru handiak. Administrazio
eta propaganda osagaien, hots, miliarioen eta txanponen, hedadurak gezurtatzen
du berriro ustezko marjinaltasuna, izan ere, lurraldea murgilduta egoten baitzen
garaiko gertaera garrantzitsu guztietan. Zarauzko aztarnategiko bigarren
174
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
gertaera esanguratsua dinastia konstantinotarraren (K.o. 305-363) lau txanpon
DXUNLW]HDL]DQGD LNRQRJUDÀDDUPDGDUHQORULDHWDJDUDLSHQDGD EHUD]NRQWX
militarra irudikatzeko asmo garbiz. Badirudi horrelako asko egin zirela garai
horretan, K.o. IV. mendeko ondorengotza gerrak zirela eta. Gipuzkoan agertzeak
–Konstantino I.aren txanpon bat Xantalenen (Irun) ere topatu zen– berresten
du Gipuzkoako lurraldea sartuta egon zela Inperio erromatarraren dinamika
politikoetan Antzinate Berantiarrean ere.
K.o. III. mendean zehar, inperioa jo zuten ondoz ondoko krisiek Gipuzkoan
oihartzuna izan zutela hipotesien barruan sartzen da, hala ere, aurreko
hamarkadetan pentsa zitekeenaren kontra, lurraldeko zenbait puntutan
burututako indusketa arkeologikok erakutsi dute Gipuzkoako kokaguneek
bizitasun handia izan zutela orduan eta inperioa astintzen zuten arazo
militar eta ekonomikoen oldarrei ondo eusteaz gain, eraldaketa eta garapen
nabarmenerako ahalmena izan zutela. Aipaturiko aztarnategietako askok –
Zarauzko Santa Maria la Real edo Zarautz Jauregia Getarian, Urteaga Zahar
Zumaian Goiburuko San Esteban Andoainen– adierazten dute lurraldean
jarraitutasun etengabea egon zela Antzinate Berantiarrean, zeina baita alderdi
komuna inperioko mendebaldeko zati handi batean71. Kokagune horiek
irautea inperioaren beharretara egokituta lortu zen; bi motatako egokitzapena
oraingoan: propagandistikoa –egitura inperialaren bizi-iraupena adieraztea–
eta ekonomikoa –zergak biltzea–. Beraz, kostaldeko kokaguneen oreka loturik
zegoen haien gaitasun bidez ekonomia inperialarentzako bitartekoak lortzeko.
Guztiarekin ere, argia dirudi, aldez, lurraldea pobretu zela, izan ere, aurkituriko
W[DQSRQ LD JX]WLDN EURQW]H]NRDN GLUD HWD EDOLDELGH JDUHVWLD ]HQ HSLJUDÀD LD
erabat desagertu zen Gipuzkoatik. Aztarnategirik enblematikoena den Oiassoko
civitasaren portuko jarduera nabarmen jaitsi zen, ziur asko hurbileko Arditurriko
meheetako ustiapenaren amaieragatik. Hiria, Oiasso, gainbeheran hasi zen,
termak beste erabilera batzuetarako utzi ziren, eta Xantalengo nekropoliak
garrantzia galdu zuen. Edonola ere, gertuko Asturiagako ainguratokiari
esker, baliteke merkataritza jarduna mantendu izana, eta kokaguneak, nahiz
eta txikiagotuta, nolabaiteko funtzionamendua gorde izana hirigintza gune
garrantzitsu gisa. Ossaron –Oiassoren aldagai probablea– K.o. III. eta IV.
mendeetako dokumentazioa erabiliko zuen Ravenako anonimoan72 –mundu
ezagunaren bilduma bat K.o. VII. mendean– agertzeak frogatzen du hiriaren
jarraitutasuna erromatar aldi berantiarrean, mendebaldeko komunikabideetako
ibilbideetako gune estrategiko gisa.
Zeramika erabil badaiteke lurralde batean gertatzen dena hautemateko, ikus
dezakegu terra sigillata hispaniko berantiarra (TSHT), Goi Inperioko sigillataren
aldagai bat, hedatu egin zela zonatik eta inguruko espazioetatik. Eta agertzen
175
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
da bai Behe Bidasoko itsasbazterreko aztarnategian, bai Zarautzen eta Getarian,
bai Probintziako hegoaldean, XXXIV bidetik hurbil, Eskoriatzan eta LeintzGatzagan; baita ere kobazuloetan, Ermittian (Deba), Aitzgainean (Arantzazu)
eta Iruaxpe IIIn; sigillata galiar berantiarra, bestaldetik, Higerren eta Iruaxpe
IIIn azaldu da, sigillata afrikarrekin batera. Labean landutako zeramika arrunta,
Akitaniakoa, itsasbazterreko aztarnategietan jasotzen da. Arreta ematen du
Getariako Zarautz Jauregiko aztarnategian aurkitutako zeramika aldagai
batek, parekorik ez duena Gipuzkoa guztian, Eauze/Gerseko engobedun
berantiarra, K.o. IV. mendearen erditik bukaera bitarteko kronologia duena.
$XUNLNXQW]D KRULHN JX]WLHN DGLHUD]WHQ GXWH OXUUDOGHNR PHUNDWDULW]D ÁX[XHN
jarraitzen zutela funtzionatzen eta bi bideak, hegoaldekoak eta itsasaldekoak,
oraindik zirela ardatz politiko-administratibo eta ekonomikoak lurraldean73.
Beharbada ohartarazi behar da kostako aztarnategiek garai horretan erakusten
dutela orientazio markatuago bat Galiarantz, zeinak izan baitzuen Antzinate
Berantiarrean protagonismo handia zentzu politiko zein militarrean.
Itsasoarekiko paraleloan dagoen zonan, portutatik gertu, garai horretan,
establezimendu txikiak agertu ziren eta aurkikuntza isolatuak barrualdean; baita
ere kobako habitata, bai kostatik hurbil bai hegoaldean XXXIV bidearen inguruan.
Lehenengoei dagokienez, arrazoi ekonomikoa begitantzen da haien sorrera
edo iraupenerako, koben kasuan, aldiz, etxebizitza beharra izango zen nagusi,
hirigintza guneek Goi Inperioko aldiko garrantzia eta izaera galdu zutenean. Jite
horietakoak izan ziren Arbiungo (Getaria-Zarautz), Urezberoetako Kanposantu
Zaharreko (Elkano, Aia) eta Urteaga Zaharreko (Zumaia) establezimenduak,
hurrenez hurren, metalurgiara, nekazaritzara eta abeltzaintzara emanak, denak
Getariako eta Zarauzko aztarnategi arkeologikoen ingurukoak. Koben adibideak,
non zeramatika arrasto eta txanponak topatzen diren Albiztur, Intxumurtegi
(Tolosa), Ermittia (Deba), Ekain IV (Deba), Amalda (Zestoa) eta Jentiletxea
(Mutriku) dira. Habitat mota honi buruz debateak jarraitzen du historiagileen
artean; batzuek pentsatzen dute populazioak alde egin zuela estatuaren
zergapetze gogorra zela eta; beste batzuek, aldiz, uste dute lurraldearen norabide
ekonomikoaren aldaketa bat gertatu zela eta Gipuzkoako biztanleek hurbildu
behar izan zutela ekoizpen-iturrietara. Gainera, kasu batzuetan, Goiburuko San
Estebanen (Andoain) edo Irigainen (Usurbil)74 esate baterako, fenomeno berezia
nabaritzen da: abandonatutako espazioen okupazioa. Horrek guztiak berresten
du Burdin Aroan Gipuzkoan kokatutako populazioaren egituraren zati bat, izan
ere, berriz, Oria ibaiko arroa, kostaldeko lerroarekin batera, bihurtzen direla
lurraldearen ardatz antolatzailea inperio berantiarreko aldian. Aldi berean,
txanpon bakartuak aurkitzeak –Villabonan, Intxumurtegin (Tolosa), aditzera
ematen du Goi Inperioan ezarritako antolamenduak, mantsotua ere, jarraitzen
zuela indarrean.
176
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
5. Irudia.
Zarautz Jauregiko (Getaria) aztarnategi arkeologikoan aurkituriko zeramika (5a irudia) tornurik gabeko
zeramika arruntaren ertzak; 5b irudia. Pertzaren ertza, tornurik gabeko zeramika arrunta; 5c irudia Tornuan landutako edalontziaren ertza
Iturria: Jesús Manuel Pérez Centenoren kortesiazko argazkiak
177
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
3.2. Kristautze prozesu eztabaidagarria
Kristautzea izan zen erromatar egitura inperialaren azken saioetako bat erlijioa
erabiltzeko kohesio faktore gisa. K.o. IV. mendetik, behin kristautasuna estatuko
HUOLMLRRÀ]LDODELKXUWXHWDNXOWXWUDGL]LRQDODNRUGH]WXRQGRUHQKDUHQKHGDGXUD
estatuaren lanetako bat bihurtu zen. Horregatik ere, hasieran, hirietan agertu
zen sendoago, bertan zetzalako inperioaren sare administratiboa. Denbora
luzez, Gipuzkoako kristautze prozesua ezagutzeko iturri gabeziak elikatu du
erlijio berria lurraldean berandu sartu zeneko ideiaren aldezleen tesia. Beste
ikertzaile batzuek sarrera goiztiarrago baten alde egin dute berriki: K.o. IV.
mende inguruan prozesu kristautzailea Oiassoko civitasean zehar hedatuko zen
Bidasoko korridoretik Doneztebe eta Donamariaraino (Nafarroa)75. Zoritxarrez,
gaur egun ez dugu lekukotza zuzenik jakiteko Gipuzkoan nola asimilatu zen
kristautasuna, eta asko jota espekulatu dezakegu auzo lurraldeetan gertatu
zenaren antzeko zerbait gertatu ahal izan zela esanez76.
Gauzak horrela, uste dugu kristautasunaren etorrera graduala izan zela.
Nafarroan kultu tradizionalak oraindik mantentzen ziren K.o. IV. mendean
Arellanoko villa HUURPDWDUUHNR LNRQRJUDÀDN HUDNXVWHQ GXHQH] Pompaelon
(Iruñea) bi ninfeok jarraitzen dute indarrean, K.o. III. mendetik V. mendera
DUWH 'DWD]LR H]WDEDLGDJDUULNR HQSHUDGRUHHQ ELRJUDÀD ELOGXPD GHQ +LVWRULD
Augustak, IV. mendean, bertan, igarle baskoiak aipatu zituen ornitomantzian
jakitun gisa77. Berri berbera, estereotipo moduan beharbada, errepikatzen da
XI. mendean78. Testuinguru horretan, kokatu behar da Iraurgiko San Martineko
nekropolian aurkituriko errauste-kutxatilekin elkarturiko errituala, zeinak
frogatuko luke, behin datazioaren inguruan adostasuna lortu ondoren, kultu
tradizionalek iraun zutela Gipuzkoako lurraldean hileta-ohitura erromatarrei
loturik79. Edonola ere, ulertu behar da kristautasuna fenomeno urbanoa zela
oraindik garai horretan eta bizikidetza erlijio tradizionalekin arrunta zela.
Nafarroan, uste da K.o. V.-VI. mendean erlijio berriak hedadura irabazi duela.
Gipuzkoan bakarrik dugu Iruaxpe III (Aretxabaleta), K.o. V mendeko testuinguru
batean itxuraz, jatorri galikoko sigillata paleokristauekin. Jatorri hori dela eta,
ondorioztatu daiteke kristautasuna ere beste gauza asko legez Akitaniatik sartu
zela. XXXIV bidea hurbil dagoela kontuan hartuta erlijio berriaren sarbidea
hegoaldean kokatu genezake; Calagurris (Calahorra) antzinako hiri baskoiak
bi martiri ditu Emeterio eta Zeledonio, IV. mendetik aurrera, eta Tarragonako
Askanio artzapezpikuak Hilario aita santuari adierazi zion zona hori kristauturik
zegoela K.o. V. mendetik.80
Zentzu horretan, ulertu behar da gauza bat dela kristautasuna inposatzea
estatuaren erlijio gisa bere egitura administratiboekin batera, eta beste gauza
bat, arras desberdina, ebanjelizazioa. Lehen aipaturiko Pompaelo (Iruñea) eta
178
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
Calagurris (Calahorra) eliz barrutiaren egoitza bihurtu ziren, zeinak abantzarazi
zuen dinamika kristaua erakundetze mailatik. Sinesmenen inguruan, ez
dugu aparteko informaziorik Gipuzkoari dagokionez; erreferentzia gisa, esan
dezakegu K.o. VII mendean San Amandok bertan behera utzi zituela bere
ahaleginak Pirinioetako baskoien artean predikatzeko, zeren eta bertan agertu
baitzen iturri literarioek mimologo deitzen duten bat, karikaturagile bat, oso
RKLNRD ]HQ SHUWVRQDLD EDW KLUL HUURPDWDUUHWDQ NRQWXD ]HQHDQ ]HQEDLW ÀJXUD
publikori trufa egitea81. Aipamen horrek argi uzten du garai horretan baskoien
identitatea ez zegoela oraindik erabat loturik kristau erlijioarekin, eta hortik
ondorioztatu dezakegu erlijio berriaren ezarpena mantso xamarra izan zela.
3.3. Mendebaldeko Erromatar Inperioaren amaieraren eragina Gipuzkoan:
Historiarik gabeko toki bat
2UDLQJR KLVWRULRJUDÀDN H]WDEDLGDW]HQ MDUUDLW]HQ GXHQ DUUHQ .R XUWHD
hartu behar den, tradizionalki bezala, mendebaldeko erromatar inperioaren
bukaera datatzat edo etengabeko eraldaketa historikoaren testuinguru bat zen,
egiatan data horri lotu ohi zaion amaiera eta erorketa ideia oso ondo ezkontzen
zen Gipuzkoako lurraldeko ohiko tesiekin; izan ere, orduko iturri gabeziak
iradokitzen baitzuen zentzu batean nolabaiteko “aro amaiera”. Horri gaineratu
behar zitzaion, oro har, K.o. V. mendea oso aldi gutxi ezaguna dela Iberiar
penintsulan, ez baitago lekukotza literariorik, arkeologikorik, etab.... Gauzak
horrela, panoramak hondagarria ematen zuen historialarientzat82.
Gipuzkoaren kasuan, Hidazioren aipamen bat baino ez dugu, barduliarren kosta
suntsitzen zuten pirata heruloei buruz83. Egia esan, piratak agertzea, heruloak
gainera, bat zetorren ikuspegi tradizionalarekin: barbaroek oinperatutako
erromatar inperio bat. Baina benetan historialarien giharrean ukitzen zuena
barduliarren aipamena zen, erromatarren desagerpenaren prozesuaren erdian.
Barduliar horiekin batera, autrigoiek eta baskoiek bakarrik lortua zuten goiinperio aldiaren eta erromatar inperioaren erorketaren langa igarotzea Iberiar
penintsulako erromaurreko herrien artean. Batzuentzat, aldi luze batean zehar
berezko identitate baten biziraupenaren seinale zen hori, erromatar identitatetik
kanpo, eta identitate horrek berreskuratzeko aukera zuen, behin erromatarrak
eta haien inperioa erori ondoren. Kontuan izan behar da, halere, Hidazioren
barduliarren kostako aipamenak bilatzen zuela etnonimo bat berreskuratzea
dagoeneko erromatar administrazioa existitzen ez den edo behintzat erromatarrek
NRQWURODW]HQH]GXWHQOXUUDOGHEDWHUDNRHWDKDLQEHVWHDQL]HQGDSHQRÀ]LDOLNH]
zuena. Barduliarren izena erabiltzea behar eruditu bat izango litzateke horrela
begiratuta, haren biztanleak barduliar-erromatarrak izan diren lurralde bat
aipatu ahal izateko. Gainera, lurraldea, egitura administratibo propio berriak
garatzean hurrengo mendeetan, Gipuzkoako izenarekin agertuko da, eta
179
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
Vardulia, Bardulia geldituko da erudizio eremurako edo sinbolismorako, non
beharrezkotzat jotzen baita beti iturri greko-latindarretara jotzea. Probintziako
armarriaren kasua da horixe.
Hidaziorekin jarraikiz, artzapezpikuak deskribatzen duen moduko eraso batek
zera esan nahi du: lurraldea horrelako gertaerek bereziki ukitua zegoela edo
erakunde politiko eta militarren erantzun ahalmena horrelako ekintzen aurrean
hutsaren hurrengoa zela dagoeneko. Guztiarekin ere, nabarmendu behar da
piratek Kantauriko itsasbazterra arpilatzea merezi zuen tokitzat jotzeak berresten
duela aro horretan leku gutiziagarria zeneko ideia, oparotasun ekonomiko
nahikoarekin piraten abarizia esnarazteko. Alde honetatik, esan behar da Oiasso
inguruan, kostan, ardoa garraiatzeko anforen arrastoak topatu direla K.o.
V., VI. eta VII. mendekoak.84 %HUD] PHUNDWDULW]DNR WUDÀNRDN MDUUDLW]HQ ]XHQ
IXQW]LRQDW]HQ HWD ED]HJRHQ ÁX[X EDW HWD HQNODEH EDW]XN KRUL EHUPDW]HNR
nahiz eta indarrean zegoen sistema politikoak ez ordenatu lurraldea dagoeneko
erromatar eran. Tamalez, gaur egun, eskura ditugun iturrien bidez ezin dugu
berreraiki Gipuzkoako paisaiaren historia modu koherentez K.o. V. mendetik.
Espero izatekoa da, halere, datozen urtetan, kanpaina arkeologiko berriek
panorama aldarazi eta gure ezagutzak, aldi horri buruzko Gipuzkoako historiari
dagokionez, itzaletatik atera eta arian argi gehiago ikusiko duela.
180
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
BIBLIOGRAFIA
ABASCAL PALAZÓN, Juan Manuel (2010), “CIL II 4977 (Arrasate, Gipuzkoa). Una inscripción romana enterrada por la Inquisición y conservada en Segobriga”, in Archivo Español de
Arqueología, 83, 127-131 or.
ALBERDI LONBIDE, Xabier, ESTEBAN DELGADO, Milagros eta DEL BARRIO BAZACO,
Luis (2012), “Yacimiento Mukitar. II Campaña”, in Arkeoikuska: investigación arqueológica, 302305 or.
ALBERDI LONBIDE, Xabier (2010), “Urteaga-Zahar”, in Arkeoikuska, 09, 424-425 or.
ALBERDI, LONBIDE, Xabier eta PÉREZ CENTENO, Jesús Manuel (2010), “Iglesia parroquial
de San Juan Bautista”, in Arkeoikuska, 09, 339 or.
ALBERDI LONBIDE, Xabier, ESTEBAN DELGADO, Milagros eta DEL BARRIO BAZACO,
Luis (2012), “Yacimiento Mukitar. II Campaña”, in Arkeoikuska, 11, 302-305 or.
ALBERDI LONBIDE, Xabier, ESTEBAN DELGADO, Milagros eta DEL BARRIO BAZACO,
Luis (2014), “Yacimiento Mukitar. III Campaña”, in Arkeoikuska, 13, 315-316 or.
ALBERDI LONBIDE, Xabier eta PÉREZ CENTENO, Jesús Manuel (2010), “Iglesia parroquial
de San Juan Bautista”, in Arkeoikuska, 09, 339 or.
ALBERRO GOIKOETXEA, Luzia, LÓPEZ QUEREJERA, Loreto eta SAN SEBASTIÁN
$/.257$/XNHQ ´5HSHUWRULRELEOLRJUiÀFRGHODDUTXHRORJtDGHpSRFDURPDQDHQ*Lpuzkoa”, in Isturitz. Cuadernos de Prehistoria y Arqueología, 9 (La romanización en Euskal Herria),
885-893 orr.
ALKAIN SORONDO, Pía (2012), “Aportaciones al conocimiento de las primeras etapas de
ocupación de la aglomeración urbana de Oiasso, siglos I a.C. y I d.C. Los materiales itálicos de
la excavación de Bidasoa-Santiago, Irun (Gipuzkoa)”, in Boletín Arkeolan, 16, 29-38 or.
- (2012b), “Aseo personal y actividad textil en Oiasso: la colección de peines de madera de
Tadeo Murgia”, in Boletin Arkeolan, 16, 49-58 or.
ALKAIN SORONDO, Pía, URTEAGA ARTIGAS, Mercedes eta IBÁÑEZ ARTICA, Miguel
(2012), “Monedas romanas de Oiasso: la excavación arqueológica del solar de la calle Santiago-Bidasoa (Irun)”, in Gaceta numismática, 183, 7-15 or.
AMELA VALVERDE, Luis (2011), “De nuevo sobre la via Tarraco-Oiasso (Str. 3, 4, 10)”, in Pyrenae, 42, 1, 119-128 or.
´/DVWLHUUDVGH1DYDUUDHQpSRFDWDUGRUUHSXEOLFDQDHQWUHODUHYLVLyQKLVWRULRJUiÀFD\
los nuevos planteamientos”, in Cuadernos de Arqueología de la Universidad de Navarra 21, 31-50 or.
- (2014), “El conjunto monetal de Andagoste”, in Revista numismática Hécate 1, 25-40 or.
AMUNDARAY GANGOITI, Lorea eta URTEAGA ARTIGAS, Mercedes, “Estudio de la cerámica procedente del puerto romano de Irún: avance de las investigaciones”, in Boletín Arkeolan, 11, 59-104 or.
ARAGÓN RUANO, Álvaro, PÉREZ CENTENO, Jesús Manuel eta ALBERDI LONBIDE, Xabier (2005-2006), “Quince años de investigaciones histórico-arqueológicas en torno a Getaria”,
in Munibe, 57, 2, 435-451 or.
ARMANI, Sabina eta TRAINA, Giusto (2015), /HPRQGHURPDLQGHDY-&jDSU-& Paris,
Bréal.
AROCENA ECHEVARRIA, Ignacio, (1952-1953), “Los várdulos de Elsdon”, in Boletín del Seminario de Arte y Arqueología de Valladolid (BSAA), 19, 151-154 or.
ARRUTI ARRUTI, Xabier, ETXEZARRETA SAGASTIBELTZA, Andoni eta IRIONDO ARRIZABALAGA, Jaione ( 2004), “Burdina Leizaran bailaran”, in Leyçaur, 8, 9-91 or.
BARANDIARÁN MAEZTU, Ignacio (1973), Guipúzcoa en la Edad Antigua. Protohistoria y romanización, Zarautz, Ediciones de la Caja de Ahorros Provincial de Guipúzcoa.
BARANDIARÁN MAEZTU, Ignacio, MARTÍN BUENO, Manuel eta RODRÍGUEZ SALÍS,
Jaime (1977), “Necrópolis de Santa Elena, Irún (Guipúzcoa)”, in Noticiario Arqueológico Hispa-
181
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
nico, 5, 269-274 or.
BARRENA OSORO, Elena eta MARÍN PAREDES, José Antonio (1991), Historia de las Vías de
Comunicación en Gipuzkoa, I. Antigüedad y Medioevo, Donostia, Gipuzkoako Foru Aldundia,
1991.
BELTRÁN LLORIS, Francisco eta VELAZA FRIAS, Javier (2913), “El límite occidental del convento jurídico Caesaraugustano”, in Cuadernos de Arqueología de la Universidad de Navarra, 21,
52-71 or.
BENITO DOMÍNGUEZ, Ana (1988), “Cerámicas del yacimiento submarino del Cabo de Higuer”, in Munibe, 40, 123-163 or.
BENITO DOMINGUEZ, Ana, ESTEBAN DELGADO, Milagros eta IZQUIERDO MARCULETA, Maria Teresa (1995), El Bajo Bidasoa en época romana. Guía-catálogo para la visita del museo de
Santa Elena (Irún), Irun.
BOWMAN, Alan eta THOMAS, David (1994), The Vindolanda writing Tablets, London.
BRIAND-PONSARD, Claude eta HURLET, Frédéric (2014), /HPRQGHURPDLQG·$XJXVWHj'Rmitien, Paris, Armand Colin.
CARO BAROJA, Julio (1971), “San Amando y los Vascones”, in Principe de Viana, 32, 122-12,
7-26 or.
CASTAÑOS UGARTE, Pedro María (1997), “El pastoreo y la ganadería durante la romanización en el País Vasco”, in Isturitz-Cuadernos de Prehistoria-Arqueología 9 (Primer coloquio internacional sobre la romanización en Euskal Herria, II. aldea), 659-668 or.
CEBERIO RODRÍGUEZ, Manu (2009a), “Nuevas aportaciones al estudio de la transición de
la edad del hierro a época romana en Gipuzkoa. El caso de Santiagomendi (Astigarraga)”, in
Munibe, 60, 2009, 219-241 or.
- (2009b), “La cerámica común no torneada de época romana del yacimiento de Santa María la
Real de Zarautz (País Vasco). Una aproximación a su caracterización tipológica”, in IBÁÑEZ
ETXEBERRIA, Alex eta SARASOLA IRIGOIEN, Nerea (koord.), Santa María la Real de Zarautz
(País Vasco) continuidad y discontinuidad en la ocupación e la costa vasca entre los siglos V a.C. al
XIV d.C., Munibe Gehigarria, 27, 176-190 or.
´3ULPHURVWHVWLPRQLRVGHpSRFDDQWLJXDHQHOWUDPRÀQDOGHOYDOOHGHO2ULDHO\DFLmiento de Irigain (Usurbil, Gipuzkoa)”, in Munibe, 61, 243-259 or.
CEPEDA OCAMPO, Juan José (1990), Moneda y circulación monetaria en el País Vasco durante la
antigüedad (siglos II a.C.-V d.C.), Bilbo, Ellacuría.
- (2009), “Hallazgos romanos en Santa María la Real de Zarautz (País Vasco). La terra sigillata, las lucernas y las monedas”, in IBÁÑEZ ETXEBERRIA, Alex eta SARASOLA IRIGOIEN,
Nerea (koord.), Santa María la Real de Zarautz (País Vasco) continuidad y discontinuidad en la
ocupación e la costa vasca entre los siglos V a.C. al XIV d.C., Munibe Gehigarria, 27, 258-273 or.
CIPRÉS TORRES, Pilar (2006), “La sociedad durante el Alto Imperio” in BARRUSO BARES,
Pedro eta LEMA PUEYO, José Ángel (koord.), Historia del País Vasco. Prehistoria y Antigüedad,
Donostia, Hiria, 279-288 or.
CRUZ ANDREOTTI, Gonzalo (2014), “Estrabón e Iberia: la construcción de una identidad
histórica”, in Studia Historica. Historia Antigua, 32, 143-152 or.
ECHEVARRÍA OLAIZ, Ana Isabel eta URTEAGA ARTIGAS, Maria Mercedes (1998), “La inscripción funeraria de época romana de la ermita de San Pedro (Zegama, Guipúzcoa)”, in
Munibe, 40, 165-169 or.
ECHEVERRIA OLAIZ, Ana Isabel eta ESTEBAN DELGADO, Milagros (1991), “Conjunto de
monedas romanas halladas en Behobia: Irún”, in Crónica del XX Congreso Arqueológico Nacional, Zaragoza, Universidad de Zaragoza, 467-474 or.
EMBOUJO SALGADO, Amalia, ORTIZ DE URBINA ÁLAVA, Estíbaliz eta SANTOS YAN*8$6-XDQ ´5HFRQVWUXFFLyQSDOHRJHRJUiÀFDGHDXWULJRQHVFDULVWLRV\YiUGXORVµLQ
Complutum, 2-3, 449-468 or.
182
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
ERKOREKA BARRENA, Antón (1995), Los vikingos en Euskal Herria, Bilbo, Ekain.
- (2004), “Los vikingos en Vasconia”, in Los vikingos en la Península Ibérica, Madril, Fundación
Reina Isabel de Dinamarca, 9-40 or.
-(2006), “A furore normanorum, libera nos Domine. Previkingos y vikingos asolando la costa vasca (siglos V-X)”, Itsas Memoria. Revista de Estudios Marítimos del País Vasco, 5, 15-31 or.
ESTEBAN DELGADO, Milagros (1990), El País Vasco atlántico en época romana, Donostia, Deustuko Unibertsitatea.
- (1997), “El poblamiento en época romana en Guipúzcoa”, in Isturitz. Cuadernos de Prehistoria
y Arqueología, 8, 53-73 or.
- (2003a), “La vía marítima en época antigua, agente de transformación en las tierras costeras
entre Oiasso y el Divae”, in Itsas memoria: Revista de Estudios Marítimos del País Vasco, 4, 13-40 or.
- (2003b), “La Vardulia costera: la franja litoral guipuzcoana entre los ríos Divae y Menlasci”,
in FERNÁNDEZ OCHOA, Carmen (koord.), Gijón Puerto Romano. Navegación y comercio en el
Cantábrico durante la Antigüedad, Gijón, Lunwerg, 179-191 or.
- (2004), “Tendencias en la creación de asentamientos durante los primeros siglos de la Era en
el espacio litoral guipuzcoano”, in Kobie, Gehigarriak, 6, 1, 371-380 or.
- (2005), “La franja litoral guipuzcoana en época antigua: un territorio, un programa, unas
evidencias”, in Unidad y diversidad en el arco Atlántico en época romana, Oxford, Ayuntamiento
de Gijón-Archaeopress, 323-327 or.
- (2008), “Erromatar presentzia Donostian”, in UNSAIN AZPIROZ, José María (ed.), Donostia,
itsas hiria, Donostia, Untzi Museoa, 153-162 or.
- (2014), “Arbiún, taller metalúrgico en el enclave romano de la «Gran Bahia de Getaria»”, in
Kobie, Gehigarriak, 13, 93-110 or.
ESTEBAN DELGADO, Milagros, HERNÁNDEZ VERA, José Antonio, MARTÍNEZ SALCEDO, Ana eta NÚÑEZ MARCÉN, Julio (2008), “Del Ebro al Cantábrico. Producciones cerámicas de época romana en los actuales territorios de Navarra, La Rioja y el País Vasco”, in
SFECAG, Actes du Congrès de L’Escale-Empúries, 195-217 or.
ESTEBAN DELGADO, Milagros eta IZQUIERDO MARCULETA, Maria Teresa (2005-2006),
“Acerca de la costa cantábrica, el bajo Urumea en época antigua y el Morogi pliniano”, in
Munibe, 57, 2, 389-404 or.
ESTEBAN DELGADO, Milagros, IZQUIERDO MARCULETA, Maria Teresa eta PÉREZ CENTENO, Jesús Manuel (2013), “La difusión de la terra sigillata hispánica tardía (TSHT) y otras
cerámicas en el Cantábrico oriental”, in ([2FLQD+LVSDQDFXDGHUQRVGHOD6(&$+, 1, 139-160 or.
ESTEBAN DELGADO, Milagros, IZQUIERDO MARCULETA, Maria Teresa, PÉREZ CENTENO, Jesús Manuel, ALBERDI LONBIDE, Xabier eta ARAGÓN RUANO, Álvaro (2006), “Un
conjunto cerámico del Bajo Imperio en Getaria (País Vasco, España)”, in SFECAG, Actes du
Congrès de Pézenas, 411-418 or.
FERNÁNDEZ, OCHOA, Carmen eta MORILLO CERDÁN, Ángel, (1994), De “Brigantium” a
“Oiasso”. Una aproximación al estudio de los enclaves marítimos cantábricos en época romana, Madril, Foro.
FERNÁNDEZ PALACIOS, Fernando (2001), “De situ morogiae. Una investigación parcialmente fallida y nuevas propeustas”, in Hispania Antiqua, 25, 35-46 or.
- (2004), “Zarauz o Guetaria como posibles lugares del oppidum Morogi”, in Kobie, Gehigarriak,
6, 1, 445-454 or.
FITA COLOMÉ, Fidel (1893), “Inscripciones inéditas de Añavieja y Oyarzun”, in BRAH, XXII,
1, 484-491 or.
GARCÍA CAMINO, Iñaki (2009), “Zarautz antes que Zarautz”. La primitiva aldea en el contexto de la historia altomedieval de los territorios del litoral vasco”, in IBÁÑEZ ETXEBERRIA,
Alex eta SARASOLA IRIGOIEN, Nerea (koord.), Santa María la Real de Zarautz (País Vasco)
continuidad y discontinuidad en la ocupación de la costa vasca entre los siglos V a.C. al XIV d.C.,
183
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
Munibe Gehigarria, 27, 376-399 or.
GARCÍA MORENO, Luis (1988), “Plutarco “Vita Marii” 43. ¿Várdulos en la guardia de Cayo
0DULR"µLQEuskal Herriaren historiari buruzko biltzarra = Congreso de Historia de Euskal Herria =
Congres d’Histoire d’Euskal Herria = Conference on History of the Basque Country, 1, 173-182 or.
GARCIA Y BELLIDO, Antonio (1954), “Los varduli en el ejército romano”, in BAP, II, 131-139 or.
GASCUE MURGA, Francisco (1908), “Los trabajos mineros romanos de Arditurri”, in Eusko
Ikaskuntzaren Nazioarteko Aldizkaria, 2, 3, 465-473 or.
GEREÑU URCELAY, María Antonia, URTEAGA ARTIGAS, Mercedes eta LÓPEZ COLOM,
María del Mar (1997), “Novedades de arqueología romana en Irún-Oiasso, 1992-1996”, in Isturitz. Cuadernos de Prehistoria y Arqueología, 8 (Primer coloquio internacional sobre la Romanización
en Euskal Herria, I alea ), 467-489 or.
GORBEA PÉREZ, Markel (2008), “Vías de comunicación en territorio autrigón, caristio y várdulo”, in Revista electrónica de arqueología de la Región de Murcia, 3.
GORROCHATEGUI CHURRUCA, Joaquín (1995), “Los Pirineos entre Galia e Hispania: las
lenguas”, in Veleia 12, 181-234 or.
HIRIART, Eneko, (2009), “La circulation monétaire chez les peuples de la Garonne et de la
*LURQGHMXVTX·jO·pSRTXHDXJXVWpHQQHµLQAquitania, 25, 383-388 or.
IBÁÑEZ ARTICA, Miguel (2009), “Circulación monetaria a través de los materiales de Santa
María la Real de Zarautz (País Vasco)”, in IBÁÑEZ ETXEBERRIA, Alex eta SARASOLA IRIGOIEN, Nerea (koord.), Santa María la Real de Zarautz (País Vasco) continuidad y discontinuidad en
la ocupación de la costa vasca entre los siglos V a.C. al XIV d.C., Munibe Gehigarria, 27, 230-257 or.
IBÁÑEZ ETXEBERRIA, Alex (2003), Entre Menosca e Ipuscua: arqueología y territorio en el yacimiento de Santa María la Real de Zarautz (Gipuzkoa), Zarautz, Zarauzko Udala.
IBÁÑEZ ETXEBERRIA, Alex eta SARASOLA IRIGOIEN, Nerea (koord.) (2009), Santa María la
Real de Zarautz (País Vasco) continuidad y discontinuidad en la ocupación de la costa vasca entre los
siglos V a.C. al XIV d.C., Munibe Gehigarria, 27.
IBÁÑEZ ETXEBERRIA, Alex eta SARASOLA IRIGOIEN, Nerea (2009), “El yacimiento arqueológico de Santa María la Real de Zarautz (País Vasco)”, in IBÁÑEZ ETXEBERRIA, Alex
eta SARASOLA IRIGOIEN, Nerea (koord.), Santa María la Real de Zarautz (País Vasco) continuidad y discontinuidad en la ocupación de la costa vasca entre los siglos V a.C. al XIV d.C., Munibe
Gehigarria, 27, 12-84 or.
IGLESIAS, Héctor (2008), “Les Vardules : exposé historique et linguistique concernant les
´*XLSX]FRDQVµGHO·$QWLTXLWpHWTXHOTXHVDXWUHVSHXSOHVGHO·+LVSDQLDHWGHO·$TXLWDQLDGH
O·pSRTXHURPDLQHµLQRevista portuguesa de arqueologia, 11, 2, 159-170 or.
- (2011), “Le littoral “guipuzcoanµG·DSUqVOD&KRURJUDSKLDGH3RPSRQLXV0pODµLQVasconia,
37, 31-54 or.
IGLESIAS GIL, José Manuel (2005), “Establecimientos portuarios en el sector central del
Mar Cantábrico” in Actas del Congreso Internacional el Occidente Atlántico en época romana, Pisa
(2003), Roma, Escuela Española de Historia y Arqueología, 107-122 or.
IRIARTE CHIAPUSSO, Maria José (1997), “El paisaje vegetal de la Prehistoria tardía y primera Historia en el País Vasco peninsular”, in Isturitz-Cuadernos de Prehistoria-Arqueología, 9
(Primer coloquio internacional sobre la romanización en Euskal Herria, II alea), 669-677 or.
,=$*8,55((3$/=$5LFDUGR ´&RPRVHGHIRUPDXQDÀJXUD-XDQ*XLOOHUPR7KDODFker y las minas romanas de Oyarzun”, in Munibe, 23, 497-505 or.
IZQUIERDO MARCULETA, María Teresa (1997), “La cultura material como indicador de relaciones económicas. Aportaciones desde el mobiliario cerámico de época romana recuperado
en Gipuzkoa”, in Isturitz. Cuadernos de Prehistoria y Arqueología, 8, 1, 385-414 or.
- (1999), “El Bajo Urumea en época prehistórica y antigua”, in GÓMEZ PIÑEIRO, Francisco
Javier y SÁEZ GARCÍA, José Antonio, Geografía e historia de Donostia – San Sebastián, Donostia,
INGEBA, 49-56 or.
184
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
-(2004a),“El poblamiento de la Edad del Hierro en el entorno de Santiagomendi (Gipuzkoa)”,
in Kobie, Gehigarriak, 6, 1, 297-304 or.
- (2004)b, “El comercio de cerámicas en la región cantábrico-aquitana: el testimonio guipuzcoano”, in Kobie, Gehigarriak, 6, 1, 381-390 or.
IZQUIERDO MARCULETA, María Teresa y ESTEBAN DELGADO, Milagros (1995), “La ceráPLFDGHSDUHGHVÀQDVHQJLEDGDVtQWRPDGHODVUHODFLRQHVGHO%DMR%LGDVRDFRQHO9DOOH0HGLR
del Ebro”, in Actas del XXI Congreso Nacional de Arqueología, 1 alea, 109-116 or.
- (2005-2006), “Acerca de la costa cantábrica, el bajo Urumea en época antigua y el Morogi
pliniano”, in Munibe, 57, 2 (Homenaje a Jesús Altuna), 389-404 or.
JIMENO ARANGUREN, Roldán (2006), “Aproximación al cristianismo primitivo en Navarra”,
in ANDREU PINTADO, Javier (koord.), Navarra en la Antigüedad: propuesta de actualización, Nafarroako Gobernua, Principe de Viana, 287-322 or.
- (2008), “Cristianización y tradiciones cultuales en Vasconia”, in Bucema, Bulletin du centre
d’études médiévales, Hors-série 2, 1-21 or.
LANZ BETELU, Jokin (2016), “Antzinateko baskoiak: izen eta izanaren arteko eztabaidak
(XVI-XXI. mendeak), in Sancho el Sabio, 39, 33-65 or.
LARRAÑAGA ELORZA, Koldo (1998-1999), “Vascocantabrismo y arqueología”, in Memorias
de Historia Antigua, 19-20, 111-198 or.
- (2007), El hecho colonial romano en el área circumpirenaica occidental, Gasteiz, UPV/EHU.
LE ROUX, Patrick (2015), Erromatar Goi Inperioa Mendebaldean. Augustorengandik severotarrengana K.a. 31 – K.o. 235, Bilbo, UPV/EHU.
MAGALLÓN BOTALLA, Maria Angeles (1997), “La red viaria romana en el País Vasco”, in
Isturitz-Cuadernos de Prehistoria-Arqueología 8 (Primer coloquio internacional sobre la romanización
en Euskal Herria, I alea), 207-231 or.
MARTINEZ CRUZ, Begoña, HARMANT, Chistine, PLATT, Daniel E., Wolfgang, MANRY
Jerrmy, RAMOS-LUIS Eva, SORIA-JERNANZ David F., BAUDUER Frédéric, SALABERRIA
Jasone, OYHARÇABAL Bernard, QUINTANA-MURCI Lluis, COMAS, David eta the Genographic Consortium (2012), “Evidence of pre-Roman tribal genetic structure in Basques from
uniparentally inherited markers”, in Molecular Biology and Evolution, 29, 9, 2211-2222 or.
MICHELENA ELISSALT, Luis (1956), “Guipúzcoa en la época romana”, in Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen Buletina, I, 69-94 or.
MUJIKA ALUSTIZA, José Antonio, AGIRRE GARCÍA, Jaione, EDESO FITO, José Miguel, LOPETEGI GALARRAGA, Ane, PÉREZ DÍAZ, Sebastián, RUIZ ALONSO, Mónica, TARRIÑO
VINAGRE, Antonio eta YUSTA ARNAL, Iñaki, (2013), “La continuidad de la actividad pastoril durante la época romana en la zona de Argarbi (Sierra de Aralar – Gipuzkoa)”, in Kobie,
32, 217-258 or.
MÚGICA ZUFIRIA, Serapio, (1930), “El idioma en Álava. Várdulos y caristios”, in Euskal-Esnalea, XX, 131-135 or.
MORENO RESANO, Esteban (2015), “Vascones, francos y visigodos entre los siglos VI y VII:
dinámicas de delimitación y división del solar vascón”, in Príncipe de Viana, VIII Congreso
General de Historia de Navarra: Ponencias, Comunicaciones. Prehistoria, Arqueología e Historia Antigua. Historia Medieval, I alea, 347-358 or.
NOAIN MAURA, María José (2005), Hondarribiko hiriaren sorrera: erromatarren garaitik 1400.era,
Hondarribia, Hondarribiko Udala.
NICOLET, Claude (1988), L’Inventaire du monde. Géographie et politique aux origines de l’Empire
romain, Paris, Fayard.
NÚÑEZ MARCÉN, Julio, CEPEDA OCAMPO, Juan José, ESTEBAN DELGADO, Milagros
FILLOY NIEVA, Idoia, GARCÍA GARCÍA, María Luisa, HERNÁNDEZ VERA, José Antonio, GIL ZUBILLAGA, Eliseo, MARTÍNEZ SALCEDO, Ana, RUIZ GUTIÉRREZ, Alicia eta
5e&+,1 )UDQoRLV ´/D URPDQL]DFLyQ HQ HO &DQWiEULFR RULHQWDOµ LQ //$126 25-
185
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
TIZ DE LANDALUCE, Armando (koord.), Medio siglo de arqueología en el Cantábrico Oriental y
su Entorno: actas del Congreso Internacional, Gasteiz, Arabako Foru Aldundia, Arkeologiarako
Arabar Institutua, 345-448 or.
ORTIZ DE URBINA ALAVA, Estibaliz (2005), “Autrigones, caristios, várdulos, berones. ConWULEXFLRQHVKLVWRULRJUiÀFDV UHODWLYDVDVXHYROXFLyQHQpSRFDSUHUURPDQD\URPDna”, in Vasconia, 34, 47-88 or.
- (2006a), “Organización político-administrativa romana en los ámbitos provincial, intraprovincial y local”, in BARRUSO BARES Pedro eta LEMA PUEYO, José Ángel (koord.), Historia
del País Vasco. Prehistoria y Antigüedad, Donostia, Hiria, 223-278 or.
-(2006b), “Actividad económica”, in BARRUSO BARES, Pedro y LEMA PUEYO, José Antonio
(koord.), Historia del País Vasco. Prehistoria y Antigüedad, Donostia, Hiria, 299-325 or.
OZCÁRIZ GIL, Pablo (2006), “Nuevas hipótesis sobre la «expansión» hacia el mar de los
vascones”, in Navarra: memoria e imagen: actas del VI Congreso de Historia de Navarra, Pamplona,
septiembre 2006, 1. alea, Iruñea, Ediciones Eunate, 77-80 or.
-(2012), “Divisiones administrativas conventuales y realidades etno-territoriales”, in SANTOS
YANGUAS, Juan, CRUZ ANDREOTTI, Gonzalo, FERNÁNDEZ CORRAL, Marta eta SÁNCHEZ VOIGT, Luis, Romanización, fronteras y etnias en la Roma antigua: el caso hispano. Revisiones de Historia Antigua VII, Acta 12, Gasteiz, UPV/EHU, 557-580 or.
PEÑA CHOCARRO, Leonor (1996), “Los recursos vegetales en el mundo romano: estudio de
los macrorrestos botánicos del yacimiento Calle Santiago de Irún (Guipúzcoa)”, in Archivo
Español de Arqueología, 69, 173-174, 119-134 or.
PEÑA CHOCARRO, Leonor eta ZAPATA PEÑA, Lydia (1997), “Higos, ciruelas y nueces:
aportación de la arqueobotánica al estudio del mundo romano”, in Isturitz-Cuadernos de Prehistoria-Arqueología 9 (Primer coloquio internacional sobre la romanización en Euskal Herria, II alea),
679-690 or.
PEÑA SANTIAGO, Luis Pedro eta LEIZAOLA CALVO, Fermín (1971), “Ara romana en la sierra de Aitzgorri (Guipúzcoa)”, in Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen Buletina, 1-2, 119-123 or.
PÉREZ CENTENO, Jesús Manuel (2001), “Valles del río Oria y el Urumea (Andoain, Hernani)”, in Arkeoikuska, 00, 115-118 or.
- (2001), Memoria arqueológica. IIIª campaña de prospección arqueológica con catas entre los ríos Oria
y Urumea. San Esteban de Goiburu, Andoain (año 2001), Archivo de Arqueología de la Diputación Foral de Gipuzkoa, 2001.
-(2005), “San Andrés de Astigarribia (Mutriku): V Campaña de excavaciones”, in Arkeoikuska,
04, 125-126 or.
- (2008), “San Esteban de Goiburu. Primer yacimiento localizado en el valle del Oria con niveles de la Edad del Hierro y época romana”, in Leyçaur, 10, 17-62 or.
PÉREZ DE LABORDA PÉREZ DE RADA, Alberto (1997), “Aquitania y el valle del Ebro en la
obra de Julio César”, in Isturitz-Cuadernos de Prehistoria-Arqueología 9 (Primer coloquio internacional sobre la romanización en Euskal Herria, II alea), 845-855 or.
RÉCHIN, )UDQoRLV, “Établissements pastoraux du piémont occidental des Pyrénées”, in FABREM Georges, MALLART, Rosa Plana eta 5e&+,1 )UDQoRLV Organisation des espaces antiques : entre nature et histoire, Biarritz, Éditions Atlantica, 2000, 14-50 or.
RICO, Christian (1997), Pyrénées Romaines. Essai sur un pays de frontière (IIIe siècle av. J.-C. – IVe
siècle ap. J.C.), Madril, Casa Velázquez.
RODÀ DE LLANZA, Isabel eta URTEAGA ARTIGAS, Maria Mercedes (2010), “Marcus Aemilius Lepidus en un ladrillo de Oiasso (Irún)”, in Pallas, 82. Ab Aquitania in Hispaniam, 277-289 or.
RODRIGUEZ SALIS, Jaime eta TOBIE, Jean Luc (1971), “Terra sigillata de Irún”, in Munibe 23,
2-3, 187-221 or.
RODRÍGUEZ SALÍS, Jaime eta MARTÍN BUENO, Manuel (1981), “El Jaizkibel y el promontorio Oiasso, a propósito de un nuevo hallazgo numismático romano”, in Munibe 33, 3-4,
186
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
195-197 or.
RUIZ ALONSO, Mónica eta ZAPATA PEÑA, Lydia (2009), “Macrorrestos vegetales de Santa
María la Real de Zarautz (País Vasco) cultivos y bosques en época romana y altomedieval”, in
IBÁÑEZ ETXEBERRIA, Alex eta SARASOLA IRIGOIEN, Nerea (koord.), Santa María la Real
de Zarautz (País Vasco) continuidad y discontinuidad en la ocupación de la costa vasca entre los siglos
V a.C. al XIV d.C., Munibe Gehigarria, 27, 132-151 or.
RUIZ GUTIÉRREZ, Alicia (2001), “El litoral cantábrico y su desarrollo histórico de César a los
Flavios”, in HERNÁNDEZ GUERRA, Liborio, SAGREDO SAN EUSTAQUIO, Luis eta SOLANA SÁINZ, José María (ed.), La Península Ibérica hace 2000 años, Valladolid, Valladolideko
unibertsitatea, 237-242 or.
SÁENZ PRECIADO, J.C (1992), “Marcas de alfarero aparecidas en las excavaciones de Santa
María del Juncal (Irún, Guipúzcoa)”, in Caesaraugusta, 69, 75-96 or.
SAGREDO SAN EUSTAQUIO (1977), “Los várdulos y Vardulia. Su nombre y evolución”, in
Durius, 5, 157-166 or.
- (1979), Los várdulos en las fuentes escritas, Valladolid.
SAN JOSÉ SANTAMARTA, Sonia (2011), “Aprovechamiento de mineral de hierro en el monte
Basagain (Anoeta, Gipuzkoa, Euskal Herria) desde la Protohistoria hasta nuestros días. Estudio preliminar”, in BRAZ MARTINS, Carla María, BETTENCOURT, Ana, MARTINS, José
Ignacio eta CARVALHO, Jorge (koord.), Povoamento e Exploraçao de Recursos Mineiros na Europa
Atlântica Ocidental, Braga, CITCEM, 71-82 or.
- (2016) “Los inicios de la metalurgia del hierro en Euskal Herria”, in Historia del hierro en Bizkaia y su entorno, Bilbo, UPV/EHU, 53-75 or.
SAN VICENTE GONZÁLEZ DE ASPURU, José Ignacio (2009), “Auxiliae autrigones, várdulos
y caristios en el ejército romano”, in LLANOS ORTIZ DE LANDALUCE, Armando (koord.),
Medio siglo de arqueología en el Cantábrico Oriental y su Entorno. Actas del Congreso Internacional,
Gasteiz, Arabako Foru Aldundia, 993-1010 or.
SANTOS YANGUAS, Juan, EMBORUJO SALGADO, Amalia eta ORTIZ DE URBINA ÁLA9$(VWtEDOL] ´5HFRQVWUXFFLyQSDOHRJHRJUiÀFDGHDXWULJRQHVFDULVWLRV\YiUGXORVµLQ
Complutum, 2-3, 449-468 or.
SANTOS YANGUAS, Juan (1988a), “El poblamiento romano en el área de autrigones, caristos, várdulos y vascones. Estado actual de la investigación y perspectivas”, in Euskal herriaren
historiari buruzko biltzarra = Congreso de Historia de Euskal Herria = Congres d’Histoire d’Euskal
Herria = Conference on History of the Basque Country, Bilbo, Txertoa, 215-234 or.
E ´,GHQWLÀFDFLyQGHODVFLXGDGHVDQWLJXDVGHÉODYD*XLS~]FRD\9L]FD\D(VWDGRGH
la cuestión”, in Studia Historica. Historia Antigua, 6 (Ejemplar dedicado a: Homenaje a Marcelo
Vigil. II alea), 121-130 or.
-(1998c), “Pueblos indígenas (autrigones, caristios y várdulos) y civitas romana”, in RODRIGUEZ NEILA, Juan Francisco eta NAVARRO SANTANA, Francisco Javier, Los pueblos prerromanos del norte de Hispania. Una transición cultural como debate histórico, Iruñea, Nafarroako
Unibertsitatea, 181-216 or.
- (2001), “Vías y comercios en las sociedades del norte peninsular en la antigüedad del territorio de autrigones, caristios y várdulos”, in Comercio y comerciantes en la historia antigua de Málaga : (siglo VIII a.C.-año 711 a.C.) : II Congreso de Historia Antigua de Málaga, Málaga, Diputación
de Málaga, 701-732 or.
- (2005), “Un ejemplo de colonización en el Atlántico: los pueblos indígenas del Golfo de
Bizkaia”, in URTEGA ARTIGAS, Mercedes eta NOAIN MAURA, Mercedes, Mar Exterior. El
occidente atlántico en época romana. Actas del congreso internacional. Pisa Santa Corce in Fossabanda
6-9 Noviembre 2003, Erroma, Escuela Española de Historia y Arqueología en Roma – CSIC,
41-52 or.
SANZ HUESMA, Francisco Javier (2007), “Las invasiones del siglo V. La superposición de
187
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
poderes” in DÍAZ MARTINEZ, Pablo de la Cruz, MARTÍNEZ MAZA, Celia eta SANZ HUESMA, Francisco Javier, Hispania tardoantigua y visigoda, Madril, Akal, 272-334 or.
SARASOLA ETXEGOIEN, Nerea (2008), “Evolución del poblamiento costero en el sector
cantábrico oriental: el yacimiento arqueológico de Santa María la Real (Zarautz,Gipuzkoa)”,
in Actas de las I Jornadas de Jóvenes en Investigación Arqueológica: Dialogando con la cultura material:
Madrid, 3-5 de septiembre de 2008, (JIA 2008), Madril, Compañía Española de Reprografía y
Servicios, 2. alea, 501-504 or.
SARASOLA ETXEGOIEN, Nerea eta IBÁÑEZ ETXEBERRIA, Alex (2009), “De la aldea a la
villa: el yacimiento arqueológico de Santa María la Real (Zarautz, Gipuzkoa), in QUIRÓS
CASTILLO, José Antonio (2009), The archaelogy of early medieval villages in Europe, Bilbo, UPV/
EHU, 453-456 or.
-(2017),”De la excavación arqueológica al espacio expositivo: del yacimiento de Santa Maria
la Real al Museo de Arte e Historia de Zarautz (Gipuzkoa)”, in Boletin del Museo Arqueológico
Nacional, 35, 150 años de museos arqueológicos en España, 2020-2028 or.
SAYAS ABENGOECHEA, Juan José (1989), “Ad census accipiendos de ciudades vasconas y
várdulas y la legatio censualis de un pamplonés”, in Espacio, Tiempo y Forma. Serie II. Historia
Antigua, 2, 137-152 or.
- (1991-1992), “La «Civitas» de «Oiassó» y el límite norteño entre Vascones y Várdulos”, in
Veleia, 8-9, 193-218 or.
SCHULTEN, Adolf, (1931), “Varduli”, en PAULY, August eta WISSOWA, Georg (ed.) Real-Encyclopädie der Classischen Altertumswissenschaft, Stuttgart, Druckenmueller, 930 or.
SOLANA SÁINZ, José María (2003), “Los várdulos”, in Hispania Antiqua, 27, 43-79 or.
STUDER, Giorgio (2003), “Métodos de extracción de los materiales hallados en el puerto de
Irún (Oiasso)”, in Monte Bucero, 9, 459-467 or.
TORREGARAY PAGOLA, Elena (2000), “A. Schulten y la búsqueda de un templo de Venus en
el cabo de Higuer”, in Bidasoako ikaskuntzen aldizkaria, 20, 89-116 or.
- (2006), “La Antigüedad Tardía en el País Vasco (siglos III-IV d. C.) ”, in BARRUSO BARES
Pedro eta LEMA PUEYO, José Ángel (koord.), Historia del País Vasco. Prehistoria y Antigüedad,
Donostia, Hiria, 347-377 or.
- (2007-2008), “Vascones en la Antigüedad entre la historia y el mito”, in Boletín Arkeolan, 15,
59-72 or.
UNZUETA PORTILLA, Mikel (1994), “Indigenismo prerromano en la vertiente cantábrica del
País Vasco: fuentes documentales y contexto arqueológico”, in Illunzar, 2, 101-112 or.
- (1996), “El periodo romano en la vertiente cantábrica de La Comunidad Autónoma Vasca:
las evidencias arqueológicas del proceso romanizador”, in FERNÁNDEZ OCHOA, Carmen
(koord.), /RVÀQLVWHUUHVDWOiQWLFRVHQODDQWLJHGDGpSRFDSUHUURPDQD\URPDQD &RORTXLRLQWHUQDFLRnal): homenaje a Manuel Fernández Miranda, Madril, Sociedad Editorial Electa España, 165-170 or.
URTEAGA ARTIGAS, Mercedes (1988), “Los bronces romanos de Higer. Hondarribia, Gipuzkoa”, in Munibe, 40, 111-122 or.
- (1997a), “Una moneta de Augusto en Beraketa, Irún”, in Boletín Arkeolan, 3, 6 or.
- (1997b), “Minería romana en Gipuzkoa”, in Isturitz. Cuadernos de Prehistoria y Arqueología, 8
(Primer coloquio internacional sobre la Romanización en Euskal Herria, Tomo I ), 491-515 or.
- (1998a), “Un herrero del siglo I en la polis vascona de Oiasso”, in Boletín Arkeolan, 4, 6-7 or.
- (1998b), “Nuevos descubrimientos de siderurgia romana”, in Boletín Arkeolan, 4, 19-20 or.
- (1998c), “Los contactos comerciales de la ciudad de Oiasso: la cerámica del puerto romano
de la calle Santiago”, in Boletín Arkeolan, 4, 15-19 or.
- (1999a), “Noticias breves: Artesanos del vidrio en la ciudad romana de Oiasso; Pipas de
arcilla halladas en Gipuzkoa; Dorletako Ekomuseoa ireki da Leintz-Gatzagan”, in Boletín Arkeolan, 7, 6-9 or.
- (1999b), “Se repiten los hallazgos de material romano en el casco de Getaria”, in Boletín Ar-
188
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
keolan, 6, 9-10 or.
- (2000a), “Geografía romana de Gipuzkoa”, in Boletín Arkeolan, 8 (Ejemplar dedicado a: Arqueología romana en Gipuzkoa), 6-11 or.
- (2000b), “El estuario del Bidasoa en el año 100: La pesca; el atuendo; joyería; los bronces de
Higer; la construcción; cuestiones domésticas; ocupaciones artesanales; el ocio; las innovaciones”, in Boletín Arkeolan, 8 (Ejemplar dedicado a: Arqueología romana en Gipuzkoa), 12-39 or.
- (2001a), “Se repiten los hallazgos romanos en la calle Santiago (Irún). Dos nuevos registros
de depósitos inundados”, in Boletín Arkeolan, 10, 16-17 or.
- (2001b), “El puente romano del Bidasoa”, in Boletín Arkeolan, 10, 18-21 or.
- (2002), Erromatar garaia, Donostia, Gipuzkoako Foru Aldundia.
- (2003a), “Testimonios romanos en Donostia-San Sebastián”, in Boletín Arkeolan, 11, 22-23 or.
- (2003b), “El puerto romano de “Oiasso” (Irún) y la desembocadura del río Bidasoa”, in FERNÁNDEZ OCHOA, Carmen (koord.), Gijón Puerto Romano. Navegación y comercio en el Cantábrico
durante la Antigüedad, Gijón, Lunwerg, 192-211 or.
- (2004), “Juan Guillermo Thalacker y las minas de Arditurri”, in Boletín Arkeolan, 12, 45-102 or.
- (2005), “El puerto romano de Irún (Gipuzkoa)”, in URTEAGA ARTIGAS, Mercedes eta
NOAIN MAURA, María José (ed.), Mar Exterior. El occidente atlántico en época romana. Actas
del congreso internacional. Pisa Santa Corce in Fossabanda 6-9 Noviembre 2003, Erroma, Escuela
Española de Historia y Arqueología en Roma – CSIC, 85-106 or.
- (2007-2008a), “El Vasconum saltus y Oiasso”, in Boletín Arkeolan, 15, 171-184 or.
- (2008b), “Metalla Oiassonis. Puerto y distrito minero de Oiasso (Irún)”, in IV Congreso de las
Obras Públicas en la ciudad romana, Lugo, Fundación FITOP, 1-41 or.
- (2011), “Colina de Urkabe, Peludo Torrea y Trapaga”, in Arkeoikuska, 10, 383-385 or.
- (2012a), “La minería romana en Guipúzcoa y el distrito de Oiasso (Irún)”, in OREJAS SACO
DEL VALLE, Almudena eta RICO, Christian (ed.), Minería y metalurgia antiguas. Visiones y
revisiones. Homenaje a Claude Domergue, Collection de la Casa de Velázquez, 128, Madril, 201218 or.
- (2012b), “El acueducto subterráneo, cuniculus, de Arditurri y otros modelos de drenaje y
evacuación de aguas en el distrito minero romano de Oiasso (Gipuzkoa)”, in BOST, Jean-Pierre, L’eau: usages, risques et représentations, Bordele, Editions de la Fédération Aquitania, 153168 or.
- (2014), “Minería romana en el Cantábrico oriental”, in Cuadernos de Prehistoria y Arqueología
de la Universidad de Granada, 24, 267-300 or.
-(2015), “Prospecciones de la minería antigua (Meazuri, Arritzaga, Arno, Barrenola) (Irun,
Unión Enirio-Aralar, Mutriku, Berastegi)”, in Arkeoikuska, 14, 402-405 or.
- (2016a), “El hierro en época romana. Tradición e innovación en los territorios vascos”, in
ORUE ETXEBARRIA URKITZA, Xabier, APELLÁNIZ INGUNZA, María Estibaliz eta GIL
CRESPO, Pedro Pablo (koord.), Historia del hierro en Bizkaia y su entorno, Bilbo, UPV/EHU –
Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen Buletina, 77-118 or.
- (2016b), “Jaime Rodríguez Salís: arqueólogo, promotor y activista cultural”, in Boletín Arkeolan, 18, 5-16 or.
- (2016c), “Irún entre la prehistoria y la historia: de la Oiasso indígena a la Oiasso romana”, in
Bidasoako ikaskuntzen aldizkaria, 29, 43-57 or.
- (2017), “El Museo Oiasso de Irun: las oportunidades de la frontera en la divulgación del pasado romano”, in Boletin del Museo Arqueológico Nacional, 35, 150 años de museos arqueológicos
en España, 2011-2019 or.
URTEAGA ARTIGAS, Maria Mercedes eta ARCE MARTÍNEZ, Javier (2012), Arqueología romana en Guipúzcoa. Erromatar garaia Gipuzkoan, Donostia, Gipuzkoako Foru Aldundia.
URTEAGA ARTIGAS, Mercedes, GEREÑU URCELAY, María Antonia eta LÓPEZ COLOM,
María Antonia (1997), “El territorio guipuzcoano: análisis de los elementos romanos”, in Istu-
189
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
ritz. Cuadernos de Prehistoria y Arqueología, 8 (Ejemplar dedicado a: Primer coloquio internacional
sobre la Romanización en Euskal Herria. I. alea ), 151-173 or.
URTEAGA ARTIGAS, Mercedes eta NOAIN MAURA, María José (2005), Mar Exterior. El occidente atlántico en época romana. Actas del congreso internacional. Pisa Santa Corce in Fossabanda 6-9
Noviembre 2003, Erroma, Escuela Española de Historia y Arqueología en Roma – CSIC.
URTEAGA ARTIGAS, Mercedes eta UGALDE ASPURU, Txomin (1986), “Indicios de minería
romana en Guipúzcoa. El coto minero de Arditurri (Oyarzun)”, in Munibe, 38, 107-116 or.
URTEAGA ARTIGAS, Mercedes, SCHIÖLER, Throrkild, NOAIN MAURA, María José eta
LÓPEZ DE MUNAIN, Daniel (2009-10), “La válvula de la bomba de Ctesibio de Oiasso (Irún)”,
in Boletín Arkeolan, 16, 39-48 or.
VALLEJO RUIZ, José María (2006), “Lenguas prerromanas del País Vasco”, in BARRUSO BARES Pedro eta LEMA PUEYO, José Ángel (koord.), Historia del País Vasco. Prehistoria y Antigüedad, Donostia, Hiria, 195-203 or.
ZAPATA PEÑA, Lydia, MORENO-LARRAZABAL, Aitor eta URTEAGA ARTIGAS, MerceGHV ´,GHQWLÀFDWLRQRIDUFKDHRORJLFDOZRRGUHPDLQVIURPWKHURPDQPLQHRI$UGLWXUUL
3 (Oiartzun, Basque Country)”, in Saguntum extra, 11, 159-160 or.
190
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
OHARRAK
1 Lanz, 2016: 36.
2 Amela, 2011: 119-128.
3 Estebanek, 2014 zonaldeari Getariako“Gran Bahía” epitetoa ematen dio.
4 Abascal, 2010, 127-131.
5 Mitxelena, 1956; Barandiaran, 1973.
6 Larrañaga, 1998-1999: 111-198.
7 Torregaray, 2000: 89-116.
8 Sarasola eta Ibáñez 2009: 453-454.
9 Iglesias, 2008: 159-170.
10 Le Roux, 2015.
11 Amela, 2011: 119-128.
12 Caes., BG 3.23. Pérez de Laborda, 1997: 848-850.
13 Amela, 2014.
14 Nicolet, 1988.
15 Strab. 3.3.7; 3.4.12.
16 Sagredo, 1977; Solana, 2003: 43-79; Iglesias, 2008: 159-170.
17 Cruz Andreotti, 2014: 143-152.
18 Mela, Choro. 3.1.14-15.
19 Plinio, NH 3.26; 4.110.
20 Strab. 3.4.10.
21 Ptol., 2.6.8-9.
22 Emborujo, Ortiz de Urbina eta Santos, 1992: 449-468.
23 Ozcáriz, 2013.
24 Fernández Palacios, 2004: 445-454.
25 Alkain, 2012. Alkain, Urteaga eta Ibáñez, 2012.
26 Plut. Mar. 43. Garcia Moreno 1988: 173-182 ez dago ados Marioren guardiakoak bardulotzat
hartzearekin.
27 Suet., Aug. 49.
191
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
28 Tac., Hist. 4.33.
29 San Vicente, 2009: 993-101.
30 Bowman, 1994.
31 CIL VI, 1643.
32 Oiasso baskoitzat edo barduliartzat hartzeaz , vid. Amela, 2013.
33 Alkain eta Urteaga, 2012: 7-15.
34 Esteban, 1990.
35 Praenomen, nomen eta cognomen.
36 Briand-Ponsard eta Hurlet, 2014: 113.
37 Armani eta Traina, 2015: 227-236.
38 Peña, 1996: 131-132.
39 Ruiz eta Zapata, 2009: 146-149.
40 Esteban, 2014: 106-107.
41 Esteban, 2014: 105-106.
42 Armani eta Traina, 2015: 227-236
43 Castaños 1997; Iriarte 1997; Peña eta Zapata 1997.
44 Armani eta Traina, 2015: 227-236.
45 Urteaga, 2016: 5-16.
46 Urteaga, 2008: 1-41.
47 Esteban, 2004: 371-.380
48 Alberdi et alii, 2012: 303-305.
49 Esteban et alii, 2008, 195-217.
50 Pérez Centeno, 2008: 18-72.
51 Iglesias, 2005: 107-122.
52 Núñez et alii, 2009: 345-448.
53 Ibañez, 2009b: 20-23.
54 Sarasola, 2008: 502-503.
55 San Vicente, 2009: 903-1010.
56 Urteaga, 2002: 77-78.
192
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
57 Echavarria eta Urteaga, 1988: 165-169; Abascal, 2010: 127-131.
58 Vallejo, 2006: 195-203.
59 Ciprés, 2006: 279-288.
60 Urteaga, 2001: 38-48.
61 Scheid, 1991.
62 Echevarria eta Urteaga, 1988: 165-169.
63 Barandiarán, 1977: 269-274.
64 Urteaga, 2002: 82.
65 Michelena, 1956.
66 Esteban, 2003a: 31.
67 Escribano, 2016: 177-190.
68 Torregaray, 2006: 347-377.
69 Ibid.
70 Cepeda, 2009: 261-264,
71 García Camino, 2009: 381-383.
72 308.17; 318.2.
73 Esteban, 2008: 214.
74 Ceberio, 2010: 243-259.
75 Jimeno, 2008.
76 Moreno, 2015: 347-358.
77 Hist. Aug., Sev. Alej. 27.6.
78 Jimeno, 2006: 287-322.
79 Esteban, 2003b: 31.
80 Larrañaga, 2007: 558-593.
81 Caro Baroja, 1971: 7-26.
82 Sanz, 2007: 272-334.
+LGDFLR&KURQ0LQ´«Vardulliarum loca maritima«µ
84 Benito, 1988: 119-130.
193
“IPUZKOATIK” GIPUZKOAKO HIRIBILDUEN
ANAITASUNERA (VI.-XV. mendeak)
José Ángel Lema Pueyo
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
“IPUZKOATIK” GIPUZKOAKO HIRIBILDUEN
ANAITASUNERA (VI.-XV. mendeak)
José Ángel Lema Pueyo
1. HISTORIOGRAFIA ETA INFORMAZIO ITURRIAK
Gipuzkoa Erdiko Aroko sorkuntza da. Mendebaldeko historiako aldi luze
KRUUHWDQ]HKDUL]HQKRUUHNLQLGHQWLÀNDWXULNROXUUDOGHEDWHQNRQW]LHQW]LDVRUWX
zen, zeinak pertsonalitate politiko propioa garatu zuen. Prozesu horren azterketa
HJLQGXMDNLQWVX]HUUHQGDDPDLH]LQEDWHN(]GDKDX(UGL$URNRKLVWRULRJUDÀD
gipuzkoarra zehatz-mehatz lantzeko lan egokiena; geure helburua zera baino ez
da: azken hogeita hamar urtean ikertzaileen arreta erakarri duten gai nagusiak
aipatzea, eta seinalatzea zein diren ezagutza handiagotzeko oraindik antzematen
ditugun mugak.
Goi Erdi Aroa eta, oro har, Gipuzkoako historia XII. mende ondo sartzeraino
aztertzea erronka zaila da, iturri idatzien gabezia nabarmena dela eta. Horri guztiari
erremedio jarri nahi izatera, begiz jo behar da arkeologia. Aldiz, Gipuzkoako
erdi aro berantiarrak gai izar dezente izan ditu. Hiribilduak nabarmendu
egin ziren, eta haien sortzeaz, morfologiaz, pribilegioez eta gobernu sistemez
ikerkuntza tradizio handia egon da –berrikusi behar den ikerketa-eremua izan
daitekeela ukatu gabe, halere–. Hiribildu horietan, elite batzuk gailendu ziren,
HUHPX DULVWRNUDWLNRWLN EXUJHVHUD GDJRHQ OHUUR ÀQDUHQ DUWHDQ ]HELOW]DQDN HWD
behin XIV. mende bukaeran antolatuta, probintzia-agintaritza berri bat eraiki
zuten. Beste botere bat dorretxeari eta leinuaren buruari loturikoa zen, zeinak
KDLQEDWELGHWDWLNÀGHOWDVXQHWD]HUELW]XORWXUDVHQGRDNH]DUW]HQ]LWXHQ+RULHQ
harremana hiribilduekin aldakorra izan zen, estrategia konplexuen mende egon
]HODULNHJRNLW]DSHQHWDLQÀOWUD]LRWLNKHJHPRQLDORUW]HNRWDONDUDLQR%DLKRUL[H
buruzagien, leinuen, eliteen eta hiribilduen aipamenek berehala dakarte berekin
beste izen bat: gatazka. Bando Gerrak gainjarritako borroka multzo nahaspilatua
izan ziren. Garai batean, José Ángel García de Cortázarrek ohartarazi zuen
197
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
prozesu historiko horren konplexutasunaz, kokatu zuena gizarte feudalak bere
azken mendeetan bizi izan zituen eraldaketen markoan. Haren proposamenek
lan-lerro bat marraztu zuten, jarraitzaile asko izan zituena, unibertsitateko
ikerkuntza taldeen ahaleginak inspiratuz. Nabarmendu diren gai horien
aipamena osatu gabe utziko genuke Gipuzkoako ekonomiaren zenbait alderdi
ahaztu egingo bagenitu, zeinek probintziaren irudia –gaur egun marka esango
genuke– proiektatu zuten lurraldetik kanpo: burdina, nabigazioa eta itsas
merkataritza. Noski, boterea eta ekonomia batuz: zergapetzea. Azken urteetan,
ahalegin metagarria egin da ulertzeko, batez ere XV. mendearen kasuan, nola
biltzen ziren zergak eta sarrerak nola banatzen ziren erakunde eta banakoen
artean1.
'HÀ]LWDNHWDJDLDUD]RWVXDNDW]HPDQGLUD(PDNXPHDUHQHWDIDPLOLDUHQKLVWRULDN
ekarpen berriak behar ditu. Termino orokorretan kasu batzuetan, ikerketak
erantzunak eman ahalko ditu, eztabaidak sortuko dituztenak, besteetan erronka
JDLQGLH]LQHQDXUUHDQJHOGLWXNRGDOXUUDOGHDUHQHEROX]LRGHPRJUDÀNRDNR
Izurri Beltza, nekazaritzaren garapena, herrixken ezaugarriak, baserriaren
sorrera, parrokiako sarearen hastapenak, ahaide nagusien buruzagitzaren
pizkundea, biztanleen aberastasuna neurtzeko irizpideak zergak ordaintzeko
orduan, kaparetasun unibertsal gipuzkoarraren garrantzia, beste kontu batzuen
artean.
Azken hogeita hamar urteetan, Gipuzkoako Erdi Aroari buruzko edizio
dokumentalak asko ugaritu dira. Gonzalo Martínez Díezek zuzentzen duen
taldea gailendu da –hiribilduei buruzko dokumentazio asko –1200etik 1397ra
doana– argitara emateagatik, testu argitalpen bikainetako bat sortuz garai
hartako Gipuzkoaz–. Guztiarekin ere, lanik garrantzitsuena Eusko Ikaskuntzako
Colección de Fuentes Documentales Medievales del País Vasco izan da, 1982an hasita.
151 aleetatik ia heren bat (47 zehazkiago) Gipuzkoako artxibategiei dagokie.
Interes handiko ekarpenek izan dute jatorri EHUko ikerketa-egitasmoetan,
Letren Fakultateko Erdi Aroaren, Aro Berriaren eta Amerikaren Historia Sailean,
baita ere, noski, Gipuzkoako Artxibategi Nagusian, zeinak lurraldean gordetako
kodize zaharrena argitaratu baitzuen: El Libro de los Bollones (Bolloien Liburua).
Baina desorekak badaude; batzuk kronologikoak dira, eta seinalatzen dute
Behe Erdi Aroko dokumentuen gailentasuna –batez ere 1370etik aurrera eta are
gehiago XV. mendeko azken hamarkadetan– eta testu idatzien gabezia larria –
LQIRUPD]LRDUHNLQ²EDLQROHKHQ%HVWHGHVRUHNDEDW]XNJHRJUDÀNRDNGLUD
herri batzuek dokumentazio aberatsa gorde baitute tokiko Erdi Aroko historiari
dagokionez, baina Donostiak esate baterako ez du oraindik garai horretako
testuen bildumarik egina, eta hiriari dagozkionak hainbat artxibategitan daude
sakabanaturik2.
198
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
Gipuzkoako Erdi Aroko mende urrutiagoetan barneratu nahi duenak, hortaz,
arkeologoen ekarriak ezagutu beharko ditu nahitaez. Lehenengo kanpainak joan
den mendeko bigarren hamarkadan egin ziren lurraldeko historialarien eskutik,
are historiaurrelarienetik, hala nola Barandiaran. 1985ean, Mercedes Urteagak,
Agustín Azkaratek eta Iñaki García Caminok kostaldeko herrien Erdi Aroko
iragana aztertzeko arkeologoen lana bultzatzearen beharraz ohartarazi zuten.
Edonola ere, 90. hamarkadara arte ez zitzaien proposamenei behar bezalako
erantzunik eman. Euskal Kultur Ondareari buruzko 7/1990 Legeak beharrezko
azken bultzada eman zuen, herrietako zenbait alde zaharretako esku-hartze
arkeologikoak babestu baitzituen; izan ere, eraikuntza-lanak egin, eta ez baitzen
batere ezohikoa herriko iragana aztertzeko intereseko aztarnategiak azaltzea
(gorde eta babestu beharrekoak). Erakundeen aldetik hainbat instituziok, UPV/
EHUtik hasita ikerkuntza-egitasmoen bidez, Aranzadi Zientzia Elkarteak eta
Arkeolan Fundazioak, besteak beste, dinamismo berri bat inauguratu zuten.
Ordutik hasitako lanak emaitza probetxugarriak eman ditu. Itsasbazterrean
lanen jarraitutasunarengatik zein interesagatik, zalantzarik gabe, nabarmendu
behar dira Zarautzen egindako indusketak Andre Maria Erregina parrokian,
Proyecto Menosca barruan, Getarian eta Mutrikun, edo Astigarribiako San Andres
elizan. Nekazaritza eta mendiko eremuetan aipatu beharrekoak dira Mendikuten
(Albiztur), Ausa Gaztelun (Zaldibia) edo Iromendiko Sanpedroburuko (Bidania)
herri hustua. Azken esku-hartzeen artean Aralarko mendilerroan egindakoak
eta Aizkorriko mendigunean, Lizarrateko sarreran (San Adriango Tunela), dira
aipagarriak. Arrazoi metodologikoak direla eta, elizak, nekropoliak eta gazteluak
izan dira kanpainen eta azterlanen lehentasunezko gai, baina orain, azkenik,
hasi zaie arreta jartzen kokagune produktiboei eta haitzuloetako habitatei ere3.
2. IRAGAN URRUNA: GIPUZKOAREN SORRERA (VI.-XII. mendeak)
2.1. Gipuzkoaren lehenengo aipamenak: arazo kronologikoa
Duela gutxira arte uste izan dugu gure lurraldearen lehenengo aipamena ez zela
1025 baino aurretikoagoa. Horrek gure lurraldea kronologia berantiarragoan
kokatzen zuen Araba eta Bizkaiarekiko, zeinak Alfonso III.aren Kronikak (IX.
mendearen bigarren erdian idatziak) azaltzen zituen. Gaur egun, ordea, datak
berrikus ditzakegu. Burgoseko Montes de Ocaraino jarraitu behar dugu arrastoa
horretarako, non Goi Erdi Aroan euskal kokalekuak egon baitziren. 943. urteko San
Millan Hiniestrako monasterioaren aldeko (Donemiliaga Kukularen mendekoa
geroago) dohaintza pribatuko eskutitz batek Guipuzare toponimoa jasotzen du –
gipuzkoarraren villa esan nahiko lukeena–, villatzat harturik ez hiribildua, baizik
eta nekazaritza kokaleku xumea. David Petersonek, azterketa dokumental,
199
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
WRSRQLPLNR HWD ÀORORJLNR ]HKDW] EDW HJLQ RQGRUHQ SURSRVDW]HQ GXHQ GDWD]LR
HWD LGHQWLÀND]LR KRULHN RQDUWX] JHUR EL RQGRULR ]XKXUWDVXQH] HVDQ EHKDU
bada ere, aterako lirateke: bata, bazegoela, X. mendean, dohaintzan aipaturiko
Leongo errege Ramiro II.aren garaian, gune primitibo bat, gipuzkoartzat
atzemana, zeinaren mugak eta jurisdikzio-maila ezezagunak zaizkigun, eta
EHVWHD QRODKDODNR PLJUD]LRÁX[X EDW HJRQ ]HOD JXQH JLSX]NRDU KRUUHWDWLN
hego-mendebalderantz, Goi Errioxara eta Burgosko iparraldera. Prozesu hori
parekatu daiteke Galiziako eta Euskal Herriko ipar-haranetako biztanle batzuk
Penintsulako barneko lurraldeak kolonizatzera eraman zituenarekin4.
2.2. Lurralde politiko periferikoa
Goian proposaturiko kronologia ontzat jotzen badugu, hirurogei urte itxaron
behar dugu kontrastaturiko hurrengo aipamena irakurtzeko. Halere, oraingoan
berrikuntza batzuk badaude. 1025ean, Aragoiko San Juan de la Peñako
monasterioak Gipuzkoako lehenengo agintari ezagunaren berri ematen du:
Gartzia Aznarez, zeina aipatzen baita haren emazte Gailarekin. Lurralde hori –
literalki Ipuscoa– Iruñeko erresumako zati zen, erregea zelarik Antso Gartzes III.a
Nagusia. Pentsatu daiteke tenentzia bat izango zela, hots, barruti bat, zeinean
Gartzia Aznarezek erregearen ordezkari gisa jarduten zuen, gobernu-funtzioekin
–judizial eta militarrekin batera–. Ezin da zehaztu noiztik zegoen lurraldea
lotuta Pirinioetako monarkiari, ez eta ere Leongo erregeek inolako jurisdikzioa
izan ote zuten inoiz Gipuzkoako lurren gainean. Iruñeko erresumarekiko
dependentziak jarraitu egin zuen zenbait hamarkadatan gutxienez, zeren beste
errege-ordezkari baten berri baitago: Orbita Aznarez, Vela Aznarez ere deitua,
zeinak, gainera, antzeko funtzioak bete zituen Araban ere.
1076an krisi bat lehertu zen: Antso IV.a Peñalengoa erail zuten –haren
familiartekoek bilbaturiko konspirazio batean–. Haren lurrak banatu ziren
Gaztela eta Leongo Alfonso VI.aren eta Antso V.a Ramirezen (1063-1094) artean,
azkena bihurtu zela Iruñeko errege. XI. mendeko 80ko hamarkadan, Gipuzkoa,
koroa gaztelar-leondarrari lotua zegoena, Arabarekin eta Bizkaiarekin batera
handiki baten gobernu pean agertzen da: Iñigo Lopez Alfonso VI.aren basailuaren
kontrolpean, hain zuzen. Edozein kasutan, Bidasoaren eta Urumearen arteko
aldea Aragoiko erregeari egokitu zitzaion. Haren seme eta ondorengo Pedro
I.ak (1094-1104), 1101ean, Leireko monasterioaren interesak mesedetu zituen
Donostia aldean, haren autoritatea bertan nabarmenduz.
Gaztelak eta Leonek, behin Alfonso VI.a (1109) hilda, nozitu zituzten liskar
zibilek eragiten zuten jurisdikzioaren baskulatze berri bat. Gauzak horrela,
baliteke Gipuzkoako lurralde guztia egotea, 1120an dagoeneko, Aragoiko eta
Iruñeko Alfontso I.a Borrokalariaren esku, zeinak ordurako Araba ere bere
200
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
mende zeukan; halere, esandakoaren froga idatzirik ez dago 1133ra arte. Erregea
hilda 1134an, Gipuzkoa errege nafarren kontrolpean egon zen –Gartzia Ramirez,
Antso VI.a eta Antso VII.a– 1199ra arte. Urte horietan zehar, berrantolamendu
administratiboa burutu zen. Denbora luzez, ohikoa izan zen Gipuzkoa Arabarekin
elkartzea errege horien basailu baten mende -edukitzaile gisa-. XII. mendearen
bukaeran, Donostiaren garapen ukaezina, burgu moduan, zenbait erreformaren
eragile izan zen. 1199an, Antso VII.ak barruti bat sortu zuen Oiartzun ibaiko
lurraldea eta Urumeako eta Oriako behe-ibilbidekoak batuz, Arabako ekialdeko
alderako beste tenentzia bat sortzen zuen bitartean gainerako gipuzkoar
lurraldearekin batera, Eskoriatzako ondoko Aitzorrotz gotorlekua garrantzitsua
zela zonarako. Aldi berean, erregeak saiatu ziren Nafarroako eliza-erakundeen
interesak sustatzen Gipuzkoan: Iruñeko katedralarenak -Donostiatik gertu
lurrak jaso zituen-, Done Mikel Aralarkoaren santutegiarenak eta Orreagako
kolegio-elizarenak, hain zuzen. Nafar erregeen boterea baieztatzeko beste
bide bat hastapenetan zegoen politika urbanizatzailea izan zen, zeinari buruz
aurrerago jardungo dugun5.
2.3. Populatzea eta gizartea: hipotesien erresuma
=HUH]NXWDW]HQGDHUUHJHHWDKDQGLNLHQL]HQHQHWDDOGDNHWHQDW]HWLN"=DODQW]DULN
JDEHODQJRJRUUDHWDDXVDUWDGDJDXUHJXQ*LSX]NRDUHNLQLGHQWLÀNDW]HQGXJXQ
espazioaren historia berreraikitzea Mendebaldeko erromatar inperioa erori
ondoren. Ez gaude inbasio germaniarren berehalako inpaktua ebaluatzeko
kondizioetan, ezin dugu jakin, egiantzaz, sarkin talde batek zeharkatu ote zuen
Bidasoatik Debara arteko esparrua punturen batetik. Logikoa denez, pentsa
daiteke bertako biztanleek ezagutuko zituztela mugako zona batean, frankoen
monarkiaren eta erresuma bisigotikoaren artekoan (azken estatu hori VIII.
mendean al-Andaluseko mahomatarrek ordezkatuko zuten), izan zitezkeen
arriskuak eta aukerak. Arkeologoek, beste aldetik, egiaztatu ahal izan dute VI.
eta VII. mendeei dagozkien aztarnategi gutxiago daudela ikergai, eta horrek
esan nahi du populatze ahulago bat erromatar aldiarekiko. Edo, beharbada,
biztanleak modu libreagoan banatu ziren lurraldetik, botere inperialaren
gaitasun ordenatzaile hertsagarria behin desagertuta. Kokalekuak, batzuetan,
toki periferikoetan azaltzen dira, hala nola mendiko zonetan. Aralarren, adibidez,
topatu dira jada aipatutako mendeetako abelgorriaren ustiapenarekin lot
daitezkeen etxoletako egituren aztarnak. Ezin da baztertu, europar mendebaleko
garai hartako toki anitzetan legez, kobazuloen erabilera bizitoki gisa. Ez dago,
bestetik, arrazoirik pentsatzeko itsasbazterra despopulatu zenik. Zarautz da
horren erakuskari, bertan aurkitu baitira herrixka moduko kokalekuen VI. eta
VII. mendeko aztarnak, oraindik behar den zehaztasunez analizatu beharrekoak.
Antzeko kronologiako arrasto gehiago topatu dira Hondarribian, eta horrek
frogatu lezake itsasbideen jarraipena6.
201
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
VIII. eta IX mendeetan protagonista kolektibo bat sortu zen: herrixka. Holakotzat
jo behar da Erdi Aroan nekazari eta abeltzainen komunitate iraunkor bat, zeinak
bizi baitziren taldeka etxeetan –baturik daudenak neurri batean–, eta loturik
zeudenak parrokia eliza bati. Komunitate horiek, XII. mendetik aurrera, beren
PXJD JHRJUDÀNRDN ]HGDUULWX ]LWX]WHQ HWD KDLHQ EDUUXWLHWDQ EHUHL]L ]LWX]WHQ
erabilera eta jabego partikularreko zonak eta erabilera kolektibokoak. Uste dugu
1000. urterako Gipuzkoan bazegoela herrixken sare bat, zeinak, funtsean, gaur
egun arte iraun duen. Aztarnak jarraitu daitezke kokaleku iraunkorraren berri
ematen duten nekropolien bidez. Denborarekin, kokaleku horiei eliza gaineratu
zitzaien. Herrixka batzuek ez zioten inoiz utziko nekazaritza gune izate soilari,
beste, batzuk, aldiz, hiribildu bihurtu ziren denboraren joanarekin.
Landutako aztarnategietako batzuk kostan daude, Getarian eta Zarautzen, eta
haien garapena loturik zegoen arrantzarekin. Azkoitiko, Azpeitiko, Belauntzako
eta Tolosako herrixken kasuan kokapen estrategikoa azpimarratu da Urola eta
Oriako ibarretako barneko komunikabideetan. Interesgarria izango litzateke
ikerkuntzen aurrerapenek lotu ahalko balituzte herrixken loratze horiek
nekazaritza eta luberritze prozesuekin, zeinak orokorrak izan ziren Europan
garai horietan. Iromendiko Sanpedroburuko aztarnategiak –gaur egun gune
despopulatu bat Bidaniko udal barrutian– aipamen berezia merezi du. Lau
indusketa kanpainek erakutsi dituzte aztarna benetan zaharrak: datazioak
VIII. mendetik IX.era doaz. Are gehiago, aztarna batzuek, hala nola harlauzako
hilobien arrastoek, susmarazten dute Goi Erdi Aroko tenplu bat egon zitekeela,
eraikin berri batek ordezkatu zuena 1100 inguruan. Aztarnategian egin beharreko
etorkizuneko lanketa gehiagok aberastu lezakete Erdi Aroko Gipuzkoaren
iragan zaharrenaren jakintza7.
Bitartean, gure lurraldeko elizen sorrera goiztiarren berri gehiago iristen ari
dira. Berriro ere Zarautz izan behar dugu hizpide: Santa Maria la Realeko
(Andre Maria Erreginaren elizan) arkeologia multzoa. Arrasto zaharrenen
GDWD]LRDNRVR]HKDW]DNHWDÀGDJDUULDNL]DQGLUDXNDWXJDEHMDNLQDLQGXVNHWD
berriek beste gune batzuetan edo datazio berriek ezagututakoetan, Zarauzkoa
barne, behartu dezaketela hemen adierazitako datak aurreratzera. Baiezta
dezakegu IX. menderako, beranduenez, plano angeluzuzeneko tenplu bat
–5,50 x 7 metro– egina zegoela, habearte bakarrekoa, garai erromatarreko
aztarnak aprobetxatuz altxatua, harlangaitz-hormako material eskasez osatu
zutena. Eraikina inguratuz, Ipar, Hego eta Ekialdetik, eliztarren hilobiak
kokatu ziren. Itxura guztien arabera eraikuntza ez zen izan inongo agintariak
sustatutakoa, baizik eta tokiko komunitatearen ekimena. Geroago, eliza txikitu
zuen hondamendi natural batek, eta bigarren eliza bat egin zen –beharbada X.
mendean, angeluzuzenekoa berriz ere -4,73 x 9 metrokoa-, habearte bakarrekoa,
baina kalitate hobeagokoa eraikitzeko unean. XIII. mendera arte ez zen zertan
202
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
1. Irudia.
Iromendiko Sanpedroburuko eliza: 4B-4E bandaren ikuspegia, XII. mende hasierako absidearen aztarnekin, eta eraikin berriak eragindako aurreko hilobien aztarnak
Iturria: Etxezarraga, 2016: 308 (autoreak berak kortesiaz emandakoa)
2. Irudia.
Donostiako Kontzejuaren argizarizko zigilu zintzilikatua...Gainaldearen ikuspegia. Legendan:· Sigillum
Concilii de Santo Sebastiano. Hiribilduko udal-agintariak egindako dokumentu bat balioztatzeko erabilia, 1352ko otsailaren 10ekoa. Iruñeko Udal Artxibategian gordea
,WXUULD&RIUH6LJLORJUiÀFR0DGULO.XOWXUDNR0LQLVWHULRD]HQEDNLNRDOHD
203
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
ordezkatu, behin hiribilduak bere populaketa forua lortuta8. Hondar horiek dira
beren garapen betea hurrengo mendeetan lortuko zuten eliza gipuzkoarren
lehenengo aztarnak9.
XI. mendetik aurrera apika, eta zalantzarik gabe XII. mendetik, osagai berri
batek bete zuen Gipuzkoako paisaia: gaztelua. Batzuk garaiera malkartsuetan
kokatu ziren, populatutako guneetatik aparte: Mendikute (Albiztur), Ausa
(Zaldibia), Jentilbaratza (Ataun), Aizorrotz (Eskoriatza), Beloaga (Oiartzun); eta
beste batzuk hiribildu bihurtuko ziren herrixken gainean: Goikobalu (Arrasate),
Hondarribia eta Urgull (Donostia). Iruñeko eta Gaztelako subiranoentzat balio
estrategikoa zuten komunikabideak kontrolatu egiten zituzten eta errege
ordezkarien eta alkaideen egoitza ziren. Gazteluek, halere, beste funtzio batzuk
ere betetzen zituzten. Gotorleku horietako batzuek abeltzaintzako bideak jagoten
zituzten, baita eta abereen (abelgorrien) ibilbide motzeko joan-etorriak, mendiko
zonetan: Ernioko mendigunean eta Aralarko mendilerroan. Azken buruan, izan
ziren, ziur asko, ezaugarri aristokratikoko jaunen boterea inposatzeko tresna10.
XII. mende bukaeran antzematen ari zen dagoeneko mundu urbanoaren sorrera
gertu zegoela. Prozesua Donostian abiatu zen, zeina hiru kokalekuren gainean
ezarrita baitzegoen. Oraingo Miramar jauregiaren inguruan, gero Antigua
auzoaren sorrera-leku izango zena, bazegoen orduan herrixka xume bat, Antso
Nagusiak fundatua, gero Leireko monasterioaren mende egon zena. Aldi berean,
Urgull mendiaren oinetan, arrantzaleen kokagune bat sortu zen (bigarren
gunea), baita ere kabotajeko nabigazioaren laguntzarako gune gisa erabiltzen
zena. Gune horrek 1197. urtean burgu izendapena jaso zuen, eta bi eliza urbano
izateko bezain garaturik bazegoen: Santa Maria (Koruko Andre Mariarena) eta
San Bizente. Haien hastapenak zehaztea ez da kontu erraza. Edonola, Santa
Teresa komentuko maila zaharrenaren datazioak, hilobiratzeei dagokienez, X.
mendekoak dira. Herrixkaren hirugarren gunea pardina de Yzurun delakoa zen:
baso alde bat Urumeako behe ibilbidean.
Urgull mendiko guneak protagonismo gehien lortu zuen, gaskoien emigrazioari
esker. Kontxako badiak eskaintzen zituen erraztasunek erakarrita etorri
ziren: haien itsasontziak ainguratzeko toki egokia zen kantabriar ibilbideko
kabotajeko nabigaziorako, Baionan zutela basea; eta haziz zihoan lurralde
batekin merkataritza-harremanetan jardutea ez zen, noski, bigarren mailako
erakarmenik. Argumentatu izan dira arrazoi politikoak gaskoien etorrerarako,
Akitaniako subiranotasun aldaketak, zeinak haietako asko ihesbidean jarri
zituen XII. mendearen erdia aldean, baita ere Nafarroako errege Antso VI.a
Jakintsuaren (1150-1194) ustezko deialdiak. Erregeak eman egin zien Urgulleko
gaskoiei foru bat, hots, pribilegio juridiko kolektibo sorta bat, ustez 1180tik.
Lizarrako foruan omen zegoen inspiraturik –1164ko bertsio handituan, zeinak
204
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
jatorria Jakako foruan zuen (1076 inguru)-. Foru donostiarrak, itsasbazterreko
herrixka gipuzkoarrek hartuko zutena, muga zabalak ematen zituen, tokiko
gobernu-aparatu batzuk enbrioi-egoeran, zerga eta jurisdikzio abantailak,
salbuespen militarrak, jabegoaren babesa eta bizitokiarena, kontratuak betetzeko
bermeak..., eta, batez ere, merkataritza-arautegi bat. Kantabriar kostaldeko
biziberritzearen seinale zen hori guztia, non, ia batera, Castro Urdiales, Laredo
eta Santoña garatu ziren, eta bazen izan Goi Erdi Arotik hedatzen zegoen
Gipuzkoaren sendotasunaren erakusle argi bat11.
3. PAISAIA BERRITUA (XIII. mendea)
Herrixkaz, elizaz eta gazteluz osatutako paisaia baten gainean beste osagai berri
bat gailendu zen: hiribildua, zeinaren aurrekaria dagoeneko aipatu baitugu, hau
da, Donostia. Hiribilduek markatu zuten Gipuzkoako etorkizuneko historia,
gero eta gehiago, XIII. mendetik, kanporantz proiektatuko zena.
3.1. Gai polemiko bat oraindik: Gaztelarekiko bat egitea (1199-1200)
1ROD LJDUR ]HQ *LSX]NRD *D]WHODNR HUUHJHDUHQ PHQGHUD" $OIRQWVR 9,,,DN
(1158-1214), 1199ko ekainetik 1200 urtarrilera bitarteko kanpaina militar baten
ondorioz, Gasteiz eskuratu zuen hura setiatu ondoren, eta harekin batera ia
Araba guztia. Artean, Ipuzcaia edo Guipuscua izeneko lurralde bat ere beretu
zuen, Donostiarekin, Hondarribiarekin eta zenbait gaztelurekin batera:
Aizorrotz, Ataun, Ausa eta Beloaga. Cañaseko abadia errioxarraren berri
labur batean, 1200eko dokumentu batean, Gipuzkoaren gaineko errege horren
domeinua aipatzen da lehenengoz. Alfontso VIII.ak, Nafarroako erresumaren
banaketa Aragoiko Pedro II.arekin –Antso VII. Azkarraren kaltetan– 1198an
itundu ondoren, bere fatxada kantabriarra handiagotu zuen, eta Akitaniako
lurralderako –zeinetatik hedatzeko gogo zuen– pasabide zuzen bat lortu zuen.
1RODHVNXUDWX]XHQOXUUDOGHKRUL"2UGXNRLWXUULHNH]GXWHDUJLX]WHQ-XJODUH
okzitaniar batek, Anelier de Toulousek, XIII. mende amaierako kanta batean,
aipatzen du Antso VII.aren (1194-1234) kontra lurraldeko biztanleek egindako
traizioa, baina zuhurtziaz jokatu behar dugu iturri literario berant eta alderdikoi
baten aurrean. Donostiako foruko kopia notarial batek, 1332an erredaktatuak,
XIX. mendeko bertsio batean gordeak, aipatu egiten zuen Alfontso VIII.a: “que
la dicha villa conquisó”. Aipamen horretan, gerra-ekintza bat ikusi nahi izan da.
Halere, conquerir gaztelaniako aditz arkaikoak ez du zertan adierazi eskurapena
besterik, eta ez derrigorrean manu militari. Geroago, Gipuzkoako foru-agintariek,
XVI. mendetik, sinetsi nahi izan zuten Gipuzkoako ordezkaritza korporatibo
EDWHN HUUHJHDUHNLQ QHJR]LDWX ]XHOD +LVWRULRJUDÀD RVR EDW JDUDWX ]HQ KRUUHQ
205
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
inguruan eta are ahaleginak egin ziren “borondatezko entrega” horren
GRNXPHQWXDDXUNLW]HNRHPDLW]DÀGDJDUULULNJDEH8VWHKRULEHVWHDUJXPHQWX
gehiago bat zen foru boterearen aparatua zuritzeko, ordurako dagoeneko
nahiko garaturik zegoena. Oraingo historialariek zenbait jarrera agertu dituzte.
Batzuen aburuz, konkista-prozesu hutsa izan zen. Beste batzuek uste dute noble
gipuzkoarrek beren basailutza hitzartu zutela Alfontso VIII.arekin, nahiz eta zaila
den jakitea negoziazio hura bakarka egin zuten edo bilkura aristokratiko baten
ekimena izan zen –ez dago horren froga bakar bat ere–. Berdin-berdin pentsa
liteke noble gipuzkoar batzuek jaunaren aldaketa onartu zutela, beste batzuek
Antso VII.arekiko leialtasuna gordetzen zuten bitartean. Bestetik, Gaztelako
HUUHJHHN EHUHQ HVNXUDSHQD ÀQNDW]HNR ODQ HJLQ ]XWHQ %DW]XHWDQ JRWRUOHNXHQ
bidez egin zuten kontrol hori -horien artean bereziki San Adriango igarobidean
zegoena sustatuz, oso baliotsua baitzen Arabarekiko komunikabideentzat-;
beste batzuetan, jardun urbanizatzailea erabili zuten estrategia moduan.
Edonola ere, subiranotasun-aldaketa iraunkorra gertaturik zegoen. Berrikuspen
saioak egon ziren. 1204an, Alfontso VIII.ak agindu zion Antso VII.ari itzuliko
ziola lurraldearen ipar-ekialdeko ertza, Aranotik Hondarribira. Bertan behera
gelditu zen promesa. Hogeita hamar urte geroago, ezkontza-negoziazio
batzuetan, Fernando III.ak eskaini zion Nafarroako erregeari Gipuzkoa,
Donostia eta Hondarribiarekin batera. Ez zen burutu. 1256an oraindik, Alfontso
X.ak Teobaldo II.ari egin zion eskaintza bi hiribildu horiek emateko. Ez zen
inoiz bete agindutakoa, zeinak bide eman zuen –dagoeneko XIV. mendean–
Gipuzkoa berreskuratzeko porrot egingo zuen azken ahalegin baterako, gero
aipatuko dugun bezala. Pirinioetako erresuma zaharreko alkaideen domeinua
Gipuzkoako ekialdeko bi gotorlekuren gainean frogatuta dago: Ausa, oraingo
Zaldibian, 1200ean galdua , geroago berriz berreskuratua, 1335ean betiko
galtzeko, eta Jentilbaratza Ataunen, 1378an eraitsia12.
3.2. Gipuzkoako hiribilduen garapena
Erdi Aroko edozein irudigintzak sartzen du bere elementu enblematikoen
artean hiribildu edo burgu hesitua: gune bat pertsonalitate kolektiboarekin bere
eskubideak harrotasunez defenditzen dituena. Gipuzkoa ez da salbuespena.
XIII. mendean ikusi zen bultzada erabakigarri bat Gipuzkoako hiri mundua
osatzeko. Historialariek bi ziklo bereizten dituzte, biak erregearen ekimenekoak:
lehenengoa 1203tik 1237ra, Hondarribiari, Getariari, Mutrikuri eta Zarautzi
sortze-agiria eman zitzaienean, lehenagotik populaturik zeuden guneetan,
dakigunez. Getariaren kasuan, nafar ekimen zahar bati gainjarri zitzaion
Alfontso VIII.a erregearena; bigarren zikloan, Alfontso X.a Jakintsuak sustatua,
1256tik 1268ra sortze pribilegioak aitortu zitzaizkien Arrasateri, Bergarari,
Ordiziari, Segurari eta Tolosari. Foru-emateak bi eredu juridikoren arabera egin
206
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
ziren: Donostiakoa, Jakako Foruan oinarri hartuta, 1164ko Lizarrako bertsioa
erabiliz, batez ere kostan aplikatu zen; eta Gasteizkoa, Logroñoko foruaren 1095
bidez. Irizpide hori berriro aplikatu zen XIV. mendean, gero aipatuko dugunez.
Pribilegio-emakida horien motiboak askotarikoak dira, eta arrazoi bat baino
gehiago tartekatu daitezke aldi berean. Berehalako estrategiak agintzen zuen
batzuetan. Gaztelako Alfontso VIII.ak 1205etik 1208ra Akitania eskuratu nahi
izan zuen eta horretarako base logistiko bat behar zuen Gipuzkoako kostan.
(NLPHQKRULHNLQPRQDUNHNEHUHQGRPHLQXDÀQNDW]HQ]XWHQOXUUDOGHJX]WLDUHQ
gainean eta errege jaurgoa hobeto antolatzen zuten. Ordura arte kontrol
politikoa tenentzien bidez egin bazen, hemendik aurrera hiribildu hesitu berriek
paper garrantzitsua jokatu zuten, gazteluena baino funtsezkoagoa. Bestalde,
kostako fundazioek kabotajeko nabigazioa sustatzen zuten Kantauriko kosta
elkartuz baita Baionarekiko harremana ere, zeina izango baitzen denbora luzez
zonako portu garrantzitsuena. Barrualdeko fundazioek komunikazioak errazten
zituzten Oria eta Deba ibaietako arroetako bideetatik, eta bidaztien eta salgaien
joan-etorriak ahalbidetzen zituzten Arabako Lautadaren eta kostaren artean.
Hiribilduak haren ingurumaria itxuraldatzen zuen, nekazaritzako kokaguneetan
sakabanatutako populazioa erakartzen baitzuen. Alfoz edo barruti baten barruan
jurisdikzioa zuen eta bertan karga komunen gastuetarako ekarpenak eskatzen
zituen. Hartatik lortzen zituen irauteko oinarrizko baliabideak, eta trukean
tokiko merkatua eskaintzen zion.
Kokaguneak hautatzeko orduan zenbait jarraibide erabili zirela erraz asmatzen
GD .RVWDNR KLULELOGXDN LWVDVRDUHQ HUDVRHWDWLN HOHPHQWX JHRJUDÀNR ]HQEDLWHN
babesean jartzen zituzten toki batean kokatzen ziren: –Hondarribia, Zarautz–
edo penintsula txikitan –Getaria–; barrualdekoak, aldiz, ibai-ibarren hondoetan
egoten ziren, inguru eskuragarri eta emankorretan, baina beti bilatuz mendixka
[XPHDNHWDJDLQDNHGRDQW]HNRHOHPHQWXJHRJUDÀNRDNGHIHQWVDPHVHGHW]HNR
-Segura-. Duela gutxira arte pentsatu da kokagune horien formek oso eskema
erregularrak jarraitzen zituztela, oinarrian hiru zirenak: plano angeluzuzena
GDPHQ MRNRNR WDXODUHQ HJLWXUDUHNLQ HOLSWLNRD SURÀO REDODUHNLQ NDOH QDJXVL
batek albo bietatik beste kale batzuk zituen, nagusiarekin ertzetan elkartzeko
kurbatzen zirenak-; eta triangeluarra, kaleek ertz batean bat eginez. Guztiarekin
HUH DUNHRORJRHN ]DODQW]DQ MDUUL GXWH VDLONDSHQ KRUUHQ ÀGDJDUULWDVXQD (UGL
Arorako, hipotesi bat jakintzat ematen duelako: plano originala, bere ezaugarri
eta oinarrizko diseinuan, oraingo planoan islatzen dela. Uste hori eztabaidagarria
da, izan ere, hiribilduak asko aldatu dira aro modernoko birmoldaketak direla
eta13.
207
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
3.3 Hazkunde zantzuak eta goraldiko itxaropenak: burdina, ontziak eta
merkataritza
XIII. mendean atzeman ziren Gipuzkoako kanpoko proiekzioan gehien eragingo
zuten jardueretan aldaketak: siderurgian, nabigazioan eta merkataritzan.
Gipuzkoari produktu batek izena eta ospea eman bazizkion, huraxe barratan
erdilandutako burdina izan zen (horrela bihurtzen baitzen lehengai lan
metalurgikorako). Tradizioz, burdina haizeoletan ekoizten zen, agorrolak ere
deituak (urik ez baitzen behar), haien aztarnak, zepadien metaketak barne (Erdi
Arokoak) Irunen, Aian, Deban, Legazpin, Mutiloan, Mutrikun, Oiartzunen eta
Zerainen topatu dira. Giza indarraren premia zuten airea injektatzeko labean
hauspoen bidez eta burdina mailukatzeko (hura trinkotu eta zepak ezabatzeko).
Hori dela eta “gizonen burdinolak” esaten zitzaien. Haietako batzuk kota
garaietan kokatzen ziren, mendi-hegaletako lauguneetan, eta horregatik deitu
izan zaie desegokiro “mendiko burdinolak”. Beste batzuk ordokietan zeuden,
paduretatik hurbil eta ur-lasterren iturburuen inguruan. Topaturiko Erdi Aroko
fabrikako labeek hareharrizkoa izaten zuten pareta, edo zepazko blokez eta
granitoz eginda, buztinez landuak. Batzuek aldeztu dute gure lurraldeak, XIII.
mendearen erdira arte, siderurgia alorrean, posizio sekundarioa izan zuela
auzoko Arabaren aldean. Haizeolen aztarna pilak, Gipuzkoan zein Bizkaian
topatu direnak, azken kanpaina arkeologietan, gezurtatu du iritzi tradizional
hori.
Bestaldetik, uste da –hainbat zantzu daudelako horretarako–, mende horretan,
aldaketa teknologiko erabakigarri bat abiarazi zela: ibaietako korronteen
aprobetxamendu sistematikoa eragin indar gisa, bai labeko urtze unerako nola
metal-totxoaren mailuketarako. Horrelaxe sortu ziren burdinola hidraulikoak,
masukerak deitutakoak, mailutzarra urez eragiten zutenak. Ibarren hondoetan
kokatu ziren. Lan erritmoak azkartu zituen berrikuntza horren ondorioak
funtsezkoak izan ziren: alde batetik, ekoizpenaren igoera nabarmen eta
ikusgarria, zeinari esker Gipuzkoak eta auzoko Bizkaiak burdinazko barrekin
bete zituzten merkatuak; bestetik, eskulanaren behar handiagoa: langileak behar
ziren instalazioen funtzionamendurako zein egurrezko ikatza ere egiteko14.
Aldi berean, beste arlo batzuetan ere egon ziren berrikuntza teknologikoak.
Oraindik XII. mendera arte Kantauriko kostan gailentzen zen itsasontziak eredu
QRUGLNRDUL MDUUDLW]HQ ]LRQ EUDQNDN HWD SRSD VLPHWULNRD SURÀO ERURELOGXD
gainalde edo bizkarrik gabea, arraunez nabigatzen zuen, eta mastadia jarri eta
kendu egiten zen; solaptuko -edo forro de tingladillo izeneko- sistemaz egina
zegoen: gainjarritako zerrendak ertzetik ertzera kroskoan zehar kokatuak.
Halako barkuak lemarena egiten zuen arraun batez gobernatzen ziren.
Hurrengo mendean, hobekuntza baliotsuak sartu ziren, ontzigintza etengabe
208
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
hazten zihoan testuinguru batean. Aldaketen pilaketak ahalbidetu zituen
diseinu desberdinak eta tamaina handiagoak: bela bihurtu zen elementu
bultzatzaile nagusia, gainaldea jarri zitzaien ontziei eta korasta lema agertu zen
SURÀO]X]HQHNRELODNDWX]HQSRSDQHJRNLWXD(JXUUDUHQHVNDULDKDQGLWX]HQHWD
basoak presioa nozitu zuen, Getarian ikus daitekeenez, 1270ean Alfontso X.ak
baimena eman baitzion Gipuzkoa osoan egurra mozteko. Berrikuntza teknikoak
eta aurrerakuntza juridikoak elkarren eskutik joan ziren. XIII. menderako,
%L]NDLNR *RONRNR LWVDV ]X]HQELGH PRWD EDW ÀQNDWXD ]HJRHQ Roles de Oléron
direlakoetan jasota, frantses jatorriko epaitzen bilduma bat merkataritza eta
itsasketako gaiei buruz, 1266an Alfontso X.a Jakitunak itzularazi zituenak: fuero
de Layron epigrafe pean15.
Merkataritza eta nabigazio atlantikoak oso hedatu ziren. XIII. mendetik
merkataritza ardatz handi batek Gaztela, Flandes, Frantziako iparraldea eta
Ingalaterra konektatzen zituen. Gaztelako artilearen esportazioen zati bat
(Flandeseko oihal lantegientzat) Gipuzkoako portuetan zamatzen zen, eta
bertaraino ere iristen ziren Europako iparraldeko salgaiak ere. Egoera hori zela
eta, 1296an Paduren Ermandadea sortu zen, merkataritza hiribildu batzuen liga
bat, honako hauek bere baitan bildu zituena: Hondarribia, Donostia eta Getaria,
Bermeo, Castro Urdiales, Laredo, Santoña eta Gasteiz. Helburua pribilegioak
babestea eta elkarrekiko laguntza eskaintzea zen, eta XV. mendera arte Kantauri
itsasoa menderatuko zuen.
Ipar-ekialderantz, merkataritza ibilbide gipuzkoarrek Ingalaterrarekin bat egiten
zuten. Horri buruzko lehenengo bi berriak 1228koa eta 1237koa dira. Baziren
harremanak, baina ez beti baketsuak, Bost Portuen (Cinque Portes) aliantza
osatzen zuten honako hiri ingles hauetako biztanleekin: Dover, Hastings, Hythe,
Sandwich eta Winchelseakoekin, hain zuzen. Ez da ausarta, beraz, pentsatzea
Ingalaterrarekin zuzeneko harremanak zeudela itsasoz, gutxienez, XII. mende
bukaeratik, Donostiari haren foru-eskubideak aitortu zizkioten unetik, hain
zuzen. Bestalde, XIII. mende bukaerako dokumentazioa dago Normandiatik eta
Flandesetik Gipuzkoako kostara iristen ziren gaiez; ez dakigu, ordea, zuzenean
handik zetozen edo tarteko portu baten bidez inportatzen ziren: La Rochelle edo
Baiona.
Gaztelako Antso IV.aren 1293ko dokumentu batek argitzen ditu Hondarribira
eta Donostiara egindako inportazioak eta Oriotik, Seguratik eta Oiartzundik
ateratako esportazioak. Mugimendu horietan nahasitako merkatarien laurden
inguru gipuzkoarrak eta bizkaitarrak omen ziren, gainerakoak arabarrak
-batez ere, gasteiztarrak-, nafar, gaztelau, gaskoi eta Pirinioetatik beste
aldeko erregioetakoak. Salgai guztiek orotara 1.014.504 marabedi egiten
zuten, haietako 967.974 Flandesko eta Frantzia iparraldeko oihalak ziren,
209
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
kalitate desberdinetakoak. Kanpoko merkatuei eskaini egiten zitzaien batez
ere burdina erdilandua barratan, Europako iparraldera zihoana, Arabara,
Errioxara eta Andaluziako portuetara. Denera 87.000 marabedi inguru ziren.
Burdinaren eskaintza gipuzkoarrek eta bizkaitarrek kontrolatzen zuten hein
handi batean, zeinek era horretan lortzen zuten kanpoko proiekzio bat izatea.
Gipuzkoako portuetan itsasoratuko zen Nafarroako eta Gaztelako artileaz ez
dugu informaziorik. Datu horiek eskuratuko balira, azterketa osatu ahal izango
genuke16.
4. BORTXA ETA KEMENA (XIV.-XV. mendeak)
4.1. Gizartearen oinarrian: populazioa eta lurraren kultiboa
Denborak aurrera egin ahala, Gipuzkoako Erdi Aroko gizarteari buruzko gure
ezagutza handituz doa. XIV. mendetik aurrera, gizarte liskartsua eta indarkeriaz
josia aurkitzen dugu, eta, aldi berean, azken balantze bat eginez gero, hazkuntza
EHWHDQGDJRHQDHWDEHUHEXUXDÀQNDW]HQDULGHQD7HVLVRKHGDWXEDWHNDGLHUD]L
du XIV. mendeak mugarri bat ezarri zuela Europako historian. Interpretazio
horren arabera, mende horretako lehenengo hamarkadetan gelditu egin
zen populazioaren mendeetako hazkundea, –etengabea VIII. gizalditik eta
azeleratua XI.etik–. 1347tik 1352ra, Izurri Beltzak txikizioa eragin zuen eta
joera aldaketa sorrarazi. Populazioaren laurden bat, are heren bat ere, galdu
zen Europan hurrengo hamarkadetan. Aldi berean, doikuntza ekonomiko
drastikoak gertatu ziren, eta gizartearen tentsioek gora egin zuten. Krisiaren
irteera ez zen antzematen hasiko, kronologia desberdinez, zenbaitetan XV.
mendearen hasierara arte, beste kasu batzuetan mende horren erdiraino itxaron
behar izan zela, biztanleriaren berreskurapenak ez zuela berdintzea lortu, halere,
XIV. mendearen hasierako kopurua.
Tesi horren gaineko eztabaidak laburtzeak urrutira eramango gintuzke. Euskal
Herrira hurbilduta, ordea, ez dago zalantzarik epidemiek eragin latza izan zutela;
beste pobretze faktore batzuekin batera, Nafarroako erresumako populazioa
gutxiagotu zuten 1348tik; Araban frogaturik dago herrixka asko bertan behera
utzi zirela, bereziki 600 metrotik gorako garaierakoak, eta populamenduaren
errotikako berrantolamendua gertatu zela. Bizkaian, informazio isolatu batzuek
adierazten dute biztanleak galdu zituztela zenbait hiribilduk XIV. mendearen
erditik hurrengoaren hasierara bitarte, eta datu zehatzak daude XV. mendeko
HUGLKDPDUNDGHWDQKD]NXQW]DJHUWDWX]HODHVDWHNR=HUJHUWDWX]HQ*LSX]NRDQ"
(VNXUD GDXGHQ LWXUULDN L]DHUD ÀVNDOHNRDN HWD RQGDUHDUL EXUX]NRDN GLUD
berantiarrak datei dagokienez. Baliotsuenak, maila informatzaile eta metodologia
gorabeheratsukoak, Debari (1483), Getariari (1500), Ordiziari (1506tik) eta
210
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
Oiartzuni (1499-1520) dagozkie. Oso interesgarria izango litzateke, noizbait
hiribildu horietako aurretiko daturik izango bagenu, azterketa konparatiboa
eta diakronikoa egiteko, baina tamalez oraingoz ez da posible. Alde batetik,
Gipuzkoa europar komunikabideetan sarturik zegoen, nondik izurriak zirkulatu
egiten zuen uholde baten moduan. Bestaldetik, gaiari buruzko lekukotza
gabezia handia dugu. Epidemietatik libre egon al zen lurraldea, eta biztanleria
KDQGLDJRWX] MRDQ ]HQ ;,9 PHQGHDQ" 8QHDQ XQHNR MDLWVLHUD GHPRJUDÀNRULN
HJRQDKDO]HQDUUDVWRLGDW]LQDKLNRULNXW]LJDEH"(UDJLQDKDODNRULNHJRWHNRWDQ
W[LNLDJRD HWD ODEXUUDJR L]DQ ]HQ EDUUXDOGHNR OXUUHWDQ EDLQR" (ELGHQW]LDULN
H]HDQEJDLDXW]LEHKDUDOGXJXGDJRHQHDQ"(GRQRODHUHJDOGHUDKRULHQHGR]HLQ
erantzunek bere barruan kontuan izan behar du gertaera ezin zalantzazko bat:
Gipuzkoako hiribilduen jarduera hedatzailea –merkataritzakoa eta itsasketakoa,
XIV. mendean zehar. Gutxienez, bizitasun handiko zeinuak daude XV. mendeko
bigarren erdirako, 1477an Oñatiko biztanleek horrelakorik onartzen dute esaten
dutenean halako “acrecentamiento e multiplicaçion de habitantes que se ha fecho y fase
de cada dya”.
*LSX]NRDNR QHND]DULW]D GHÀ]LWDULRD ]HQ EDUUXNR NRQWVXPRUDNR HWD KRUUHN
DOGH] EHKDUW]HQ ]XHQ MDUGXQ HNRQRPLNRDN GLEHUWVLÀNDW]HUD *X]WLDUHNLQ HUH
lurraren lanketak jarraitzen zuen izaten gizartearen sostengurako jarduera
nagusia. Iturriek aipatzen dituzte artatxikia, garia, garagarra eta oloa, eta
oinarrizko fruta-arbolen landatze orokortua, gaztainondoa nabarmentzen
zela gaztaina funtsezkoa baitzen gipuzkoarren dietaren kasuan. Beste arbola
batzuk, hala nola intxaurrondoa, madariondo edo gereziondoa ez dira aipatzen
hainbeste. Kostako zenbait hiribildutan (Deba, Donostia edo Mutrikun) indarra
hartu zuten mahastiek eta baratz eta frutagintzaren nekazaritzak hiriko merkatua
hornitzeko, baita hain ohikoak izan gabe zitrikoen landaketa ere –laranjak eta
limak–. Industriarako produktuen aprobetxamendua ere ez zen falta: haritzaren
landaketa, burdinolek behar duten ikatza egiteko, lihoarena ehungintzarako, eta
sagarra sagardoa egiteko.
Gipuzkoan, gertatu al zen XIV. mendean, Araban eta Nafarroa bezala,
ODQGXWDNROXUUDUHQDW]HUDNXQW]DULN"1HXUULW[LNLDJRDQDSLND"(]LQGXJXEHKLQ
betiko erantzunik eskaini. Egia da XV. mendean, oso goiz gainera, Legazpin
eta Seguran baso-guneen kaltetan egindako luberritzeen berri badugula, baina
iraupen txikiko saratzeak izan zitezkeen, ezen ez iraupen luzeko ustiapenak.
Landutako lurraren hedapen handiagoa egiaztatzen da geroago, XV. mendearen
bigarren erditik eta hurrengoaren lehenengo hamarkadetan, aipaturiko bi
herrietan ez ezik, baita ere Deban, Oiartzunen eta Arrasaten. Hedadura ondasun
komunen bizkar egin zen, eta horrek ika-mikak eragin zituen, hitzarmenen
bidez konpondu behar izan zirenak. Nekazaritza-jarduerari lotuta, landa-lurren
populatze mota bat sortu zen elizatetan: hainbat nekazaritza-ustiapen hurbilek
211
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
3. Irudia.
XIX. mendearen azken hereneko grabatu baten arabera
Iturria: Álbum siglo XIX
KWWSZZZDOEXPVLJORPHQGHDQHWHVSOXJDUHVÀFKDGHVFULSWLYDSKS"IRWR FRGLJR SDJ
Mutriku%20-%20Gipuzkoa
212
WH[WR -
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
eratutako auzoak ziren tenplu bati elkartuak familia batzuen kargura zeudenak.
Denborak aurrera egin ahala, ondarearen lehentasunezko transmisioa oinordeko
gizon batengana hasi zen bideratzen. XV. mendearen erdialdean populatze
modu are sakabanatuago bat hasi zen eratzen: baserria. Dena den, ez zen izan
Antzinako Erregimenaren garaian guztiz garatuko zen prozesu baten hastapena
besterik.
Ustiapen moduak aldagarriak ziren, nekazariaren jabetzako lan zuzenetik
hasita soldatapeko laneraino, Donostiako hiribilduaren inguruko baratze eta
mahastietan dokumentatzen denez. Tarteko egoera batean zeuden ahaide
nagusien, merkatarien, olagizonen, tokiko eliteetako kapareen eta erakunde
monastikoen lurrak errentan hartu eta lantzen zituztenak. Ñabardurak eta
desberdintasunak alde batera utzita, iraupen luzeko kontratuak izaten ziren
HGR EHWLNR HQÀWHXVLSHNRDN DKD]WX JDEH DSDUW]HULDNRDN HGR LUDED]L HUGLNRDN
(fruituak zati berdinetan banatzen zituztenak jabearen eta errentariaren artean).
Kontratu horietako batzuek, egonkortasuna bermatuta ere, kontrol-klausula
oso zorrotzak ezartzen zituzten ustiapenaren arduradunarentzat eta haren
betebeharren gainean, Mutrikun ikus daitekeenez XVI. mendearen hasieran17.
4.2. Erradio motzeko abeltzainak
Lurraldearen ezaugarriek abeltzaintzaren praktika mesedetzen zuten. Ardi-talde
handiak egon zirela esan izan da, transhumantzia-ziklo orokorretan, kostalde
gipuzkoarretik lekualdatzen zirenak barneko mendilerro eta mendiguneetara:
Aralarrera eta Aizkorrira. Egia esan, halako egoera ez zen eratzen hasi XVI.
mendera arte, eta bere behin betiko arrakasta XVIII. mendean gertatu bide
zen. Idatzitako iturriei kasu eginez, adierazi behar da XV. mendean oraindik
behi-abeltzaintza nagusitzen zela, beste abelazkuntza mota batzuk baztertuta
utziz, nahiz eta, Penintsulako beste latitude batzuetan bezala, XIV. mendean
azienda xehe deituaren (ardi eta ahuntzena) hedapena gertatu, kolono eta maizter
berrientzat abere mota eskuragarriagoa baitzen. Azienden jabe garrantzitsuenen
artean ahaide nagusiak, olagizonak, merkatariak eta zenbait eliza-erakunde
zeuden. Ohikoa zen kontratu bidez lagatzea abere-taldeen ardura maizter bati,
zeinak bere aldetik artzainak eta behizainak kontrolatzen zituen.
Ustiapen erak askotarikoak ziren. Ardi eta ahuntzen egoneko abelazkuntza
baten ordez, oso arruntak ziren abelgorriarentzat sasoiko zirkuituak, erradio
motzekoak, eta horretarako espazio egokiak behar ziren. Zelaiak nahitaezkoak
ziren, askotan partzuergotan antolatuak, gero aipatuko dugunez, eta
nahitaezkoak ziren saroiak –sarobeak–, abere taldeak abaroa egiteko eta gaua
pasatzeko. Zirkulu-forma zuten, puntu zentral batetik trazatua, mugarri batek
zehazturik: artamugarri, austarri edo kortarri deituak. Saroien arteko urteko
213
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
txandakatze bidez bereizten ziren udan eta neguan aprobetxatzen zirenak.
Urtarotako lekualdaketa horiek bateragarriak ziren eguneko desplazamenduekin:
eguzkitik eguzkira egiten ziren, ganaduak jurisdikzio batetik auzoko beste
batera gurutzatzeko, 1457ko ordenantzen koadernoan dagoeneko jasota dagoen
moduan. Gipuzkoako mendebaldean –Zarauztik Mutrikura arteko kostan– eta
Urolako eta Debako bailaretan barrutiak igarotzeko kontu hauek onartuagoak
zeuden gainerakoetan baino. Barnealdeko mugimendu honi gaineratu behar zaio
nafar Pirinio bateratzen zuena Gipuzkoako eta Lapurdiko kostarekin. Iruñeko
katedrala eta Orreagako kolegio-eliza saroien, bustalizen eta bazkatzeko zonen
jabe ziren, Gipuzkoako ipar-ekialdeko ertzean, Hondarribitik, Errenteriatik eta
Oiartzundik Orio eta Usurbileraino; gainera, bazituzten beste hainbat jabetza
eta eskubide Zumaian, Gipuzkoako Aralarren eta Zegamako inguruetan ere, eta
horri esker transhumantzia egiten zuten beren abelgorri buruekin haien jabetzako
eremuen artean. Hala ere, XV. mendetik baztertzen hasi ziren horrelakoak, eta
utzi behar izan zituzten, formula desberdinak erabiliz, tokiko botereen esku18.
4.3. Etorkizuneko garapenen promesak
4.3.1. Horizonte berriak: arrantzaren, nabigazioaren eta merkataritzaren goren
unea
Badago dokumentazio-iturriek errepikatzen duten topiko bat, Erdi Aroaren
bukaeran Euskal kostaldeko lurrak aipatzean: nekazaritzako eta abeltzaintzako
bitartekoak ez zirela nahikoa populazioa sostengatzeko urte osoan. Arazoak
derrigortzen zuen soluzioak aurkitzera beste jarduera batzuetan. Aukeretako
bat arrantza izan zen, bai itsasokoa bai ibaietakoa. Azkena zentraturik zegoen
espezie batzuetan: amuarraina, izokina, aingira eta kolaka ziren arruntenak, eta
horretarako kokatu ziren ibaietan gero eta konplexuagoak ziren instalazio sail
iraunkor batzuk: nasak, sareak, butroiak, zeinak partikularren jabetzakoak ziren
edo eliza erakundeenak, hala nola San Bartolome komentu donostiarrarenak.
Horien garapenak errekurtsoen agorpena eragin zuen, eta horrek behartu zuen
XV. eta XVI. mendeetan zenbait arau eta muga ezartzera, Azpeitian eta Deban
ikusi zenez, eta ustiapen-hitzarmenak bilatu behar izan ziren, ondorioz.
Itsasoko arrantza kapitulu funtsezkoa izan zen jarduera horretan. Haren
eragin-eremua haziz joan zen Erdi Aro guztian zehar, Kantauriko kosta guztia
Galiziaraino iritsiz, Iparraldetik Bretainiara, Irlandara eta Ingalaterrara, eta
Hegoaldetik Marokoko eta Mauritaniako itsasalde atlantikoraino. Ditugun
datuek adierazten dute aurrerakuntza nabarmena erakunde eta arautze mailan
–konpainiak eta anaidiak sortu ziren–. Arrantza txikia alde batera utzita
(kanabera, amua eta kordela erabiliz), pinaza edo arrantza-ontziek sardina eta
bisigua harrapatzen zuten, nagusiki sasoia zenean kanpaina masiboen bidez,
214
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
gero eta aparailu handiagoekin: soka luzeak amuekin edo kalamuzko sare
handiak. Balearen ehiza edo harrapaketa hain zen arriskutsua eta garrantzitsua,
ezen bereiz aztertu beharrekoa den. Balearen ehiza Zarautzen, Getarian eta
Mutrikun egiaztaturik dago. Zenbait pinazaren arteko koordinazioak handia
izan behar zuen, lanak banatu behar baitzituzten.
Itsas merkataritzak hedatzen jarraitu zuen. Gipuzkoarrek, bizkaitarrek eta
kantabriarrek bezalaxe, fazeta bikoitza eskaintzen zuten; alde batetik, manatuzko
garraiolariak ziren gehienetan eta munta txikiagoan merkatariak. Mugimendu
horietan salgaien aukera zabala zen, itsasontzi batzuen zamaren zerrendak argi
uzten duenez. Batzuetan, itsasontzia bera, Gipuzkoako kostako ontziolaren
batean egina, salgaia zen. Haren garrantziarengatik gailentzen zen Gaztelako eta
Nafarroako artilea, kostako portuetatik Europako merkatuetara eramaten zena.
Gipuzkoarrek beren produktu nagusia garraiatzen zuten: burdina barratan –edo
iltze, arma eta tresna bihurturik–. Oinarrizko produktuen hornikuntza -aleak,
ardoa, olioa, fruituak, arraina, beste batzuen artean- abaguneen arabera, zentzu
batean edo bestean mugitzen ziren. Flandes, Normandia eta Ingalaterrako
oihalek eta ehunek inportazioen kapitulu berezia osatzen zuten. Egindako
kontratuen artean marchantiakoak zeuden, merkatarien eta itsasontzietako
PDLVXHQDUWHDQÀQNDW]HNRNDUJHQJDUUDLRDUHQEDOGLQW]DHWDNRVWXDN19.
Lehenengo jarduera-eremua Kantauriko kosta bera zen, zeinean XV. mendearen
erdialdera arte gailendu zen Paduretako Anaidi edo Ermandade boteretsua.
Gipuzkoarrek bere soberakinak saltzen zituzten Laredoko, Santanderreko,
Ribadeoko, Ferroleko edo A Coruñako portuetan. Kantauritik harantzago
gipuzkoarren merkataritza-sareak iparrerantz hedatzen ziren. Zabalkunde
aukeretan, gorabehera diplomatiko zein militarrek garrantzia zuten. XIV.
mendean zehar, Baionarekin eta Biarritzekin loturak indartu ziren, merkataritzahitzarmenen bidez. Bordelen eta La Rochellen ohikoa zen merkatari
euskaldunak egotea; azkenekoan Donostiako eta Mutrikuko itsasontzien bisitak
maizten ziren. Nantesek, Bretainiako dukerrian, gipuzkoarrez, bizkaitarrez eta
gaztelarrez osaturiko kolonia bat hartzen zuen. Gure lurraldeko merkatariak
Rouenen agertzen ziren, Normandiako dukerrian. Egoitza iraunkor baten jabe,
bizkaitarrekin, arabarrekin eta kantabriarrekin jarduten zuten Brujasen, Ipar
Itsasoko merkataritza plaza handian. Euskaldunek eta kantabriarrek kontsulatu
propioa zuten 1455etik haien eskubideak defendatu eta eztabaidatzeko eta
WLN NRNDOHNXD RQDUWX ]LW]DLHQ RÀ]LDONL KLULNR DX]R EDWHDQ %UXMDVHWLN
industria salgaiekin batera –kalitate handiko oihalak–, mandatuzko liburu eta
artelanak iristen ziren, ideiak eta sentsibilitateak zabaltzeko balio zutenak.
Bestalde, Ingalaterrako kostaldearekiko harremanak, aurreko mendeetan
hasitakoak, jarraitu egiten zuen. Gipuzkoako kostaldeko nabigatzaileek XIV.
mendetik jarduten zuten Exeterren eta, batez ere, Bristolen, zeinarekin zenbait
215
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
hiribilduk –esate baterako Errenteriak–adiskidetasun loturak eginak zituzten.
Zenbait hitzarmenek (1467an, 1481an eta 1504an) mesedetu zituzten harreman
horiek. Berrikuntza bat dago XIV. mendearen erditik: Ingalaterrak utzi egin
zion artilea esportatzeari, bere oihalgintza propioa garatu zuelako, eta hasi zen
eskaintzen oihalak eta osagarriak Europako merkatuetan, euskal itsasontzien
kargetan azaltzen hasi zirelarik.
Errekonkistako kanpainek merkatu potentzial bat sorrarazi zuten Andaluzian.
XIV. mende hasieratik badakigu Gaztelako erregeek merkataritza-pribilegioak
eman zizkietela Gipuzkoako hiribildu batzuetako biztanleei egin zitzaten
negozioak Sevilla bezalako gune estrategiko batean, eta hori dinamismo
handiaren zantzua da. Haien ekimen-eremua hegorantz zabalduz nabigatzaile
gipuzkoarrak Mediterraneoan sartzen ziren, XIII. mendearen bukaeratik
Gibraltarreko itsasartea seguruagoa baitzen nabigatzaile europarrentzat.
1314an, Donostiako eta Hondarribiko itsasontziak daude Palma Mallorcakoan.
Negozio gizon katalanen, valentziarren, marseillarren, toskanarren eta
genovarren zerbitzura garraiolarien moduan aritzen ziren (haien artean Alberti
eta Datini merkataritza-enpresa handien agenteak). Era horretan, iraupen
OX]HNRELGDLDNDQWROD]LWH]NHHQSRUWXLQJHOHVHWDÁDQGLDUUHWDWLN0HGLWHUUDQHR
mendebaldekoetara, bidaian zehar salmenta edo garraio negozio bat baino
gehiago eginez.
Garai hartan, itsas merkataritza eta harrapakatzeak bateragarriak ziren. Kasu
arinenetan, itsas garraiolari batek, diru-gosea beste aitzakiarik ez zuela, ardura
zuen kargamentuaren zati bat bere egiten zuen. Bestetan, itsaslapurretak
ziren, Gaztelako koroaren zerbitzura. Itsasgizon eta merkatari gipuzkoarrak
harrapaketan aritzen ziren eta harrapakatzeen biktima ziren, aldi berean.
Gerra garaian, errege-agintaritzak euskal itsasketa enpresari euskaldun bati
baimena eman ziezaiokeen, etsaiaren korso ekintzez kaltetua izan bazen, galera
konpentsatzeko herrialde etsaiaren itsasontziak erasoz -errepresalia gutuna-. Bake
garaian ere egin zitekeen horrelakorik, itsas arpilatzeen ekintzak zigortzeko,
zenbait legezko baldintza betez gero. Azkenean, dena bururatu zitekeen
pirateria hutsean. Gertaera ospetsuenetako bat hogeita hamabost merkatari eta
marinel ingelesen erailketa izan zen, zintzurra moztuta, hiru gipuzkoarren eta
bi bizkaitarren eskutik, 1476an, haien kargamentuaren jabe egiteko. Batzuetan,
ongi antolatuak zeuden, eta kostaldeko euskaldunek osaturiko benetako
pirateria enpresez hitz egin daiteke. Jarduera horrek itsasoko segurtasunean
zekartzan kalteek behartu zuten Gipuzkoako Ermandade Nagusia esku hartzera,
horretarako eskumenak jaso ondoren 1461ean eta 1470ean20.
Azpiegitura batek mantendu zuen ahalegin hori guztia. Kostako hiribilduen
garapenak, XIV. mendean burutuak, portuen sareen hobekuntza ekarri bide
216
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
]XHQ(GRQRODHUHSRUWXDHVDWHDQH]LQJDUDGHÀQL]LRDUHNLQRVR]RUURW]DNL]DQ
Askotan, ainguratze-eremu bat baino ez dute aipatzen iturriek, itsasontziak
egoteko, edo salgaiak deskargatzeko, kostaraino eramanez pinazetan eta
txalupetan. Beste kasu batzuetan, instalazioek ontziratzeko tokiak eta kaiak
]LWX]WHQ*LSX]NRDNRSRUWXDNELNDWHJRULDWDQVDLONDWXRKLGLUDLQJXUXÀVLNRDUHQ
arabera: kostako zerrenda jarraitzen dutenak –Zarautz, Mutriku– eta bokale
baten babesean daudenak: Orio, Zumaia eta Deba. Donostia bi kategorien
barruan sartzen zen, portu bat baino gehiago baitzuen: itsasertzean, Ondarreta
eta Kontxako badia, eta Urumeako ibai-ahoan, Santa Katalina. Pasaia, hasieran
Oiartzungo kanala izena zuena, aparteko kasua zen, portu-eremu partekatua
baitzen hainbat kontzejuren artean. Lehenagotik erabili zen arren, Pasaiako
portu baten lehenengo aipamena 1318koa da, oraingo Kodemastiko gunean21.
Aurrerakuntza nabarmenak egon ziren ontzigintzako teknologian. XIV.
mendean, itsasontzi eredu berri bat ezarriz joan zen, topeka egiten hasi ziren
kroskoak, ertzetik taulak batuz. Metodologia horrek ahalbidetu zuen itsasontzi
handiagoak egitea, bultzada handiagoa behar zutenak, zeinak bela eta masta
gehiago eskatzen zituen. Egiturak sendoagoak ziren, eta aurreko eta atzeko
gazteluak egin ziren. Pizkunde garairi loturiko itsas irudigintzan ohikoak ziren
nao, karraka eta karabelak sortu ziren22.
Gipuzkoako itsasoko merkataritzaren eta garraio ekimenen distirak ez du
ahaztarazi behar lurreko garraioa, osagarria ere baitzen. Nahikoa ezagutzen ditugu
Erdi Aroko ibilbideen merkataritza-harremanak Arabarekin, Nafarroarekin eta
Mesetarekin. XIII. mendean bezala, Gaztelako artilearen zati bat Ipar Europara
esportatzen zen Gipuzkoatik. Aldi berean, Tierra de Camposeko eta Lautadako
zereala eta Logroñoko eta Arabako Errioxako ardoa Gipuzkoako merkatariek
HURVWHQ]LWX]WHQ*DVWHL]HQEDLWDHUHQHXUULKDQGL]$JXUDLQHQWUDÀNRKRUUHWDQ
inbertitzen zuten tokiko eliteen probetxurako. Joan-etorriek, funtsean, Oria eta
Deba ibaien ibilguneak jarraitzen zituzten. XIV. mendean Lizarrateko igarobidea
(San Adrian) bultzatu zen, eta Bergaratik Mutrikura zihoazen zatien zirkulazioa
hobetu zen, baita ere Bergaratik Zestoara zihoana Urolatik.
Nafarroatik oinarrizko hornikuntzak iristen ziren, batzuk erresumakoak
bertakoak, beste batzuk urrutiagotik, Aragoikoak, esate baterako: zerealak,
olioa, ardoa, artilea... Ebro ibarrak zirkulazio eremu gisa funtzionatzen zuen,
eta bertatik iristen ziren Kataluniako eta Italiako produktuak, are jatorri asiarra
zuten espeziak ere. Gipuzkoatik, jatorriko eskaintza moduan edo tarteko
lurralde gisa, Nafarroako erresumara abiatzen ziren hainbat salgai: burdina,
DUUDLQD HWD RLKDO ÁDQGLDUUDN HWD EUHWRLDN ,ELOELGHDN ]HLQDN ;,,, PHQGHWLN
mesedetuta zeuden Gaztelako erregeek berritu edo hobetzen zituzten zergasalbuespenekin, oso baldintzaturik zeuden mugako izaera menditsuarengatik.
217
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
Bi ziren funtsean: Beratik eta Lesakatik igaroz Hondarribian bukatzen zena,
eta Lekunberri zeharkatu ondoren Tolosarekin bat egiten zuena kostalderantz
joateko, bereziki Donostiaraino eta Pasaiaraino23.
4.3.2. Burdinazko mundu bat
Gipuzkoako, eta Bizkaiko ere, jardunbide eta pertsonalitate ekonomikoa zerbaitek
markatzen badu, Behe Erdi Aroan, hori da oletako burdinaren ekoizpena. Esan
nahi da dagoeneko erdilandua eta prest uzten zena, armak eta tresnak fabrikatu
ahal izateko. XIII. mendean hasitako prozesuarekin jarraituz, hurrengo mendean
haizeolak gutxika hasi ziren bertan behera uzten –oraindik badira haien berri
Seguran 1335ean eta Elduainen egon zireneneko zantzuak daude 1415era arte–,
eta bidea ireki zitzaion teknologia berri bati: burdingintza hidraulikoari, hots,
burdinola masukerei. Instalazio berrien dokumentazioa dugu 1329tik: Gibelola
(Legazpi), Lasalde (Mendaro) eta Leizaur (Andoain), besteak beste. Gainera,
azken urteen ikerkuntza arkeologikoak gaiari buruzko ekarpen esanguratsuak
egin ditu, esate baterako, Igartzako multzoan, Beasainen24.
Teknologia berriaren ezaugarriak kontuan hartuta –ibaietako korronteen
mende eta kanalizazioen beharrean–, ez da harrigarria burdinolak topatzea, XV.
mendearen bukaeran, Gipuzkoako ibaien ibilguetan, bereziki haran hondoetan:
Deba ibaitik, mendebaldean, Oiartzun ibairaino eta Bidasoraino, ekialdean.
Ekoizpenaren bolumena handia izan zen gero, puntu bateraino ezen, bertako
beharrak behin aseta, eskala handian esportatzen baitzen kanpo merkatuetara,
Bizkaiko burdinarekin batera iritsi zelarik Dieppera eta Rouenera, Frantzian;,
Brujasera, Flandesen, eta Ingalaterrara, bereziki Bristoleko portura. Uste
dugu, XVI. mendearen hasieran, produkzio siderurgiko elkartua, oso termino
antzekoetan Gipuzkoan, Bizkaiaren eta Nafarroan, Europa mendebaldeko
totalaren oso frakzio esanguratsua zela: ehuneko hamar eta hogeiren artean.
Jabetza erregimen indibidualean edo partekatuan, zuzen kudeatuak edo
errentan emanak, burdinolek inbertsioak erakartzen zituzten bai ahaide
nagusien leinuen aldetik, bai hirietako eliteek osatzen zituzten merkatarien
familien aldetik. Kontzejuek ere eskuratu zituzten horrelako instalazioak beren
diru-sarrerak handiagotzeko25.
Jarduera bolumenak eta jokoan zeuden gizarte interesek babes juridikoa behar
zuten, eta halaxe sortu ziren burdinoletako foruak direlakoak, basoaren, ur
korronteen eta hornikuntzen erabilera-eskubideak arautzeko. 1328an, Oiartzungo
eta Irungo lurretako burdinolak horrelako estatutuen jabe egin ziren, eta, 1335ean,
Elgoibarkoak eta Mendarokoak –Markina Susokoaren bailarakoak biak–. Hiru urte
geroago, Alfontso XI.ak halako foru bat ezarri egin zuen Gipuzkoako lurraldeko
RODJL]RQDNEDEHVWHNR.RQW]HSWXJHRJUDÀNRKRUUHNH]]XHQEHUHEDLWDQKDUW]HQ
218
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
oraingo lurralde historiko osoa, baizik eta 1328ko eta 1335eko pribilegioen
babesik gabe gelditu zen zatia –handiena, bestaldetik–, zeina konparaziozko
bidegabekeria zela eta, gaitziturik sentitu zitekeen. Hiru eremutako banaketa
hori bat dator zenbait muga linguistiko zein eklesiastikoekin, aurrerago ikusiko
dugun bezala. Ez zen esportatzen fabrikaturiko burdina guztia. Herrietako ohiko
sutegiekin batera, lantegi berezituagoak ere sortu ziren, burdina lantzen zuen
bertako merkatuarentzat. Gaztelako koroaren eskariak arma zurien ekoizpena
elikatu zuen –Soraluze, Eibar– eta suzko armena, artilleriako jaurtigaiak barne:
Arrasaten. Sortu egin zen horrela jarduera bat aro modernoan loratuko zena.
Burdingintzako beste atal bat itsasketarako materialaren inguruan eratu zen:
aingurak, Donostian; iltzeak eta burdineria, Eibarren, Elgoibarren eta Oñatin, eta
sutegiko tresneria, Oñatin eta Arrasaten.
Oihalgintzak eta larrugintzak tradizio handia zuten nekazaritza munduan. Erdi
Aroa bukatu aitzin, Bergaran oihalgintzako fabrikak ezarri ziren, bertan ere eta
Arrasaten zapatagintzak eta larru-ontzeak nolabaiteko indarra hartu zuten. Bi
herri horietako zapataginek lehengaia Gaztelatik eta Frantziatik inportatzen
zuten, eta askotariko eskaintza egiteko gai izatera iritsi ziren26.
4.3.3. Elkarrekin hobeto: lanbide elkarteak
Erdi Aroko lanbideen munduaren alderdirik ohikoenetako bat elkarteak
sortzea izan zen, zenbait izenez azaleratzen zirenak: gremioak, ermandadeak,
kabildoak eta kofradiak. Haien izaera konplexua zen, nahasten baitira lanbideko
gauzekin batera, osagai politiko eta erlijiosoak. Batetik, horrelako erakundeek
ez zituzten babestu lanbide guztiak. Erdi aro berantiarreko Gipuzkoan,
zein auzoko lurraldeetan, zenbait jardueratan aurkitu daitezke: arrantzan
eta nabigazioan, siderurgian, ehungintzan eta nekazaritza espezializatuan.
Itsasoko bizimoduak zenbait lanbide batera aritzea zekarren berekin: –
arrantzaleak, pilotuak, garraiolariak eta merkatariak– zeinek elkartzeko joera
zuten. Gipuzkoan, elkarteak sortu ziren Hondarribian -San Pedro-, Donostian
-Santa Katalina eta San Pedro-, eta Deban -Itziarko Santa Maria-. Burdinarekin,
altzairuarekin eta metalurgiarekin lotuta Elgoibar eta Mendaroko bailaretako
olagizonen kabildoa nabarmendu zen, oso ordenantza zehatzak idatziz 1442tik
1500era, eta, batez ere, Arrasateko hiru elkarteak: masukeroena, Santa Luzia –
kurrikalariak eta porrikeroak– eta San Valerio –Burdin meatzariak–. Aldi berean,
XV. mende bukaeran, badugu Bergarako oihalgileen kofradiaren berri, San
Sebastiani omendua, zeinen jardunbidea arautegi zorrotzen arabera eraentzen
zen. Bestalde, oinarrizko beharrizanetarako produktuen eskariak mahastietan
eta fruta-arboletan espezializaturiko nekazaritza bat bultzatu zuen Donostia
inguruan, soldatapeko langileen eskutik. Horiek elkartu ziren 1489rako kofradia
HVSH]LÀNR EDWHDQ podavinesekoan-, eta 1508an dagoeneko beren ordenantza
219
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
babesle propioak zituen. Donostian ere sortu zen San Eloyren kofradia, ziur
asko XV. mende bukaeran, zilargileak batzen zituena.
Haien eskumenak aztertuz gero, interbentzionismo korporatiboa nabarmentzen
da zenbait alorretan, ordenantzetan ikus daitekeenez, lan-tekniken eta tresnen
GHÀQL]LRDRUGXWHJLHQHWDHJXWHJLHQ]HKD]WDSHQDOL]HQW]LDNHPDWHDHVNXPHQDN
murriztea, salmenten eta kalitateen kontrola, kontratuak gainbegiratzea, zorrak
NLWDW]HDVROGDWDNÀQNDW]HDH]DUULWDNRKLHUDUNLHQHUUHVSHWXDUHQ]DLQW]DLNDVNHWD
aldiak zehaztea, lan-auzien arbitrajea, energia bitartekoen banaketa orekatua,
besteak beste. Laguntza-funtzioak ere hartzen zituzten, alargunen, adin txikiko
umezurtzen eta adinagatik, istripuagatik edo gaixotasunagatik desgaituriko
langileen alde. Korporazio hauek oso arretatsuak ziren beren pribilegioekin eta
ez zuten beti ondo elkar ulertzen tokiko kontzejuekin. Tentsioa eta talka egiaztatu
daiteke Donostian, non XV. mende bukaeran kontzejua liskartu zen San Pedro
eta Santa Katalina kofradiekin saiatzen ari zirelako udal agintarien kudeaketan
eragiten, kontzejuko bileretan parte hartuz zalapartan eta behaztopatuz haren
erabakiak. Gatazkatik udal donostiarra atera zen garaile, zeinak irabazi egin
baitzuen, erregearen laguntzaz,ELNRIUDGLDNÀVNDOL]DW]H]NRHVNXELGHD27.
4.4. Basoa hazkuntzarako aukera eta muga
Gipuzkoako historia basoari dago lotua. Erdi Aroaren bukaerarako espazio
hori guztiz humanizaturik zegoen. Baldintza klimatikoek –euritsu eta epelek–,
garaierak eta edafologiak erraztu zuten zenbait zuhaitz espeziek sustraiak ondo
botatzea bertan. Zerrenda hasteko, haien artean haritza da gailen, zeinaren
egurra asko eskatzen zen, baita pagoa –600 metrotik gora–, eta gaztainondoa
ere. Mutrikutik Zarautzera artadiak eta garrigak ugariak ziren. Mendi
basatiaren ondoan, XIV. mendetik aurrera baditugu txaradiak –hamabost
urtez behin adarrak mozten zitzaizkienak–, eta XV. mendearen bukaeratik
lepatuak bazeuden, 10-12 urtez behin adarrak hiru metroko garaieran mozten
]LW]DL]NLHQDN+RULJX]WLDHJXUJLQW]DUHQSODQLÀND]LRDUHQVHLQDOHDUJLDGD
Basoaren gainean aldibereko presioak zeuden. Nekazariek arbolak bota eta
erretzen zituzten zelai berriak irekitzeko. Bai nekazariek bai hiribilduetako
biztanleek egurra behar zuten eraikuntzarako, altzariak eta tresnak egiteko eta
sua egiteko. Batzuek eta besteek ganaduarentzako espaziorako erabiltzen zuten.
Olagizonek eta ontzigileek gero eta egur gehiago behar zuten beren industriak
JDUDWXDKDOD1RODVDLKHVWXOHKHQJDLDDJRUW]HDHUDJLQOH]DNHHQJDLQXVWLDSHQD"
Hasi ziren neurriak jartzen. Deban, 1394an, mozketa selektiboak aurreikusten
ziren, Arrasaten, 1475ean, 1482an eta 1495ean kontzejuak gainbegiratu zituen
hiribilduko komunen okupazioak. XV. mendean zehar, eta hurrengo mendearen
lehenengo hamarkadetan, auziak eta hitzarmenak maiztu ziren basoetan
220
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
interesa zuten taldeen arten, bereziki nekazarien eta olagizonen artean, Legazpin,
Seguran, Berastegin, Elduainen, Deban, Elgoibarren, Hernanin eta Oiartzunen.
Beste arazo bat sortu zen mendi eta baso eremuen titulartasunarekin. Herrilurren zati ziren, eta haien gainean kontzejuaren edo udalaren eskumena
H]DUUL ]HQ .RQW]HMXDN ]DWL EDW JRUGH ]XHQ EHUH EHKDUUDN ÀQDQW]DW]HNR –udal
ondarearen ondasunak– Beste batzuk eliza erakundeen parte ziren, edo ahaide
nagusien edo hiribilduetako auzotar aberatsen ondasunen zatia ziren. Beste
aldetik, koroak bere eskubideak aldarrikatu zituen, ez zirenak juridikoki errazak
GHÀQLW]HQ,QWHUHVDNEDWHUDWXEHKDUUDNEHUULURHUHVRUUDUD]L]LWXHQKLW]DUPHQDN
eta akordioak erakundeen artean aprobetxamendu erkideak koordinatzeko.
Bi eraentza mota zeuden. Lehenengoa herri-basoak, mendi indibisoak edo mendi
libreak deituriko basoei zegokien. Kategoria horren bidez korporazio batzuk
–auzo kontzejuak batez ere– ados jartzen ziren basogune bat ustiatzeko, eta
haietako bakar batek ere ez zuen zuzendaritzarik, eta ez zegoen ordezkaritza
eta kudeaketa organo gorenik. Horrelakorik egon zen XIV. eta XV. mendeen
bitartean Berastegi eta Elduain artean, Azkoitiaren eta Azpeitiaren artean,
Donostia, Hernani eta Urnietaren artean, Errenteria eta Oiartzun; Deba eta
Zumaia. Beste formula batek, konplexuagoa, gobernu erakunde eta botere
gidarien existentzia zekarren berekin. Partzuergoak ziren. Bi osatu ziren. Bata
zen Enirio-Aralarko mankomunitatea, 1409an sortua, Ordiziaren eta inguruko
zortzi herriren interesak koordinatzen zituena, batetik, Amezketarekin eta
inguruko lau herrirekin, bestetik. Bigarrena Gipuzkoa eta Arabako Partzuergo
Orokorra zen, 1430ean sortua, honako hauen akordio bidez: Segura, Zerain,
Idiazabal eta Zegama Agurainekin, Altzaniako mendiak ustiatzeko28.
4.5. Dorretxearen itzala: leinu eta bando aristokratikoen dinamika
Gipuzkoako iraganaren ebokazioak tokiko aristokrazia urguilutsu eta ekintzailea
ekartzen digu burura. Bere oinetxe eta dorretxeei, haien lehentasun nahien
sinbolo eta tresnei, loturik dago irudi hori. XIV. eta XV. mendeetan antolaturik
]HJRHQ ²QRL]WLN"² OHLQXHQ L]HQD KDUWX ]XHQ WDOGH IDPLOLDU NRQSOH[XHWDQ
'HÀQL]LRDN VLQSOLÀNDWX] JHUR HVDQ GDLWHNH L]HQ KRUUHNLQ DLSDW]HQ GLUHOD
familien elkargo gutxi gorabehera handiak beren burua hartzen dutenak
arbaso komun baten ondorengotzat. Leinu horiek joera izan zuten lehentasuna
emateko ondarearen transmisio eta ondorengotzarako eta buruzagitzarako
gizonezko bati, ahaide nagusia deituari, jaunaren rola hartzen zuelarik. Jaun
horri zor zaizkio leialtasunak eta elkartasuna, gradu desberdinetan sortuak
ahaidetasunaren bidez eta trabatuak ezkontza-aliantzen bidez.
Jarraitzaileak atzemateko beste bide bat, aurrekoarekin bateragarria, basailutza
ORWXUHQELGH]ÀQNDWXULNRD]HQRPHQDOGLDUHQELGH]+DUHQELGH]MDXQDUHQHWD
221
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
EDVDLOXDUHQ DUWHDQ ÀGHOWDVXQORWXUDN H]DUW]HQ ]LUHQ ]HUELW]X PLOLWDUUD EDUQH
Batzuetan, hitzarmen horiek ahaide nagusien zeremonia handiak aprobetxatuz
egiten ziren ziur asko, esate baterako, ezkontzak. Guztiarekin ere, bandokideen
aristokraziak, Gipuzkoan eta Bizkaian aldagarri bat du, leinuen munduko
segiziozaletasunaren ondorio zena, menia edo atreguamientoa delakoa. Kontzeptu
horren azpian egoera desberdinak ezkutatzen dira. Batzuetan inolako basailuomenaldirik gabeko kontratuak ziren, zerbitzu armatua inplikatzen zutenak
errenta baten ordez. Indetureko akordioen antzekoak ziren, oso arruntak izan
zirenak Ingalaterran, Ehun Urteko Gerran. Lekukotzarik badugu Arrasaten
1391n eta 1407an Gebara Etxeak zerbitzu horiek kontratatu zituenean, eta
adibide argi eta zehatza Azpeitian dugu 1435ean, Loiolako jaun Lazkaoko Lope
Gartziaren eta Martin Perez Enparanen artean. Edozein kasutan, tregoa batean
sartzearen truke lortutako abantaila edo irabazia ez da kasu guztietan aipaturik
azaltzen.
Talde familiar eta jarraitzaile armatuen talde horiek bi bando edo alderdi
osatu zituzten Gipuzkoan XIV. mendean zehar: ganboatarrak eta oñaztarrak.
Lehenengoen artean, Ganboako leinua gailentzen zen (Olasoko jaunak),
Elgoibarren, eta Gebarakoa, Araban ere sustraiak zituena. Ganboatarrak
nagusi ziren kostako zati handienean, eta ezarrita zeuden Debako arroan ere,
eta neurri txikiagoan Urolako eskualdean. Oñaztarren buru Lazkaoko leinu
boteretsua zegoen, eta Oriako ibilgune garaia eta ertaina menderatzen zuten,
hots, Nafarroarekiko muga aldea. Azpeitian jarraitzaile asko zituzten, Loiolako
etxeari esker, eta guneak zituzten Eibarren eta Bergaran. Lurraldeko hiribildu
garrantzitsuena -Donostia- aristokrazia mota honen eraginpetik kanpo gelditu
zela dirudi29.
Leinu-etxeeak beren gailentasun sozialari eusteko bitarteko ekonomikoak
behar zituzten, lortzen zituztenak jarduera etekintsu posible guztietatik:
lurrak alokairuan emanez, baso eta mendi ustiapen eskubideen bidez, errentak
errotak erabiltzeagatik hartuz, inbertsioak burdinoletan eginez, eta -Erdi
Aroko aristokraziari buruz uste denaren kontra- merkataritza eta kreditu
munduan arituz. Eskubide horiek eskumenak zekartzaten pertsonen gainean.
Hori ikus daiteke 1382an Murgiako etxeko jaunek –oñaztarrek– Astigarragako
auzotarrekin encomienda paktu bat hitzartu zutenean, pagatu behar zituztela
errentak eta doako lana egiten behar zutelarik jaunaren babesaren ordainez. Deba
garaian are argiago ikusten da, non XV. mende bukaeran oraindik horrelako
eskaerek irauten zuten nekazarien gainean, are larriagoturik ere. Gailentasun
sozialaren bitarteko horiek osatu egiten ziren parrokien gainean patronatuen
bidez (gero ikusiko dugunez). Horrelako presioek eta eskakizunek tentsioak
eragiten zituzten eta erresistentziak ere, errebeldiako ekintza kolektiboetan
gauzaturik, Oñatiko jaurerrian gertatu zirenak bezalakoak 1388an, edo
222
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
4. Irudia.
Gipuzkoako bandoen leinu nagusien banaketa ( XIV. eta XV. mendeak)
Iturria: Eider Villanueva Elíasek egindako mapa batean oinarritua. Lema, 2000: 51
223
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
Eskoriatzan eta Aretxabaletan 1423an. Bi gertaera horiek bukatu ziren jaunen
eskubideen baieztapenez: lehenengoa 1389an emandako barkazio batez, eta
bigarrena leinuen errepresio armatu bidez. Erresistentziako beste bide bat auzi
bidea izan zen, erregearen jurisdikzioaren aurrean, Valladolideko Entzutegian.
Bide hori erabili zuten Oñatiko herritarrek beren mendekotasuna arindu nahian
XV. mende bukaeran. Ahaide Nagusiek errege karguak bilatu zituzten, ematen
zituzten errentengatik oso gutiziatsuak baitziren, baita ere eragin soziala
elkarturik zutelako. Jakina da Lazkaoko Etxeko jaunek Areriako alkate nagusi
kargua bete zutela XV. mendearen erdialdera arte, eta, horri esker, erantzukizun
judizialak zituztela erregearen izenean Gipuzkoako nekazaritza eremu horretan.
Badirudi eskumen edo pribilegio horri etekina atera nahian ibili zirela bertako
biztanleen gainean halako jauntasun partikularra ezartzeko eta horrek protesta
asko eragin zituela30.
Gauzak horrela, leinu bandokideen gogorapen historikoa eta haiekin batera
Ahaide Nagusiena gatazkari loturik dago, bere agerpen muturrekoena bortxa
DUPDWXD HWD JHUUD L]DQ ]HOD *XGX ´RÀ]LDODµ L]DQ ]LWHNHHQ VROGDWDN ORUW]HNR
aukera ematen zuena, eta zakuratze operaziotan parte-hartzearena. Jarduera
horretako zati bat Nafarroako erregeen zerbitzura egin zen, 1350etik 1406ra,
noble gipuzkoar asko kontratu zituzten, oñaztar bandoenak, basailutzat
harturik, baztertu gabe, horratik, batzuetan, Oñatiko jaun boteretsua bera,
JDQERDWDUUD ]HQD *D]WHODQ HVWDWX PRQDUNLNRD ÀQNDWX DKDOD RUGHD KDQJR
erregeek ahaide nagusiak eta haien jarraitzaileak beren antolamendu militarrera
erakarri zituzten, batez XV. mendetik XVI. menderako trantsituan.
*HUUDRÀ]LDODEHUDEDLQRRKLNRDJRDL]DQ]HQDULVWRNUD]LDPRWDKDXH]DXJDUULW]HNR
orduan gerra pribatua. Bortxazko gertaera askoren protagonismoa izan zuten
leinuek eta bandoek Erdi Aroko azken garaietan. Gatazka gehienetan kontingente
txikiak mobilizatzen zituzten, asko jota mila inguru gerlari, eta sorrarazten zuten
-zenbait abagunetan denbora askoan- borrokatxoen, segaden eta setioen segida
edo kateatze bat. Arma gizon gutxi batzuk, hots, armamentu astuna eta gerrako
montura bat ordaindu zezaketenak, oinezko sail handiago batekin batera
zihoazen, artillerialarien laguntzaz. Indarkeria armatua bizimodu bat zen, bere
balioekin, bere ethosarekin, eta zenbait funtzio betetzen zituen. Arpilatzearen
bidez bitartekoak eskurarazten zizkien protagonistei, leinuen artean halako
lehia bat eragiten zuen, norgehiagoka bat ezartzen baitzuen erakusteko nor zen
nor baino gehiago lurraldea kontrolatzeko, eta erakusten zien aristokrazia txiki
honen botere sendoa hiribilduei, eta nekazariei kentzen zizkien matxinatzeko
gogoak, beren errebeldia erakusteko nahiak agertzen zituztenean. Ez da hori
bandokideen indarkeria guztia, baina bai bere alderdirik deigarriena eta
ezagunena.
224
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
Indarkeria endemikoaren zonak egon ziren. Zehaztasun handiz dakigu
gertaturikoa Gipuzkoaren eta Nafarroako erresumaren arteko mugan. 1261etik
dagoeneko kezka zegoen ezegonkortasun handia zegoelako oñaztarrak nagusi
ziren zerrenda menditsu eta oihantsu horretan -Amezketa, Murgia, Lazkao,
Oñaz-, bat eginda leinu nafar eta lapurtarrekin. Indarkeriak –ganadu lapurreta
besterik ez batzuetan, baina dorre eta hiribilduen setio eta erreketa besteetan–ugaldu ziren XIV. mendean zehar eta hurrengo mendearen zati handi batean
ere, hainbeste ezen zona horri gaizkileen muga deitu baitzioten. Borroka odoltsu
horietako batean hil egin zen Pons de Mortagne Mendietako nafar merio,
Beotibarren gertaturiko guduxka batean (1321). Egoera okerragotu egiten zen
*D]WHODUHQ HWD 1DIDUURDUHQ DUWHNR JHUUD RÀ]LDOD ED]HJRHQ +RUUHODNRHWDQ
mugako herrien kontrako erasoak maiztu egiten ziren, 1429tik 1430era bezala.
Zenbait hiribilduk -Donostiak berak ere eta are Hondarribiak- dinamikarekin
bat egin zuten eta mugako aldean burutu zituzten harrapakaritza-ekintzak.
Segurtasuneko gutxieneko batzuk bermatu beharrak –herritarrentzat,
jornaleroentzat, abeltzaintzat, merkatari eta garraiolarientzat– mugako herriak
bat etortzera bultzatu zuen, eta, 1329tik, elkarrekiko laguntzarako ermandadeak
sortu zituzten mugako lurraldeak baketzeko, 1336an eta 1350ean berrituak eta
bereziki 1375ean, Gaztelako eta Nafarroako erregeen ekimenez tregoak hitzartu
zirenean. Baketze-ahaleginek ez zuten berehala izan ondoriorik: ermandadeak
eta bake-hitzarmenak berritzeko ekimenak errepikatu ziren 1400ean, 1412an,
1466an, 1468an eta 1483an. Zorionez, XV. mendeak aurrera egin ahala, mugako
leinuen indarkeriak behea jo zuen. Gaztelako monarkiaren agintaritzak bere
ahalmena erakutsi zuen bertan, batez ere, Enrike IV.arekin eta Errege-erregina
Katolikoekin. Ahaide Nagusiek beren estrategiak egokitu zituzten. Horren
sintoma da beren esku-hartze txikia mende horretako laugarren hamarkadatik
aurrera Nafarroako erresuma txikituta utzi zuen liskar zibilean.
%DQGRHQ ERUW[DNR JXQH JHRJUDÀNRD KDQGLDJRD ]HQ *DLQHUDNR OXUUDOGH
gipuzkoarrean leinuen arteko borroken lehenengo berria 1317koa da, Urolako
bailarakoa. Bortxakeria hedatu egin zen aliantza familiarren ondorioz, ez
Nafarroara soilik, baita Lapurdira, Bizkaira eta Arabara, eta toki horietatik
ere abiatu zitezkeen erasoak Gipuzkoara. Lasaitasun aldiak eta okerragotzeak
txandakatzen ziren denboran. Azken larriagotzeetako bat XV. mendearen
laugarren hamarkadan gertatu zen, eta ondorio erabakigarriak izan zituen
Gipuzkoako historian, gero ikusiko dugunez. Halere, ez zuten bandokideek
izan protagonismo guztia borroketan, leinuek pizturiko gatazkei batu behar
baitzaizkie hiribilduek beraiek sorturikoak, aurrerago ikusiko dugunez31.
225
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
4.6. Udal eta probintzia Errebisionismo nafarra eta mugak boterearen
baieztapena: elite batzuen osaera
4.6.1. Errebisionismo nafarra eta mugak
Gipuzkoako pertsonalitate politikoa hiribilduen eta haien zuzendari taldeen
boterearen inposizioaren baitan egon zen, Erdi Aroaren bukaeran. Haien
aliantzetatik botere bat sortu zen, Probintzia, koroarekiko hizketakide bihurturik.
Erdi Aroko bukaerako liskar eta tentsioek bidea eman zieten nafar erregeei azken
saiakera bat egiteko 1200ean galdutako lurraldeak berreskuratzeko. Pedro I.aren
eta Trastamarako Enrike haren anaiordearen arteko Gaztelako gerra zibilaz
baliatuz (1354-1369), Karlos II.a Nafarroakoak lortu zuen 1366an –Libournen
sinaturiko tratatu baten bidez– Gipuzkoaren, Arabaren eta Errioxako zenbait
plazaren gaineko bere eskubidea aitortua izatea. 1368tik 1369ra lortu zuen, leinu
oñaztar askorekin, eta Gebarako Etxearekin ere, 1350etik zituen harremanei
esker, lurralde-zerrenda bat okupatzea, Oiartzun eta Errenteriatik Seguraraino,
Ordizian garnizio bat jarrita, eta Bergara eta Azkoitiarekin anaitasuneko
aliantza bat eginda. Bere aldezkarien artean Ayero Ugarte ahaide nagusi eta
ezkutaria gailentzen zen, errege nafarraren kapitain izendatua Gipuzkoako
ipar-ekialderako, zeina dagoeneko 1364an jarduten zebilen abenturazale militar
gisa eta osteko buru gisa Gipuzkoaren, Nafarroaren eta Lapurdiren arteko
mugan. Okupazio laburra izan zen Enrike II.ak (1369-1379), Gaztelako gerra
zibilaren garaileak, behartu baitzuen errege nafarra arian atzera egitera eta uko
egitera irabazitako lurrei bide diplomatikoz. Negoziazio horiek bururatu ziren
arbitrajeko ebazpen baten bidez 1373an; 1200ean ezarri zen statu quora itzuli
ziren gauzak horrela.
(JRHUD EHKLQJR] ÀQNDW]HDN HWD PXJD EDNHW]HDN PXJDEDUUXDN ]HKDW]DJR
GHÀQLW]HD HVNDW]HQ ]XWHQ /HKHQHQJR PXJDUUL]WDSHQ EDW DQ HJLQ ]HQ
1512an, berriz ere hartu zen gaia, Nafarroak, Fernando Katolikoak konkistatuta
ere, erresumaren pertsonalitate politikoa gordetzen baitzuen eta ondorioz baita
bere mugak ere. Ildo horretatik, 1516an, hiru aldeko batzorde bat osatu zen:
gipuzkoarra –Segurako, Zegamako eta Zeraingo ordezkariek osatua–, arabarra
eta nafarra, Nafarroarekiko mugarriak zedarritzeko32.
4.6.2. Hiribilduen azken fundazioak
Agertokian gero eta protagonismo handiagoa hartu zuten hiribilduek. XIV.
mendean, Gipuzkoan hirigintza-dinamismo handia egon zen, lehenagotik
zetorrenaren jarraipenez. Gauzak horrela, Erdi Aroan fundaturiko hogeita
hiru hiribilduetatik33, hamahiru mende horretan sortuak dira. Bi aldi bereiz
daitezke: 1310etik 1347ra eta 1371tik 1383ra. Lehenengoan zehar, hiri-
226
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
gutuna jaso zuten honako hauek: Azkoitia, Azpeitia, Deba, Eibar, Elgeta,
Elgoibar, Errenteria, Leintz-Gatzaga, Soraluze eta Zumaiak. Foruen banaketa
ez da aldatzen aurreko mendearekiko: Donostiakoa kostarako –Debaren
kasuan izan ezik– eta Gasteizkoa barrualderako, kasu batzuetan Arrasateko
DOGDHUD HUDELOLWD ²$]NRLWLD (OJHWD HWD /HLQW]*DW]DJD² $UUD]RLDN" .RNDSHQ
JHRJUDÀNRD EDW]XHWDQ %L]NDLNR MDXUHUULDUHQ DXUUHDQ PXJDN ÀQNDW]HD HWD
Errenteriaren kasuan Nafarroako erresumaren aurrean. Biztanleria sakabanatu
batek bere burua hobeto defenditzen du gune hesitu baten barruan biltzen
bada eta jurisdikzio bat eskuratzen badu. Erregearen ekimenari batzen zaizkio
eragindako tokietako herritarren eskariak. Zenbaitetan, negoziazio lantsuak
behar ziren eta modus vivendia ezarri eliza erakundeekin eta ahaide nagusien
leinuekin. Zumaia hartuz gero, esate baterako, biztanleen interesak, Alfontso
XI.a erregearenak, Santa Maria elizaren jabe zen Orreagako kolegio elizarenak
eta bertako leinuenak bateratu behar izan ziren. Arrazoi ekonomikoek ez zuten
inoiz huts egiten: nabigazioaren eta itsas merkataritzaren sustapena kostako
fundazioetan, eta lurreko komunikabideak menderatzea. Gerta zitekeen
lehenengo fundazio-ahalegin batek porrot egitea eta errepikatu behar izatea toki
berri batean, Azkoitiak hiri-gutuna jaso zuen 1324an Iraurgiko San Martingo
antzinako kokalekuan, eta 1331n garaiera txikiago batean kokatu zen Izarraitzen
oinetan. Bestalde, hiri-gutuna 1294an jaso zuen Itziarretik banandu egin zen
auzotar talde esanguratsu bat Debako hiribildua sortzeko izen bereko ibaiaren
estuarioan, merkataritzarako egokiagoa zen kokaleku batean. Fundazioen
azken bultzada batek, 1371tik 1383ra, honako hauei mesede egin zien prozesua
bururatuz: Orio, Urretxu, Usurbil eta Zestoari34.
Harresia osagai funtsezkoa da. Haren aztarnak deskribatu daitezke arkeologien
esku-hartzea posible izan den tokietan: Arrasate, Azkoitia, Azpeitia, Donostia,
Elgoibar, Errenteria, Getaria, Hernani, Ordizia, Tolosa, Urretxu eta Zestoan35.
Hiribildua babesten zuen, haren irudiaren zati zen, eta urguilu kolektiboaren
motiboa zen. Harresiak andeatu daitezke: goragoko garaiera har dezakete
barruko etxeek, eta errondako bidea inbaditzen dituzte beste batzuek edo
itsasten dira harresiarekin. Denbora aurrera joan ahala, ikuspegi militarretik,
zaharkiturik gelditu ziren, eta XV. mendearen bukaera birmoldatu behar izan
ziren –Donostian, Errenterian eta, batez ere, Hondarribian– gerrako artearen
baldintza berrietara egokitzeko. Bizkitartean, hiriko kaskoak trinkotu egin
ziren. Teilatuetako hegalak hazi ziren, kaleei argitasuna kenduta, eta neurriak
hartu behar izan ziren hori zuzentzeko. Epe luzean, Gipuzkoako Erdi Aroko
hiribilduek iraupenaren erronka gainditu zuten. Haietako zenbaiten garrantzi
maila jaitsi egin zen, beste batzuen aldean edo herrixka batzuen aldean, baina
ez zen bakar bat ere despopulatu. Suteak gainditu behar izan zituzten –oso
arruntak, bereziki XV. mendetik XVI.erako igarotzean– eta setioak jasan zituzten,
eta, halere eutsi egin zieten elkarrekiko bizimodu bateratuaren proiektuei.
227
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
Testuinguru horretan, Behe Erdi Aroko Gipuzkoako historia ez litzateke guztiz
ondo ulertuko, ahaztuko bagenu zenbait hiribilduk lortu zuten hegemonia
jurisdikzionala, XIV. mendearen erdialdetik hurrengo mendearen hasierara arte
hedatze-prozesu bat hasiz, haien barrutian alboko herrixkak eta biztanle talde
berriak sartuta. Abezindamendu prozesu horren baitan, gune berriak hiribilduko
ohiko alkatearen jurisdikzioaren mendean kokatzen ziren, eta onartu egiten
zuten gastu komunak ordaintzea, beren barrutiak eta beren mendi eta basoen
erabilera gordeta. Prozesu horren onuradun nagusia Tolosa izan zen. Bere
jurisdikzioa handitu zuen, zeina hedatzen baitzen Oria ibaiaren ibilbidearen
erdi aldeko hogei bat herrixketara, Nafarroarekiko mugaren kontrola bere
gain hartuz, eta etorkizunari begira pisu nabari bat hartu zuen oraindik sortzebidean zeuden foru-erakundeetan. Segurak ere garrantzia lortu zuen, hamasei
bat kokaleku irabaziz beretzat. Ordizia ere hedatu zen bere inguruko bederatzi
herrixka lortuz. Debako harenean Arrasateren hedapena nabarmendu behar
da, 1353an inguruko zazpi herrixka bildu baitzituen, kontzejuaren tamaina bi
halako eginez. Bitxia da lurraldeko hiribildurik aberatsenaren kasua; izan ere,
Donostiak kontrako prozesua bizi zuen, bere inguruan hiribildu berriak fundatu
zirenez 1180ko foruan onartuta zeukan kontzeju barruti zabala txikiagotu egin
baitzitzaion XIV. mendean zehar. Galera orekatzearren, saiatu egin zen bere
jurisdikzioa ezartzen Adunan, Alkizan, Andoainen eta Zizurkilen, eta horrek
auziak sorrarazi zizkion Tolosarekin (1479ra arte luzatuko zirenak). Prozesu
horien bidez, marraztuta gelditu zen udal mapak iraungo zuen, funtsean, XVII.
menderaino.
Hegemoniak ez du esan nahi barruko armonia. Egia aitortzeko, liskar asko eta
trinkoak egon ziren hiribilduen auzotartutako herrixken artean zerga-kargak
banatzeko orduan, edo zelai eta basoen ustiapena zela eta, baita ere kontzejuko
karguak izendatzeko. Seguran ikus daiteke horrelakorik, 1402, 1430 eta
1448an, eta Tolosan, 1434an. Arbitraje bidezko soluzioek hiribildu nagusiaren
hegemonia hobesten zuten. Hiribilduak halako nagusigo korporatiboa ezartzen
zuten beren eragin-eremuan, mendeko herrixkei halako kontzesio baketzaile
batzuk eginda ere. Hiribilduen arteko liskarrak ere gertatzen ziren, batzuetan
indarkeria ere ondorioa izaten zutenak, gehienetan auzi bidea hautatzen zen
arren, horrelakoetan nahasten ziren interes ekonomikoa, mugen babesa eta
harrotasun komunitarioa. XIV. eta XV. mendeetan, Donostiak, Errenteriak eta
Hondarribiak eztabaidak izan zituzten beren barruak zehazteko eta Pasaiako
portu estrategikoa eskuratu nahi zutelako. Zumaiak arazoak izan zituen
Debarekin eta desadostasun arrazoiak ez ziren falta izan Azkoitiaren eta
Bergararen artean. Aipatu ditugunak adibide esanguratsu batzuk besterik ez
dira36.
228
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
4.6.3. Gipuzkoako Ermandade Nagusiaren sorrera (1375-1397)
Gipuzkoari beren pertsonalitate politikoa emango zioten foru erakundeen
osaera Erdi Aroan abiatu zen. Haren azterketa konplexua da, dokumentu
kontserbatu zaharrenak hautaketa historiko prozesu baten emaitza direlako.
Bandoen borrokan irabazitako talde agintari gipuzkoarren interesei jarraikiz,
arreta testu sail batean ardaztu zen37, eta testuok behin eta berriro kopiatu
ziren; beste batzuk, interpretazio ñabartukoagoekin, desagertu edo ahaztuta
uzten ziren bitartean. Aurreko kapituluetan aipatu dugun anaiarteen dinamika
garapen politiko horren sorreran dago. Anaiarte batzuek, judizialek –hiribilduak
babesteko, leinuen indarkeria gelditzeko eta bidelapurreriari aurre egiteko
sortuak–, eboluzionatu egin zuten ordezkaritza eta gobernu organo iraunkorrak
bihurtu arte. XIV. mendean zehar, horrelako elkarteen aipamenak azaltzen dira
Gipuzkoako lurralderako, baina zaila da beren izaera zehaztea. Argia dirudi,
alabaina, mende horren erdialdetik –1362, 1363, 1370 eta 1373an– datuak
zehatzagoak eta ugariagoak direla38.
Elite gipuzkoarren memoria historikoak garrantzi handia eman zion Tolosan
1375ean egindako Ermandade Bilkurari, Garcia Perez Camargo mandataria
mahaiburu izan zelarik. Zazpi alkate edo Ermandadeko epaile ezarri ziren
orduan, lurralde osorako, jurisdikzioa zutenak kausa kriminaletan eta
eskumena epai apelaezinak emateko. Hiribilduen interesengatik ezarri ziren,
komunikabideetan segurtasun minimo batzuk ezarri beharra zegoelako39.
Elkartzeko joerak aurrera egin zuen. 1378an, 1379an eta 1387an sortu ziren
ermandade gipuzkoarrek bandoen bortxarekin zerikusia izan zuten, batzuetan
hura erreprimitzeko edo baketzeko, 1375eko espirituan, besteetan aliantza
horien jokaera ez zen beti lerro zuzenekoa, eta ahaide nagusien ekimenetan
ere inplikatu ziren. Aldi berean, hiribilduetako ordezkarien bilerak deitu ziren
DUUD]RLÀVNDOHQJDWLN
1397ko uztailaren 6a egun gogoangarria izan zen. Egun horretan, Getarian
lurraldeko biztanleriako entitate guztietako ordezkariak bildu ziren, Ermandade
Nagusi bat sortuz. Ordenantzen koaderno bat idatzi zuten, besteak beste, ahaide
nagusien baketze eta euste lan bat egiteko helburuz. Ermandadeko alkatearen
ÀJXUD LQGDUWX ]HQ40, barrutietan antolaturik, pisu eta eragin handiagoko
hiribilduek (Donostia, Tolosa, Segura, Getaria eta Arrasate) kontrolaturik. Haren
helburua zen, neurri batean, leinuen zuzentza pribatua publiko batez ordeztea.
Magistratura horrek dekretatu zezakeen, indarkeriako kasu batzuetan, halako
babes mobilizazio moduko bat, apellidoa delakoa deituz. Horretarako, barruti
judizial bateko biztanleak deitzen zituen, gaizkileak pertsegitzeko, koordinatuz,
beharrezkoa bazen, beste jurisdikzio bateko alkateekin ihes egindakoen atzetik
joateko. Aldi berean, gizartea kontrolatzeko interes bat agerian gelditzen zen
229
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
–burdinolen jabeen aldeko neurriak soldata peko langileen aurrean, esate
baterako–, geroagoko garaietan nabarmenagoa izango zena. Guztiarekin ere,
sortze bidean zegoen botere bat zen, izan ere, ez baitzen mementoz ezartzen
maiztasun erregular bat Ermandadeko biltzarrak egiteko, eta funtsak biltzeko
antolamendua oso hastapenekoa zen. Erakundearen gastuak banatu egiten
ziren bilkuretan ordezkaturiko populazio entitateen artean. Ez zuten denek
berdin ordaintzen, bakoitzari esleituriko kopurua aldagarria baitzen, zuten
foguerak -suak-GHLWXULNRXQLWDWHÀVNDOHQNRSXUXDUHQDUDEHUD41. XIV. mendearen
bukaeran fogueren EDQDNHWDEDWÀQNDWX]HQ]HLQDN]HQEDLWDOGDNHWDUHNLQLUDXQ
egin zuen. Ez zen ogasuneko kontu soila, baizik eta politikoa ere, bilkurako
boto balioa bilkuretan zuzenki proportzionala baitzen bakoitzak onartuta
zituen suekiko. Horrek mesedea egiten zien Donostiari –Gipuzkoako hiribildu
garrantzitsuena orduan, Tolosari eta Segurari, zeinak beren kontzeju barrutietan
beretu baitzituzten herrixka batzuk, foguera kopurua gehiagotuz42.
4.6.4. Tentsioaren goren unea: bandoen erronkaren biziagotzea (1397-1456)
Hiribilduen eta Ermandadearen hastapenetako botere honen eboluzioa
jarraitzea, XV. mendearen lehenengo erdian, ez da batere erreza iturrien pobrezia
erlatibo bat dagoelako. 1415ean, idatzitako ordenantza batzuek osatu egin zuten
1397an egindako progresioa43. Ez zen berriro egingo ahalegin eratzaile berdinik
hurrengo mendea aurreratuta egon bitartean. 1397an sortutako egiturak aztarna
gutxi utzi zuen arren, haren arrastoari jarraitu diezaiokegu. Ermandadeko
alkateek jarraitu zuten karguan, errege zuzentzaren ekintzak osatuz batzuetan,
Gipuzkoako alkate nagusiarena, esate baterako. Ermandadeko bilkurak egin
ziren, zehaztu ezin dugun arren ez haien osaera ez eta hartutako erabakien
irismena. 1444tik aurrera, Gipuzkoako gune zentral bat aipatzen hasten da
haietako batzuen bilgune gisa: Usarraga. Lehen aipaturiko suen sistema 1447an
erreformatu zen. Hiribilduek erakutsi egin zuten mobilizazio armadarentzako
gaitasuna, zeinak, denborarekin, osatu egingo zuen Probintziako antolamendu
militarra.
Bitartean, bandoen indarkeria handiagotu egin zen 40ko hamarkadan.
Gipuzkoara mugatuz, 1446tik 1448ra borroka armatuak maiztu ziren leinuen
artean, Zumarragan, Azkoitian, Elgetan eta Berastegin. Indarkeriak goia jo zuen
Arrasateko erreketarekin ganboatar bandokideen koalizio baten eskutik, 1448ko
ekainaren 23an. Urte horretan bertan eta hurrengoan, gatazka sail bat egon zen
Segurako biztanleen eta Lazkaoko eta Loiolako etxeen artean44.
Akuilagarri bat izan zen. Ermandadearen erantzunak ondorio erabakigarriak
izan zituen. Luzea izango zen eta liburu honen asmoen gainetik egongo zen
kontatzea gertaturiko guztiak erreakzio horretan, Joan II.aren (1406-1454), eta
230
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
5. Irudia.
Diputaunekua baserria (Usarraga Zaharra) (1987)
Iturria: Guregipuzkoa - Diputaunekua
KWWSZZZJXUHJLSX]NRDHXV"V 'LSXWDXQHNXD ODQJ HXJDOOHU\GDEIGͿEFDHGDGEEID
comments
6. Irudia.
Arrasateko San Joan bataiatzailearen parrokiako ikuspegi zenitala –Udaletxearen ondoan (1988)
Iturria: Guregipuzkoa - San Juan Bautista Arrasate - 2 or., 6 irudia
http://www.guregipuzkoa.eus/?s=San+Juan+Bautista+Arrasate&lang=eu&paged=2#gallery/0ba16d5225e418415cb478e53140f08d/44510/comments
231
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
batez ere Gaztelako Enrike IV.aren (1454-1474) sostenguarekin egin zena. Ez
zen erraza izan, ekintza armatuak eta auziak tartekatu baitziren tregoa eta
akordioekin. 1451ko apirilean, Tolosan bilkura bat egin zen bandokideei eman
beharreko erantzuna koordinatzeko, eta 1453an Ermandadeko alkatearen
eskumenak sendotu ziren. 1455eko uztailean, egoera bitxia gertatu zen;
Ermandadea Oiartzungo haranarekin liskartuta zegoen, eta onartu egin zituen
arbitro moduan tokiko gatazka horretan bandoetako bi buruzagi nagusi:
Martin Ruiz Ganboa eta Martin Lopez Lazkano. Bi gertaera dira deigarriak:
elkarren kontrako bi bandokidek batera jardutea, haien konfrontazio dialektika
JDLQGLWX]HWD(UPDQGDGHDNKDLHLNRQÀDQW]DHPDWHDHWDKDLHQDNRUGLRUDPHQ
egitea. Giro onak ez zuen luze iraun, urtebete geroago, tentsioak berriro areagotu
ziren. Oñaztarrak eta ganboatarrak elkartu ziren anaitutako hiribilduen kontra.
1456ko uztailaren 31n, Azpeitiko, Azkoitiko, Debako, Mutrikuko, Getariako
HWD 2UGL]LDNR ]HQEDLW EL]WDQOHUL GHVDÀR ERWD ]LHWHQ HWD 7RORVD HWD 6HJXUDNR
guztiei. Arrasaten antzeko egoera zegoen orduan. Ihardetsi beharra zegoen.
Erantzunaren dinamikak botere egonkorrago baten ezarpena bultzatu zuen,
arian, zeinak pertsonalitate politikoa emango zion lurraldeari, hiribilduetako
eliteen interesekin bat etorrita. Gipuzkoa jaiotzekotan zegoen subjektu politiko
moduan45.
4.6.5. Probintziaren behin betiko kontsolidazioa (1457-1520)
*DL]NLQHXUWXDO]LWX]WHQEHUHQLQGDUUDN$KDLGH1DJXVLHNHWDKDLHQOHLQXHN"=LXU
asko ez zuten espero halako erantzunik. Batez ere, 1456ko bukaera aldean eta
hurrengo urtearen lehenengo lauhilekoan zehar, errepresio neurri bortitzak, oso
koordinatuak, izan ziren lurraldean: dorretxe asko eraitsi ziren edo, gutxienez,
goialdea moztu zieten, eta deserriratze agindua egon zen Granako erresumako
mugaraino, Enrike IV.ak aginduta (1457ko apirilean), hogeita lau bandokideren
kontra, horien artean, jakina, erronka jotakoak. Neurri horiek hutsalak izango
ziren, eta haien ondorioak laburrak, aldi berean Ermandadea perfekzionatu
izan ez balitz. 1457ko martxoaren bukaerarako, erregeak ordenantza koaderno
trinko bat onartu zuen, zimentarria ezartzen zuena botere jurisdikzional berri
bat Gipuzkoan egoteko.
Eraentza-prozesu erabakigarri bat abiaturik zegoen lurraldean, 1457ko
ordenantzei beste batzuek jarraitu zieten 1463an, aurrekoak zabalduz. Geroagoko
xedapenek, monarkaren eta lurralde botere jaioberriren artean hitzarturikoek,
zehaztu eta osatu egin zuten araudia, gero eta konplexuagoa –hain korapilatsua
izan zen arau andana, ezen tarteka bildu eta garbitu beharra baitzegoen–.
Lanketa horren lanik enblematikoena kodize bat izan zen, Bolloien liburua, non
kopiatu egin ziren bereziki hautaturiko ordenantzen liburuak, uneko errege
gutunak eta 1434tik 1505erainoko beste agiri batzuk46.
232
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
Era horretan, metaketako prozesu baten bidez, non inprobisazio tarte handia
HUH ED]HJRHQ HWD EHUHKDODNR EHKDUUHQW]DNR HUDQW]XQD MRDQ ]HQ ÀQNDWX]
XV. mendearen azken herenean zehar eta XVI. mendearen lehenengo bi
hamarkadetan, Probintzia deiturikoa, izen hori eman baitzitzaion antolakunde
PRGX EHUULDUL (] ]HJRHQ JDXU HJXQ H] EH]DOD KLULEXUX ÀQNRULN ]HQEDLW
hiribildu nagusi ziren arren: Donostia, Tolosa eta Segura eta, neurri txikiagoan,
$]NRLWLD $]SHLWLD %HUJDUD HWD $UUDVDWH +REHWX GHÀQLWX HWD DUDXSHWX ]HQ
Gipuzkoako Ermandadeko bilkuren funtzionamendua, orokorrak edo arruntak
–urtean bitan–, udaberrian eta udazkenean –1472an ezarritako datak dira47– eta
partikularrak edo ezohikoak. Azken horiek lurraldeko bi gune zentraletan izan
beharrekoak –Usarragan eta Basarten– egiten ziren bi ohiko bilkuren artean,
kontu larriren batek eskatzen bazuen horrelakorik48.
Probintziak, fundazioaren hasiera honetan, aparatu burokratiko txikia
zuen: bilkuren presidentea, atezainak eta kapilauak; lantzean behin legezko
ordezkariak izendatzen ziren zenbait agintariren aurrean bere izenean jarduteko.
Botere probintzialak ardura handia hartzen zuen haren jardunaren egiaztapen
idatzia jasota uzteko, eta, denboran aurrera egin ahala, hori nabarmenagoa izan
zen: egindako junten aktak eta erregistroak, zerga zamen banaketak, ordenantza
berriak, txostenak, aginduak, gutunak, eskariak, auzibide-agiriak, besteak
beste, ondo asko zigilatu eta sinatuak. Neurri handi batean, eginkizun hori
Probintziako eskribau leialak bete zuen. Ardura hori lehen bete zuena Domenjon
Gonzalez Andia izan zen (1451-1489), 1456an bandokideek erronka botatako
Tolosako herritarra, prebendak pilatuz karrera nabarmena egingo zuena49, nahiz
eta eskribau gisa lehen aipaturiko 1455eko akordioak berak baimendu.
.RURD SUHVHQWH ]HJRHQ (UPDQGDGHDQ RUGH]NDUL NXDOLÀNDWX EDWHQ ELGH]
NRUUHMLGRUHD ;,9 PHQGHDUHQ EXNDHUDWLN OXUUDOGHDQ HUUHJHDUHQ EHVWH RÀ]LDO
batzuk (merio nagusia edo adelantadoa) ordezkatuz joan zena. Gipuzkoan,
1487tik aurrera erregulartasunez izendatu zuten Errege-erregina Katolikoek,
karguak soslai burokratiko argia hartuz. Haren eskumenak esanguratsuak
ziren: korrejidorea bilkuren presidente zen, ordena publikoaren babesean
parte hartzen zuen Ermandadearekin, udal gobernuko gaietan esku hartzen
zuen, eta epaile zen kausa zibil nahiz kriminaletan. Bere funtzioak egikaritzeko
ondokoak zituen, merioak edo sotomerinoak izenekin azaltzen direnak iturrietan
–kopura aldagarria izan zelarik–. Boterearen ordezkari hori hurbil izatea eragin
eta pribilegio iturri bat zen tokiko eliteentzat, eta botere horrek probintziaren
beraren mugartea zeharkatzen zuen. Haren bitartez lor zitezkeen harremanak
Gortean eta monarkiaren aparatu administratiboarekin. Horregatik, zenbait
hiribilduk korrejidorearen egoitza erakarri nahi izan zuten, lehiatuz hori
lortzeko. XVI. mendearen hasieran, Tolosak nolabaiteko abantaila zuen
horretan, Donostiarekin, Azkoitiarekin eta Azpeitiarekin partekatuz pribilegio
233
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
hori. Beste aldetik, korrejidoreak oreka eta kontziliozko jarrera erakutsi behar
izan zituen monarkiaren interesen eta Gipuzkoako eliteen interesen artean –
kategoria horretan sartu behar zituela bai Probintzian ordezkaturik zeuden
hiribilduetako talde agintariak nola ahaide nagusiak (zeinen botereak eta
igurikimenak borrokatuak izan ziren maiz baina inoiz ez guztiz ezabatuak)–.
Oreka hori funtsezkoa zen korrejidorearentzat, kontuan hartuta bere eginkizuna
ikuskatua izaten zela bere ekinaldiaren bukaeran: egoitza-epaiketa (juicio de
residencia) delakoaren bidez, zeinaren emaitza lurraldean bere kudeaketak
utzitako gogorapen on edo txarraren baitan zegoen.
Probintzia –Batzarrek eta korrejidoreak osatua– eskumenak irabaziz joan
zen. Batzarkideek gai askotan jarduten zuten. Aipatu dugu lehen Ermandade
Nagusia sortu orduko osaturiko lege-markoa, zeina zehaztu baitzen koaderno
sail eta ordenantza bildumatan. Koroak kontrolaturiko lege-jarduna zen. Aldi
EHUHDQ ÀQNDWX HJLQ ]LUHQ (UPDQGDGHNR DONDWHDUHQ SROL]LDHVNXPHQDN ]HLQ
botere judizialak, gero eta kontrol zorrotzagoa pairatu behar izan zuelarik
Probintziaren aldetik, 1470etik. Alkatearen kargu peko barruti kopurua,
1520an, zazpitik bederatzira igaro zen, sortu zirenean berariazko alkategoak
Deba garaian eta Oiartzunen. Batzarrek eskumen judizialak hartu zituzten,
kontzejuak inplikatzen zituzten auziak beretzat hartuz, baita ere ezarritako
jurisprudentziarik ez zegoen kasuak. Batzarren gobernuko parte-hartzea handia
izan zen ekonomia kontuetan: premia biziko ondasunen inportazioei behaztopak
kentzea, galtzadak mantentzea, zenbait industria-jardueraren araupetzea, hala
nola larrugintza eta zapatagintza (1511). Harreman diplomatikoetan eskuhartzeraino iritsi zen: batzar berezi batek onartu zuen 1482an merkataritzaakordio bat Probintziaren eta Ingalaterraren artean, aurreko urtekoa, Fernando
Katolikoaren berrikuspenez50.
Lurraldea baketzeko aparatua antolamendu militar baten oinarria bihurtzea
gertagarria zen. Koroaren arazoekiko Probintziaren inplikazioak, gero
aipatuko dugunez, bide ekarri zuen garapen horretarako. Dagoeneko 1461ean
Ermandadeak Orzorrotzeko gaztelua eskuratu zuen Enrike IV.aren aginduz,
Nafarroako gerra zibilaren garaian. Horri jarraitu zioten gotorlekuen aurkako
erasoak eta mugen zaintza 1466an eta 1468an. Horrela hasi zen gaitasun
militarren garapena, kontingenteak mobilizatuz zein gerrarako ekarpen
ekonomikoak eginez. Hasieran, Batzarrek korrejidorearen eskaeraz hiribilduen
artean banatzen zuten tropen bolumena, defentsan edo lurraldetik kanpoko
kanpaina batean lagundu behar zenean, erregeek ordaintzen zituztela soldatak
eta bestelako gastuak. Lurraldeko herrien gaitasun militarrak zein ziren benetan
jakiteko, batez ere kanpaina bat aurreikusten zenean, alarde edo ikuskatzea
egiten zen tokiko jurisdikzio bakoitzean, eta zegokion alkateak informatu behar
zuen korrejidorea. Gerra behin hasita, errekrutatzaileek borondatezko zein
234
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
derrigorrezko errekrutamendua - zozketaren bidezkoa, bigarrena- konbinatu
zitzaketen, XVI. mendearen hasieran Arrasaten ikus daitekeenez. Batzuetan,
salbuespenak ematen ziren urte batzuetarako, Errenteriak eta Oiartzunek
1489an lorturikoa bezalakoa, aurreko aldietan pairatutako txikizioak arintzeko
modu gisa51.
Probintzia aktore politiko bihurtu zen Gaztelako monarkiarekin jokatuz eta
paktatuz. Oro har, koroarekiko harremanak trabagabeak izan ziren. Enrike IV.ak
Ermandade Nagusiaren garapena bultzatu zuen jarraitzaileak irabazteko, askotan
desleiala zen Gaztelako goren mailako noblezia aurrean. Haren heriotzak 1474an
gerra zibilaren egoeran jarri zuen Gaztela. Isabel hildako erregearen arrebak eta
haren senarra Aragoiko Fernandok Probintziaren laguntza izan zuten 1475eko
urtarriletik Joana hildakoaren erregearen alabaren jarraitzaileen aurka. Zorizko
aldekotasuna izan zen, eta Gipuzkoaren patu politikoa markatu zuen denbora
luzez. Errege-erregina Katolikoek, hedatze prozesu baten erdian zeudenek,
Probintziaren zerbitzuak eskatu zituzten: 1476ko Ermandade Santuan partehartzea –erakunde hori denbora batez saiatu zen Gorteak ordezkatzen Gaztela
eta Leongo erresumetan52–, laguntza Granadako gerran (1481-1492), eta mugen
babesa Frantziako erresumaren kontra, zenbait alditan. Lehenengoa, Gaztelako
Ondorengotza Gerran (1474-1479), eta bigarrena, Nafarroa konkistatzeko
kanpainetan, Fernando Katolikoak kendu ziona Albreten dinastiari. Biotan,
Gipuzkoak ezkutu-lana bete zuen frantses osteak geldiaraziz. 1512ko abenduan,
Albreten agindupeko kontingente bat garaitu zuten tropa gipuzkoarrek Belaten
eta Elizondon. Ekarpen horiek bihurtu ziren Probintziaren truke tresna koroatik
pribilegioak lortzeko orduan. Ez zuen arrakastarik izan, ordea, zergapetze
kontuengatik, 1506ko eskari batek Gipuzkoa eta Bizkaia Gaztelako Gorteetan
integratzeko ordezkari propioekin.
%LWDUWHDQ]HUJHUWDW]HQDUL]HQDKDLGHQDJXVLHNLQHWDKDLHQEDQGRHNLQ"DQ
esanguratsuenak deserriratu zituzten. Urte horretan eta hurrengoan, haien
jarraitzaile batzuk bidelapurreriaren gertaera sonatuen protagonistak izan ziren
Oñatiko lurretan, euskal epikan arrastoa utzi zutenak, nahiz eta, egia esateko,
horrelakoek desagertzeko joera zuten klima politiko berrian. Erbesteratuak
1460an itzuli ziren, eta eskatu egin zitzaien erregearekiko basailutza berritzea
eta Ermandade berriari men egitea. Bete zuten lehenengoa, bigarrena zailagoa
izan zen. XV. mendearen bigarren erditik eta hurrengoaren hasieratik aurrera,
haien boterea mugatzeko xedapenak maiztu ziren. Ez ziren beti betetzen.
1474koa bezalako hain data berantiarrean, Arrasateko herritar batzuek
DGLHUD]WHQ]XWHQH]ÀGHOWDVXQHWD]HUELW]XPLOLWDUUDUHQORWXUHNMDUUDLW]HQ]XWHQ
bertan oso sustraiturik zegoen Banez Artazubiaga etxearen eta gebaratarren
artean. Bestalde, ahaide nagusiek funtsezko eskubideak gordetzen zituzten:
onibarrak, basoak, errotak, burdinolak eta elizaren patronatuak. Eskubide
235
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
horiek gero eta baliotsuagoak ziren hazkuntza ekonomikoko koiuntura
batean. Ezkontza estrategien bitartez loturak ezarri zituzten hirietako eta
merkataritzako goranzko leinuekin. Monarkiari ere militarki zerbitzatu zioten,
basailutza harreman pertsonalen bidez. Bizkaian bezala, neurri handi batean,
zerbitzu belikoetako kontratuen onuradunak izaten jarraitu zuten, eragin eta
prestigioa lortuta. XV. mendearen azken hamarkadetan zehar, beren kontura
bildu ziren korrejidorearekin, zerbitzu militarra zehazteko. Saiatu al ziren
bilakatzen bilera horiek halako bilkura pribatibo, itxura estamentalarekin,
NRURDUHQKL]ODULNRUSRUDWLEREDNDUUDL]DWHNRDVPRD]XWHQ%DW]DUUHWDWLNDSDUWH"
Probintziak ahaide nagusien horrelako ekimenen susmoak hartuta zegoen, eta
auzi bat planteatu zen 1516tik 1519ra. Denak itxura bat hartu zuen: iraganeko
indarkeriari uko eginez, ahaide nagusiak beren estrategiak egokitzen ari ziren
egoera berrira.
Data horietan, Probintziaren beraren barruan krisi bat lehertzeko zorian zegoen.
Ikusi dugunez, Probintzia halako maneran zegoen antolatua ezen foguera
edo su gehien zituztenek –bereziki, Donostia, Tolosa eta Segurak– kontrolatu
egiten zituzten, unean uneko aliatu baten laguntza izanez gero, Batzarretako
erabakiak. Bozkaren balioaren gailentasunari batzen zitzaion lehentasuna
boto hura emateko orduan (balio sinbolikoa). 1517tik 1518ra sistemarekin
kontentagaitzenek planteatu zuten Batzarretako botoaren balioa ordezkari
kopuruaren araberako izatea eta ez, ordura arte bezala, esleituriko su edo
fogueren araberakoa. Proposamenak ez zuen aurrera egin, baina agerian uzten
zituen tentsio larriak eta desadostasunak hiribilduen artean53.
4.6.6. Kontzejuaren botere berria: tokiko eliteen estrategiak
Probintzia tokiko botereen gainean eraiki zen. Ez ziren denak hiribilduak, baina
hiribilduak ziren osagai garrantzitsuena. Ezin da pentsatu parekatu daitezkeenik
gaur egungo udalak beren espezializazio goi graduarekin eta ordukoak. Udaletxea
bera ez zegoen oraindik, tokiko boterearen ordezkariek parrokia elizan edota
haren inguruan bildu behar zutelarik. Gero eta gutxiagotan deitzen zen auzotar
guztien batzar orokorra –kontzeju irekia delakoa–, izan ere, ohikoagoa baitzen
boterea hautaturiko kargu talde bati ematea –kontzeju itxia deiturikoa–. Azken
horren barruan, erregimentuaren ezarpena bideratzen ari zen, hots, gobernusistema bat, zeinak erantzukizunak utzi egiten baitzituen talde elitista batean,
kide batzuk beste batzuen ondotik etortzen zirelarik txandatuz. Eta zein ziren
NDUJX KRULHN" *X]WL]NR XQLIRUPHWDVXQD H] ]HJRHQ DUUHQ ED]HXGHQ ]HQEDLW
kointzidentzia arlo horretan. XV. mendean, XII. mendean hasitako eboluzioaren
ondorioz, honako kargu hauek daude egiaztaturik: alkatea –titulartasuna
bikoitza izan zitekeena–, ÀHODN, errejidoreak, zinpekoak, prokuradoreak,
boltsero –diruzaina– edo maiordomoa, eskribauak, zerga hartzaile edo
236
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
biltzaileak, aipatuenen artean. Zenbait hiribildutan probestua ere bazegoen,
erregeak ohorez izendatua, zeinak Donostian kartzela bat zuen bere kargura.
Kontzejuaren organigraman ez da erraza funtzioak gaur egungo udaletan
bezain argi bereiztea. Edonola ere, zentzu horretan aurrerapena igartzen da
udal ordenantzetan. Horiek arau-multzoak ziren, tokiko gobernuaren zenbait
alderdi –foruetan ez zeudenak– zehazteko sortuak. 1397an hasitako prozesu
bat bururatuz, 1520an Gipuzkoako hogeita lau herrik bazituzten horrelakoak.
Lehen auzibideko justizia kontzejuko alkatearen ardura zen, ohiko alkatearena.
Hari laguntzeko errejidoreak, ÀHODN edo zinpekoak zeuden. Alkateak, ordena
publikoaz arduratzeaz gain, tokiko merkatua kontrolatu eta hornikuntza
bermatzen zuen. Aldi berean, udal ondasun eta errentak administratzen zituen.
Maiordomoak diru-sarrerak kontrolatzen zituen eta, batez ere, gastua, kontuen
liburu baten bidez, nahitaezkoa 1500etik. Beste aldetik, eskribauak kontzejuko
dokumentazioaren eta bileren fede ematen zuen. Hiribilduko korporazioko
ordezkaritza zenbait erakunderen aurrean, hala nola Gortea beraren edo
Valladolideko Errege-entzutegiaren aurrean, prokuradore sindikoaren ardura
zen54.
%HKH(UGL$URNRPHQGHHWDQIRUPDKDUWXHWDGHÀQLWX]HQKLULELOGXHWDNRJREHUQX
oligarkikoa, halako maneran ezen tokiko boterea familia gutxiren artean
banatzen baitzen, eta, hiribildu batzuetan zenbait abizenek beren mesedetarako
pilatu zituzten ordezkaritzak. Oligarkia bera zen Batzarretan nagusi. Denbora
luzez bandoen leinuek paper gailena jokatu zuten tokiko bizitzan eta tresna gisa
erabili zuten beren interesetarako. Adibide gisa Arrasate aipa dezakegu, 1382an
kontzejuko karguen banaketa instituzionalizatu egin zen Bañezen eta Gurayaren
alderdikideen artean. Probintzia eta monarkia saiatu ziren bandoen eraginari
mugak jartzen, horretarako xedapenak emanez: kontzejuetako karguetatik
kentzeko (1481) eta galarazteko Bergaran (1484) eta Arrasaten (1490). Ezarri
egin ziren, bitartean, udal karguak hautatzeko zenbait eredu, urtero berritzen
zirenak. Parte hartzeko eskubidea izateko, hiribilduan egoitza iraunkorra eduki
beharra zegoen, izen ona, jarduteko gaitasuna eta aberastasun maila bat, zergagaitasunarekin, milakoetan gero eta gehiago adierazia. Zeharkako aukerabideak
ziren, kooptazioa konbinatzen zuten –ateratzen ziren kide nabarmenek hautatzen
zituzten haien ordez sartu beharrekoak– zozketaz (intsakulazioz). Sistema
murriztailea zen, baina egin zitezkeen ñabardurak: Donostian alde handia egon
zen 1489ko ordenantzen (hauteskunde prozesua asko mugatzen zutenak) eta
1511koen artean, auzotar sektore baten kexuen ondorioz, azkenekoek modu
esanguratsuan handitzen baitzuten parte-hartzaileen oinarria. Beste hiribildu
batzuetan baditugu, ex profeso batera bilduriko zenbait lanbidetako herritarren
elkarteak kontu publikoetan esku hartzeko helburuz, udal mailan haien
garrantzia nabarmenduz: San Juan Arramele kofradia Tolosan eta San Andres
Errastiolaza Seguran.
237
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
Oro har, hiribilduetako gobernuetan talde minoritarioak gailendu egin ziren
haien arteko aliantza eta menpekotasun loturen bidez, elkarri itzuli beharreko
PHVHGHHQ HWD NRQWX KDQGL] SODQLÀNDWXULNR H]NRQW]HQ ELGH] 0HUNDWDULDN
naoko patroiak eta burdinoletako jabeak, nekazaritza ustiapenetan ere
inbertitzen zutenak, jatorri burgesa zutenak edo aitonsemeen aristokrazia
txikitik ateratakoak, oso kategoria iragazkorrak ziren hiribilduetan. Zerrenda
ez da laburra: Aginaga, Engomez, Olazabal, Donostian; Arteaga, Elkano, Iraeta,
Zumaian; Altzaga, Arrieta, Egurza, Garin, Lasao, Azpeitian; Ibiri, Jausolo,
Sasiola, Mutrikun; Arteaga, Iribe, Isasaga, Urdaneta, Ordizian; Bañez, La Cuadra,
Oro, Santamaria, Bergara, Arrasaten, eta beste asko. Zailagoa da zehaztea zein
neurritan, beto eta debekuei aurre eginez, ahaide nagusiak kapaz ziren tokiko
elite horietan barneratzeko eta nola egikaritu zituzten estrategiak egokitzeko
egoera berrira55.
4.6.7. Jurisdikzio berezi eta arazotsuak
Erdi Aroaren bukaeran, Ermandadean eta Probintzian antolaturiko hiribilduak
hegemonikoak ziren, baina ez Gipuzkoa guztian. Gaur egungo lurralde
historikoaren barruan baziren beste egitate jurisdikzional batzuk. Gaur egungo
Gipuzkoaren hegoaldeko ertzean, zona menditsu eta iristen zail batean, enklabe
berezi bat sortu zen, zeinari izena eman zion hura egituratzen zuen errekak:
Oñati, Debaren ibaiadarra. Bertan sustraitu zen lehen aipatu dugun Gebara etxe
boteretsua. Etxe horren gailentasunaren hasierari data jartzen zaila da. Lur batzuk,
mendiko eskubide batzuk eta San Migeleko elizaren patronatua (beharbada
XIII. mendean zehar lortuak) kontrolatzetik benetako jaurerri jurisdikzional bat
izatera igaro zen. Prozesuaren azken emaitza ezagutzen dugu, baina apenas
haren sorrera. Gaztelako gertaera zurrunbilotsuak, Trastamarako gerra zibilean
zehar (1354-1369) eta Enrike II.aren erregealdian (1369-1379), gebaratarren
faborerako izan ziren. XV. mendeak aurrera egin zuenean, jaurerria konderri
bihurtu zen. Erresistentziarik gabe izan ez bazen ere, egia da Erdi Aroaren
bukaerarako gebaratarrek Oñatiko lurralde eta biztanleriaren gainean maila
guztietako eskubideak bereganatu zituztela: lan-eskakizunetatik hasita, errota
eta burdinoletako monopolioak, mendi eta basoen erabiltzeagatik ordaindu
beharreko kargak, edo trantsituarengatik. Oñatiko jaunak testamenturik egin
gabe hiltzen zirenen ondasunen jabe egin zitezkeen, ezkontzak kontrolatu edo
lojamendua eta mantendua eskatu jaurerriko lurrak bisitatzen ari zirenean.
Haien boterearen erpinean eskumen judizialak zeuden, boterea eta diru-sarrerak
ematen zizkietenak aldi berean, eta militarrak; eta hori guztia konbinatzen zen
Oñatiko kontzejuaren nondik norakoen kontrol zorrotz batekin.
Gebaratarrak beren enklabetik harago hedatu ziren. 1370ean, Eskoriatza
eta Aretxabaletaren jaun eta jabe egin ziren, eta zehaztu gabeko data batean,
238
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
beharbada urte batzuk geroago, usurpazio bidez Leintz-Gatzagaz jabetu ziren.
Saiatu ziren Arrasaten bertan beren jurisdikzioa ezartzen, baina huts egin zuten.
Presio horiek eragindako tentsioak lehertu egin ziren, 1448an, hiribilduaren
erreketarekin bururatu zirelarik. Kapitulua itxi behar izan zen aldeen elkarrekiko
barkamen paktu eta akordio bidez, 1461ean. Bizkitartean, agente politiko bat
sorrarazita zegoen, Probintzia, zeinak gebaratarren espantsionismoari mugak
jarri eta aldez zuzendu baitzuen. Leintz-Gatzagak auzi bidez lortu zuen
gebaratarrengandik independentzia 1493an, eta Probintziaren zati bihurtu zen
1496an. Ondoko Eskoriatzan eta Aretxabaletan konpromiso batera iritsi zen:
erakunde probintzialera batu ziren 1497an, partekatu zutela Ermandadeko
alkatea Leintz-Gatzagako hiribilduarekin, baina jarraitu egin zuten, aldi berean,
gebaratarren kontrol pean 1556ra arte, bi jurisdikzio gainjartzen zirelarik horrela,
Probintziarena eta jaunarena56.
Oiartzun, arrazoi desberdinengatik, beste kasu berezi bat da. Erdi Aroan, bere
burua bailaratzat zuen, zeina lehen aipaturiko Errenteriako hiri-gutunetik
(1320) hiribildu horren baitakoa zen. Bere garrantziaren kontzientzia hartuta,
KLVWRULDQ DÀUPD]LR HWD DXWRQRPLD QDKLHN PDUNDWX ]XWHQ EHWL EHUH LELOELGHD
1453an, hiribildu izaera juridikoa onartu zekiola lortu zuen, berekin zekarren
erakunde antolamendu guztiarekin. Harrigarria da erdiespena, herriaren habitat
sakabanatuak ez baitzuen zerikusirik eskuarki hiribildutzat hartzen ziren
SRSXOD]LR JXQHHNLQ ²KDUUHVL RVR GHÀQLWX EDW HWD KLULJLQW]D NDVNR WULQNRWXD²
Ondoko Errenteriarekin barrutiak partekatzen zituen eta ez zuen lortu horiek
zehaztea eta banatzea 1491ra arte. 1520an onartu zitzaion Ermandadeko alkatetza
barruti propioa izatea. Pentsatu behar da ekonomia goraldiak eta tokiko eliteen
pisuak bultzatu zutela haren garapen politikoaren prozesua57.
Irungo panorama eta historia antzekoak ziren, baina emaitza desberdina une
horretan: herrixka aberats bat zen, pertsonalitate komunitarioa zuena, Santa
Regina parrokiaren inguruan antolatua auzoko hiribilduaren –Hondarribiaren–
dependentziarekin. Irungo auzotarrak beren indarraren jakitun ziren, eta,
1479tik, errebeldiaren bidea hautatu zuten Hondarribitik askatzeko. Mendea
bukatu arte, erasoak, auziak eta tentsioak maiztu ziren, baina, bai Probintziak
bai erregearen justiziak beti aldezten zuten hiribildua, eta ez zuten funtsean
statu quoa aldatzen utzi 1766ra arte58.
Espazio politiko gipuzkoarrak beste hiru area berezi agertzen zituen Behe
Erdi Aroan: Aiztondoko, Areriako eta Saiatzeko alkatetza nagusiak. Lehengoa
honako hauek osatzen zuten: Asteasuk, Astigarragak, Larraulek eta Soravillak;
bigarrena, Arriaranek, Itsasok, Lazkaok eta Olaberriak, eta gorabehera batzuen
ondoren, XV. mendean baita ere, Ezkiok, Gabiriak eta Zumarragak; azkenik,
hirugarrena, Gipuzkoako lurraldearen erdigunean: Aiak, Beizamak, Bidaniak,
239
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
Errezilek eta Goiatzek. Horietako bakoitzean, erregearen basailu bat arduratzen
zen justiziaz monarkaren izenean, alkate nagusia. Nekazaritza barrutiak ziren,
koroaren eraentzaren aztarnak, hiribilduak sortu aitzin. Probintziak beretu
egin zituen horrelakoak, gutxiagotasun politiko egoera batean utzita, ordea, ez
baitzuten Ermandadeko alkaterik hautatzeko eskumenik. Hiruretatik, Areriak
]XHQHUDNXQGHSURÀOLQWHUHVJDUULHQD;9PHQGHDUHQHUGLUDLQR/D]NDRNRHW[HNR
ahaide nagusiek okupatzen zuten alkatetza nagusia. Uneko bandoen kontrako
tentsioen testuinguruan, Martin Lopez Lazkaokoa hiltzeaz batera, leinuak galdu
zuten prebenda, eta ordura arte halako jaurerri partikularra ezartzeko erabilitako
estrategia bukatu egin zitzaien. 1461ean, Enrike IV.ak Areriari Donostiako forua
eman zion, eta bere agintari propioak izateko eskubidea hurrengo urtean,
1462an59.
4.6.8. Erregeari, alkateari eta Probintziari ordaintzea
Erdi Aroaren bukaeran, hiru boterek biltzen zituzten zergak Gipuzkoan: erregeak,
kontzejuek eta, hasi berritan, Probintziak. Gaztelako erregea, jaun-errentez
gain, XIII. mendean zerga orokorrak biltzen hasi zen. Gipuzkoan ezagunenen
artean, batzuk Gorteek erabakitako tributuak ziren: pedidoa, moneda forera edo
zerbitzua. Beste batzuek burdinaren eta gatzaren ekoizpena zergapetzen zuten
edo aduana-tasak ziren, kostakoak – Itsasoko hamarrena– eta barrualdekoak –
hamarren lehorra-. Gutxienez, XV. mendearen hasieratik, Gipuzkoan ez ziren
zergapetzen barne kontsumorako Frantziatik, Britainiatik, Ingalaterratik,
Nafarroatik eta Aragoitik zetozen lehen mailako premiako produktuak, beraz,
garaikideen iritziz, oinarrizko salgaiak salneurri bidezkoetan eros zitezkeen.
Dena den, diru-sarrera guztien artean, koroarentzat, XIV. mendean sortutako
alcabala zen garrantzitsuena, salerosketei zegokiena.
Koroaren zerga-sistemak zenbait ezaugarri funtsezko zituen: hasteko,
pribilegiotik ondorioztatzen zen desberdintasuna: kapare edo elizgizon izateak
abantailak zekartzan berekin. Diru-bilketa errentan ematen zitzaien partikularrei,
eta onuradunek konpainiak osatzen zituzten edo azpierrentatzen zuten eskumen
hori. Diru-sarreren zati bat pertsona batzuentzat izaten zen, nobleak askotan,
eta eliza erakundeentzat –errege-errentetan parte hartzeko gozamen-eskubidea
zuten heinean–. Eskubide horiek situados –egokituak– deitzen ziren, eta betiko
izan zitezkeen eta are hereditarioak. Errenton zati bat zerbitzu militarren truke
ordaintzen zen, cartas vizcainas (gutun bizkaitarrak) izeneko kontratuak itundurik,
oso arruntak Gipuzkoan, Bizkaian, Arabako iparraldean eta Kantabrian.
Eskaturiko zerbitzuak itsas gerrarekin zerikusia zuenean, onuraduna basailu
nabigatzaileen -vasallos mareantes- kategorian sartzen zen, eta ekarpenak lantzari
edo baleztari moduan egiten ziren. Hitz gutxitan, koroa zerga bidez lortzen zuen
leialtasun-sareak ezartzea eliteen artean60.
240
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
(UUHJHÀVNDOLWDWHD*LSX]NRDQLNHUW]HNRKLW]HJLQEHKDUGXJXKXUDVDLKHVWHNR
edo gutxiagotzeko borrokaz, guztizko edo zati bateko exentzioak lortuz. XIII.
mendetik, hiribilduak banaka aritu ziren errege-zergapetzetik salbuespenak
eskuratzeko. Hurrengo mendean aurrera eginez, ordainketatik libratzeko
kontzejuko agintariek bi estrategia erabili zituzten: beren auzotarren kaparetasun
orokorra –Tolosa 1374an–, edo elkartzen ziren ermandadeetan, zerga-abantailak
lortzeko, 1391tik. Erregearen zergak arintzeko ekimenari Probintzia batu
zitzaion, zenbait frontetan jardunez. Zenbait zerga-karguren erantzukizuna
bere gain hartu zuen (1475), hala nola saka-alkategoa, kontrabandoa zaintzeko;
goi nobleziako zenbait pertsonaiarekin muga-zerga batzuk negoziatu zituen
(errege-mesedez onartuta zutenak), eta, batez, ere, lortu zuen 1509an garaipen
estrategiko garrantzitsu bat: alcabalen JX]WL]NR NRSXUXD ÀQNDW]HD EHWLNR
encabezamiento pertetuo –betiko diru-sarrera– delakoa, zifra mugiezin batean
geraturik, hau da, 1.181.723 marabeditan, lurraldeko herrien artean banatu
beharrekoa. Argitzeko gelditzen da zer negoziazio-prozesu korapilatsuk
ahalbidetu zuen halako abantaila bat, baina uste izatekoa da zerikusia izango
zuela Probintziak emandako zerbitzu militarrekin ez baitziren izan munta
txikikoak balio estrategiko handia zuen mugaldeko gune batean61.
Gipuzkoako udalek ere garai horretan handiagotu zituzten gastuei aurre egiteko
EHUHQJDLWDVXQÀVNDODN HWDNRURDUHQHWD3URELQW]LDUHQHVNDNL]XQHLHUDQW]XWHNR
Diru-bilketatarako kontzeptuak iturri batzuetatik zetozen. Hasteko, tokiko
agintariek udal ondasunak (ondare-ondasunak) erabilgarri zituzten, errentak
ematen zituztenak –mendiak, herri-lurrak eta zenbait instalazio (teileriak,
burdinolak eta errotak)–. Aldi berean, oinarrizko produktu batzuen kontsumoa
zergapetzen zen, hala nola ogia, ardoa, sagardoa, haragia eta arraina, sorrarazten
zutenak sisak deiturikoak, baita ere oihalak, jantziek eta zapatak, ahaztu gabe
udalaren pisu eta neurriak erabiltzeagatiko eskubideen kobrantza eta arrantzaustiapenen tasak. Gero eta ohikoago bihurtu zen horrelako errentak enkantean
ematea. XV. mende bukaeran, errege-zerga antolamenduan parte hartzen hasi
ziren udalak, Donostian ikusten denez, alcabala moduan kobratu beharrekoa
negoziatu baitzuten koroarekin eta diru-bilketa egiteaz arduratu baitziren,
errentan emateko ahalmena ere bazutela, baita ere ordaintzekoa, adostutako
situadoak.
Hori guztia nahikoa ez zenean, zorrak pilatzen zirelako eta ezohiko gastuei aurre
egin behar zitzaielako, beharrezko kopuruak hainbanatzen ziren biztanleen
artean, koroaren baimena aldez aurretik lortu behar zela horretarako. Derrama
horiek biztanleen aberastasun mailaren arabera erabakitzen ziren, milakotan
neurturik, zeinaren izaera oraindik ikergai den. Bildu beharreko diruaren
kopuru totala hiribilduko milakoen artean banatzen zen, eta zergapeko bakoitzari
kobratzen zitzaion erregistraturik zegoen millakoengatik. Sistema horren aldagai
241
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
bat biztanleak suertes izeneko ordaintzaile kategoriatan sailkatzen zituen, eta
ezartzen ziren kategorien artean goren mailakoek, elitea osatzen zutenek, berez
gutxiago ordaintzen zuten proportzioan banaketa bidezkoago eta orekatuago
batean tokatu beharko zitzaiekeena baino.
Zerga-sistema konplexua zen, eta gero eta kudeaketa teknikoagoa eskatzen
zuen. Horregatik, maiordomoak, edo boltseroak, gero eta garrantzi handiago
hartu zuen. Erregimentuko kidea zen eta kontuak eman behar zizkien
gainerako agintariei bere jardunaren gainean. Haren eskumenak egikaritzeko
idatzizko tresna bat zuen: kontuen liburua, non XVI. mendearen hasieratik
ohartarazi behar ziren kontzejuaren diru-sarrerak eta, oso modu zehatzean,
EHUDNHGRJDLQHUDNRRÀ]LDOHNHJLQGDNRHGREDLPHQGXWDNRJDVWXDN62. Derramak
antolatzeko banaketa liburuetara (libro de repartimientos) jotzen zen eta ondare
eta zerga deskribapenetara, zehaztasun maila handiagotik txikiagora: -apeoen,
estimoen edo errolden liburuetara-, zeinetatik, lantzen ari garen garairako,
Debako, Getariako, Ordiziako eta Oiartzungo aleak gorde diren63.
XV. mende bukaeran, zergak biltzen zituen beste botere bat antzematen hasten
da: Probintzia. Oraindik bere sorreran dago. Batzarrek eta Ermandadeak ez zuten
ondare-ondasunik, ez berariazko errentarik ere, baina bere funtzionamendugastuak ordaindu behar zituzten, baita zenbait herri-lan ere, eta koroak
eskatzen zizkion zerbitzuak. Urtean bitan, udaberriko eta udazkeneko Batzar
Orokorretan, gastuen sailak erakusten ziren, guztizko kopurua kalkulatzen zen,
eta Probintziako su edo foguera guztien artean banatzen zen, zenbait hiribilduren
uneko salbuespenak kenduta. Horrela, su bakoitzari zegokion kantitatea behin
ÀQNDWXWD KHUUL EDNRLW]DN EHUH HNDUSHQD ]HKD]WHNR NRSXUX KRUL ELGHUNDW]HQ
zuen esleiturik zeuzkan suekin. Hartzaile edo diruzaina diru-bilketaz arduratzen
zen, kontularien laguntza zuelarik kantitateak zehazteko64.
4.7. Gune pribatuak: emakumea eta familia
Botere publikoaren gunearen parean, bizitza pribatua garatzen zen oinarrizko
espazioa familia zen, eta haren ardatza ezkontza zen. Bikote-lotura horrek
ahaidetasuna ordenatzeko eta ondarea transmititzeko oinarrizko tresna izateaz
gain, emakumearen lehentasunezko gizarte patua osatzen zuen, beste aukera
egin ezean (elizaren kide bihurtzea, adibidez). Adinak goiztiarrak ziren, XIV.
mendeko Iruñeko apezpikutzaren xedapenen arabera, emakumeak eta gizonak
zazpi urterekin ezkontzeko hitza eman ziezaioketen elkarri, halere ezin ziren
ezkondu gizonak gutxienez hamalau urte izan arte eta emakumeak hamabi. Ez
zen ohikoa emakume bat ezkontzea lehen aldiz hogeita bost urteren ondoren,
eta ezkontzeko adinik arruntena haientzat hemezortzi urte ingurukoa zen. Goi
klaseen artean, ezkontidearen aukeraketa interes familiarrek markatzen zuten.
242
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
Nahiz eta Elizak, Letrango IV. Kontzilioaren ondoren, nabarmendu egiten
zuen ezkonberrien baimen librea, eliza-agintariek eta zibilek lehenesten zuten
gurasoen borondatea. Aukeraketa gizarte mailaren irizpideen arabera egin ohi
zen, homogamia sustatuz –berdinen arteko ezkontza–. Batzuetan, ez zegoen
oztoporik ahaideen arteko ezkontzak prestatzeko, sakabanaturiko adarren artean
zatiturik zeuden ondareak hobeto elkartzeko, nahiz eta Elizak aspaldi ezarria
izan betoa odol berekoen arteko ezkontzei. Familien arteko adostasuna lortua,
ezkon hitzak ospatzen ziren, hau da, publikoki adierazten zen ezkontzarako
konpromisoa, etorkizuneko hitzen bidez, loturarako epe bat seinalatuz edo
orainaldiko hitzen bidez, berehalako ondorioekin. Kasu osatuenetan, ezkon
hitzei ezkon mezaren ospakizunak jarraitzen zien, ekintzaren sakraltasuna
aintzatesteko. Halere, gauzak ez ziren beti horrela gertatu. Egiatan, XIII.
menderako, apaizak eta artzapezpikuak partida irabazten ari ziren, eta haien
OHJHODULHWDHSDLPDKDLWDUWHNRMRNRDUHQDUDXDNDUL]LUHQGHÀQLW]HQJXW[LHQH]JRL
mailako klaseen artean. Herritar soilen eta nekazarien artean, XVI. mendearen
hasieran oraindik, arruntak ziren ezkontza-loturak lekukoen aurrean zin sinple
bat eginez, are basabazterretan ere, ez beti apaiz bat bertan zegoela, edo geroago
apaizak bedeinkatzen zituela. Ezkontza-oturuntza, askotan oso jendetsua,
aukera bat izaten zen xahutzerako eta arrandiarako, familiek estatusa erakutsi
beharra baitzuten. Probintziak esku-hartu zuen gonbidatuen kopuruari eta
gastu mailari mugak jarriz.
Itxurakeria garrantzitsua zen. Bikote-harremana behin formalizatuta,
ezkondutako emakumeak itxura egokia eman behar zuen. Esamesak –eta beste
arazo batzuk– saihesteko emakumeak bere egoera erakusten zuen: burutik hogei
zentimetro altxatu zitekeen oihaletan bilduriko txano puntadun bat eramanez.
Horrela bereizten zen ezkongaietatik, zeinek eraman behar zuten ile motza
eta belarrien gainean ile-mototsak. Prozesu osoak, bereziki ondore-interesak
erabaki behar zirenean, eskatzen zuen Erdi Aroaren bukaeran, notarioaren
aurrean idatzitako kontratu bat egitea ezkontza-dohaintzak xedatuz, arrak eta
dotea, senarraren eta emaztearen familien kontura zihoazenak, hurrenez hurren.
Emakumeak, gainera, etxeko arreoa jasotzen zuen: eguneroko erabilerarako
oinarrizko gauzak. Beti horrela ez bazen ere, emaztearen dotea diru-kopuru bat
izaten zen, eta ondasun higiezinen ekarpena –etxea eta orubea–, maiorazkoa
HWDJL]RQDUHQDOGHNRSUHPXWDVXQDÀQNDWXDKDODVHQDUUDUHQIDPLOLDULHJRNLW]HQ
zitzaion gero eta gehiagotan. Behe Erdi Aroko ezkontza estrategietan, oinetxea
bakarrik ematen zitzaien alabei oinordeko gizonezkorik ez zegoenean, zor
larriak kitatu behar zirenean edo bestelako egoera berezietan. Xedapen batzuek
bikotearen ondasunen buruzagitza eta administrazioa senarrari ematen
ziotenean, zenbait toki-foruk, Donostiakoak esate baterako, egoera hori arintzen
zuten, aldez, senarrari galaraziz ondasunak saltzea emaztearen baimenik gabe.
243
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
(]NRQW]D EDQDH]LQLN" (OL]DNR WHRORJRDN HWD OHJHODULDN WHPDWXULN ]HXGHQ
nahiz eta ezkontza bat baliogabetzat jo zitekeen zenbait egoeratan, iturri
dokumentaletan odolkidetasuna eta inpotentzia gehien azaltzen direnak
izanik. Susmoa hartu daiteke ezen batzuetan alegazio horien atzetik ardura
familiarrak egon zitezkeela eta doktrina juridiko eta erlijiosoa manipulatu
zitekeela ondare interesak atzetik zeudenean. Praktikan, tratu txarrak zirela eta
bi ezkontideen adostasunez banaketak egoten ziren, elizbarrutiko epaimahaiak
alde batera utzita. Bigarrengo ezkontza baldintzaturik zeuden emakumeentzat.
Hasteko, moralistak saiatzen ziren alargunei ideia burutik kentzen kastitatearen
idealaren izenean. Bigarren ezkontza bat izateko, egokitzat jotzen zen senarraren
heriotzatik urtebeteko itxaronaldia, eta gerta zitekeen berriz ezkontzekotan
haren gurasoen edo senarraren aldetiko oinordetza eskubideak galtzea.
Legeak eta gizarte praktikak talka egiten zuten maiz. Ezkontza bat ezkutuan
ospatu zitekeen, hots, behar bezalako iragarpenik egin gabe, eta, batez ere,
familiaren onespenik gabe. Beste kasu batzuetan, ahaleginak zeuden gauzak
behartzeko emakumeren bahiketa eta bortxaketa bidez, jarraian berehala
biktimaren gurasoei ezkontzaz galde egiteko, egindako kalteagatik barkamena
ematen bazuten. Zeharka Donostiako foruak aztura horren oihartzuna jasotzen
du. Gertatzen zen gezurrezko bahiketa antolatzea, ezkontideen familiek
harremana gaizki ikusten zutenean.
Adulterioa ez zen hainbeste zigortzen gizonezkoen kasuan, jokaera ez bazuen
agerian uzten. Zorrotzago jokatzen zen emaztearekin, talde familiarraren
ondraren erakusletzat bera hartzen baitzen. Ezkontzatik kanpo gelditzen zen
ohaidetzea, bikotean bizitzea ezkontzako formalitaterik gabe. Oso ohikoa zen
elizgizonen artean, nahiz eta presio moralizatzailea handia izan. Sasikotasuna,
ezkontzatik kanpoko harremanen ondorioz, edo ezkondu gabeko bizikidetzaren
ondorioz oso hedatuta egon zen Gipuzkoan eta ondoko Araban eta Bizkaian.
Gauzak horrela, Errege Katolikoek zedula bat eman zuten kapare sasikoen alde,
oinordetu ahal izan zitzaten gurasoen zerga-pribilegioak.
Espero zen emakumea haurdun gelditzea, garaiko doktrinaren arabera,
gizonaren hazia ernatzen zen eremutzat bera hartzen baitzen, seme-alabei
transmitituz aitaren akatsak eta bertuteak. Batzuetan, haurduntzak gizartebaldintza desegokietan gerta zitezkeen. Sasikotasuna edo desiratzen ez zen beste
egoera bat arrazoi ziren emakumeak eta haren senide gizonezkoek nahi ez zuten
ondorengo baten trabatik kentzeko. Horretarako zeuden aukeren artean abortua
baino erruduntasun moral gutxiagokotzat jotzen zen jaioberria abandonatzea,
gauaren babesaz, asistentzia-erakundeetan. Udal agintariek maiz inude bat
kontratatzen zuten, ama bilatzen zuten bitartean, Arrasaten jasotzen denez XVI.
mendearen hasieran.
244
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
Arazorik ez zegoenean, legez ezkondutako ama batek, emaginen laguntzaz –
Erdi Aroaren bukaerako euskal hiribilduetan haien lana oso estima handian
izaten zen–, haurra izaten zuen, bere osasuna eta bizia arriskuan jarriz, baita
haurtxoarena ere, erditzea beti zelako une arriskutsua. Ondoren ama berriak
aldi batez ez ziren etxetik ateratzen, eta haien gizarte mailaren arabera, senide
eta hurbilekoen bisitak izaten zituzten, opariekin etortzen zirenak. Jaioberria,
lehenengo egunean hiltzen ez bazen, bataiatzen zuten, erakuskeria handiz,
batzuetan ezkontza-egunarena berdintzen zuela ospakizunak. Ama eta aita
pontekoak izendatzen zitzaizkion, babesle moduan; ez zen hori garrantzi
gutxiko kontua, klientela harremanei garrantzi handia ematen zien gizarte
batean. Bizi-ziklo berri baten hasiera zen hori guztia65.
4.8. Ordena berriaren galtzaileak: gizarte kategoria non grata eta arriskutsuak
Erdi Aroaren bukaerako elite gipuzkoarrek, beren botere estrategietan, lurralde
kristau homogeneo baten itxura eskaini nahi zuten, ortodoxia katolikoarekin
bat etorriz. Hori zela eta, abiarazi egin ziren esklusio eta errepresio neurriak
zenbait kategoria sozialen eta gutxiengoen kontra: juduen, kristauturiko juduen,
sorginen eta heretikoen aurka. Judu gipuzkoarrak ez dira oso ezagunak, baina
dugun informazioari esker topikoak hautsi ditzakegu. Ez dago ia informaziorik
XV. mendea baino lehen, Tolosako zenbait aipamen alde batera utzita. XV.
mendean, Arrasaten eta Seguran, garrantzi erlatiboko komunitateak osatzen
zituzten. Ba omen zeuden, gutxiago, Eskoriatzan eta Oñatiko konderrian, baita
Azkoitian ere, eta lehen esan bezala, Tolosan. Ematen duenez, loturak zituzten
Gasteizko juduen aljamarekin edo komunitatearekin. Horietako batzuk, bereziki
lurraldearen hegoaldean kokaturikoak, Gebarako etxeari zeuden lotuak. Ez
ziren bakarrik aritzen mailegutzan eta zerga-bilketan, dokumentazioan ikus
daiteke nekazaritzan eta ostalaritzan ere aritzen zirela.
Antisemitismoak aurrera egin zuen, ordea. Intolerantzia eta juduen kontrako
jarrerak hasi ziren nabaritzen, eta XV. mendearen erditik etsaitasun episodioak
PDL]WX]LUHQDQ3URELQW]LDN[HGDWX]XHQMXGXHNVHLQDOHLGHQWLÀNDW]DLOHDN
eraman behar zituztela, 1463an, Jacob Gaon zerga-biltzailea, Gasteizko
aljamako auzotarra, asasinatu zuten, eta, 1482an, ordenantza batek galarazi
zuen juduak, konbertsoak eta haien oinordeak bertan bizitzen kokatzea.
Probintziako agintariek koroarekin batera jardun zuten. 1492an, Gaztelako eta
Aragoiko juduei hautabidea eman zitzaien kristautzearen edo kanporatzearen
artean. Mugarri erabakigarria izan zen. Intolerantzia, predikazio-kanpainek
elikatua, larriagotu zen. 1510ean berriro ezarri zitzaien betoa konbertsoei, eta
GDJRHQHNR *LSX]NRDNR OXUUDOGHDQ ÀQNDWXWD ]HXGHQDN NDQSRUDWX ]LWX]WHQ
XVI. mendearen hasieran, –Hondarribian, Errenterian, Ordizian, Beasainen,
Seguran eta Idiazabalen gutxienez– mahomatarren ondorengoak bazeuden,
245
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
garai batean Gipuzkoan esklaboak izandakoen ondorengo kristautuak, kasu
batzuetan, bertako emakumeekin ezkonduak. Alderantziz ere bai, ez ziren
falta mairu arbasoak zituzten emakume ezkonduak bertako gizonekin. Horiek
guztiak kontrolatu zituzten, eta kanporatze mehatxu pean bizi ziren66.
Ez ziren horiek heterodoxiaren errefusaren agerpen bakarrak. Sorginen kontrako
aiherra ere igarri zen Gipuzkoan, Europa guztian bezala, Erdi Aroaren bukaeran.
Garaiko mentalitatearekin bat zetorren; eguneroko bizitzan gertaturiko azalpen
zaileko gertaerak, naturaz gaindiko indarren azalpentzat hartuak, Jainkoaren
nahiari egozten zitzaizkion, kasu batzuetan, eta, besteetan, deabruaren eta
haren zerbitzarien (sorginen eta aztien) esku-hartzeari. Eliza agintariek,
Egoitza Santuak barne, eta haren aliatu zibilek neurriak hartu zituzten azturak
erreprimitzeko (araoak eta sorginkeriak), zeinak Txerrenek inspiratutzat jotzen
zituzten, kristautasunaren aurretiko ohituren eta errituen jarraipenak besterik
ez ziren arren, iraun zutenak inertziaz. 1466an, Enrike IV.ak baimena eman zion
Probintziari aztikerian aritzen ziren gizon eta emakumeen -brujas e sorguiñaskontra jarduteko. Errepresioa egoera ez zen leundu, ikusten denez urte batzuk
geroago Maria Perez Uztiri mutrikuarraren kontrako sorginkeria-epaiketan.
Sorginekin batera, susmagarrien zaku berean, heretikoak zeuden. Mugimendu
heretiko bakarra, Euskal Herrian, Durangokoa izan zen, XV. mendean.
Gipuzkoan izan zituen adarrak, baina ezin da jakin nolakoa izan zen haren
antolamendu-gradua benetan67.
Gizarte bazterkeriak beste aurpegi bat bazuen, berez, doktrinarekin zerikusirik
ez zuena. Jarduera marjinalak egiten zituzten pertsonak kontrolatu beharra
]HJRHQ HW[HULN H] ]XWHQDN HGR RÀ]LRULN HWD H] ]HXGHQDN MDXQ HGR SDWURL
ezagun batekiko lotuta. Marjinaltasunaren aurpegietako bat prostituzioa zen.
Aro Modernoraino ez dugu gizarte fenomeno horri buruzko informazio askorik
Euskal Herrian. Iturri gabeziaren barruan Gipuzkoa bereziki nabarmentzen da.
/HKHQHQJR GDWX ÀGDJDUULDN H] ]DL]NLJX D]DOW]HQ UD DUWH 8UWH KRUUHWDQ
badakigu bazegoela Pasaian ostatu bat, eta haren jabea prostituitu egiten zela
bezeroekin eta zitak lortzen zituela beste emakume batzuekin. Ziur asko, ez da
kasualitatea Pasaiako berria izatea lehenengoa. Oso enklabe garrantzitsua zen
orduan, Bizkaiko Golkoko itsas nabigazioan, eta jatorri askotako biztanleria
ibiltaria hartzen zuen, zonan erroturik ez zegoena, merkataritza sexualerako
bezeria potentziala zena. Aragoin, Gaztelan eta Frantziako hegoaldean gertatzen
zenaren kontra, ekimen pribatuko lokala zen, udal agintaritzaren arauditik
kanpo. Pasaian bezala, gertatzen omen zen Gasteizen eta Bilbon XV. mendearen
bukaeratik: prostituzio partikularra udal xedapenen presio petik kanpo.
Udal agintariek errepresio bidea hautatu zuten: egoitza itxi eta arduraduna
deserriratu68.
246
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
Lanbide edo gizarte funtzio zehatz bati loturiko gipuzkoar ohikoaren beste
aldean, bazeuden beste iturri batzuek andariegos e bagamundos (ibiltari eta
alderraiak) izendatzen dituztenak. Hitz horiekin egoera desberdinak aipatzen
ziren. Batzuk ahaide nagusien maila baxuko gerlariak ziren, aldi baterako,
zerbitzatzeko gerrako buruzagirik gabe zeudenak. Horrelakoetan, nolabaiteko
eskaletasun koaktiboa praktikatzen zuten, bidaztiei dirua eskatuz, hitz erdikako
mehatxu bidez. Aldi berean, benetako txiroak eta pobreturiko jendea zegoen,
leinuekin zerikusirik gabeak. Agintariak hasi ziren kezkatzen horrelako egoeren
aurrean XIV. mendearen bukaerarik, eta jokatu zuten aro horretan Europan
indarrean zegoen logika aplikatuz, miseriaren historiagile Gemerek asmaturiko
terminoekin laburbildu daitekeena: pietatea eta urkamendia, hots, ongintza eta
errepresioa. Pobrea susmagarria zen per se, eta, horregatik, bereizi beharra
zegoen benetako premia zuen txiroaren eta itxurak egiten zituenaren artean,
lehenengoak nolabaiteko laguntza merezi zuen, bigarrenari lan eragin behar
zitzaion edo, bestela, zigortu. Tokiko eskaleari lagundu egiten zitzaion, baina
kanpoko behartsu ibiltariari murriztu egiten zitzaion laguntza edo baldintzak
ezartzen zitzaizkion. Limosna partikularra, askotan testamentuen bitartez
bideratua, eta ospitaleen fundazioak (tokiko agintarien kontrol pean) asistentzia
errepresibo eredu horren bitartekoak ziren, zutenak Antzinako Erregimenaren
mendeetan iraun zutenak69.
5. IDEIEN BOTEREA: SINISMENAK, MENTALITATEAK ETA KULTURA
5.1. Elizaren administrazioa: Iruñea, Baiona eta Calahorraren artean
Gipuzkoako gizartea kristautasun latindarraren multzoan sartzen da, Erromaren
mendeko, hierarkia eta gizarte osora praktika sail hedatu batzuekiko erabateko
menderakuntzarekin. Elizak, oso garai goiztiarretatik, erakunde hierarkiko
multzo bat ezarri zuen. Sistema horren funtsezko osagai bat gotzaintzak ziren,
nahiz eta Gipuzkoan zein Bizkaian oso forma bereziak hartu zituzten. XII. mende
bukaerarako ezarri zen gotzain barrutien mapa, funtsean, ez zen aldatuko
XVI. mendean sartzeraino. Espazio zatikatua zen, lurraldea hiru area handitan
banatzen baitzen. Lehenengoak, ipar-ekialdeko ertzean, Bidasoko bokalea eta
Oiartzungo bailarak hartzen zituen, Hondarribiko artzapezgoa osatuz, zeina
Baionako elizbarrutikoa baitzen. Biztanle lapurtar zein gaskoiak bertan egoteak
azaldu lezake adskripzio hori. Bigarren area, zabalena, Urumea, Oria eta Urola
ibaietako ibarretatik hedatzen zen, eta Iruñeko elizbarrutikoa zen, Gipuzkoako
artzapezgo nagusia sortuz. 2ÀFLDO IRUDQHR NDQSRNR RÀ]LDOD ;,9 PHQGHDUHQ
erditik gutxienez- delakoa Iruñeko artzapezpikuaren ordezkaria zen zonan.
Bestalde, barruti horretan, distritu txikiagoak sortu ziren, Korriedoak direlakoak,
parrokiak multzokatzeko. Azken areak, mendebaldarrena, Debako bailara hartzen
247
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
zuen, Leintzeko artzapezgoa osatuta, Calahorrako artzapezpikutzaren barruan
zegoen, 1088tik antzinako Arabako elizbarrutia beretu zuena. Batzuek ikusi dute
eliza barruti horien mugak euskalkien distribuzioarekin eta Antzinateko herrien
EDQDNHWDJHRJUDÀNRDUHNLQEDW]HWR]HODEDVNRLDNEDUGXOLDUUDNHWDNDULVWLDUUDN
(GR]HLQ NDVXWDQ HOL]D ]DWLNHWD JHRJUDÀNRD NRQSOLNDWX HJLQJR ]HQ LNXVSHJL
politikotik 1200. urtetik, Gaztelarekiko inkorporaziorekin, izan ere, Gipuzkoako
lurralde gehienak gelditu baitziren beren eliza kudeaketarako ordutik –1512ra
arte– beste monarka batzuei leialtasuna zor zieten apezpikuen eskuan70.
Bizkaiko jaurerrian bezala Gipuzkoan ere, parrokien gaineko apezpikuaren
domeinua pastoralgintzaren ardura zuten apaizen ordenako sakramentua
ematera, hots, ordenaziora, mugatzen zen. Haren kontrol tresna nagusiak bi
ziren, printzipioz, barrutiko apaizak biltzen zituzten sinodoak eta eliza barrutiko
arduradunaren eta haren ordezkariaren bisitak, batez ere, ekintza pastoralaren,
biztanleriaren doktrina formazioaren eta tokiko apaizgoaren diziplinaren egoera
orokorra ezagutzeko. Kontrol hori oso laxoa izan zen XV. mendaren bukaerara
arte. Leintzeko artzapezgoaren aurrekari bakartu batzuk alde batera utzita,
bisitak ez ziren ugaritu 1500era arte, eta Gipuzkoako artzapezgoan ez dago
horrelakoen berri 1302tik 1501eraino. Apezpikuaren garrantzia, Gipuzkoako
bizitza erlijiosoan, Aro modernoko mendeetan indartu zen benetan71.
5.2. Parrokia eta eliztarrak
Elizaren antolamenduaren oinarrian parrokia dugu, zeina bizimodu zibilerako
erreferentea ere bazen. Aurreratu dezakegu, oker egoteko arrisku handirik
gabe, Gipuzkoan eboluzioa gainerako kristaudi latindarraren berdina izan
zela: hasierako parrokia batzuk muga zabalekin eta ez oso zehatzekin; gero,
ugariagoak, txikiagoak eta hobeto mugatuak. Parrokien sarearen ezarpena
apezpikuen egoitzen urrutitasunak eta titulartasun erregimen berezi xamar
batek baldintzatu zuten. Goi Erdi Aroko Gipuzkoa aztertu dugunean, ikusi dugu
tenpluak egon bazeudela (badugu ebidentzia materialik) IX. eta X. mendeetan.
XI. mendean, iturri idatzien arabera, bazeuden lau eliza honako toki hauetan:
Altzo-Olazabal, Aritzeta, Astigarribia –Mutrikun (indusketak egin direla
bertan)– eta Antiguan, Donostian. Zarauzkoa ere badakigu bazegoela, Goi Erdi
Arotik, lehen erakutsi dugunez. Parrokien garapenak bultzada erabakigarria
hartu zuen XII. mendearen bukaeratik. Ordurako, dokumentazio idatziak hiru
gune berri aipatzen ditu: Santa Maria eta San Bizente tenplu donostiarrak, eta
Zaldibiakoa. Hastapenei buruz datazioak ematean eduki beharreko kontu guztia
edukita ere, arkeologiak iradokitzen du 1000tik 1200era bitarteko denboraWDUWHDQ ÀQNDWXULN HJRWHNRDN ]LUHOD ²EHWL DGERND]LR EHUDUHNLQ"² /DUWDXQJR
Doneztebe Oiartzunen, San Pedro Aian, Laskoaingo San Esteban, Iromendiko
San Pedro Bidanian, Sanmigel Iruran, Askizuko San Martin eta San Salvador
248
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
Getarian. Eraikuntza materialak kalitatekoak ziren tokian, pentsatzekoa da
nobleziako sustatzaileak egon zirela bultzatu zutenak berezituriko eskulanaren
bidez tenpluen eraikuntza, erabiliko zutenak gizarte eraginerako gune gisa eta
errentak lortzeko toki moduan –hamarrenak eta hasikinak (primiziak)–. Tenplu
horietako batzuk monasterio terminoarekin aipatzen dira, berez ez duena zertan
esan nahi komentuak zirenik, gaur egun ulertzen dugun moduan, ez bada
nekazaritza eremuetako eliza xumeak pertsonen kokaleku txikiei elkartuak.
Aldi berean, hierarkiak zehaztu ziren, tenplu batzuk parrokia bateko buru
izango ziren, eta beste batzuk eliza sufrageneo edo mendeko bihurtuko ziren. XIII.
mende bukaeran, parrokien gipuzkoar sarea hedatuta zegoen bere ezaugarri
nagusietan. Beste hedapen batek (XV. mendean hasita eta hurrengo mendean
luzatu zena) 125 parrokiako kopuru bat utzi zuen Erdi Aroaren bukaeran.
Horrelako zabalkunde batek desanexio- eta bereizte-prozesuak eragin zituen
parrokia barruti berriak ezarriz, Santa Maria Errenterian kasu, 1512an banatu
zena Oiartzungo Lartaungo Doneztebetik, edo tenplu atxikiak eraikiz, besteetan,
Pasaiako San Pedrorena 1457an, Donostiako Santa Maria eta San Bizenteren
mendeko72.
Parrokia bakoitzean, XIII. mendetik gutxienez, elizgizonen komunitate bat ezarri
zen –Kabildoa– erretorearen presidentetzarekin eta arimen zaintzan laguntzen
zioten apaizez osatua. Talde horrek bere ordenantzak zituen, Arrasaten egiaztatu
daitekeenez 1493an, Deban, 1501ean, eta Bergaran, XVI. mendearen hasieran.
Sakristau batek kultuan laguntzen zuen, baita hornidurak zaintzen ere, eta
maiordomoek –laikoak ere izaten zirenak– kudeaketa ekonomikoa eramaten
zuten parrokian. Elizgizon horietako askok bizi osoko errenta jasotzen zuten,
EHQHÀ]LR delakoa, parrokiak jasotzen zituen hamarrenetatik eta eskaintzetatik
ateratzen zena. Gaztela osoan gertatzen zen legez, onuradun gipuzkoarrek
EHQHÀ]LRD ondarezko harreman baten bidez eskuratu behar zuten, hots, bertan
jaio eta parrokian bataiatuek edo bertako eliztarren seme edo bilobek zuten
eskubide hori.
Gipuzkoako parrokien ezaugarrietako bat, Bizkaiarekin eta Arabarekin
partekatua, titulartasun erregimena da, apezpikuei marjina gutxi uzten ziena.
XV. mendean zeuden 125etatik hamar hiribilduetako agintarien patronatuaren
mendean zeuden, hogeita sei eliztarren komunitateek kudeatzen zituzten, eta
gainerako hirurogeita hirurak jaun laikoen esku zeuden –ahaide nagusien eta
haien klientelako kapareen esku– zeinek, haien gaineko patronatua egikarituz,
hamarrenen errentak kobratzen zituzten, geldikin xume batzuk utzita apaizen
VRVWHQJXUDNR *DLQHUD SDUURNRD KDLHQ NRQÀDQW]D]NRHQ DUWHDQ DXNHUDW]HQ
zuten, apezpikuari haren kontsakrazioa bakarrik utzita, eta tenpluaren barruan
hilobiratzen ziren –haien familiartekoekin batera–. Horrelako prerrogatibak
249
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
lortu zituzten tenpluaren fundazio-eskubidez, errege-mesedez, hiribildua bat
eratzeko orduan biztanleekin negoziatuz, Zumaian bezala, eta mehatxu bidezko
usurpazio hutsez. Horrelako jokaeren adibideak ez dira gutxi, eta larriagotu
ziren gainera XIV. eta XV. mendeetan. Lazkaotarren kasua paradigmatikoa izan
daiteke: 1450ean bederatzi parrokia zituzten: Aginaga, Ataun, Idiazabal, Lazkao,
Mutiloa, Olaberria, Segura, Zaldibia eta Zumarraga. Horrelako jokabideak
beren eskubideen kontrako jardueratzat hartzen zituzten apezpikuen protesten
aurrean, patroi aristokratiko hauek beren tokiko bizimoduan eragiteko
ahalmen handia ematen zieten pribilegioak babestu zituzten kosta ahala kosta.
Horretarako, argumentuak barra-barra erabili zituzten, hala nola Guadalajarako
Gorteetan azaldutakoak 1390ean, haien prerrogatibak Errekonkistako lehenengo
mendeetaraino eramaten zituztenak. Beste kexa fronte bat udal agintaritzetatik
etorri zen, baita herri komunitateetatik ere, auziak tartekatu zituztenak batez
ere XV. mendean. Hainbeste protestaren arrazoiak askotarikoak dira: hazkunde
GHPRJUDÀNRD SDUURNLD EHUULDN HJLQ EHKDU ]LUHQ HWD KRUL H] ]HQ HUUD]D
patronatua leinu batek eskuratzen zuenean), kultuaren baldintzak hobetu nahia
eta, azkenik, leinuen boterea mugatzeko desira. Batzuetan, eskubideak ukatu
egiten zizkieten Zestoan eta Aizarna, Aizarnazabal eta Oikiako komunitateetan
egin zuten legez, Iraetarren kontra, esandako mendearen bukaeran. Bestetan,
nobleen prerrogatiba horiek mugatu nahi izaten ziren eta parrokiako
funtzionamenduaren kontrola lortu, hala nola Azpeitian edo Zegaman73.
Zaila da apaizgo mota hori gizarte talde gisa sailkatzea. Alde batetik, pribilegio
zenbaitez gozatzen zuen, botere ideologikoa zuen eta errenta ateratzeko
gaitasuna; bestaldetik, behe mailako hierarkietan, haren partaideak gizarteko
sektore herrikoietako kideak ziren, eta haien ohitura mailak giro sozial horri
zegozkion. Patronatuko elizen kasuan, elizgizonak aliatu egin zitezkeen
eliztarrekin patroi aristokratikoari aurka eginez kultuaren baldintzak hobetzeko
eta parrokiako errenten banaketa arrazoizkoago bat lortzearren, Eibarren
gertatu zen bezala 1499an. Era berean, haien artean elkartzeko joera zuten
haien interesak babesteko. Apaizgo gipuzkoarrak, hala nola bizkaitarrak,
bere pribilegioak erabiltzen zituen saihesteko bandoetako buruzagiekin zuten
konplizitatea erakar ziezazkiokeen ondorio kaltegarriak, eta batera jokatzen
zuten korrejidorearen kontra sartzen zenean haien kontuetan. Joera izan zen
haiei eskatzea joka zezaten predikatzen zuten doktrinaren arabera, eta horrek
berekin ekarri zuen haien bizimoduaren zenbait alderdi arautzea: itxura,
janzkera, hizkuntza eta, bereziki, arazotsua gertatu zen ohaidegoaren kontua,
hots, elizgizonen bizikidetza maitale edo ohelagunekin. Oraindik ere Erdi
Aroaren bukaeran oso ohitura sustraitua zen hori apaiz askoren artean, eta
praktikan araudi moralizatzaile zorrotzak gorabehera, biztanle askoren oniritzia
zuen74.
250
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
5.3. Erlijio-ordenak
Erdi Aroan, monasterio eta komentu-ordenek eragin mugatua izan zuten gaur
egungo Euskadiko Autonomia Erkidegoa osatzen duten lurralde historikoetan,
eta Gipuzkoa da beharbada adibiderik argiena. Abadeen zentroek, hala nola
San Juan de la Peña, Leireko San Salbatore, Donemiliaga Kukula, Irantzuko
Andre Maria, ez zuten XI. eta XII. mendeetan jabetza periferiko gutxi batzuk
besterik gure lurralde historikoan, haien funtsezko ondareak baitzeuden zona
horietatik kanpo. Ez zen egoera aldatu Erdi Aroaren bukaerako mendeetan eta,
egitez, eskeko ordenek ez zuten aztarna handirik utzi gure lurralde historikoan.
Kasu nabarmen bat, ordea, izan daiteke San Bartolome monasterio donostiarra,
lekaime agustindarrena, XIII. mendean sortua eta 1250ean egoitza santuaren
babesaren pean hartua.
Geroago, frantziskotarrak edo haien adar femeninoa, klaratarrak, Arantzazun
ÀQNDWX ]LUHQ $]SHLWLDQ 6RUNXQGH *DUELD FLUFD 'HEDQ
(Sasiolako San Frantzisko, 1504), Oñatin (Santa Ana Zubikoa, 1500-1504, eta
Bidaurretako Hirutasun Santua, 1509-1510), Elgoibarren (San Frantzisko, 1516)
eta Seguran (Sortzez Garbia, 1519). Errotze mugatu eta berantiarraren arrazoien
artean nabarmendu behar dira tokiko agintarien laguntza eskasa eta lurraldean
ezarrita zeuden elizako beste erakunde batzuen lehia. Komentu mendikanteek
ez zuten hamarrenik kobratzen, baina donazioak eta baliabideak erakarri
zitzaketen beretzat lurperatze eskubideen bidez, eta hil ondoko liturgiaren
bidez. Beste motiboa bat zen ordenen beraien barne tentsioak Erdi Aroaren
bukaeran, haien antolamendu eta erlijiosotasun motaren aitzakiaz75.
5.4. Arima salbatzeko seguru bat: kofradiak eta erlijiotasun herrikoia
Kristautasunak populazioa diziplinatu nahi zuen eta haien bizimoduetan
eragin, dena doktrina baten arabera. Emaitza gizartean ohitura eta errutina
sail bat eratzea izan zen. Erlijio-erakundeen bidez eta, batez ere, parrokian,
eguneroko bizimodua inspirazio erlijiosoa zuen egutegi batek markatzen zuen,
zeinak motiboa ematen zuten ospakizun askotarako urtean zehar. Debako
bailara har genezake adibide moduan, zeinean urteko jai erlijiosoen egutegia
Calahorrako elizbarrutiko agintaritzak erabaki zuen 1410ean eta 1480an.
6DQWXHQL]HQGHJLNRRVSDNL]XQÀQNRDNEDNDUULNEDWX]RURNRUUDN]HLQWRNLNRDN
bost hamarreko baino egun gehiago ateratzen dira ospakizun debotoetarako.
Horiei gaineratu behar zaizkie urteko ziklo liturgikoari dagozkionak: Pazkoko
igandearen dataren mendean egonez, Hausterre-eguna, Ostegun eta Ostiral
Santuak, Igokundekoa eta Gorpuzti eguna zehazten dira. Gainera, igandea
kontuan hartzen badugu, ospakizun batzuk gainjartzen ziren arren, urteko
egunen ehuneko hogeita hamar inguru erlijio jaietarako gordeta zegoen,
251
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
eta, ondorioz, ezin zen lan egin, eta salbuespenak salbuespen, administrazio
eta gobernu jarduerak geldirik zeuden. Elizbarrutiko agintariek eta tokiko
botereak debekuak bete zitezen agertzen zuten kezkak erakusten du ez zirela
beti betetzen uzkurtasunik gabe76.
Batzuetan, asmoa zen inpaktu berezia lortzea deboziozko ekintza horientzat.
Erabiltzen zen tresnetako bat hotsandiko sermoien predikazioa zen, berariazko
kontrataturiko elizgizonen ahotik. Arrasateko kontzejuko agintariek horretara
jotzen zuten XVI. mendearen hasieran dagoeneko Eguberrietako jaietan eta
Garizuman. Bazeuden, noski, kontzientziak astintzeko baliabide gehiago,
prozesioak, esate baterako; bereziki aipatu behar da Tolosan 1460an egin zena
ikusgarritasun handiz, penitentzia arrazoiengatik, Iruñeko apezpikutzak
bertakoen kontra diktaturiko eskumikua kentzeko.
Elizkizunen alderdi garrantzitsu batek heriotzarekin du zerikusia. Hiletaerrituak konplexuak ziren: maila desberdinetako mezak –bederatziurrenak,
hogeitamarrurrenak, urteurrenak, eta eskaintzak hilobietan–. Era berean,
arimaren salbazioarengatiko kezka handia ikusten da testamentuetan,
zeinen barruan –gehiago ala gutxiago testamentugilearen maila sozialaren
arabera– ohiko klausula kopuru bat hil ondoko liturgiari zegokion, batetik, eta
dohaintzen ordainketak eliza erakundeentzat eta karitate ekintzak behartsuen
laguntzarako, bestetik. Testamentu modu osoenaren barruan, eliteko kideen
zenbait hilburukotan Antzinako Erregimenean hedatuko zen praktika bat ikus
daiteke: kapilau-sariak ezartzea. Haien bidez zenbait nekazaritza ustiapenen
(edo beste jarduera ekonomikoen) errentek balio zuten mezak edo otoitzak
ordaintzeko betiereko hildakoaren omenez.
Praktika erlijiosoa argi ikusten da laikoen asoziazionismoan. Lanbideen elkarteek
bazuten aurpegi erlijioso bat ere, neurri handian, heriotzarekin zerikusia
zuena: hileten antolamendu eta ordainketa, gorputzen beila eta lekualdaketa
eta hildako anaikideen aldeko mezak ospatzea, besteak beste. Talde eta elkarte
horien ospakizunetarako harreman sendoa zegoen parrokietako elizekin, eta
bertan kofradiek kaperak edukitzen zituzten. Zenbait kofradia helburu elizkoi
hutsez sortu ziren, eta haien helburuen artean ondo hiltzeko bidea prestatzea
zegoen. San Sebastian eta San Rokeren Bergarako kofradiaren kasua da, esate
baterako, 1507an sortua, izurrite baten ondoren.
Behe mailako elizgizonen prestakuntza eskasak eta apezpikuen kontrol arinak
posible bihurtu zuten mentalitate magiko bati zegozkion praktikak egotea. Horien
artean, aztikeriaren eremuan erori gabe ere, eguraldiaren gaineko konjuruak,
kazkabarra saihesteko eta eguraldi onaren jarraipena bermatzeko. Horrelako
errituak, halere, ez zitzaizkion susmagarri iruditu Inkisizioko agintaritzari,
252
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
ez eta udal agintariei ere, are elizgizonak kontratatu egiten ziren horrelakoak
burutu zitzaten, Deban urrutira joan gabe, XVI. mendearen hasieran77.
5.5. Hizkuntzen mosaiko bat: euskara, gaztelania eta gaskoia
Erdi Aroko Gipuzkoako panorama linguistikoa konplexua zen. Oinarrian,
dialektotan banatutako idatzitako erabilerarik gabeko hizkuntza bat dugu,
euskara, zeinaren aldaera bizkaitarra Debako haranean gailentzen zen, goinafarrera Oiartzungo eta Bidasoko haranetan, eta gainerakoan gipuzkera bera
zen nagusi. Euskararen aztarna idatzia toponimian eta antroponimian azaltzen
da, eta tokiko errealitateak aitatzeko baliokide erromantzerik gabeko izen
arrunten erabileraren kasu bakan batzuetan. Garaiko ahozko euskal literatura
ia guztia galdu egin da, zati bat gai epikokoa zelarik. Oroigarri moduan, poema
zatiak ditugu, bandoen gerrei buruzkoak, Arrasateko 1448ko erreketari eskainia
adibidez, eta Oñatiko 1457tik 1458rako bide-lapurreriaren kontuak gogorarazten
dituena, Sandailiako baladan.
Euskararen gailentasuna ahozko mailan, aro modernoan oraindik nagusiki
nabarmentzen dena, diglosia-egoeran gertatzen zen. Kultura idatzirako
hizkuntzak beste batzuk ziren. Mendebaldeko Europa guztian bezalaxe,
liturgiarako hizkuntza bakarra latina zen, baita dokumentu idatzietarako
ere XIII. mendera arte modu esklusiboan, eta handik aurrera hizkuntza
erromantzeekin partekatu behar izan zuen erabilera hori. Gaztelania, gutxiengo
baten hizkuntza izanik ere, hiztunak irabazi zituen zenbait arlotan, batez
ere, hirietako eliteen artean, zeinak XVI. mendearen hasieran dagoeneko
elebidunak ziren. Gaztelaniaz idazten ziren koroarekin, kontzejuarekin eta
Probintziarekin erlazionatutako dokumentuak, eta notarioen erabilerarako
hizkuntza ere bihurtu zen, askotan euskarara itzuli behar izaten zuten arren
–ahoz– idatzitakoa, dokumentuen hartzaileek ulertuko bazuten. Aldi berean,
gaztelaniaz transkribaturiko lekukotza asko zalantzarik gabe euskaraz egiten
ziren epailearen aurrean. Gaztelaniak (gizarte boterearen erakusle zen heinean)
tokiko oligarkiei ateak irekitzen zizkien udal ardurako karguak betetzeko,
Batzarretan parte hartzeko, eta harremanak bideratzeko Gortean eta erresumako
goi mailako nobleziaren zirkuluekin.
Latinetik eratorritako beste hizkuntza batek are korapilatsuagoa eta aberatsagoa
bihurtzen zuen hizkuntza paisaia: gaskoia. Donostiako, Hondarribiko,
Errenteriako hiribilduen eta Pasaiako portu-aldearen fundazioak eta goraldia
merkatari, arrantzale eta nabigatzaile gaskoien mendeetako immigrazioari zor
zaio, zeinek beren hizkuntzaren arrastoa utzi zuten Behe Erdi Aroko hainbat
dokumentutan, esate baterako Donostiako hiribilduaren eta Baionaren arteko
tratatuan, 1328an, eta Gipuzkoako eta Lapurdiko hiribilduen arteko bake-
253
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
hitzarmen batean, 1432an. Aipaturiko herri horietako toponimian ere jasota
gelditu zen gaskoien agerpena, jatorri hori baitute honako izen hauek guztiek:
Urgull, Morlans, Miramon, Panpinot, Molinao edo Pumarquer. Gaskoia
entzun zitekeen oraindik Gipuzkoako ipar-ekialdeko ertzean XVII. mendean,
euskararekin eta gaztelaniarekin batera. Pasaian oso data berantiarrera arte iraun
zuen, gainbeheran, haren erabilera egiaztaturik baitago 1870ean. Hizkuntzez
esan dugun guztia osatu gabe geldituko litzateke, aipatuko ez bagenu sortu
zirela zenbait hizkuntzaren nahasketen ondoriozko jargoiak, edo hori ematen du
gertatu zela behintzat Pasaia aldean, non sortu eta iraun zuen mende batzuetan
euskara eta gaskoia nahasten zituen hizketa herrikoi bat78.
6. NOIZTIK DIRA DENAK KAPARE?
Erdi Aroko gizarteak pribilegioa balioesten zuen, pertsona baten edo talde baten
abantaila moduan ulertuta, beste batzuen aldean. Ondorioz, inori ez zion ihes
egiten garaiko Gipuzkoan kapare izateak berekin zekarren onurak: jaunen kargen
salbuespena eta zenbait tributu ez ordaintzea, epaileen arbitrariotasunaren
aurrean berme batzuk eta ohorezko estatus bat. Nobleziaren behe mailako
DOGDJDLEDWGLUDNDSDUHDN"%LJDUUHQNDWHJRULDEDWDULVWRNUD]LDNRHW[HKDQGLHQ
]HUELW]XUD" 7UDGL]LR] KRUL XVWH L]DQ GD %DW]XHN DOGL] WDOGH SULELOHJLDWXW]DW
dute eskubide propioz, zeinaren botere eta eragina tokiko komunitatean
egikaritzen zen. Gipuzkoak, Aro Modernoan, eta Bizkaiak partekatu zuten
historialariak harritu dituen egoera berezi bat: kaparetasun unibertsala. Haren
bidez, nahikoa den frogatzea lur gipuzkoarrean edo bizkaitarrean jaio izana
NDSDUHDUHQRQDUSHQRÀ]LDOD]JR]DW]HNR
Kaparetasuna orokortzeko prozesua luzea eta konplexua izan zen. Aurrekariek
Tolosako hiribilduraino garamatzate, zeinak XIII. mendearen bukaeratik zenbait
estrategia asmatu zituen erregearen zerga-sistemaren eskakizunetatik babesteko.
Argudio nagusia bertako biztanleen kaparetasuna izan zen, erabateko gisa,
aldarrikatu zena, 1374an. Zera argumentatzen da: está poblada toda de omnes
ÀMRVGDOJR H TXH VRQ DYLGRV SRU RQEUHV ÀMRVGDOJR. Jarraian, XIV.etik XV. mendera
bitartean, Gipuzkoako hiribilduetako zenbait bilkurak, zerga abantailak
eskatzeko orduan, argudio berbera erabili zuten. Bestalde, gipuzkoarren
kaparetasuna aipatu egiten da Ermandadeko ordenantzetan, 1397an. Halere,
orduan oraindik ez zegoen ezarrita argiro kaparetasun unibertsala lurraldean.
Ematen du gehiago argumentu juridiko bat izan zela komeni zenean erabiltzeko
ELGHJDEHNHULD ÀVNDO HWD SUR]HVDOHQ DXUUHDQ NR HWD NR RUGHQDQW]HN
oraindik bereizten zituzten lurraldeko kapareak Gipuzkoako gainerako
biztanleengandik.
254
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
Prozesuak bultzada berria hartuko zuen Errege-erregina Katolikoekin eta
Karlos V.aren erreinaldia hastean. 1501ean, Hernaniko Asencio Ibañezi, –oñatiar
PHUNDWDUL DEHUDWV EDWL² 6HYLOODQ ÀQNDWXULN ]HJRHQD NDSDUHWDVXQD RQDUWX
zitzaion gipuzkoar genealogia frogatuta. Haren ondotik, antzeko beste kasu asko
etorri ziren, puntu bateraino ezen Valladolideko Entzutegiak, 1524an, ikerketa
bat agindu zuen gaiari buruz79. 1527an, Karlos V.ak Probintziaren ordenantza
bat baieztatu zuen galarazteko kanpotar guztiak lurraldean kokatzea, ez baziren
kategoria sozial horretakoak. Mugarri eta aurrekari garrantzitsua da, dudarik
gabe, baina ez da interpretatu behar, gure ustez, aitortza juridikoaren80 azken
urrats gisa, izan ere, prozesua luzatu baitzen XVI. eta XVII. mendeetan.
)HQRPHQRDUHQDUUD]RLDN"3URELQW]LDUHQERWHUHDEXOW]DWX]XWHQHOLWHJLSX]NRDUUHQ
interesetan bilatu behar dira. Gipuzkoako oinetxe batean jaiotakoak kapare
izendatzea ahaide nagusien gailentasunaren anbizioak ukatzea zen. Bestaldetik,
berdintasun juridikoko iruditeria erkidego bat zabaltzeak gizarte adostasuna
areagotzen zuen. Gipuzkoatik kanpo arrakasta izateko gogoz zeuden eliteen
ondorengoen ibilbidea errazten zuen, negozioetan, administrazio zerbitzuetan,
eta milizian. Gainera, Probintziak emandako zerbitzu militarrek, bereziki
Frantziaren kontra, erregeen eta haien burokraten jarrera faboratzen zuten
pribilegio kolektiboa onartzeko unean. Prozesuak, esan bezala, bere kostuak
zituen intolerantzia eta giza esklusioaren terminoetan. Gogorarazi behar da
1510eko xedapena judu eta mahomatar konbertsoen kokapenaren kontra,
NDSDUHHQ H]DXJDUUL GHÀQLW]DLOHDN RGRO JDUELWDVXQD HWD RUWRGR[LD HUOLMLRVRD
baitira. Beste arazo batzuk ere, noski, sortu ziren: Gipuzkoak Erdi Aroaren
bukaeratik erakarri egin zituen gero eta merkatari gehiago denbora batez
jardun behar dutenak herrialdean. Pertsona horien gaineko gehiegizko kontrola,
kaparetasunari dagokionez, aberastasuna areagotzearen aurkakoa izan zitekeen,
merkataritza uxatu baitzezakeen. Hori horrela izanik, pentsatu behar dugu
nahiko malgutasunarekin jokatuko zela.
Laburbilduz, kontu irekia da. Ikerkuntzak konparatiboa izan behar du, Euskal
Herriko beste kasu batzuekiko, eta panorama hispaniko orokorrago batekin
eta nazioartekoarekin. Antzeko egoerak –edo kaparetasun unibertsala edo oso
hedatua gizartean– Araban, Asturiasen, Kantabrian eta Burgosko iparraldean
izan ziren, eta Baztan, Aezkoa, Erronkari eta Aibarko nafar haranetan, eta
Aragoiko Benasque eta Bielsakoetan. Beste analisi bide bat Erdi Aroko
Ingalaterrako gentryarekin parekotasunak bilatzea izan daiteke81.
255
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
BIBLIOGRAFIA
ACHÓN, José Ángel (1995), “A voz de concejo”. Linaje y corporación urbana en la constitución de
la Provincia de Guipúzcoa: los Báñez y Mondragón, siglos XIII al XVI, Donostia, Gipuzkoako Foru
Aldundia.
- (1998), Historia de las Vías de Comunicación en Gipuzkoa. 2 / Edad Moderna (1500-1833), Donostia, Gipuzkoako Foru Aldundia.
-(2006), “Los parientes mayores”, in Iura Vasconiae, 6, 221-248 or.
ADOT, Álvaro (2012), “La frontera navarro-alavesa. Delimitación y amojonamientos realizados en la Edad Moderna”, in Vasconia, 38, 95-117 or.
AGUINAGALDE, Francisco Borja de (1982-83), “Notas sobre los niveles estamentales más
HOHYDGRVGHODHVWUDWLÀFDFLyQVRFLDOHQ*XLS~]FRDHQ/D]RQDGHO%DMR8URODµLQ
Donostiari buruzko Azterketa Historikoen Buletina, 16-17, 304-340 or.
AGUINAGALDE, Francisco Borja de (2016), “La sociedad vasca y sus élites (s. XI - 1500), y la
formulación de la hidalguía universal en 1527. Distinción, jerarquía y prácticas sociales (con
particular referencia a Gipuzkoa)”, in El País Vasco, tierra de hidalgos y nobles. Momentos singulares de la Historia. Ciclo de conferencias, Madril, Fundación Banco Santander, 19-88 or.
ALBERDI, Xabier eta ARAGÓN, Álvaro (1998), “La construcción naval en el País Vasco durante la Edad Media”, in Itsas Memoria: Revista de Estudios Marítimos del País Vasco, 2, 13-33 or.
ALBERDI, Xabier eta ETXEZARRAGA, Iosu (2014), “Proyecto de investigación de las ferrerías de monte o haizeolak en Gipuzkoa y Álava: avance de resultados”, in Kobie, Gehigarriak,
13, 181-192 or.
ARAGÓN, Álvaro (2001), El bosque guipuzcoano en la Edad Moderna: Aprovechamiento, ordenaPLHQWROHJDO\FRQÁLFWLYLGDG, Donostia, Aranzadi Zientzia Elkartea.
- (2003), “La importancia de l- (2003), “La importancia de los bosques comunales en el desarrollo de la sociedad urbana vasca en el tránsito del medievo a la modernidad (s. XV y XVI)”,
in Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen Buletina, LIX, 59-104 or.
- (2006), “Ganadería, trasterminancia y trashumancia en los territorios vascos en el tránsito
del medievo a la modernidad”, in Cuadernos de Historia Moderna, 31, 39-61 or.
- (2008), “Las comunidades de montes en Guipúzcoa en el tránsito del Medievo a la Edad
Moderna”, in Revista de Historia Moderna: Anales de la Universidad de Alicante, 26, 249-274 or.
D ´$GPLQLVWUDFLyQ ÀQDQFLHUD ORFDO HQ *XLS~]FRD HQWUH \ µ LQ Donostiari
buruzko Azterketa Historikoen Buletina, 44, 77-155 or.
- (2011b), “La evolución del hábitat y el poblamiento en el País Vasco durante las Edades Media y Moderna”, in Domitia, 12, 21-52 or.
´/LQDMHVXUEDQRV\3DULHQWHV0D\RUHVHQ*XLS~]FRDDÀQDOHVGHOD(GDG0HGLD
1520)”, in En la España Medieval, 35, 249-28 or.
D ´&RPHUFLR WUDQVSRUWH \ FRQÁLFWLYLGDGHQ OD IURQWHUD HQWUH *XLS~]FRD \ 1DYDUUD
durante la primera mitad del siglo XVI”, in Donostiari buruzko Azterketa Historikoen Buletina,
48, 19-55 or.
- (2015b), “Relaciones ganaderas entre Navarra y Guipúzcoa durante la Baja Edad Media y el
comienzo de la Edad Moderna”, in En la España Medieval, 38, 13-35 or.
ARAGÓN, Álvaro, PÉREZ CENTENO, José Manuel, eta ALBERDI, Xabier (2005-2006):
“Quince años de investigaciones histórico-arqueológicas en torno a Getaria”, in Munibe, 57-1,
435-451 or.
ARIZAGA, Beatriz (1978), El nacimiento de las villas guipuzcoanas en los siglos Xlll y XIV: Morfología y funciones urbanas, Donostia, Sociedad Guipuzcoana de Ediciones y Publicaciones.
- (1990), Urbanística medieval (Guipúzcoa), Donostia, Kriselu.
- (2000), “La pesca en el País Vasco en la Edad Media”, in Itsas Memoria: Revista de Estudios
Marítimos del País Vasco, 3, 13-28 or.
256
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
´(OFRPHUFLRPDUtWLPRGHORVSXHUWRVGHO3DtV9DVFRHQHO*ROIRGH9L]FD\DDÀQDOHV
de la Edad Media”, in Itsas Memoria: Revista de Estudios Marítimos del País Vasco, 4, 41-53 or.
- (2008), “La actividad comercial de los puertos vascos y cántabros medievales en el Atlántico”, in Historia, Instituciones, Documentos, 35, 5-43 or.
AROCENA, Ignacio (1955), “Un caso excepcional en el panorama social de Guipúzcoa: el
señorío de Murguía”, in Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen Buletina, XI, 317-333 or.
- (1959), Oñacinos y gamboinos: Introducción al estudio de la guerra de bandos, Iruñea, Ed. Góme.
ARRIETA, Idoia (2011), “Donostiaren konkistaren agiri aurkezpena: ikerketaren ibilbidea eta
ekarpen historiko-kritikoa”, in Euskal Herriko Historialariaren II. Biltzarreko Aktak=Actas del II
Congreso de Historiadores de Navarra, Donostia, Txertoa, 2011, 227-248 or.
AYERBE, María Rosa (1985), Historia del condado de Oñate y señorío de los Guevara (s. XI-XVI):
aportación al estudio del régimen señorial en Castilla, Donostia, Gipuzkoako Foru Aldundia, 2 ale.
- (1996), “Andoain, de tierra a villazgo (1379-1615): Un caso modélico de preautonomía municipal en Gipuzkoa”, in Leyçaur, 0.
- (2000), “La incorporación de Guipúzcoa a la Corona de Castilla y el Memorial de Gabriel de
Henao de 1702: estudio y documentos”, in Donostiari buruzko Azterketa Historikoen Buletina,
34, 7-136 or.
- (2011), “El señorío guipuzcoano de la casa de Lazcano: de Parientes Mayores a grandes de
España de segunda clase (s. XIII-XXI)”, in Donostiari buruzko Azterketa Historikoen Buletina, 44,
15-75 or.
AZKARATE, Agustín eta SÁNCHEZ ZUFIAURRE, Leandro (2005), “Aportaciones al conocimiento de las técnicas constructivas altomedievales en Álava, Guipúzcoa y Vizcaya”, in
Arqueología de la Arquitectura, 4, 193-213 or.
BANÚS, José Luis (1980), De la tierra al villazgo en Guipúzcoa: los fueros municipales. Las Hermandades de Guipúzcoa: orígenes, naturaleza y competencia, Donostia.
BARRENA, Elena (1989), La formación histórica de Guipúzcoa. Transformaciones en la organización
social de un territorio cantábrico durante la época altomedieval, Donostia, Deustuko Unibertsitatea.
- (1996), “La historia marítima vasca de la Edad Media: Un balance de conceptos y de perspectivas de investigación”, in Itsas Memoria: Revista de Estudios Marítimos del País Vasco, 1, 13-27 or.
BARRENA, Elena eta MARÍN, José Antonio (1991), Historia de las Vías de Comunicación en Gipuzkoa. 1 / Antigüedad y Medioevo, Donostia: Gipuzkoako Foru Aldundia.
BAZÁN, Iñaki (1995), Delincuencia y criminalidad en el País Vasco en la transición de la Edad
Media a la Moderna, Gasteiz, Eusko Jaurlaritza.
- (2001), “La civilización vasca medieval: Vida(s) cotidiana(s), mentalidade(s) y cultura(s)”, in
Eusko Ikaskuntzaren Nazioarteko Aldizkaria, 46-1, 105-201 or.
- (2004), “La caracterización de la civilización vasca medieval (siglos XII-XV)”, in Historia del
País Vasco. Edad Media (siglos V-XV), Donostia, Hiria, 443-476 or.
- (2006), “Degollaron a todos los dichos treynta y tres yngleses e asy degollados dis que los
ODQoDURQHQODPDUODVKHUPDQGDGHVYDVFDV\ODOXFKDFRQWUDODSLUDWHUtDHQOD%DMD(GDG0Hdia”, in Itsas Memoria: Revista de Estudios Marítimos del País Vasco, 5, 69-93 or.
- (2007), Los herejes de Durango y la búsqueda de la Edad del Espíritu Santo en el siglo XV, Durango,
Durangoko Arte eta Historia Museoa, Centro de Historia del Crimen.
BAZÁN, Iñaki, VÁZQUEZ GARCÍA, Francisco eta MORENO MENGÍBAR, Javier (2003),
“Prostitución y control social en el País Vasco, siglos XIII-XVII”, in Sancho el Sabio, 18, 51-88 or.
BILBAO, Luis María (1987a), “La industria siderometalúrgica tradicional en el País Vasco
(1450-1720)”, in Hacienda Pública Española, 108-109, 47-63 or.
- (1987b), “Introducción y aplicaciones de la energía hidráulica en la siderurgia vasca, siglos
;,,,;9,,DGGHQGDHWFRUULJHQGDDXQDYLVLyQKLVWRULRJUiÀFDµLQHomenaje al Dr. D. Manuel
Fernández Alvarez, Studia Historica. Historia Moderna, V, 61-75 or.
CASTRILLO, Janire (2012), “Mujeres y matrimonio en las tres provincias vascas durante la
257
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
Baja Edad Media”, in Vasconia, 38, 9-39 or.
CARO BAROJA, Julio (1956), Linajes y bandos: A propósito de una nueva edición de las Bienandanzas e fortunas, Bilbo, Bizkaiko Aldundia.
- (2002), Los Vascos y la Historia a través de Garibay: Ensayo de biografía antropológica, Madril, Caro
Raggio.
CHILDS, Wendy R. (2003), “Commercial relations between the Basque Provinces and England
in the Later Middle Ages”, in Itsas Memoria: Revista de Estudios Marítimos del País Vasco, 4, 55-64 or.
CIÉRBIDE, Ricardo (2011), “Occitano, languedociano y gascón en la Navarra medieval, País
Vasco Norte y Guipúzcoa”, in Pirinioetako hizkuntzak: oraina eta lehena- Euskaltzaindiaren XVI.
biltzarra, Euskaltzaindia, 761-772 or.
CURIEL, Iosu (2009), La parroquia en el País Vasco-cantábrico durante la Baja Edad Media (c. 13501530): Organización eclesiástica, poder señorial, territorio y sociedad, Bilbo, UPV-EHU.
DACOSTA, Arsenio (2004), “El desarrollo de las instituciones de gobierno en el País Vasco en
la Edad Media”, in Historia del País Vasco. Edad Media (siglos V-XV), Donostia, Hiria, 155-215 or.
DÍAZ DE DURANA ORTIZ DE URBINA, José Ramón (1986), Álava en la Baja Edad Media.
Crisis, recuperación y transformaciones socioeconómicas (c. 1250-1525), Gasteiz, Arabako Foru Aldundia.
- (1990), “La recuperación del siglo XV en el Nordeste de la Corona de Castilla”, in Studia
Historica. Historia Medieval, 8, 79-113 or.
D ´+LVWRULD\SUHVHQWHVREUHHOWUDWDPLHQWRKLVWRULRJUiÀFRGHOD/XFKDGH%DQGRVHQHO
País Vasco: balance y perspectivas al inicio de una nueva investigación”, in DÍAZ DE DURANA ORTIZ DE URBINA, José Ramón (ed.), La Lucha de Bandos en el País Vasco: de los Parientes
Mayores a la Hidalguía Universal: Guipúzcoa, de los bandos a la Provincia (siglos XIV a XVI), Bilbo,
UPV-EHU, 21-46 or.
E ´(OPXQGRUXUDOJXLSX]FRDQRDOÀQDOGHOD(GDG0HGLD3URJUHVRDJUtFRODJHVWLyQ
y explotación de la tierra”, in En la España Medieval, 21, 69-96 or.
- (1998c), “Patronatos, patronos, clérigos y parroquianos. Los derechos de patronazgo sobre
monasterios e iglesias como fuente de renta e instrumento de control y dominación de los
Parientes Mayores guipuzcoanos (siglos XIV a XVI)”, in Hispania Sacra, 102, 467-508 or.
´&RQÁLFWRVVRFLDOHVHQHOPXQGRUXUDOJXLSX]FRDQRDÀQHVGHOD(GDG0HGLDORV
campesinos protagonistas de la resistencia antiseñorial”, in Hispania, 202, 433-455 or.
- (2000), “Parientes Mayores y señores de la tierra guipuzcoana”, in Los señores de la guerra y de
la tierra: nuevos textos para el estudio de los Parientes Mayores guipuzcoanos (1265-1548), Donostia,
Gipuzkoako Foru Aldundia, 45-83 or.
- (2004), La otra nobleza. Escuderos e hidalgos sin nombre y sin historia: hidalgos e hidalguía universal
HQHO3DtV9DVFRDOÀQDOGHOD(GDG0HGLD , Bilbo, UPV-EHU.
- (2016), “La otra nobleza, la hidalguía”, in Discurso, memoria y representación: la nobleza peninsular en la Baja Edad Media, XLII Semana de Estudios Medievales: 21-24 julio 2015, Estella-Lizarra,
Iruñea, Nafarroako Gobernua, 333-376 or.
DÍAZ DE DURANA ORTIZ DE URBINA, José Ramón eta DACOSTA, Arsenio (2013), “La
dimensión social del liderazgo del linaje: solidaridad, poder y violencia (País Vasco, s. XV)”,
in Studia Zamorensia, XII, 87-106 or.
DÍAZ DE DURANA ORTIZ DE URBINA, José Ramón eta FERNÁNDEZ DE LARREA, Jon
Andoni (2002), “Economía ganadera y medio ambiente. Guipúzcoa y el Noroeste de Navarra
en la Baja Edad Media”, in Historia Agraria: Revista de Agricultura e Historia Social, 27, 43-64 or.
- (2005), “La frontera de los malhechores: bandidos, linajes y villas entre Álava, Guipúzcoa
y Navarra durante la Baja Edad Media”, in Studia Historica. Historia Medieval, 23, 171-205 or.
'Ì$='('85$1$257,='(85%,1$-RVp5DPyQHWD27$=8$OIRQVRGH ´/·DXWUH
QREOHVVHODKLGDOJXtDXQLYHUVHOOHDX3D\V%DVTXHjODÀQGX0R\HQÇJHµLQHistoire et sociétés
rurales, 35, 59-77 or.
258
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
DÍEZ DE SALAZAR ORTIZ DE URBINA, Luis Miguel (1983), Ferrerías en Guipúzcoa. (Siglos
XIV-XVI), Donostia, Haranburu, 2 ale.
DÍEZ DE SALAZAR, Luis Miguel eta AYERBE, María Rosa, “Autoría y contenido del Libro
de los Bollones”, in El Libro de los Bollones, Donostia, Gipuzkoako Foru Aldundia, 109-152 or.
ELORZA, Javier (2012), “Esplendor del canal y puerto de una villa medieval: Monreal de
Deba”, in Itsas Memoria: Revista de Estudios Marítimos del País Vasco, 7, 127-144 or.
(7;(%(55,$(NDLW] ´(OVHUYLFLRPLOLWDUREOLJDWRULRHQORVWHUULWRULRVYDVFRVDOÀQDOGH
la Edad Media (1430-1524)”, in Sancho el Sabio, 37, 11-32 or.
ETXEZARRAGA, Iosu (2004), “Paleometalurgia del hierro en el País Vasco Cantábrico: un
estado de la cuestión”, in Munibe, 56, 87-104 or.
- (2014), “San Pedro de Iromendi. II Campaña”, in Arkeoikuska, 13, 285-289 or.
- (2015), “San Pedro de Iromendi. III Campaña de investigación”, in Arkeoikuska, 14, 311-317 or.
- (2016), “San Pedro de Iromendi. IV Campaña”, in Arkeoikuska, 15, 306-311 or.
FERNÁNDEZ ALBALADEJO, Pablo (1975), La crisis del Antiguo Régimen en Guipúzcoa, 17661833, cambio económico e historia, Madril, Akal editor.
FERNÁNDEZ ALBALADEJO, Pablo eta PORTILLO, José María (1989), “Hidalguía, fueros y constitución política: el caso de Guipúzcoa”, in Hidalgos & Hidalguía dans l’Europe du
XVIe-XVIIIe siècles: Théories, practiques et répresentation, Paris, CNRS, 149-165 or.
FERNÁNDEZ DE LARREA, Jon Andoni (2000a), “La conquista castellana de Álava, Guipúzcoa y Durango (1199-1200)”, in Eusko Ikaskuntzaren Nazioarteko Aldizkaria, 45-2, 425-438 or.
- (2000b), “Los señores de la guerra en la Guipúzcoa bajomedieval”, in Los señores de la guerra
y de la tierra: nuevos textos para el estudio de los Parientes Mayores guipuzcoanos (1265-1548), Donostia, Gipuzkoako Foru Aldundia, 21-43 or.
- (2007), “Las fuerzas de los parientes mayores en Alava, Guipúzcoa y Vizcaya en la Baja Edad
Media, reclutamiento y organización”, in Iura Vasconiae, 4, 163-188 or.
- (2008), “Bandidaje y épica: los orígenes históricos del Cantar de Sandailia”, in Anuario del
Seminario de Filología Vasca Julio de Urquijo: International Journal of Basque Linguistics and Philology, 1, 381-386 or.
FERNÁNDEZ DE PINEDO, Emiliano (1982), “Aspectos económicos y sociales de Vitoria y
su entorno en la Baja Edad Media”, Vitoria en la Edad Media. Actas del I Congreso de Estudios
Históricos celebrado del 21 al 26 de septiembre de 1981 en conmemoración del 800 aniversario de su
fundación, Gasteiz, Gasteizko Udala, 65-73 or.
FERRER I MALLOL, María Teresa (2003), “Los vascos en el Mediterráneo medieval. Primeros
tiempos”, in Itsas Memoria: Revista de Estudios Marítimos del País Vasco, 4, 115-128 or.
FORTÚN, Luis Javier (2000), “La quiebra de la soberanía navarra en Álava, Guipúzcoa y el
Duranguesado (1199-1200)”, in Eusko Ikaskuntzaren Nazioarteko Aldizkaria, 45-2, 439-494 or.
GALDÓS, Ana (2008): Villafrancatik Ordiziara: historiaz jositako bidea=De Villafranca a Ordizia: un
camino pleno de historia, Ordizia, Ordiziako Udala.
GARCÍA DE CORTAZAR, José Ángel (1975), “El fortalecimiento de la burguesía como grupo
social dirigente de la sociedad vascongada a lo largo de los siglos XIV y XV”, in La sociedad
vasca rural y urbana en el marco de la crisis de los siglos XIV y XV, Bilbo, Bizkaiko Foru Aldundia,
283-312 or.
- (2000a), “Álava, Guipúzcoa y Vizcaya en los siglos XIII al XV”, in Eusko Ikaskuntzaren Nazioarteko Aldizkaria, 45-1, 197-234 or.
- (2000b), “Una villa mercantil: 1180-1516”, in ARTOLA, Miguel (ed.), Historia de Donostia-San
Sebastián, Donostia, Editorial Nerea, 11-86 or.
*$5&Ì$)(51É1'(=(UQHVWR ´/DFRPXQLGDGGH6DQ6HEDVWLiQDÀQHVGHOVLJOR;9
8QPRYLPLHQWRÀVFDOL]DGRUGHOSRGHUFRQFHMLOµLQEspacio, Tiempo y Forma, Serie III, Historia
Medieval, 6, 543-572 or.
- (1994a), “La cofradía de San Juan de Arramele y las ordenanzas de Tolosa de 1501”, in Sancho
259
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
el Sabio, 4, 301-312 or.
- (1994b), “Cristianos, judíos y musulmanes en las comunidades vascas: más allá de un enfrentamiento entre religiones”, in Religiosidad y sociedad en el País Vasco (s. XIV-XVI), Bilbo,
UPV-EHU, 117-146 or.
- (1996a), “Dominicos y franciscanos en el País Vasco (siglos XIII-XV)”, in Espiritualidad y Franciscanismo. VI Semana de Estudios Medievales-Nájera, 31 de julio al 4 de agosto de 1995, Logroño,
Instituto de Estudios Riojanos, 213-233 or.
E ´*pQHVLV\GHVDUUROORGHODÀVFDOLGDGFRQFHMLOHQHO3DtV9DVFRGXUDQWHOD(GDG0Hdia (1140-1550)”, in Revista d’Història Medieval (Universitat de València), 7, 81-114 or.
´/DSREODFLyQGHODYLOODJXLSX]FRDQDGH*XHWDULDDÀQHVGHOD(GDG0HGLDµLQEn la
España Medieval, 22, 317-354 or.
´3DUDODEXHQDJREHUQDFLyQHUHJLPLHQWRGHODYLOODHVXVYHoLQRVHSXHEORHUHSXEOLFD
de los fueros a las ordenanzas municipales en la Provincia de Guipúzcoa (siglos XII-XVI)”, in
El triunfo de las elites urbanas guipuzcoanas: nuevos textos para el estudio del gobierno de las villas y
de la Provincia (1412-1539), Donostia, Gipuzkoako Foru Aldundia, 29-58 or.
- (2004), Gobernar la ciudad en la Edad Media: oligarquías y elites urbanas en el País Vasco, Gasteiz,
Arabako Foru Aldundia .
´+DFLHQGD\ÀVFDOLGDGHQHO3DtV9DVFR\/D5LRMDDÀQDOHVGHOD(GDG0HGLDµLQ
Las Haciendas Medievales en el País Vasco y La Rioja. Textos para su estudio, Madril, Ogasun eta
Funtzio Publikoko Ministerioa, 11-79 or.
´$OFDEDODV\JDVWRS~EOLFRHQ*XLS~]FRD\ÉODYDDÀQHVGHOD(GDG0HGLDµEl alimento del Estado y la salud de la Res Publica: orígenes, estructura y desarrollo del gasto público en
Europa, Madril, Ogasun eta Funtzio Publikoko Ministerioa, 309-340 or.
HAINBAT EGILE (1995), “El Libro de los Bollones y la Escribanía Fiel de la Provincia de Gipuzkoa”, in El Libro de los Bollones, Donostia, Gipuzkoako Foru Aldundia, 25-152 or.
IBÁÑEZ, Alex eta SARASOLA, Nerea (2009), El yacimiento arqueológico de Santa María La Real
de Zarautz (País Vasco), Munibe Gehigarria, 27, 12-84 or.
INTXAUSTI, Joseba (zuz.) (2003): Segura historian zehar, Segura, Segurako Udala.
,5,-2$,DJR ´)LQDQ]DVFRQFHMLOHV\SURWHVWDVHQ6DQ6HEDVWLiQDÀQHVGHOD(GDG
Media (1489-1517)”, in Donostiari buruzko Azterketa Historikoen Buletina, 4, 9-54 or.
- (2009), Pasaia: hastapenak (XIV-XVI. mendeak), Pasaia, Pasaiako Udala.
´/RVOLEURVGHHVWLPDFLRQHVGH2LDUW]XQLQWURGXFFLyQDODQiOLVLVGHXQDIXHQWHÀVFDO
SDUDHOHVWXGLRGHODVRFLHGDGJXLSX]FRDQDDÀQHVGHOD(GDG0HGLDµLQ,5,-2$,DJRHWD
LEMA, José Ángel, Documentación medieval del Archivo Municipal de Oiartzun. I. Libros de estiPDFLRQHVÀVFDOHVGHYHFLQRV\ELHQHVUDtFHV , Donostia, Eusko Ikaskuntza, III-XVII or.
D ´*RELHUQRXUEDQRHQ6DQ6HEDVWLiQDÀQHVGHOD(GDG0HGLDFULVLVGHOLQDMHFRQÁLFWRV
y reestructuración política”, in Donostiari buruzko Azterketa Historikoen Buletina , 49, 49-205 or.
- (2016b), “San Nikolas eta San Eloi: Erdi Aro amaierako Donostiako bi kofradien inguruko
ohar batzuk”, in Donostiari buruzko Azterketa Historikoen Buletina, 49, 633-651 or.
JIMÉNEZ DE ABERASTURI, Juan Carlos (zuz.) (1996), Historia de Rentería, Errenteria, Ayuntamiento-Servicio de Publicaciones.
LARRAÑAGA, Miguel (1995), “Aproximación al estudio económico de Gipuzkoa a través de
las fogueraciones de Juntas”, in Las Juntas en la conformación histórica de Gipuzkoa hasta 1550,
Donostia, Juntas Generales de Gipuzkoa, Gipuzkoako Foru Aldundia, 259-285 or.
LEGORBURU, Elena (2000), La labranza del hierro en el País Vasco: Hornos, ruedas y otros ingenios,
Bilbo, UPV-EHU.
LEMA, José Ángel (1995), “Dos instituciones en la formación de Gipuzkoa: las alcaldías de la
Hermandad y merindades del corregimiento”, in Las Juntas en la conformación histórica de Gipuzkoa
hasta 1550, Donostia, Gipuzkoako Batzar Nagusiak, Gipuzkoako Foru Aldundia, 81-101 or.
- (1999), “Los orígenes medievales de San Sebastián: la época anterior al fuero de Sancho el
260
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
Sabio”, in Geografía e Historia de Donostia-San Sebastián, Donostia, Gipuzkoako Foru Aldundia,
56-60 or.
´3RUORVSURFXUDGRUHVGHORVHVFXGHURVÀMRVGDOJRGHOD+HUPDQGDG*HQHUDODODIRUmación de las Juntas de la Provincia de Guipúzcoa”, in El triunfo de las elites urbanas guipuzcoanas: nuevos textos para el estudio del gobierno de las villas y de la Provincia (1412-1539), Donostia,
Gipuzkoako Foru Aldundia, 61-113 or.
- (2004a), “Evolución política de los territorios históricos: Álava, Guipúzcoa y Vizcaya en la
Edad Media”, in Historia del País Vasco. Edad Media (siglos V-XV), Donostia, Hiria, 111-154 or.
- (2004b), “La actividad industrial, la pesca y el comercio en el País Vasco en la Edad Media”,
in Historia del País Vasco. Edad Media (siglos V-XV), Donostia, Hiria, 311-376 or.
- (2016), “Fuentes documentales impresas para el estudio de las redes de poder en la Baja
Edad Media: el caso vasco como ejemplo de aplicación”, in Poder, Fisco y Mercado en las ciudades de la Península Ibérica (siglos XIV-XVI), Valladolid, Castilla Ediciones, 23-37 or.
LEMA, José Ángel eta CURIEL, Iosu (2009), “Zumaiaren sorrera eta 1347ko fundazio gutunaren aurrikinak”, in Vasconia, 36, 46-61 or.
MADARIAGA, Juan (2014), Sociedad y lengua vasca en los siglos XVII y XVIII, Bilbo, Euskaltzaindia.
MARÍN, José Antonio (1998), “Semejante Pariente Mayor”, Parentesco, solar, comunidad y linaje en
la institución de un Pariente Mayor en Gipuzkoa: los señores del solar de Oñaz y Loyola (siglos XIVXVI), Donostia, Gipuzkoako Foru Aldundia.
MARTÍNEZ DÍEZ, Gonzalo (1975), Guipúzcoa en los albores de su Historia (siglos X al XIII), Donostia, Gipuzkoako Foru Aldundia.
MARTÍNEZ DÍEZ, Gonzalo, GONZÁLEZ DÍEZ, Emiliano eta MARTÍNEZ LLORENTE, Félix
J. (1991), Colección de documentos medievales de las villas guipuzcoanas (1200-1369), Donostia,
Gipuzkoako Foru Aldundia.
MARTÍNEZ GORRIARÁN, Carlos (1993), Casa, Provincia y Rey: Para una historia de la cultura
del poder en el País Vasco, Donostia, Alberdania.
MUNITA, José Antonio, “Edición de textos”, in El triunfo de las elites urbanas guipuzcoanas:
nuevos textos para el estudio del gobierno de las villas y de la Provincia (1412-1539), Donostia, Gipuzkoako Foru Aldundia, 130-161 or.
MURUGARREN , Luis (1982), “La introducción de las órdenes religiosas en Guipúzcoa (siglos XV al XVIII )”, In Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen Buletina, 38, 117-156 or.
MUTILOA, José María (1976), Roncesvalles en Guipúzcoa: El patrimonio de Roncesvalles, Zarauz,
3 vols.
NOAIN, María José (2005), Los orígenes de Hondarribia. De su pasado romano a 1400, Donostia,
Hondarribiko Udala.
ORELLA, José Luis (1987), El delegado del gobierno central en Guipúzcoa: Estudio histórico-jurídico
del corregidor guipuzcoano durante el reinado de Isabel La Católica (1474-1504), Donostia, Deustuko
Unibertsitatea.
- (1992), “El origen de las Juntas de Gipuzkoa”, in Historia de las Juntas Generales y Diputación
Foral de Gipuzkoa, Donostia, Gipuzkoako Batzar Nagusiak, Gipuzkoako Foru Aldundia, 5-67 or.
- (1995): ,QVWLWXFLRQHV GH *LSX]NRD \ 2ÀFLDOHV 5HDOHV HQ OD 3URYLQFLD , Donostia, Gipuzkoako Batzar Nagusiak, 1995.
- (2000), “Usarraga, lugar de reunión de reunión de las Juntas Particulares de Gipuzkoa”, in
Usarraga: Gipuzkoako Batzar Nagusiak. Las Juntas Particulares de Gipuzkoa, Donostia, Gipuzkoako
Foru Aldundia, 189-243 or.
- (2003), “Comerciantes vascos en Normandía, Flandes y La Hansa: 1452-1526”, in Itsas Memoria: Revista de Estudios Marítimos del País Vasco 4, 65-114 or.
- (2005), “Geografías mercantiles vascas en la Edad Moderna. IV: las relaciones vascas con
Inglaterra, siglos XIV-XVI”, in Lurralde: investigación y espacio, 28, 85-152 or.
261
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
- (2006a), “Geografías mercantiles vascas en la Edad Moderna. III: las relaciones marítimas
y mercantiles de los vascos con el ducado de Bretaña durante los siglos XII-XV”, in Lurralde:
investigación y espacio, 29, 215-297 or.
- (2006b), “Los vascos y sus relaciones mercantiles con Francia: Gascuña y Aquitania (siglos
XV-XVI)”, in Itsas Memoria: Revista de Estudios Marítimos del País Vasco, 5, 567-601 or.
- (2010): “La gasconización medieval occidental del reino de Navarra”, in Lurralde: Investigación y espacio, 33, 177-208 or.
- (2011), “Nacimiento de Guipúzcoa como tenencia navarra de frontera”, in Lurralde: investigación y espacio, 34, 189-217 or.
- (2015): “Geohistoria de la tenencia navarra de San Sebastián de Hernani”, in Lurralde: investigación y espacio 38, 15-68 or.
- (2016), “Relaciones mercantiles vascas entre la Edad Media y el Renacimiento”, in Lurralde:
investigación y espacio, 39, 107-198 or.
PESCADOR, Aitor (1999), “Tenentes y tenencias del reino de Pamplona en Álava, Vizcaya, Guipúzcoa, La Rioja y Castilla (1004-1076”, in Vasconia, 29, 107-144 or.
PETERSON, David (2004), “Primeras menciones a Guipúzcoa”, in Fontes Linguae Vasconum:
Studia et Documenta, 97, 597-608 or.
PIQUERO, Santiago eta DÍAZ DE DURANA ORTIZ DE URBINA, José Ramón (1998), “De la
ÀVFDOLGDGPXQLFLSDODODVRFLHGDGQRWDVVREUHODVGHVLJXDOGDGHVHFRQyPLFDV\FRQWULEXWLYDV
en Guipúzcoa (siglos XV-XVI)”, in DÍAZ DE DURANA ORTIZ DE URBINA, José Ramón
(ed.), La Lucha de Bandos en el País Vasco: de los Parientes Mayores a la Hidalguía Universal: Guipúzcoa, de los bandos a la Provincia (siglos XIV a XVI), Bilbo, UPV-EHU, 523-555 or.
QUIRÓS, Juan Antonio (2009), La formación de las aldeas medievales en el País Vasco: el caso de
Zarautz, Munibe Gehigarria, 28, 348-359 or.
- (2009b), “La formación de las aldeas medievales en el País Vasco: el caso de Zarautz”, in
IBÁÑEZ ETXEBERRIA, Alex eta SARASOLA IRIGOIEN, Nerea (koord.), Santa María la Real
de Zarautz (País Vasco) continuidad y discontinuidad en la ocupación e la costa vasca entre los siglos
V a.C. y XIV d.C., Munibe Gehigarria, 27, 400-411 or.
ROCHA, Carlos et al. (2000), San Juan Bautista de Mondragón-Arrasate: una interesante e inacabada historia, Arrasate, Parroquia de San Juan Bautista.
SANTOS, Igor (2000-2001), “La presencia judía en Álava, Guipúzcoa y Vizcaya: vinculaciones
sociales y relaciones económicas de una minoría durante los siglos XIV y XV”, in Studia Historica. Historia Medieval, 18-19, 253-279 or.
SARASOLA, Nerea (2010), “El poblamiento medieval de Gipuzkoa. Revisión crítica del registro arqueológico”, in Munibe, 61, 339-393 or.
- (2011), “Investigaciones arqueológicas de época medieval en Gipuzkoa: pasado, presente y
futuro”, in Vasconia en la Alta Edad Media. 450-1000, Bilbo, UPV-EHU, 133-144 or.
SARASOLA, Nerea eta MORAZA, Alfredo (2011), Arqueología medieval en Gipuzkoa, Donostia,
Gipuzkoako Foru Aldundia.
TENA, María Soledad (1997), La sociedad urbana en la Guipúzcoa costera medieval: San Sebastián,
Rentería y Fuenterrabía (1200-1500), Donostia, Donostiako Historiari Buruzko Dr. Camino Institutua.
- (2003), “Comercio y transporte marítimo en San Sebastián en la Edad Media”, in Itsas Memoria: Revista de Estudios Marítimos del País Vasco, 4, 129-142 or.
- (2011a), ,U~QDÀQHVGHOD(GDG0HGLD'RFXPHQWRVSDUDVXHVWXGLR3OHLWRHQWUHODYLOODGH)XHQWHrrabía y su aldea de Irún (1328-1500), Bilbo, UPV-EHU.
E ´9LGDFRWLGLDQD\PHQWDOLGDGHVGHODVPXMHUHVDÀQDOHVGHOD(GDG0HGLDHOFDVR
de la Tierra de Guipúzcoa y el Señorío de Vizcaya”, in Trabajo, creación y mentalidades de las
mujeres a través de la historia: una visión interdisciplinar, Valladolid, Universidad de Valladolid,
163-192 or.
262
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
TRUCHUELO, Susana (1997), La representación de las corporaciones locales guipuzcoanas en el
entramado política provincial (siglos XVI-XVII), Donostia, Gipuzkoako Foru Aldundia.
URTEAGA, María Mercedes (2004), “Las murallas de las villas medievales de Gipuzkoa: nuevos registros arqueológicos en Azpeitia, Ordizia y Rentería”, in Boletín Arkeolan, 12, 18-19 or.
- (2006), “Censo de villas nuevas medievales en Álava, Bizkaia y Gipuzkoa”, in Boletín Arkeolan, ]HQEDNLPRQRJUDÀNRD 37-98 or.
VAL VALDIVIESO, María Isabel del (1995), ´(OFOHURYDVFRDÀQHVGHOD(GDG0HGLDµ, in
Vasconia, 23, 31-53 or.
263
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
OHARRAK:
1 Díaz de Durana, 1998a: 28-30.
2 Lema, 2016: 23-37 eta Aguinalgalde, 2016: 31-39.
3 Sarasola eta Moraza, 2011: 9-18 eta Sarasola 2011: 133-144.
4 Peterson, 2004: 597-608.
5 Barrena, 1989: 213-357, Pescador, 1999: 118-120, Lema, 2004a: 125-127 eta Orella, 2011: 191193, 202-204.
6 Ibáñez eta Sarasola, 2009: 28-31, Sarasola eta Moraza, 2011: 217-226, 243-245 eta Aragón,
2011b: 21-28.
7 Etxezarraga, 2014: 285-289, 2015: 311-317 eta 2016: 306-311.
$]NDUDWHHWD6iQFKH]=XÀDXUUH4XLUyVHWD6DUDVROD
121.
9 Ikus gai hauetarako 5.2 apartatua, parrokiei dagokienez.
10 Sarasola eta Moraza, 2011: 76-85 eta Aragón, 2011: 32.
11 Lema, 1999: 56-60, García de Cortazar, 2000: 16-25 eta Sarasola, 2010: 370.
12 Fernández de Larrea, 2000a: 425-438, Fortún, 2000: 439-494; Ayerbe, 2000: 14-22, Sarasola,
2011: 41, 44, Arrieta, 2011: 227-248 eta Martínez Díez, 1991: doc. 169.
13 Arizaga, 1990: 19-35, Urteaga, 2006: 70-83, 89-91 eta Aragón, 2011b: 38-40.
14 Díez de Salazar, 1983: Vol. I, 57-63, Bilbao, 1987b: 61-75, Legorburu, 2000: 51-74, Lema,
2004b: 312-315, Sarasola, 2011a: 154-167, Etxezarraga, 2004: 92-102, eta Alberdi eta Etxezarraga,
2014: 181-192.
15 Alberdi eta Aragón, 1998: 24, 26-27 eta Arizaga, 2003: 41.
16 Fernández de Pinedo, 1982: 65-73, Childs, 2003: 55-56, Lema, 2004b: 352-356 eta Orella,
2005: 85-152.
17 Díaz de Durana, 1986: 67-287, 1990: 79-113, 1998b: 69-96 eta 2000: 57-58, eta Aragón, 2011b:
42-43.
18 Díaz de Durana eta Fernández de Larrea, 2002: 44-48, Aragón, 2006: 40-54 eta 2015b: 13-26.
19 Arízaga, 2000: 13-28 eta Elorza, 2012: 127-144.
20 Lema, 2004: 347-367 eta Bazán, 1995: 446-490 eta 2006: 69-93.
21 Tena, 2003: 137-138, Elorza, 2012: 130 eta Irijoa, 2009: 15.
22 Alberdi eta Aragón, 1998: 26-28.
23 Lema, 2004: 368-372 eta Aragón, 2015a: 19-25.
264
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
24 Sarasola eta Moraza, 2011: 163-167 eta Alberdi eta Etxezarrraga, 2014: 190.
25 Bilbo, 1987a: 47-51, bereziki 13. oharra. Autoreak Gipuzkoako, Bizkaiko eta Nafarroako
parte-hartzea ehuneko hogeita bostean jartzen du, berak esajeratutzat jotzen duena .
26 Díez de Salazar, 1983: 62-118, Legorburu, 2000: 51-74 eta Lema, 2004: 316-323.
27 García Fernández, 2004: 414-443 eta Irijoa, 2016b: 633-651.
28 Aragón, 2003: 59-104 eta 2008: 249-273.
29 Achón, 1995: 66-74 eta 2006: 221-233, Fernández de Larrea, 2000b: 39-41 eta 2007: 173-180,
Díaz de Durana eta Dacosta, 2013: 96-102 eta Aguinagalde, 2016: 50-54. Loiolako leinuaren
ikerketa baterako ikus: Marín, 1998 eta Bañez Artazubiaga leinu urbanorako ikus: Achón, 1995.
30 Díaz de Durana, 1999: 442-452.
31 Fernández de Larrea, 2000: 23-30 eta Díaz de Durana etaFernández de Larrea, 2005: 171205.
32 Tena, 1997:437, Lema, 2004a: 130-133, Díaz de Durana eta Fernández de Larrea, 2005: 191
eta Adot, 2012: 109-110.
33 Kasu berezi batzuk gelditzen dira kontaketan honetan sartu ez ditugunak: Oiartzungo
bailarak Donostiako forua jaso zuen 1453ean baita Areriako alkategoak ere 1461ean.
34 Arizaga, 1990: 21-35 eta Urteaga, 2006: 70-83. Zehaztu behar da Zestoak Gasteizko forua
jaso zuela Azkoitiko bertsioaren bidez eta Urretxuk Azpeitiko bertsioaren bidez.
35 Sarasola, 2011a: 192-212.
36 Truchuelo, 1997: 25-54, bereziki abezindatze–prozesuetarako.
37 1375ko, 1397ko, 1415ko eta 1457ko ordenantzak bezala, kopiatuak izan ziren maiz XVI.
mendean zehar. Baita ere 1510eko edo 1527ko xedapenak konbertsoen eta odol garbitasunaren
inguruan, edo alkabalen pribilejioa, 1509koa.
(JRQDO]HQ*LSX]NRDNRELONXUDSULPLJHQLREDW"/HLQXDNNRQWURODWXDHWDLDHVNXUDGLWXJXQ
LWXUULHQLDOHNXNRW]DULNJDEH"=DLODGDJDLDULEXUX]HUDEDNLEDWKDUW]HDH]EDLWDJRIURJDULN
Gaiari buruz, ikus: Marín, 1998: 120-121, arazo honen inguruan iritziak biltzen dituena.
39 Orella, 1992: 23-24, Lema, 1995: 81-83 eta 2002: 61-64.
40 Gorde egiten zaizkio Ermandadeko bost kurtso-kasuak: erailketa, lapurreta, sutea, mozketa
eta bortxakeria bide eta basabazterretan, hiribilduetan delitu horiek ohiko alkateen eskumena
zirela.
41 Ez dakigu zer irizpide jarraitzen ziren fogera hauek esleitzeko eta zein zen bakoitzaren
balokidetza populazio eta aberastasun terminoetan .
42 Orella, 1992: 27-30, Truchuelo, 1997: 69-74 eta Larrañaga, 1995: 260-262.
265
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
43 Orella, 1992: 30-33.
44 Fernández de Larrea, 2000b: 29-30 eta Lema, 2002: 72-77.
45 Lema, 2002: 75-80.
46 Lema, 2002: 83-86 eta 91, Orella, 1992: 35-67, Díez de Salazar eta Ayerbe, 1995: 109-152 eta
hainbat egile, 1995: 25-106.
47 Pazko igandeko eta Saindu Guztien eguneko jaietatik hamahiru egun, hurrenez hurren.
48 Orella, 2000: 198-243.
49 Lema, 2002: 80 eta Munita, 2002: 130-151.
50 Orella, 1987, Orella, 1995: 143-167 eta Lema, 2002: 90-100.
51 Etxeberria, 2014: 11-32.
52 Aldi baterako egitasmo bat egon zen Bizkai eta Arabarekin Ermandade Santuko distritu
bat osatzeko elkarrekin.
53 Lema, 2002: 100-109, Fernández de Larrea, 2007: 180 eta 2008: 381-386, eta Aragón 2012:
249-283.
54 García Fernández, 2002: 29-58. Ikuspegi juridikotik, ikus Soria, 1992.
55 García Fernández, 1994a: 301-312, Achón, 1995: 167-195 eta Tena, 1997: 375-464. Gipuzkoar
leinu urbanoei buruzko balantze bat, eta haren harremanei buruz Aragoiko ahaide nagusiekin
2012: 249-283. Donostiako Kontzejuko tentsioetarako, ikus Irijoa, 2016a: 15-205.
56 Ayerbe, 1985: I alea, 274-294, 315-418 eta 595-613, eta Díaz de Durana, 2000: 66-67.
57 Irijoa, 2011: III-XXVI.
58 Tena, 2011a: 50-83.
59 Tena, 1997: 174-176.
60 Dacosta, 2004: 199-211 eta García Fernández, 2012: 34-65 eta 2013: 312-331.
61 Lema, 2002: 69-70, 97-99 eta Díaz de Durana, 2006: 54-62.
62 Horrela dokumentatzen da Arrasaten (1501etik), Donostian (1512rako) eta Mutrikun (15021508).
63 Piquero eta Díaz de Durana, 1998: 531-542, García Fernández, 1996b: 81-114, 1999: 325-344,
2004: 175-204 eta 2012: 21-33, Aragón, 2011a: 77-155 eta Irijoa, 2011: XIII-XVII.
64 Larrañaga, 1995: 265-275.
65 Bazán 2001: 126-141 eta Castrillo, 2012: 9-39; iturri idatzien balantze sistematiko baterako
eta emaitzan lehenengo tanteo baterako, ikus Tena, 2011b: 163-192.
66 García Fernández, 1994b: 117-146 eta Santos, 2000-2001: 253-279.
266
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
67 Bazán, 1995: 337 eta 2007: 286-287.
68 Bazán, 1995: 327-339 eta Bazán, 2003: 73.
69 Bazán, 1995: 160-174 eta Fernández de Larrea, 2000b: 41-42.
70 Curiel, 2009: 42-48, 51.
71 Bazán, 2004: 443-448, Rocha, 2000: 39 eta Curiel, 2009: 57-67.
72 Curiel, 2009: 73-100 eta Sarasola, 2011a: 91-136, 140-141.
73 Díaz de Durana, 1998c: 467-508, Curiel, 2009: 165, eta Lema eta Curiel, 2009: 46-61.
74 Del Val Valdivieso, 1995: 35-53 eta García Fernández, 2004: 459-487.
75 García Fernández, 1996a: 214-215.
76 Rocha, 2000: 67-69 eta Curiel, 2009: 101-111.
77 García Fernández, 2004: 417-423.
78 Bazán, 2001: 193-194, Fernández de Larrea, 2008: 381-386, Ciérbide, 2011: 768-770 eta
Madariaga, 2014: 683-686.
79 Aguinagalde, 2016: 77-82.
80 Bizkaian erabateko onarpena erabakita dago 1526an, Foru Berriarekin.
81 Díaz de Durana, 2004: 96-122 eta 2016: 335-337, 364-374, eta Díaz de Durana eta Otazu,
2011: 66-77.
267
GIPUZKOA LEHENENGO
(XVI.-XVIII. mendeak)
GLOBALIZAZIOAN
Estíbaliz González Dios
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
GIPUZKOA LEHENENGO
(XVI.-XVIII. mendeak)
GLOBALIZAZIOAN
Estíbaliz González Dios
(XURSDNRHVWDWXNRHWD(XVNDO+HUULNRKLVWRULRJUDÀDQH]WDEDLGDKDQGLHQHWDNR
bat izan da, eta jarraitzen du izaten, “XVII. mendeko krisia” deitutakoak piztu
izan duena. Historialariek kontzeptu edo termino hori erabili dugu askotan
sintetizatu nahian, testuinguru batean kokatu nahian, maila orokorrean, XVII.
mendean bizi izan zen egoera, askotan erreferentziatzat hartzen dena eta
erkatzen dena (eta kontrajartzen dena) XVI. mendearen bizitasunarekin. Zenbait
alderdik, halere, eraman gaituzte, ez ukatzera XVII. mendean zehar nozituriko
egoera larriak, lehen esandako kontzeptu hori asmatzeraino zalantzarik gabe
gertatu zirenak, baizik eta zailtasunen abagune hori ñabardurekin deskribatzera.
Esate baterako, krisialdia ez da benetan hasten XVII. mendean, XVI. mendean
baizik. Euskal Herrian, krisiaren lehen agerpenak 1570. eta 1580. hamarkadetan
hasi ziren nabaritzen. Data horietan, hozte klimatiko bat antzeman zen,
goseteak egon ziren uzta txarren ondorioz, izurriteak eta epidemiak kutsatu,
HWD KHGDWX ]LUHQ HWD JX]WLDUHQ RQGRULR] SRSXOD]LRD QDEDUPHQ MDLWVL ]HQ«
(JLDGD;9,,PHQGHDQNULVLGHPRJUDÀNRODUULDJHUWDWX]HODEDLQDEL]WDQOHULD
hasi zen hazten 1640tik berriro, eta mende bukaerako balantzea positiboa zen;
ez dezagun ahaztu XVII. mendean nekazaritzak “Artoaren Iraultza” ezagutu
zuela, eta abeltzaintzan ere berrikuntzak sartu zirela. Horrek guztiak goseteen
eragin txarra arindu zuen.
Aldaketa horiek krisiaren inpaktu ekonomikoa kontuan izatera behartzen
gaituzte. Adibidez, asko idatzi da siderurgiaren krisiaz, zeina izan omen
zen burdinolen atzerapen teknologikoaren eta lehiakortasunaren faltaren –
nazioarteko merkatuetan– ondorio, besteak beste. Burdinaren industriak iraupen
luzeko krisia jasan zuen, zeina nabaritzen hasi zen XVI. mendearen azken
hamarkadetan, eraldaketa- zein manufaktura-enpresetan. Atzerriko lehiak ere
zerikusia izan zuen sektorearen berregituraketan, baina, burdina hutsaren zein
271
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
erdi landuaren esportazioak ez ziren eten XVII. mende osoan. Alderdi horiek
guztiak kontuan hartzen baditugu, eta alde batera utzi ditugun beste batzuk,
behartuta gaude XVII. mendea eta haren estutasunak abordatzera XVI. mende
bukaerako krisiaren garapenari jarraikiz, mende bereko birmoldaketak eta
susperraldiak aztertuta.
1. GIPUZKOA MAPAN: BALDINTZAPEN KLIMATIKOAK ETA “MUGAKO”
KOKAPENA
*LSX]NRDNR 3URELQW]LDNR NRNDSHQ JHRJUDÀNRD GHOD HWD OXUUDOGHNR
klimatologiaren ezaugarria zorroztasunik gabeko uda eta negua izatea da.
Tenperaturak leunak dira neguan, freskoak udan, eta, gainera oszilazio gutxi
dago, klima ozeanikoari dagokion bezala. Prezipitazioen erregulartasunari esker,
balantze hidrikoa positiboa da, eta klima hezeaz hitz egin dezakegu, hainbestean.
Gaingiroki, horiek izango lirateke Gipuzkoako eguraldiaren ezaugarriak, eta
ez ziren arras desberdinak izango Aro Modernoan, klimari buruzko jakitunek
atzeman badute ere 1300etik 1860ra (Aro Modernoko mendeetan, beraz)
Europak, oro har, “Izotz Aro txiki” bat pairatu zuela. Aldi horretan zehar,
ezegonkortasun handia eta aldaketa klimatiko bortitzak egon ziren: hamarkada
bero eta lehorrei periodo hotzagoak eta euritsuagoak (mini-glaziarrak) jarraitu
zieten. Gipuzkoak, Europako gainerako lurraldeen antzera, bi etapa miniglaziar ezagutu zituen Aro Modernoan: lehenengoa 1560 aldera, XVII. mendeko
laugarren hamarkadaraino luzatu zen; bigarrena, 1680tik 1730era. Zehazki,
1560tik 1610era neguak hotzak eta gogorrak izan ziren, elurte eta kazkabar
ekaitz askorekin (bereziki 1565etik 1572ra). Meteorologiako aldaketa horien
ondorioak ez ziren hutsalak izan Probintziarentzat, guztiz alderantziz baizik,
EL]LNL HUDJLQ EDLW]XWHQ GHPRJUDÀDQ JL]DUWHDQ HWD HNRQRPLDQ RURNRUUHDQ
Nozituriko kalteak larriak izan ziren, eta eraldaketa sakonak egon ziren arlo
ekonomiko eta produktiboan, markatu zutenak Gipuzkoaren nondik norakoa
XVIII. eta XIX. mendeetan1.
Aldi berean, haren lurralde-kokapenaren ondorio politikoengatik Gipuzkoako
Probintzia beste osagai batzuek ere baldintzatu zuten. Monarkia espainiarreko
beste lurralde batzuekin konparatuz Gipuzkoa posizio berezian zegoen, muga
egiten duelako Frantziako erresumarekin. Horrek eta lurraldea behin eta berriro
babestu eta defenditu beharrak garrantzia handia izan zuten Gipuzkoako
Probintziako agintarien eta errege-boterearen arteko harremanetan. Mugaldea
izateak balio estrategikoa ematen zion, eta Aro Modernoan horrek eragina
izan zuen zenbait prerrogatiba lortzeko eta mantentzeko. Gipuzkoarrek,
PRQDUNLDUHNLNR ÀGHOWDVXQ HWD HONDUUHNLNRWDVXQ EHUHQ KDUUHPDQDN ]LUHOD HWD
erregeari zerbitzua eman behar zioten (auxilium PLOLWDUHWDÀVNDOD]RU]LRWHQ
272
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
trukean monarkak gipuzkoarren askatasunak eta pribilegioak (militarrak,
ÀVNDODN PHUNDWDULW]DNRDN HWDE JRUGH EHKDU ]LWXHQ *DX]DN KRUUHOD ;9,
PHQGHDUHQ HUGLWLN KDVL ]LUHQ ÀQNDW]HQ JLSX]NRDUUHQ EL SULELOHJLR QDJXVL
arlo militarrean: alde batetik, lurraldearen defentsarako miliziak biltzea eta
kontrolatzea Probintziako agintaritzaren esku zegoen, eta, beste alde batetik,
Gipuzkoak ez zuen zertan gizonik bildu errege-armadarako, ez baziren honako
baldintza hauek betetzen bederen: soldata bat ordaintzea, erregeak berak
espresuki eskatzea eta zerbitzualdia Batzar Nagusiek onartzea2.
Edonola, Behobiako igarobidea eta Bidasoko ibilbidea muga politiko eta
militarrak ziren arren, mugalde horrek aldi berean beti trantsizio gunetzat hartua
zegoen zona bat komunikatzen zuen. Izan ere, arlo linguistikoan eta kultura
DUORDQ]HLQPHUNDWDULW]DQDOGHLUDJD]NRUUDL]DQ]HQEHWL²GLVNXUWVRRÀ]LDOHWDQ
entzun zitekenaren kontra–. Komunikazio eta iragazkortasunaren froga nabaria
bi aldetan hizkuntza bat partekatzea da, eta interes asko maiz, baita ere sarritan
odolkidetasunezko eta ezkontzazko loturak ere3.
Alabaina, ez ziren bakarrik Behobiako pasabidea eta Bidasoa ibaia Probintziari
halako balio berezia ematen ziotenak; Gipuzkoak bazuen beste berezitasun
bat ere: kostaldeko lurraldea zen. Itsasertza, Kantauri itsasoarekin batera,
zeina mugatzat ere hartzen baitzen, garrantzitsua zen oso, batez ere, itsasoko
garraiobideak maiz azkarragoak eta seguruagoak ziren garai batean. Gainera,
Errege-erregina Katolikoen garaitik, tokiko eta Probintziako agintariek diskurtso
bat garatu zuten, errepikatu zena behin eta berriro Aro Moderno guztian.
Probintziako agintarien eta tokiko eliteen iritziz, Gipuzkoak bere burua ezin
hornitu zezakeen lurraldea zen, eta populazioaren sostengurako nahitaezkoa
zen elikagai nagusiak kanpotik ekartzea, lurraldea despopulatuko ez bazen4.
Halako suposizio batek zenbat egia zuen alde batera utzita, itsasoko bidea izan
zen benetan bertan kontsumitzeko produktuak eta salgaiak ekartzeko funtsezko
bidea; produktu horien artean zereala zegoen, oinarrizkoa (lehen premiako)
biztanleria elikatzeko, eta horregatik garrantzi berezikoa5.
Gipuzkoa Probintzia elkor eta mortu gisa aurkezten zuen diskurtsoa, batetik, eta
muga derrigorrean babestu beharra bestetik, elkartu ziren halako maneran ezen
argudio gako bihurtu ziren gerora lurraldeko biztanle guztientzako kaparetasun
orokorra defenditzeko, eta horrela lotuta gelditu ziren honako kontzeptu
hauek: elkortasuna, kaparetasuna, noblezia eta mugako defentsa. Gipuzkoako
biztanleei kaparetasun unibertsala aitortzen zien Errege Aginduan –Felipe III.
ak emana, Madrilen, 1608ko otsailaren 3an eta 1610eko ekainaren 4an Lerman
baieztatua– mugako defentsa Probintziako biztanleei zegokien erantzukizun
gisa azaltzen zen, beren ezaugarriaren ondorio moduan, hots, nobleziagatik
eta kaparetasunagatik. Eta erregeek emandako zerbitzu militarrei izandako
273
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
estimuagatik jaso zituzten gipuzkoarrek beren pribilegioak, eta horiek gabe
ezingo zuten bizirik iraun eta lurraldea despopulatu egingo zen. Kasu horretan,
Probintzia jenderik gabe geldituz gero, koroa bera izango zen kaltetuena, ez
zatekeelako gizonik egongo muga zaindu eta babesteko6.
2. POPULAZIOAREN BILAKAERA
*LSX]NRDNR EL]WDQOHULDUHQ MRHUD GHPRJUDÀNRHN HXURSDU KHUULDOGH JX]WLHWDQ
ezaugarri komunak dituzte, lantzen ari garen aldi kronologikoan (XVI., XVII. eta
;9,,,PHQGHHWDQ %HUH]LWDVXQKRULHN´$QW]LQDNR(UUHJLPHQDUHQGHPRJUDÀDµ
izendatutakoaren barruan sartzen dira, eta Industria Iraultza lurralde guztietan
KHGDWX] MRDQ ]HQ QHXUULDQ JDUDWX HWD ]DEDOGX ]LUHQ MRHUD GHPRJUDÀNRHWDWLN
desberdintzen dira.
$QW]LQDNR (UUHJLPHQDUHQ GHPRJUDÀDUHQ H]DXJDUUL QDJXVLD SRSXOD]LRDUHQ
hazkunde motela izan zen. Populazioaren goratze txikiaren arrazoia jaiotzen
eta heriotzen kopururen arteko alde txikian zetzan; jaiotze-tasak handiak ziren,
baina baita heriotza-tasak ere –horien artean haurren hilkortasuna–. Zehazki,
Gipuzkoan kalkulatu da haurren hilkortasunaren ehunekoak heriotza guztien %
32,9 eta % 44 artean ibili zela Aro Modernoan, eta haurren % 65 bakarrik iristen
zirela hamar urteko adinera7. Sortzetiko malformazioak, erditzeko arazoak,
gizarte-baldintza eskasak edo haurrak jaiotzen ziren inguruko eta aroko
gaixotasunak erabakigarriak ziren hilkortasunean, eta, ondorioz, populazioaren
bizi-itxaropen handiago ala txikiagoan jaiotzeko unean. Hilkortasun orokorrean
–ez haurrenean– eragina izan zuten faktoreen artean beste bat aipatu behar da,
hots, eritasunen eta epidemien kutsapena, zeinak uzta txarrekin eta goseteekin
eta gertaera belikoekin eta abarrekin batera, benetako triskantzak egiten zituen
populazioan8.
Bestalde, europar biztanleriaren eboluzioaren ildo orokor horietan
GHVEHUGLQWDVXQJHRJUDÀNRDNHUHHJRQ]LUHQ(VDWHEDWHUDNR*LSX]NRDQKHULRW]D
tasa 25-30 pertsona zen mila biztanleko, eta estatuko gainerako lurraldeetan
hamar puntu gehiagokoa9. XVIII. mende bukaeran, bizi-itxaropena jaiotzean
Gipuzkoan 32,5-35 urtekoa zen, Monarkia hispanikoan 27 urte inguru ibiliko
zela kalkulatu delarik10. Desberdintasun erregionalez gain, lurralde berean ere
joera desberdinak atzeman daitezke zenbait arotan.
2.1. Populazioaren hazkunde eta atzerapen zikloak
Piquero-ren ikerketen arabera, Gipuzkoak XVI. mendearen amaieran 70.000
biztanle inguru zituen, eta XVIII. mende amaieran 120.000. Garai modernoan,
274
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
beraz, populazio-hazkundea gertatu zen, zehazki % 71 hazi zen; baina hazkundea
ez zen lineala izan. XVI. mende bukaeratik, Gipuzkoako populazioa jaitsi egin
zen ehuneko hamabi inguru, eta biztanleria gutxiagotu zen aldi horretako puntu
gorena 1630-1640 urteen inguru izan zen. Data horietatik aurrera, hazkunde
nahiko iraunkorraren periodo bat hasi zen, XVIII. mendearen erdiko urteetan
mantsotu zelarik, berriro ere berreskuratzeko hazkundearen bidea gero.
Azkenik, bai XVII. mendeak nola XVIII. mendeak ere balantze positiboa izan
zuten, baina lehenengoaren hazkunde-mota ertaina izan zen eta bigarrenarena
dinamikoagoa eta hedakorragoa11.
XVIII. mendearen bigarren erdian zehar, zenbait faktore elkartu ziren alearen
garestitasunek edo biziraupen-krisiek populazioari neurri txikiagoan eragiteko:
osasungarritasunean halako hobekuntza batzuk, jardueren (horien artean
nekazaritza) ondorioz Probintzia-errenta handiagotzea –aberastasunaren
goranzko joeran eraginez, biztanleriaren diru-baliabideen gehikuntza
garestitasunei aurre egiteko, komunikabideen hobekuntzak, etab. Gainera,
XVIII. mendearen azken herenean gaixotasunen ondorioak ez ziren hain
NDWDVWURÀNRDN L]DQ +LOJDUULWDVXQ W[LNLDJRD HVSOLNDW]HNR ]HQEDLW D]DOSHQ
eman izan dira: biztanleriaren elikaduraren hobekuntza –zeinak gutxiagotu
ahal zuen haurren heriotza-tasa–, haurdunen kasuan haurtxoen sendotasuna
areagotu zuena, populazioaren txertatze-maila hedatzeko egindako sustapen
lana, eguraldiaren hobekuntza eta agente patogenoen birulentzia txikiagoa12.
Bestalde, eta ez bakarrik XVIII. mendeari dagokionez, Antzinako Erregimenaren
elikadura-ezegonkortasunaren barnean, Gipuzkoak merkataritza bidez aleen
hornikuntzarako zuen segurtasun handiagoak –beste lurralde batzuen aldean–
eta kaloriatan aberatsa zen elikatze herrikoi mota batek (esnea, gaztainak,
lekaria) –arrainaren eskaintza ugariarekin batera– ahalbidetu ahal izan zuten
salneurrien gorabeherak eta garestitasun aldiak ez edukitzea hilkortasunean
beste lurralde batzuetan bezain ondorio txarra Gipuzkoan13.
Gauzak horrela, gipuzkoar populazioaren desberdintasun nagusia Gaztelako
erresumako beste lurralde batzuetako biztanleriarekiko, XVIII. mende bukaeran
bederen, zera zen: Gipuzkoako heriotza-tasak txikiagoak zirela haurren
hilkortasuna baxuagoa zelako –jaiotze-tasa txikia zen, ordea, Espainian baino
laurden bat txikiagoa–. Natalitate baxu horren arrazoia ezkontza-erregimenari
(bidezko ugalkortasunari) zor zitzaion. Gipuzkoan, 16 urtetik 50era ezkondutako
emakume ustez ugalkorren indizea erresumako batezbestekoa baino ehuneko
hamar txikiagoa zen. Bazegoen Gipuzkoan zenbait emakumeren behin betiko
zelibato bat –estatukoa baino askoz handiagoa–. Ezkongabetasun-tasak, bai
gizon zein emakumeenak (ehuneko hamabost inguru bietan), eta berandu
xamar ezkontzeak ezkontzen ondoriozko ugalkortasun-tasetan eragin zuten,
eta jaiotze-tasak txikiagoak izan ziren. Gauzak horrela, gipuzkoar gizarteak
275
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
natalitate kontrolei prebentziozko galga zorrotzak ezarri zizkien Aro Modernoan.
Esandako egoera hori mantentzeko arrazoien artean gizonen emigrazioak paper
garrantzitsua jokatu zuen14. Kantauriko gainerako Probintzietako emigrazioaren
kasuan bezala (oro har koroako eta Europako zona menditsu askotan legez),
emigrazioa fenomeno batez ere maskulinoa izan zen15.
2.2. Emigrazio mugimenduak
Gipuzkoar populazioaren hazkundea are txikiagoa izan zen mende horietako
emigrazio korronte etengabearengatik. Erdi Arotik dago kanporako
migrazioaren aztarnarik Gipuzkoan16. Aro Modernoan, gipuzkoarrak eta
euskaldun gehienak oro har hauturiko norakoak Amerika, Andaluzia (batez
ere Sevilla eta Cadiz) eta Madril izan ziren. Alabaina, joera desberdinak egon
ziren denboran zehar. Amerikako aurkikundetik eta lehen konkistatzaileen
garaitik dugu Mundu Berrirantz abiaturiko gipuzkoarren berri, itsasgizon
HGRPLOLWDUJLVDIXQW]LRQDULREXURNUDWDHVNULEDXDNHWDDEDU«MRDQHUHHJLQ
ziren elizgizonak, negozio-gizonak, eta, noski, sinpleki bizimodu bat bilatzera
zihoazen pertsona arruntak. Kanpoan bizibide egokia lortzen zutenek, haien
QHJR]LRHNLQ DXUUHUD HJLWHNR OHKHQJXVXHL LOREHL« MRDWHNR HVDWHQ ]LHWHQ 'HL
efektu horrek berehala sorrarazi zituen emigrazio-kateak, zeini esker kanpora
joandakoek lortzen zituzten harremanak eta loturak mantentzea jatorrizko toki
eta familiartekoekin, eta, era horretan, itzulera ona bermatzea17.
Hiru izan dira euskaldunen Ameriketako emigraziorako aipatu izan ziren
faktore nagusiak, elkarri estuki lotuak daudenak: oinordetza-sistema, presio
GHPRJUDÀNRD HWD ELWDUWHNRHQ HVNDVLD 7URQNDOHWDNRHQ RLQRUGHW]DN RQGDUH
familiarra banaezin mantentzea eskatzen zuen, zeina baitzen ia bere osotasunean
heredero bakar batentzat, halako moldez, non onibarreko gainerako anaiarrebek derrigorrez bilatu behar zituzten beste bizimodu batzuk, familiako
etxetik kanpo, eta, noski, emigrazioa irtenbideetako bat zen18. Herentzia-sistema
honen logika baserriaren edo onibarraren ekoizpen sistemaren ezgaitasuna zen
etxeko guztien sostengua lortzeko, bitartekoen gabeziagatik, edo beste gabe,
lurraren ezintasunagatik biztanleriaren dentsitate handi bati eusteko. Halere,
ikuspegi horri ñabardurak egin zaizkio. Alde batetik, frogatu da nekazaritzako
hobekuntzek lurraren produktibitatea handiagotu zutela, eta, beste aldetik,
baziren kasuak etxetik aterako arrazoia ez zela lurraren eskastasuna edo etxeko
presioa, baizik eta guztiz kontrakoa, hots, hainbatetan kanpora ateratzeko
arrazoia, hain zuzen, etxeko hazkunde ekonomikoa izan zela, zeinak paratzen
zuen haren kideetako bat oso baldintza onetan atzerrira joateko. Halaber, beste
arrazoi edo motibazio batzuk seinalatu dira emigrazioaren akuilu gisa, esate
baterako, beste joankin batzuen arrakasta erreal edo hanpatuaren ereduak
bultzatu zituen zenbait zoria probatzera19.
276
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
Edonola, Amerika ez zen norako bakarra izan. Itxura denez, XVI. mendean,
gipuzkoarren mugimenduen intentsitatea hurrengo mendeetakoa baino
handiagoa izan zen, eta hautaturiko emigrazio-lekuen artean penintsula barruko
herriak aurki ditzakegu, Aragoin eta Gaztela-Mantxan. Lurralde horietan,
gipuzkoarrek zenbait lanbidetan lan egiten zuten: harginak, artisauak eta
HUDLNXQW]DNR RÀ]LDODN ;9,, PHQGHDQ RUGHD KDLHQ NRSXUXD MDLWVL HJLQ ]HQ
berriro ere XVIII. mendean igotzeko. Gainera, XVII. mendeko jaitsiera handiagoa
izan zitekeen, baina administrazioaren, elizaren eta zerbitzuaren arloetan eskaria
]HJRHQH] PDQWHQGX DKDO L]DQ ]HQ QROD HGR KDOD HWD LNDVOHHQ ÁX[XD HUH EHUH
horretan mantendu zen20. Ez dugu ahaztu behar gipuzkoarrak beren etxeetatik ere
atera zirela morroiak, etxezainak eta mirabeak izateko. Garai horretan, “Indiak”
direlakoen erakarmenak jarraitzeaz gain, XVII. mendearen erditik aurrera Sevilla,
Cadiz eta Madril norako garrantzitsuak bihurtu ziren21. Gortearen hurbiltasuna
eta negozio-aukerak ziren Madril hautatzeko arrazoi nagusiak Iparreko
etorkinentzat. Errege-kontseilari gipuzkoarrez gain –zeinen artean Idiakez sendia
nabarmentzen zen22–, Madrilen Gortearen aurrean Probintziako interesak babestu
eta bien artean bitartekari lanak egin zituzten babesle eta agente gipuzkoarrak bizi
izan ziren. Aldi berean, negozioek eta Amerikarekiko merkataritzak euskaldun
asko bideratu zituzten Sevillara (XVI mendearen hasieratik23 bazeudela bertan
HXVNDOGXQ DVNR ÀQNDWXWD HWD JHURDJR &DGL]HQ /HNXDOGDWXULNRHN H] ]XWHQ
bakarrik interakzioa izan haien familia edo jatorrizko komunitateekin, ez bada
etorkin horiek kofradiak ere sortu zituztela, ermandadeak eta ospitaleak beren
harrera-lekuetan haien erkideei abegia egiteko eta haien etorrera eta instalazioa
errazteko. Erakunde horiek migratzaile berriei laguntza eta babesa eskaintzeaz
gain, sendotu zituzten erkidetasun loturak eta sareak, eta, harremanetarako
haien ahalmenaren bidez, erabiliak izan ziren askotan bitarteko gisa jatorrizko
lurraldeen agintarien asmo politikoak bideratzeko24.
XVIII. mendean, ohiko lanbideetako pertsonen lekualdaketak mantendu ziren
arren, ikasketak zirela eta mugitzen zirenen kopurua nabarmen gutxitu zen.
Frogatu da XVI. eta XVII. mendeetan Gipuzkoako ikasleen heriotzak Alcalan,
Madrilen eta, batez ere, Salamancan arruntak ziren bitartean, XVIII. mendean
ez dagoela apenas ikaslerik han. Valladoliden bakarrik ematen du ikasle talde
gipuzkoarrik egon bazegoela. Oro har, une horretan, emigrazio gipuzkoarrak
Amerikan jarri zuen jomuga nagusia. Caracasko Gipuzkoar Errege Konpainiak
zerikusi handia izan bide zuen horretan, izan ere, mende horretan, Amerikan
hildakoen heriotza-aktetan jasota dagoenez, ia erdia Venezuelan zendu ziren, edo
Konpainia Gipuzkoarraren itsasontzietan25. Emigrazio horretako beste aurpegi
bat emakumeek jarri zuten, Gipuzkoako lurrean geratu baitziren. Badugu
daturik jakiteko nola bizi zuten hutsunea amek, emazteek eta emaztegaiek26,
baina ez dakigu ezer beste lurralde batzuetarako lekualdatu ziren emakumeez,
izan lanerako izan beste arrazoi batzuengatik27.
277
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
Gipuzkoatik kanporako emigrazio-korronteen gaiarekin bukatzeko Piquero
irakaslearen honako ikuspuntu hau hitzez hitz ematea oso baliagarritzat jo dugu:
“6L HQ HO VLJOR ;9,,, OD HPLJUDFLyQ SXHGH FDOLÀFDUVH FRPR XQD ©YiOYXOD GH
HVFDSHª HQ HO VLJOR ;9, DSDUHFH FRPR XQ HOHPHQWR ©FHQWUDOª GH OD HFRQRPtD
\VRFLHGDGYDVFD /DGLVPLQXFLyQGHOÁXMRPLJUDWRULRFRLQFLGLHQGRFRQHO
GHUUXPEHHFRQyPLFR\GHPRJUiÀFRGH&DVWLOOD\$UDJyQHQOD©FULVLVGHO;9,,ª
parecen otorgar a los factores de atracción una importancia mayoritaria en la
H[SOLFDFLyQGHORVÁXMRVPLJUDWRULRV.”28.
3. LURRALDEA GOBERNATU: ERAKUNDEAK ETA BESTE BOTERE
BATZUK
3.1. Bailarak, kontzejuak, Alkatego nagusiak eta hiribilduak
Aro Modernoko Gipuzkoako lurralde-osaera Erdi Aroko mendeetan hiribilduak
sortu ondoko udal antolamenduaren oinordekoa da. Hiribilduak, foruak, sortzeagiriak eta errege-pribilegioak zituztenenez, beste populazio-gune batzuek ez
zeuzkatenak, eta hirigintza eta merkataritza dinamismoarengatik, kontrolatuz
joan ziren beren inguruko nekazaritza eremuak zein herriak, deitu horiek
unibertsitate, komunitate, toki, herri edo elizatea. Hiribilduak bihurtu ziren
haiekin loturiko edo auzotarturiko nekazaritza-lurraldeen zentro eta jurisdikzioburu, eta, era horretan, errege-jurisdikzioa toki horietan guztietan aplikatzen
zen hiribilduetan egiten zen justizia bidez. Mendeko herriek beren kontzeju eta
mugarte propioak zituzten. Oro har, Aro Moderno ia guztian eutsi egiten zieten
beren gobernu-organoari, beren autogobernu-ahalmena eta beren mugarteen
administrazio eta kudeaketari, hiribilduen parte-hartzerik gabe, eta neurri
handiagoan edo txikiagoan lortu zuten kudeaketa ekonomikoaren gaitasuna
gordetzea. Halere, jurisdikzio zibil eta kriminalerako haien jurisdikzio-buruen
mendeko ziren.
Erdi Aroan jatorria zuen hiribildu eta mendeko herrietako antolamendu
horretatik kanpo geratu ziren zenbait herrigune, alkatetza nagusi izenarekin,
zehazki: Saiatzeko, Areriako eta Aiztondoko alkatego nagusiak. Alkatetza
bakoitzaren barruan sartzen ziren herriek jurisdikzio komuna zuten alkate
nagusiaren bitartez. Kargu hori Gaztelako monarkiak izendatzen zuen hasieran,
eta zaldun partikular batek eskuratu ohi zuen betiko, esker onez haren zerbitzu
HWD ÀGHOWDVXQDJDWLN (GRQROD HUH DONDWH QDJXVL KRUUHN H] ]XHQ DKDOPHQLN
tokien kudeaketa ekonomikorako, burujabeak izaten jarraitzen baitzuten arlo
horretan29. Geroago, haien kontzejuak alkatea izendatzeko gaitasuna eskuratuz
joan ziren. Aro Modernoan, alkatetza nagusiak osatzen zituzten herri edo tokien
278
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
barne antolamendua ez zen hiribilduetako kontzejuekiko arras desberdina,
halere, parte hartzen zuten eta integratu egiten ziren lurralde eta politika mailan
batasun handiago batean zenbait gaitarako, esate baterako alkatetza bakoitzeko
herriak Probintziako batzar eta bilkuretara ordezkari bakarrarekin joaten ziren,
eta zenbait ondare eta mendi komun partekatzen zituzten.
XVII. mendean, udal mapa eraldatu zen, hiribildu batzuen mendeko hainbat
herri banatu baitziren haien jurisdikzioetatik, eta hiribildu berriak osatu
zituzten. Legazpik bere hiribildu-izaera lortu zuen Seguratik banatuz 1608
eta 1609 bitartean. 1615ean bide bera jarraitu zuten beste herri batzuek,
Segurako, Ordiziako eta Tolosako jurisdikzio pekoak une horretara arte30.
Handik urte gutxira, zehazki 1629an, Antzuola banatu zen Bergaratik eta
mende bat geroago Irunek eta Pasai Donibanek bertan behera utzi zuten
beren dependentzia Hondarribiarekiko, 1766an eta 1770ean, hurrenez hurren.
Leintzeko bailara, Aretxabaletak eta Eskoriatzak osatua, Oñatiko jaurerriaren
mendeko izan zen, Probintziatik banatua. Leintzeko Bailara, 1497an batu zen
Gipuzkoako Ermandadera, eta 1566an jaurerritik banatu zen. 1630ean, bailara
bi udalerritan banatu zen, Aretxabaleta eta Eskoriatza, zortzi elizate gelditu
zirela lehenengoaren jurisdikzioaren pean eta zazpi bigarrengoarenean31.
Oñatiko hiribildua, bestalde, jaurerriaren mende gelditu zen harik eta 1845ean
Gipuzkoako lurraldera batu zen arte.
3.2. Gipuzkoako lurralde antolamendua: Gipuzkoako probintzia
3.2.1. Probintzia versus Ahaide Nagusiak
Probintziako Ermandadea domeinuko lurraldea irabaziz joan zen eta sendotuz
Ahaide Nagusien jauntxokeriaren aurrean XV. mendearen erditik. Aurreko
kapituluan ikusi dugunez, 1516an Ahaide Nagusiek azken erronka politiko bat
MR]LRWHQ3URELQW]LDULHWDGHVDÀRDUHQRQGRULR]3URELQW]LDNRDJLQWHDLQGDUWXWD
atera zen, baita ere hiribilduak ere, zeinak, Gaztelako monarkiari esker, erregearen
boterearen erreferente hasi ziren bihurtzen. Probintziako erakundeak, beste
aldetik (jatorriz Ermandade Nagusia eta Batzar Nagusiak eta Partikularrak),
zehaztuz eta handituz joan ziren haien funtzioak kontsolidazioko prozesu baten
bidez, zeinak 1550ean izan zuen bere gorena modu iraunkorrean Foru Aldundia
azaldu zenean32. Probintziak jauntxoen boterea aurkatu zuen, eta garaile atera
zen, bere ordenamendua eta zuzentarauak ezarriz, diskurtso korporatibo eta
berdinzale batez, zeinaren arabera Probintzia “orube errepublika” bat zen. Halere,
leinuak eta Ahaide Nagusien familiak ez ziren desagertu Gipuzkoako gizartetik.
Familia horiek estrategiak berriz orientatu egin zituzten onibarren komunitate
horren barruan bereizteko eta orube-errepublikaren barruan nabarmentzeko –
279
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
hots, gailentzen ari zen gizarte hezurdura komunitario horretan birkokatzeko–.
Gainerako onibarren artean haien posizioa azpimarratzeko oinetxe, leinu
eta memoriaren izena goraipatzeko praktikak hedatu zituzten, beren buruak
goretsiz besteen aurrean. Hasi egin ziren honelako aurkezpenak jartzen:
“señores de la casa y palacio...” beste hauen ordez “dueños de la casa y solar de...”,
beren ohoragarritasuna azpimarratzeko. Joan ziren beren oinetxeei lotzen elizen
patronatuetako edukitza-eskubideak, eta jardun zuten eliztarren gaineko beren
eraginak zabaltzen eliza horien aurrean, eskubide horiek gauzatuz33.
1624an, Probintziaren kontrolari ihes egiteko azken saio bat eginez, leinu
horietako ondorengo batzuek Villabonan egin zuten bilera bat, beren
jarraileriarekin erregea nola hobeto zerbitzatu aztertzeko, beraiek izanik
horretarako buruzagi, eta, alde horretatik, Probintziako aparatu militarrari
itzurita. Probintziak irmotasunez erantzun zuen, bilerako partaideak auzipetuz
eta galdekatuz, Probintziaren kontrako altxamendu militarraren akusazio pean.
Horietatik bik, Francisco Berastegik eta Migel Erasok, Nafarroara ihes egin
]XWHQ HWD EHUHQ RQGDVXQDN NRQÀVNDWXDN L]DQ ]LUHQ *DLQHUDNRDN GHIHQGDWX
egin ziren argudiatuz familia horietako kideak izateak salbuesten zituela
JHUUD HWD EDNHNR RÀ]LRHWDQ HWD RKRUH SXEOLNRHWDQ SDUWHKDUW]HWLN 6DOEXHVSHQ
hori baliatu zuten esateko hiribilduetako agintariek egindako deialdietara ez
joateko eskubidea zutela, baina nola monarka betiere zerbitzatu nahi zutela,
horregatik batzartu zirela Villabonan, hots, gaia lantzeko. Probintziak bilera
berririk ez egiteko ohartarazi zien, eta ihes egindakoen kontra jardun zuen,
haien ondasunak bahituz eta posturarik onenari emanez. Halere, Berastegik
haren kontrako eta Migel Erasoren kontrako Probintziaren sententzia aurkatu
zuen. Alegatu zuen bere leinuaren kalitate handiago eta ohore gehiago, baita
beste Ahaide Nagusiena ere, defentsa-argumentuak emanez: erregearen basailu
zuzenak zirela eta ez zeudela Probintziarekin lotuta edo anaituta, Ermandadea
sortzeko unean kanpoan gelditu zirelako. Beti Probintziatik kanpo mantendu
ez ezik, beren gastuetan ez zutela inoiz parte hartu, eta ez zutela esku hartzen
bilkuretan ez eta kontzejuetan.
Probintziak ezin zuen onartu Ahaide Nagusiek frogatzea beren leinuek ez
zutela parte hartzen gainerako kapareek bezala Probintziako ohoretan, eta
ondorioz ez zeudela tokiko eta Probintziako erakundeen mendean. Erregeari
edo Probintziari berari emandako zerbitzuei esker leinu horiek erdietsitako
handitasuna eta noblezia zalantzan jarri gabe, baina erakutsi nahian leinuak
ez zeudela Probintziako antolamendutik aparte, erakunde nagusia saiatu zen
dokumentuak eta lekukotzak bilatzen egiaztatzeko leinuak onartuak izan zirela
kontzejuetan, eta hiribilduetako errekrutamendu eta alarde militarretan esku
hartu zutela. Urte batzuen buruan eta negoziazio luzeen ondoren, Probintziako
agintarien eta Ahaide Nagusien senideen ondorengoen arteko eztabaida leunduz
280
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
joan zen bitartekarien lanari esker. Leinuak onartzen hasi ziren Probintzia
goragoko agintaritza gisa, eta aldeen arteko hitzarmen bat sinatu zen. Azkenik,
gatazka gainditu zen, eta Probintziako gobernuaren autoritatea sendotuta atera
zen34.
3.2.2. Barruko boterearen banaketa eta erreforma saioak
Aro modernoaren hasieran, Probintziako Batzarretan ia hogeita hamar hiribildu
zeuden ordezkaturik, eta bi ibar eta Gipuzkoako hiru alkatetza nagusiak.
Halere, erakundeen arteko bozka-banaketa oso desiguala zen. Botoak emateko
eta Probintzia osoari eragiten zioten erabakiak hartzeko prozedurak fogeren
sisteman zegoen oinarrituta, hots, hiribilduek kontatzen eta bozkatzen zuten
suen arabera: zenbat su hainbat bozka. Erakunde bakoitzari esleituriko su
kopurua, Behe Erdi Arotik ezarrita, Probintziaren gastuak kitatzeko herri
bakoitzari egokitu zitzaion kontribuzioaren arabera erabaki zen. Batzarretako
ER]NDN KRUWD] L]DHUD ÀVNDOD ]XHQ 6LVWHPD KRUUHQ EDUUXDQ MXULVGLN]LREXUX
ziren hiribilduek beretzat hartzen zituzten, beren suez gain, bere jurisdikzio pean
zeuden herrien suak ere35. Era horretan, nahiz eta Probintziako erakundearen
barruan erabakiak botoen gehiengoz hartu, su gehien zituzten hiribilduek zuten,
azken buruan, botere politikoa. Barruti-buru garrantzitsuak, hala nola Tolosa,
Ordizia eta Segura, beren mendeko tokien suez jabetzen ziren, eta nahikoa zen
hiribildu handiak ados egotea, proposamenak edo neurriak aurrera ateratzeko.
Horrek sortzen zuen ondoeza salatu egiten zen bai erakundearen barruan bai
Probintziako erakundetik kanpo, eta botoak birbanatzeko erreforma-saio batzuk
HJRQ]LUHQD]NHQÀQHDQERWHUHEDQDNHWDDOGDW]HNRDKDOHJLQDN]LUHQDN36.
Lehenengo erreforma-saioetako bat 1517an izan zen. Zenbait hiribilduk –haien
artean Azkoitia, Azpeitia, Arrasate eta Bergara– bozketa pertsonalaren sistema
ezarri nahi izan zuten suen bozketa-sistemaren ordez, hots, hiribildu eta
ordezkaturiko erakunde mota bakoitzak boto bana izatea37. Halaxe egin zen urte
bereko Getariako Batzarretan, baina sartutako aldaketa susmo pean jarri zen,
salatua izan baitzen ahaide batzuek induzitutakoaren (inducimiento de algunos
parientes mayores) fruitutzat joz. Bozketa pertsonala aurkatu zuten hiribilduen
artean su asko pilatzen zutenak zeuden, hala nola Donostia, Tolosa, Segura
eta Ordizia, eta Aiztondoko eta Oiartzungo alkatetza nagusia. Erabili zituzten
kontrako argudioak tradizioa asaldatzeko arriskua, eta are Ermandadea bera
suntsitzearena, haien kideen artean sistema berriak eragingo zuen batasun
ezagatik. Erreformaren beharra ikusten zuten hiribilduek alegatu zuten arrazoi
horiek ez zirela egiazkoak, ez eta juridikoak ere. Uste zuten une horretaraino
Probintzia gaizki gobernatua zegoela eta aldaketa beharrezkoa zela38.
XVI. mendean zehar, saio gehiago egon ziren ezarritako statu quoaren kontra;
281
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
1. Irudia.
Tolosako ikuspegia. R. Sprenger-en grabatua, 1875ean egina
Iturria: Telmo Museoa
282
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
1534an suen bozka sistema aldatzea planteatu zen berriro, eta ez ziren urte
asko igaro behar gaia aldiro berriz agertzeko. Aldi berean, korrejidorearen
etxea hiribildu batean edo bestean kokatzeko orduan tirabirak egon ziren.
Korrejidorearen egoitza hiribildu batean kokatzeak zera zekarren berekin:
EHUWDQHUUHJHRUGH]NDULDUHQHQW]XWHJLDÀQNDW]HQ]HQH]KDUHQMDUGXQMXGL]LDODN
sorrarazten zituen garapenaren onurak ateratzen zituela hiribilduak, baita ere
Probintziako politikan esku-hartzeko ahalmen handiagoa, izan ere, bilkuren
arteko denboran zehar, Probintziako gobernu politikoaren zuzendaritza
korrejidorea bizi zeneko hiribilduko alkateak eta erregimentuak eskuratzen
baitzuten. Hasiera batean, korrejidorearen egoitza irekia egon zen hiribildu
guztientzat, baina XVI. mendearen hasiera inguruan, ohitura gisa ezarriz joan
zen haren etxea txandaka kokatzeko Tolosan, Donostian, Azpeitian eta Azkoitian.
Zenbait korporazioren desadostasuna txanda-sistemarekin Batzarretara eraman
zen zenbaitetan, esate baterako 1534an, 1551n, 1565ean 1584an, 1628 eta 1650
urteen artean, eta abar39.
XUWHDNLQÁH[LRSXQWXEDWH]DUUL]XHQ]HUHQHWDXUWHKRUUHWDQEHUUDQWRODWX
egin baitziren botere-kuotak Probintzia barruan. Gipuzkoako hogeita hamar
bat herrik beren jurisdikzio-burutik bereiztea lortu zuten, eta hiribildu titulua
lortu zuten gehi ordezkaritza propioa Probintziako Batzarretan. Besteak
beste, segregazio horiek Probintzia egituraren barruan barruti buru ziren
hiribilduentzat boto galera esanguratsua zekarten berekin. Ezinegona zegoen
populazioetan, beste arrazoien artean, uste zutelako hiribilduek bidalitako
prokuradoreek ez zituztela haien interesak ordezkatzen, eta, gainera, haien
gastuak ordaindu behar zituzten. Horrez gain, justizia administrazioren gaiak,
motibo ekonomikoek eragindako liskarrak, alarde militarretan lehentasuna
lortzearen ingurukoak, eta abar.... zenbait populaziok salbuetsita gelditzea
eskatu zuten. Gipuzkoan aurrekaria Legazpi izan zen, 1607tik 1609ra Segurako
hiribildutik banatzea lortu baitzuen eta berezko hiribildu gisa eratzea, mesedea
lortzearren erregeari diru-kopuru bat ordainduta.
XVI. mendearen bukaeratik gertatzen ari ziren hiribilduen eta haien mendeko
herrixken arteko tirabirek gero eta jarrera bateraezinagoak sorrarazi zituzten,
baina salbuesteko edo banatzeko aukera ez zen gauzatu 1614. urtera arte,
segregazio egokiera Probintziako korrejidoreari erregeak bidalitako zedula
batean aurkeztu zitzaionean. Laburbilduz, zedula horretan, korrejidoreari
eskatu egiten zitzaion, bitarteko ekonomikoak lortzeko beste bideen artean,
azter zezan zer aukera zegoen mendeko tokiei hiribildu izaera aitortzeko,
koroa, horren truke, diru-ekarpen batez zerbitzatuta. Batzarretan ordezkariak
zituzten korporazioak bitan banatuz joan ziren eskakizunaren aurrean: herrien
banaketaren kontrakoak, batetik, eta salbuespena aitortzearen aldekoak, bestetik.
283
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
Herrien segregazioaren kontra zeudenak hiribildu handiak ziren, banaketen
ondorioz Batzarretan botoak galtzen zituztelako herriak bereiztean, hots,
Tolosa, Segura, Ordizia eta Hondarribia. Segregazioen aldeko hiribilduen artean
Azkoitia eta Azpeitia zeuden, zeinek, beste korporazioekin batera, Batzarretako
bozketa sistema aldatzeko zenbait saio burutuak zituzten, arrakastarik gabe.
Hiribildu horiek su kopuru garrantzitsuak zeuzkaten, baina beren kopuru
totala ez zen mendeko herrixka askoren suak haienari batzearen ondorio. Edo,
Soria Sesék esan zuen moduan, ez zuten bere mendean banatu zitekeen herri
edo tokirik apenas40. Herrixken segregazioaren alde eginez, ez zuten lortzen
batzarretan boto gehien zeuzkaten beste hiribildu batzuen maila berdintzea,
baina, bederen lortzen zuten erabakiak hartzeko unean hiribildu handienen
boterea zerbait txikiagotzea, eta suen bozketa-sistemaren desberdintasuna
pixka bat orekatzea. Donostiaren kasua arras desberdina izan zen; hasiera
batean, suen bozka sistema aldeztu zuen, baina, arazoak behin hasita, ematen
du neutraltasunaren bidetik jo behar zuela. Aurrerago, ordea, salbuespenen alde
gero eta jarrera argiagoa erakutsi zuen, izan ere, behin segregazioak gertatuta,
Donostia izango baitzen onuradunena, Tolosak, Ordiziak eta Segurak botoak
galduz gero. Halere, bere jarrerari ñabardurak egin behar zaizkio, desanexioen
aldekoa bai betiere ez bazen Donostiatik (bere jurisdikzio peko herriak ez baziren
bereizten zirenak). Azkenik, hiribildu bilakatu ziren herriak, Errege Ogasunak
ezarritako kopuruak horretarako ordaindu ondoren –biztanle kopuruaren
arabera (25 dukat bakoitzeko hastean)–, eta Probintziara ahots propioarekin
batu egin ziren, beste erakunde guztiekin batera.
3.2.3. Foru-diskurtsoa
Probintziak, nolabaiteko presio uniformatzailea sentitu zuenean monarkiaren
edo koroako esfera politikoen aldetik, ez zuen zalantzarik izan foruerregimenaren defentsarako politika bat garatzeko orduan. XVI. mendean
dagoeneko, Probintziako agintariek eta tokiko eliteek, gipuzkoarren kaparetasun
unibertsalaren babeserako diskurtso batean, erabili egin zituen muga defendatu
beharra edo lurraren elkortasuna bezalako argudioak, pribilegioak lortu
eta funtsatzeko eta ohiturak eta usadioak baieztatzeko. Arrazoibide hori
mantentzeak fruitua eman zuen monarkiak Probintziako jatorrikoei eman
baitzien kaparetasun unibertsala 1608tik 1610era bitartean, eta prerrogatiba
hori nahiko zalantzan jarri bazituzten ere errege-epaitegiek, XVI. mendean argi
ikusten denez, azkenik baieztatu zuten Valladolideko (1639) eta Granadako
(1640) Errege Kantzelergoek.
Oro har, XVII. mendean bi unetan ikusi zuen Probintziak defendatzen zituen
foru eta askatasunak arriskuan zeudela; aldi horietako bat izan zen Olivares
konde-dukearen –Felipe IV.aren balidoaren– xedapenekin sortutakoa 1622tik
284
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
1643ra; eta bigarrenak Carlos II.aren ondorengotzaren garaiko segurtasun
gabeziaren egoerarekin izan zuen zerikusia. Lehenengoan, konde-dukeak
politika uniformatzaile bidez Gaztelako erregimen politikoa hedatu nahi zuen
koroaren zati ziren gainerako lurraldeetara; berdintze horrek monarkiaren
erreinu eta lurraldeen berezitasunak kaltetzen zituen. Gipuzkoako Probintziak,
orduan, halako egoera bati aurre egiteko, foru-erregimenaren babes politika
bat hasi zuen, horretarako hiru arlo landuz: dokumentazio idatzia gorde,
azterketa historikoen kontrola eta zentsura, eta Gipuzkoa iragan foruzalearen
interpretazioaren aldeko obrak sustatu. Bigarren arrisku aldia Karlos II.a tronura
igo, (lau urterekin 1665ean) eta berehala antzeman zen, haren egoera mentala eta
osasun txarra ikusita, ez zuten pentsatzen asko biziko zenik. 1668an Austriak eta
Frantziak tratatu bat sinatu zuten bien artean Espainiako koroaren lurraldeak
banatuz, eta berriro egin zituzten banaketa tratatuak 1698an eta 1699an, Karlos
II.aren erregetzaren amaieran. Horietan, Gipuzkoa Frantziaren mende geldituko
zen, eta horrek etorkizun zalantzagarria planteatzen zuen foru-erregimenerako,
XVII. mende hasieratik Frantziako lurraldeak zentralizazio-prozesu bat
pairatzen ari baitziren. Foru-ordenamendua gorde nahiz, berriro Probintzia
arduratu zen Gipuzkoako dokumentazio historikoa gordetzeaz, haren sistema
politikoaren ordenantzak biltzeaz eta haren jurisdikzio antolamenduarekin
bat zetozen obrak idatzarazteaz. Gainera, ahalegin legegile handia egin zuen
bururaturik 1696ko Ordenantzen Bildumatzearekin, Migel Aranburuk egina41,
eta Probintziako eskubide historikoen defentsa-lana antolatu zuen.
XVII. mendearen erdi aldean, argumentu berri bat agertu zen –gero erabiliko
zena Probintziako foruak eta pribilegioak babesteko–. Probintziaren
independentzian eta koroarekiko borondatezko atxikimenduan zetzan, 1200.
urtean. Interpretazio desberdinak zeuden Gipuzkoa nola batu zen Gaztelako
koroara azaltzeko orduan. Alde batetik, Probintziatik kanpoko zenbait
tratadistak esaten zuten Gipuzkoa Alfontso VIII.ak konkistatu zuela 1200ean,
eta Gipuzkoak bere pribilegioak lortu zituela denboran zehar. Beste batzuek,
Probintziako agintarien adostasunarekin, defenditzen zuten Gipuzkoak,
Probintziak Erdi Aroan zehar zenbait koroarekin egin zuen batze eta banatzeen
moduan, 1200ean Gaztelarekin batu zela bere kabuz. Borondatezko batasunaren
aldekoen artean iritzi desberdinak ere bazeuden, batzuek esaten zuten bazegoela
dokumentu bat 1200ean sinaturiko inkorporazio-kapitulazioak jasotzen zituena,
eta gipuzkoarrak bihurtzen zituena Gaztelako erregearen basailu, beste batzuek
–horien artean Probintziako goi agintariak berberak zeuden–, aldiz, adierazten
zuten batasuna bi lurralderen arteko konfederazio bat izan zela eta horrelako
kapitulaziorik ez zela inoiz egon. Gaia sakonean eztabaida Gipuzkoaren eta
Gaztelaren arteko harreman politikoaren benetako izaeran zetzan: kapitulazioak
ukatzen zituztenentzat, horiek existitu zirela baieztatzea Gaztelarekiko bategitea inposizio baten ondorio izan zela onartzea izango zatekeen, eta ez
285
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
gipuzkoarren borondatearen emaitza. Eta Probintziari zera komeni zitzaion une
horietan, Gaztelako koroa buru batean zein beste batean egon, bertan zegoenak
argi izatea Gipuzkoako foru-erregimena batu zitzaiola koroa horri borondatezko
paktu baten bidez eta basailutzarik gabe, eta ondorioz, errege izatekoa zenak
gorde beharko zituela foru-berezitasunak. Probintziak nahi zuen errege berriak
Probintziako foruak baieztatzea, eta, horretarako, prest zuen Foruen Bilduma
Berria (Nueva Recopilación de los Fueros)42.
Karlos II.aren heriotzaren ondoren eta Ondorengotza Gerra bukatuta (17011713), zeinaren ondoren Borboi dinastia frantsesa eta zehazki Felipe V.a hasi
zen monarkia espainiarraren lurraldeak gobernatzen, estatuaren zentralizatze
prozesu bati abiada eman zitzaion. Halere, neurri zentralizatzaileek ez zuten
hainbeste ondorio euskal Probintzietan gerran zehar euskaldunek frantses
erregea aldeztu zutelako. Guztiarekin ere, monarkia sartu berriak zenbait foruxedapen moztu nahi izan zituen, gerra berriro izanik, hots, koroaren behar
militarrak, balantzaren orratza Probintzia-agintarien aldera berriro eraman
zutenak. Arrakasta horrek, errepikatu zena foru-diskurtsoan XVIII. mendean
zehar, Probintziari modua eman zion bere jurisdikzio-autonomia handiagotzen
jarraitzeko, merkataritza arloan, baso-kudeaketan, eta abar43. Mende horretan
sendotu egin zen XVI. eta XVII. mendeetan garatutako foru-diskurtso
historikoa: itunzaletasunari buruzko ideiak, eta planteaturiko beste doktrina
batzuek, hala nola euskokantabrismoak (ikusi kulturako atala) zenbait autoreren
bedeinkapena eta jarraitutasuna izan zuten, Gipuzkoan, bereziki, Aita Manuel
Larramendirena. XVIII. mendearen erdi aldean, andoaindarrak, beste batzuekin
batera, euskal Probintziak aurkeztu egin zituen errepublika aske eta subirano
gisa, eta Probintzia-errepublikanismoaren ideia hori funtsatzeko –lehenago,
XVI. mendearen bukaeran Andres Pozak hasitakoa–, haren konstituzioaren
berezitasuna argudiatu zuen, eta bereizgarri horren jatorria identitate erlijioso,
politiko, linguistiko eta juridiko propioa batean zetzala. Mende berean, beste
zenbait autorek ideia protoliberal berriekin bat egiten zuten, eta zehazki, kritika
intelektual ilustratua hasi zitzaion lehenengo erreparo edo eragozpenak jartzen
foru-diskurtsoari. Edonola ere, gai hori ez zen bihurtuko mende bukaerako eta
hurrengorako igarobideko unera arte benetako estatu-gai bat44.
3.3. Gerra intermitenteak, alerta jarraitua
3.3.1. Komunitateen Gerra
1520tik 1521era bitartean, Gipuzkoako gerra-gertakariak bat etorri ziren
Gaztelako Komunitateen Gerrarekin, zeina beti deskribatu baita benetako gerra
zibil baten moduan. Edonola, Gipuzkoan gertaturiko gatazkaren inguruko
ikerketek azpimarratu dute Gaztelan sortu eta garatu zen liskarrak ez zuela
286
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
harreman zuzenik Probintziako istiluekin, bi mugimenduen artean ezarri ahal
izan ziren loturak alde batera utzita45. Gipuzkoako zoruko gertaerak eta borrokak
bi blokeren arteko liskarraren ondorio izan ziren. Horietako bat, gutxiengoa
hiribildu kopuru txikienak osatzen zuelako: Donostia, Bergara, Hondarribia,
Elgoibar, Errenteria, Elgeta, Soraluze, Leintz-Gatzaga, etab. Beste bat, aurkaria,
gehiengoa, honako hauez osatua: Hernani, Tolosa, Segura, Azpeitia, Arrasate,
Deba, Ordizia, Mutriku, Getaria, Zumaia, Zestoa, Zarautz, Eibar, Usurbil, Orio,
Oiartzun, Irun, eta abar. Hasierako tirabirarako motiboa, nonbait, Gipuzkoako
korrejidore posturako Cristobal Vazquez Acuña (errege-kontseiluarena) izendatu
izana izan zen, errege-ordezkariak, Adriano kardinalak, egindako izendapena,
aldarrikatutako erregea, Karlos I.a, kanpoan zegoenean Alemaniarako bidaian.
Acuñaren izendapena aprobetxatu zuen Gaztelako komuneroen Biltzarrak,
errege Karlos I.aren jardunaren kontra matxinaturiko bandoak, propagandakanpaina hasteko gobernuaren kontra lurraldean. Ez dakigu, ordea, zein izan
zen kanpainaren hedapena ez eta komuneroen planteamenduekiko adostasun
maila, baina Acuña Probintziara iristean hiribilduen bloke handienak, gehiengoa
zuenak, izendapena gaitzetsi zuen eta horrekin batera haren autoritatea, eta,
horretarako, ordenantzen kontra egina zegoela argudiatu zuen. Donostiara iritsi
zenean, aldiz, abegi ona egin zioten. Acuñaren gaitzesleek Probintziatik alde
egin zezan eskatu zioten eta haren defendatzaileak mehatxatu zituzten. Horren
aurrean, korrejidorearen erantzuna beraren kontrakoak errebeldetzat jotzea izan
]HQ KHULRW]D]LJRUUDN H]DUW]HD HWD RQGDVXQDN NRQÀVNDW]HD 8QH KRUUHWDWLN
gerra zibil bat hasi zen, eta bloke handienaren aldezleei –Hernanikoa deitua–
izena kentzeko maniobren artean, Acuña lizentziadunak kidetu nahi izan zituen
bere kontrarioak Gaztelako komuneroen mugimenduarekin Beste aldetik,
Acuñaren aldekoak, Donostia barne, Karlos l.aren alde atera ziren, erregea
egoera zailean zegoen une batean.
Gatazka hartzen ari zen itxura odoltsua ikusita, gobernadore gaztelarrek liskarra
konpontzeko bitartekariak bidali zituzten. Bakea lortzeko bidalitako bigarren
bitartekari Najerako dukeak, Nafarroako erregeordeak, urratsak egin zituen
aldeak ados jartzeko. Hernaniko bandoko hiribilduek baldintza bat jarri zuten
negoziaziotan hastean, Acuñak Probintziatik alde egitea. Hori gertatu ondoren,
bandoek armak utzi zituzten. Iritzi desberdinak ez ziren erraz bateratu, baina,
gutxienez, gatazka armatuari amaiera jarri zitzaion. Azkenik, beste korrejidore
baten izendapena adostu zen, Acuñaren sententziak eta zigorrak bertan
behera gelditu ziren, eta bi aldeek adostu zuten ez zutela berriro indarkeria
erabiliko jarrera desberdinak konpontzeko. Hitzarmenetik aste batzuetara, bi
alderdietako hiribilduak batera ari ziren borrokan frantsesen inbasioari aurre
egiten Hondarribia babestuz46.
287
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
Edonola ere, Acuñaren izendapena ez zen liskarretarako arrazoi bakarra. Azken
ikerketek adierazten dute faktore batzuek bat egin zutela, hiribildu bakoitzak
jarrera bat edo bestea hartzeko47. Azkenik, ordea, gertaturikoak amaitutakoan,
Donostia, monarkiaren aurrean jokatu zuen paperari esker, indartuta atera
zen Probintzia barruan. Bide batez, konturatu egin zen Probintziako Batzarren
sistemaren barnean kontrol eraginkorragoa ezarri behar zuela48.
3.3.2. Espainia eta Frantziaren arteko gerrak (XVI.-XVII. mendeak)
Gipuzkoako muga egoerak –Frantziatik hain hurbil egoteak– Probintzia alerta
egoera iraunkorrean mantendu zuen. Probintzia beti zegoen estutuz muga
defendatzeko gizonak mobilizatu behar baitzituen: Gipuzkoako lurraldearen
barruan egiten ziren zerbitzu militarrak Probintziak berak ordaindu behar
zituen49. Gainera, gerrak zekarren higadura ez zen bakarrik ekonomiko edo
militarra, armen eta horniduren eskasia iraunkorrari, soldaduen soldaten
ordainketaren atzerapenei, eta abarri, elkartzen zitzaien herri eta tokietatik
etengabe tropak joan-etorrian ibiltzeak arazoak sortzen zituela. Tropen
igarobideak liskarra, lapurretak eta abar eragiten zituen, ahaztu gabe soldadu
gaixotuak eritasunen kutsapenerako eta hedapenerako agenteak zirela50.
Errege-erregina Katolikoen garaitik, Gaztelako koroak harreman gatazkatsua
zuen Frantziako erresumarekin, eta Karlos V.a enperadoreak egoera hori
heredatu zuen bere aitona-amonengandik. Beraz, XVI. mendearen hasieratik
kezka handia zegoen estrategikotzat jotako erresumako tokiak gotortzeko,
etsaien erasoak bertan gelditzeko itxaropenez. Mendearen oso hasieratik,
Gipuzkoan, Donostiako, Behobiako (Irun) eta Hondarribiko plazak gotortu
ziren eta defentsak indartu; bereziki azken biek frantsesen sarraldien arrisku
handiagoa baitzuten. Eta ez ziren zuribiderik gabeko ekimenak, izan ere,
1521ean Komunitateen Gerrako egoera aprobetxatuz, frantses armadak, Henrike
Albretekoaren ahalegina Nafarroa birkonkistatzeko laguntzeko, Behobia hartu
zuen eta ondoren Hondarribia setiatu. Plaza hartua izan zen enperadorearen
tropek 1524an askatu zuten arte51. Episodio hori gertatu zen Gaztelako monarkak
bere erregealdian Frantzisko I.a errege frantsesaren kontra eduki zuen lau
gerretatik lehenengoan, Europako zenbait lurralde eskuratzeko baten eta
bestearen ahaleginetan. Gerra-giroari eutsi zioten haien ondorengoek ere, Felipe
II.ak eta Henrike II.ak, espainiar monarkiak 1559-1589 aldian bakealdi erlatibo
bat bizi zuen arren Frantziarekin eta Ingalaterrarekin hitzarmenak sinatuta.
Horren ondorioz, Atlantikoan gatazka gutxi sortu ziren, eta euskal arrantzarako
eta merkataritzarako jarduerak goraldi bat izan zuen ozeano horretako kostalde
penintsularrarekin. Halere, itsasontzi etsaien mehatxua mantendu egin zen:
protestanteak, turkiarrak, eta Afrika iparraldekoak52.
288
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
Gerra intermitente eta areriotasun etengabearen egoera horretan, Probintzia
ondo konpondu zen errege boterearekin. Truchuelok dioenez, Felipe II.aren eta
Felipe III.aren erregealdietan Probintziako agintariak eta erregeak izendaturik
militarrek tratamendu egokia izan zuten, muga eta lurraldea zaintzeko gaiari
dagokionez. Elkar ulertzea gertatu zen gipuzkoarrek onartu egin zutelako
politika militarrak zuzentzeko orduan erregearen nagusitasuna, aldi berean,
Probintziaren eskumenak gipuzkoar jatorrizko milizien gainean errespetatzen
zirelarik53. Data horietan, gainera, XVI. mendearen erditik eta XVII. mendaren
hasierara arte, Errege Armadak Okendo militar eta itsasgizonen saga izan zuen
barruan. Harremanak lokaztu egin ziren Felipe IV.aren erregealdian zenbait
DUUD]RL ]LUHOD ELGH PRQDUNLD HVSDLQLDUUDUHQ ÀQDQW]DHJRHUD ODUULD EHVWH
potentzia batzuekin aurrera zeraman merkataritza-gerrak sorrarazten zituen
gastu ekonomikoak, gatazka belikoak... Horrek guztiak eragin zuen koroaren
eskakizun militar zein ekonomikoak gogortzea. Aldi berean, monarkiak erregeboterearen autoritatea indartu nahi izan zuen bere erresuma eta lurraldeetan.
Hori dela eta, unean uneko larrialdiak argudiatuta, behin eta berriro jo zuen bere
“ezohiko potestas”-era, zeinaren arabera emandako pribilegioak eta eskubideak ez
zituela zertan gorde. Une horietan, gipuzkoarren gaineko eskakizun militarrak
(erregearen armadetarako basailu zen aldetik), etengabeak izan ziren. Ekonomia
mailan, Probintziak ikusi zuen estanko berriak ezartzen, zerga berritzat hartuak
izan zirenak, eta dohaintza ia derrigorrezkoen eskariei aurre egin behar izan
zien. Bi eskakizun horiek Probintziaren salbuespeneko zerga-egoera kaltetzen
zuten, baina, horietako neurri batzuei emandako erantzuna gorabehera, ezarri
egin ziren errege-abantailatzat aurkeztu zirelako, esanez onura publikokoak
zirela eta erresumen ontasun orokorrerako54.
Ingalaterraren kontra Felipe II.ak bidalitako Armada Garaiezinaren 1588ko
desastrearen ondoren –non Migel Okendo borrokatu zen–, Kantauriko portuek
(Hego Euskal Herrikoak barne) urduritasun uneak bizi izan zituzten, ingelesen
eskuadren erasoen beldur baitziren, Francis Drake kortsarioarena bezalakoak
1589an. Frantziarren mehatxua berpiztu zen gainera, batez ere, 1589tik
Henrike IV.a higanota errege bihurtu ondoren55. Aldirik gatazkatsuena 1630eko
hamarkadakoa izan zen. Hainbat herrialde europarrek esku-hartu zuten Hogeita
Hamar Urteko Gerrak (1618-1648) gastuak are gehiago handiarazi egin zituen:
monarkia, eskakizun ekonomikoak gehiagotzeaz gain, saiatu egin zen 1631n
gatzaren estankoa ezartzen Probintzian. Halako eskaera bat zerga berri baten
moduan ulertu zen, ordura arte ez baitzegoen lurraldean horrelakorik ordaindu
beharrik. Urte berean, erregeak eskatu zuen zerbitzu militarra kanpoan
betetzea, zehazki, Flandeseko mugan, eta, hurrengo urtean, beste dohaintza
bat eskatu zuen56. Testuinguru horretan, Frantziak berriro zuzendu zituen bere
indarrak gaztelar monarkiaren kontra. Erasoen hasieratik, 1635ean, Gipuzkoako
lurraldera sartu zen frantses armada, eta, 1638an, Hondarribia setiatu zuen,
289
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
eta urte bat geroago Probintziako ekialdeko zati bat okupatu eta erre egin
zuen. Hainbat arlotan nabaritu ziren lurraldearentzako ondorio ekonomikoak
ezin okerragoak izan ziren57. Hondarribiko defentsa arrakastatsuari esker,
gipuzkoarren kaparetasun unibertsalaren onarpen praktikoak sorrarazitako
eragozpenak (errege-epaitegietan) amaitu egin ziren, beraz, beste behin ematen
du zerbitzu militarrak baliarazi zituztela gipuzkoarrok beren eskubideak gorde
eta mantentzeko58.
1640tik aurrera, monarkia espainiarrak aurre egin behar izan zien Kataluniako
eta Portugalgo (Errestaurazio-gerra) altxamenduei, ingelesen eta frantsesen
aliantza militarra aurkatu beharraz gain. 1679an, Hendaiako eta Hondarribiko
biztanleen artean liskarrak sortu ziren, gerra abiarazi zutenak. Tropa frantsesen
sarraldiaren beldurrez, gizon talde bat bidali zen bertara, baina jarraian
gertatuko zirenek Hondarribiaren eta Probintziaren arteko haustura eragin
zuten. Probintziak Hondarribia kanporatu zuen Ermandadetik, eta hiribilduak
eskatu egin zion monarkari Nafarroarekin batzea. Frantsesek, lurrez sartu
gabe inoiz, itsasoz setiatua zuten herria, haren jarduera ekonomikoa oztopatu
eta populazioa ahultzeko. Hiribilduaren egoera gero eta txarragoa zen, eta
azkenean, errege frantsesa Iparrean zegoela aprobetxatuz, 1684an Hondarribitik
Hendaia bonbardatzea agindu zen. Frantsesen erantzunak kalte asko eragin
zituen hiribilduan. Urte horretan bertan Ratisbonako tregoa sinatu zen arren,
erasoek jarraitu zuten. 1685ean, frantses tropen mugimenduak atzeman ziren
muga inguruan, eta gerrako ontzien kanoikaden trukea egon zen. 1689an, beste
gerra bat hasi zen Frantziaren kontra, 1697ra arte bukatu ez zena, Ryswickeko
bakea sinatuta. Hasieran, Probintziak uko egin zion mugaz bestaldeko
herriak erasotzeari, izan ere, Hondarribiko herriaren kontrako erasoak kalte
asko sorraraziko zizkiola hiribilduari deliberatu baitzuen eta Hendaiarekiko
harreman ekonomikoak moztuko zirela59. 1692an, frantsesen agerpenak guztiz
mehatxagarria zirudien, eta Probintziak agindu zien portua zuten herriei
neurriak hartzeko defentsarako. 1694an, mobilizazio orokorra agintzera iritsi
zen. Frantsesen maniobrak ingelesen erasoen kontra beren burua babestera
bideratuta zeuden, ordea, eta, egia esan, ez zen inolako erasorik egon gipuzkoar
lurraldean60. Laburbilduz, gatazka horiek guztiek zera ekarri zuten Gipuzkoako
lurraldea bizitzea alerta-egoera etengabe batean, XVII. mendearen bigarren
erdi osoan, beti armada ingelesaren, frantsesaren eta are holandesaren erasoen
beldurrez61.
3.3.3. Ondorengotza Gerra
1700ean, Karlos II.a hil zen ondorengorik gabe, eta monarkia espainiarra
eskuratzeko gerra piztu zen errege-nahien artean: Anjouko duke Borboiko
Feliperen eta Austriako Karlos artxidukearen artean. Koroako lurraldeak baten
290
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
edo bestearen alde jarri ziren, elkarren etsai ziren bi alderdi sortuta. Gatazka
horretan, euskal lurraldeek Anjouko Felipe borboia aldeztu zuten.
Karlos II.a hil aurretik, baina dagoeneko gaixo zegoela aditzera eman zenean,
Frantzian gerrarako prestatzen hasi ziren. Gipuzkoan egoerak kezka sorrarazi
zuen. Aleen uzta txarrak nekazaritza krisia eragin zuen, eta plaza nagusiak,
Hondarribia eta Donostia, babesik gabe zeuden. Probintziak laguntza eskatu
zion Gorteari, erantzunik jaso gabe. Beraz, gorteak neurriak hartuko zituelakoan,
Probintzia bera hasi zen defentsa antolatzen, eta alerta jo zuen batez ere Irungo,
Oiartzungo, Errenteriako, Lezoko eta Hernaniko miliziak ohartaraziz. Une
horietan, Probintziak erabakita zuen monarkia espainiarra babestuko zuela,
batez ere, gogoan zuelako Frantziako monarkiak haren lurralde propioen foru
eta pribilegioei erakutsi zien errespetu txikia. Edonola ere, frantses mehatxua
bukatu zenean, Anjouko Felipe tronuratua, Probintziak aliatuen mehatxuari
aurre egin behar izan zion, zehazki eskuadra ingeles eta holandesei. Ematen
du une horretan arriskua ez zetorrela lehorrez, baizik eta itsaso aldetik. Hori
zela eta, Gipuzkoatik aditzera eman zitzaion erregeari itsas plazetako defentsen
egoera txarraz. Azkenik, etsaiak Gipuzkoatik eraso ordez Galiziatik sartu ziren.
Dena den, 1705ean Donostiara eta Hondarribira frantses destakamentuak bidali
ziren, eta bertan egon ziren aliatu gisa, 1713ra arte62.
Ondorengotza gerraren ondoren –zeinean Blas Lezo pasaitarra nabarmendu
zen beste latitude batzuetan (1698-1741)–, periodo liskartsua hasi zen ikuspegi
politikotik; borboitarren ohiko zuzentarau zentralizatzaileei jarraikiz,
monarkiak zenbait foru-xedapen murriztu nahi izan zituen. Alabaina, berriro
ere koroaren behar militarrek balantzaren orratza Probintzia-agintaritzaren
alde mugiarazi zuten63, dinastia berriak gipuzkoarren zerbitzu militarrak
eskatu behar izan baitzituen, izan ere, monarkia espainiarraren jatorri
frantsesak ez zuen, horratik, ondoko erresumarekiko gatazka giroa batere
baretu.
3.3.4. XVIII. mendeko beste gerrate batzuk
Espainiaren eta Frantziaren arteko etsaigoa ez zen bukatu koroa espainiarraren
lurraldeetan dinastia frantziar bat ezarrita. Aitzitik, Felipe V.aren Italiarekiko
politikak berriro ere egoera okerragotu eta gaiztotu zuen bi potentzia europarren
arteko giroa. 1719an, Frantziak gerra deklaratu zion Espainiari, Gipuzkoan ale
eskasia zegoen une batean, nekazaritza krisi latz baten ondorioz, eta Probintzia
guztiz babesik gabe zegoen, gorteari esan zionez.
Lurraldea, nahiz eta aduanak kostara aldatu zirenez gero une zailak bizi,
hasi zen defentsa prestatzen. Monarkiak, bestalde, tropen goi-buru Blas Loya
291
292
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
2. Irudia.
´3ODQWDGHODFLXGDGGH6DQ6HYDVWLDQFRQODVWULQFKHUDVTXHORVIUDQFHVHVKLFLHURQSDUDHOVLWLRHQO·DQR
GL\FRQODVPLQDVTXHDEULHURQSDUDYRODUODV0XUDOODV\GHPDVIRUWLÀFDFLRQHVHQO·DQRGHµ
Iturria: Archivio di Stato di Genova
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
zelaiko mariskala izendatu zuen. Mariskalaren plana, balizko inbasio bati
aurre egiteko, Hondarribian, Pasaian eta Donostian gizon armatuak kokatzean
eta Behobiako gazteluko mugaldea, San Martzial baseliza eta Irungo bidea
gotortzean zetzan. Aldi berean, neurriak hartu zituen herriek gastuak –tropen
janaria eta aloimendua– ordaindu ez zitzaten, eta esan zuen Probintziako
miliziei ordainduko ziela. Gero, 1.500 gizon biltzea agindu zuen Irun, Errenteria
eta Oiartzun defenditzeko. Frantsesak sartu ziren Bera hartuz, gero, Irun eta
Oiartzun ere, Santa Isabel gaztelua eta Pasaiako dorrea. Hondarribia setiatu
zuten, Hernani arpilatu, eta Loya bera eta Probintziako gerrarako diputazioa
Andoainera erretiratu ziren, eta gero Tolosaraino. Andoain eta Hondarribia
erori egin ziren, azkenean. Probintziak erregeari eman zion egoeraren berri eta
bere leialtasuna baieztatu zion, nahiz eta frantsesen aldetik promesak jasotzen
ari ziren aduanak ezabatzearen inguruan.
Frantsesen hurrengo helburua Donostiako plaza zen. Sarraldi batzuk egin
ondoren Hernanin, Andoainen eta Tolosan, eta Loyaren tropak eta gerradiputazioa Ordiziaraino atzerarazi ondoren, Donostia eraso eta setiatu zuten.
Donostiak amore eman zuen, baina agintari zibilekiko negoziazioetan frantses
mariskal Berwickeko dukeak eskatu egin zuen errendizioa ontzat jotzeko
Probintzia osokoa izan behar zuela. Egoera aztertu ondoren, Probintziak etsi
egin zuen, eta monarkari jakinarazi zion. Gipuzkoa bat eginda gelditzen zen
Frantziarekin, eta memorial bat bidali zioten Berwickeko dukeari eskatzeko,
besteak beste, foruak gordetzea. Erantzunak argi utzi zion Probintziari
konkistaturiko lurraldea zela, eta, beraz, onartzen ziotela antolamendurako
xedapenei, foruei, zeuden-zeudenean, berritasunik gabe, eustea, ez zirelako
eskubideak, emate-ekintzak baizik. Frantsesaren baldintza Gipuzkoa lasai
egotea izan zen, eta Aldundia horixe saiatu zen lortzen, halere, liskarrak egoten
ziren frantsesekin maiz. Berwick ahalegindu zen Bizkaia eta Araba errenditzen,
baina erregeak agindu zuen ez kapitulatzeko, ez eta bidaltzeko ahaldunik
etsaiarekin hitz egiteko.
1720ko urtarrilean. Espainia saiatu zen jarrerak hurbiltzen, eta etsaitutako
europar potentziekin akordioak egiten –haren kontra batuta zeudenak Aliantza
Laukoitzean– eta Hagako (La Haya) ituna sinatu zuen. Une horretatik aurrera,
zenbait amore-emateren bidez, egoera aldatzen hasi zen. Frantses tropak
Gipuzkoatik alde egiteko negoziazioak hasi ziren, eta hurrengo urtean gauzatu
egin zen hori plazen entregarekin. Zenbait baldintza hitzartu ziren lurraldean
gelditzen ziren frantsesak –gaixo zeudenak batzuk eta gerra aurretik ere bertan
bizi ziren merkatariak besteak– babesteko. Probintzia berriro ere lotuta gelditu
zen Espainiako koroari, eta Probintzia-agintariek bi zaldun bidali zituzten
Gortera monarkari gorazarre egitera.
293
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
1725en, Austriaren eta Espainiaren Vienako tratatua sinatuta eta Frantziaren,
Ingalaterraren eta Prusiaren arteko Hannoverreko liga osatuta, Gipuzkoako
mugan berriro ere sentitu ziren frantses militarren mugimenduak, eta, berriz
ere, babesik gabe zegoen. Oraingoan, ordea, gorteak tropa-kopuru garrantzitsua
bidali zuen, eta bertan gelditu zen harik eta inbasio-mehatxua desagertu zen
arte64. Mendea agortu bitartean, itsas borrokak egon ziren. Espainia sarturik
egon zen zenbait gatazkatan: Austriako ondorengotza-gerra, esate baterako,
Frantziaren eta Espainiaren eta Ingalaterraren arteko supremazia-gerrak eta
Zazpi Urteko Gerra, eta abar. Estatu Batuetako independentzia gerra zela eta,
kortsarioen jarduera indartu zen, eta Caracasko Gipuzkoar Konpainiak zenbait
itsasontzi armatu zituen kortsario agiriz, El Socorro Guipuzcoano izenekoa,
adibidez, horien artean65.
4. JARDUERA ANIZTASUNAREN ETA ESPEZIALIZAZIOAREN ARTEAN
4.1. Lurra, basoa eta haien dohainak
Gipuzkoako lurraldea ez zen oso emankorra, ez zuen beste erregio batzuen
nekazaritza-potentziala. Edonola ere, posible zen tokietan kultiboak lantzen
]LUHQEDUDW]DNHWDIUXLWXDUERODN2URJUDÀDNRWRNLULNJDUDLHQDNDEHOW]DLQW]DUDNR
eta basogintzarako gorde ohi ziren. Halere, ez nekazaritzan, ez abeltzaintzan,
ez zen nahiko ekoizten tokiko merkatua hornitzeko, eta, horregatik, Behe Erdi
Arotik, Gipuzkoak inportatu behar izan zituen zerealak zein haragia.
Nekazaritzari dagokionez, XVI. mendearen hasieran kultibo garrantzitsuena
zereala zen. Aldaeren artean garia nabarmentzen zen, baina artatxikia, oloa,
garagarra eta zekalea ere landu ziren. Gainera, babak, barazkiak, txakolina eta
lihoa ere ereiten ziren, baita ere fruta-arbolak, gaztainondoak eta sagarrondoak
bereziki –sagardoa egiteko azkenak hein handi batean–. Zenbait faktoreren
bat-egiteak –XV. mendearen eta XVI. mendearen artean garatuak– ahalbidetu
zuen labore mota horiek lurraldean zabaltzea, eta hedapena egin zen batez
ere modu estentsiboan, nahiz eta berrikuntza teknologiko eta tekniko zenbaiti
esker bultzada intentsiboa ere posiblea izan zen: laien erabilerarekin, XV.
mendearen hasieratik; eta idiek tiratutako goldearekin. Halere, ekoizpena ez
zein inoiz autarkia lortzeko bestekoa. Bestaldetik, merkatuko nekazaritza mota
izan zen, eskariaren eta eskaintzaren arabera moldatua, eta, nahiz eta tokierakundeetan espekulazioa eta iruzurra saihesteko neurriak egon eta hartu –
prezioak kontrolatzea eta neurriak eta pisuak berrikustea– abeltzaintzako eta
nekazaritzako salgaien espekulazioa oso arrunta izan zen, baita ere produktuak
beste zona batzuetara bideratzea.
294
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
1560ko hamarkadatik aurrera, aro mini-glaziar baten hasierekin batera,
hazkunde ekonomikoaren mantsotze baten lehenengo sintomak nabaritu ziren,
eta eraldaketa sakonagoak gertatu ziren orduan. Hotza, elurra, uholdeak eta
ND]NDEDUHNDLW]DN«X]WDNKRQGDWXHWD]HQEDLWHVSH]LHWDNRDEHOEXUXDNJDOGX
egin ziren. Europako ekonomiak merkatuen lekualdaketak nozitu zituen ardatz
mediterraneotik mendebaldeko Europara, eta berrantolatu behar izan zuen,
eta eraldatu, hainbat zailtasuni aurre egiteko. Gipuzkoak ere pairatu zituen
eraldatzeak, zailtasun horiek atzeraldi sakonik eragin ez zuten arren.
XVII. mendetik Kantauri iparraldeak artoaren iraultza deiturikoa ezagutu
zuen. Ameriketatik ekarritako produktu horren garrantzia –indaben kasuan
edo tomatea ere bai– zera da: hazi-kopuru gehiago ematen dutela beste zereal
batzuek baino landutako ale bakoitzeko. Ale kopuru gehiago ekoitzita zati
bat negurako gordetzea lortzen zen edo uzta txarrak egongo zirenerako, eta
ondorioz, nekazaritza krisiei aurre egiteko segurtasun gehiago irabazten zen.
Artoa landatzeak neguan lurrari atseden ematea ahalbidetzen zuen, ganadurako
utz zitekeen, berez, edo, lugorria alde batera utziz, beste produktu batzuk landatu
zitezkeen, hala nola arbia, babarruna, egoskariak edo kuiak, giza kontsumorako
bai abereen mantenurako. Bazka-landareak eta arbiak abelazkuntzaren mantenua
ahalbidetzen zuten eta animalien ongarriak, karearekin batera, XVII. mende
bukaera eta XVIII. mende hasieran lurraren erabilera intentsiboagoa posible
egin zuen. Nekazariek produktu desberdinen hiruzpalau uzta lor zitzaketen.
XVI. mende bukaerarako artoa bazegoen arren, arian joan zen sartzen modu
heterogeneoan Gipuzkoan XVII. mendearen lehenengo herenetik aurrera.
Bestalde, hainbat ikerketak zehaztu dituzte abeltzaintzaren eta basogintzaren
garrantzia Gipuzkoan. Jarduera horien produktuak etxeko kontsumo eta
erabilerarako ziren, eta lehengaia ere izan ziren beste jarduerako batzuetako
eta merkataritza truke ugarietako. Abeltzaintzari dagokionez, XVI. mendearen
HUGLDQ GHVEHUGLQWDVXQ JHRJUDÀNR JDUUDQW]LWVXDN ]HXGHQ DUUHQ DEHUH PRWD
xehea zen nagusiagoa (ardiak eta ahuntzak) azienda larria baino (abelgorria,
txerriak), aurretik alderantziz izan zen arren. Arrazoi ekonomikoek motibatu
zuten aldaketa. Edonola ere, ganadu mota batetik edo bestetik gehiago egotea
zonaka aldatzen zen: Deba eta Urola ibaien arroetan azienda larria nabarmentzen
zen ia XVII. mendearen erdiraino edo XVIII. menderaino; gainerako arroetan,
aldiz, XVI. eta XVII. mendeetarako aldaketa gauzatua zegoen ganadu txikiaren
alde. XVI. mendaren bigarren erdiko elurteek eta neguko hotzaldiek libre edo
distantzia txikiko transhumantzia eginez belarrez bazkatzen ziren animaliek
–ardiak eta ahuntzak– belardiak aurkitzeko zailtasunak izatea eragin zuten.
Baldintza klimatiko txarrek, aldiz, ez zioten hainbeste eragin ukuiluan gorde
ohi zen ganadu motari (gehienetan azienda larria).
295
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
XVII. mendean, azienda ukuiluratzeko aukerak gehiagotu ziren, gariaren
eta artoaren lastak, arbia eta haren hostoak eta artoa bera erabili ahal izan
zirelako bazka moduan ganadu mota horrentzat, fruituez eta barazkiez gain.
XVIII. mendearen erditik bazka-landareak, belardiak eta zelaiak hedatu
egin ziren ukuiluko ganadua bazkatzeko. Halere, arrazoi teknologiko zein
ÀQDQW]DULRHQJDWLN HWD DEDU DOGH EDWHUD XW]L JDEH OXUUDUHQ MDEHW]D VLVWHPDN
eragindakoak, nekazariak hasi ziren abelgorriak bertan behera uzten, ardiak
jartzeko, bazkaleku gehiago zituztelako haientzat. Are gehiago, aberedi horren
hazkundeak artzaintza sistema eraldatu zuen, izan ere, gero eta bazkaleku
gehiago behar zirenez, ganaduaren joan-etorriak urrutiago hasi ziren egiten
eta transhumantzia txikia (transterminantzia delakoa, egiten zena ibarretako
hondoen eta gailurrean artean edo auzoko jurisdikzioen artean) distantzia
luzekoa egin zen, hots benetako transhumantzia bihurtu zen. Urte sasoiaren
arabera, abereak hurbileko kostako belardietara edo barrualdekoetara
lekualdatzen ziren.
Artoaren hedapenak eragindako aldaketen eta XVII. mendeko tokiko merkatuen
dinamiken ondorioz, Gipuzkoak espezializazio prozesu bat pairatu zuen:
kostaldeko herrietan eta ingurukoetan sagarraren eta sagardoaren ekoizpena
handia zen bitartean –batez ere, Pasaia eta Donostia inguruan merkataritzako
itsasontziak hornitzeko, arrantza-ontziak eta balea ehizatzen zutenak–
barrualdera sartu ahala, sagarrondo kopurua txikiagoa zen, lurrak soroetarako
aprobetxatzen ziren, eta zereal gehiago ereiten zen. Bi paisaia sortuz joan ziren:
Goierrin zereala elkartzen zen azienda larriarekin, Beterrin sagarrondoz, artoz
eta abere txikiz osaturiko paisaia genuen66.
Sagardoa egiteko landatutako sagarrondoez gain, beste arbola batzuk
garrantzitsuak izan ziren Gipuzkoako ekonomian: gaztainondoak,
intxaurrondoak, madariondoak, eta abar, denak fruituak ematen zituztenak.
Basoa osagarri funtsezkoa zen nekazarien ekonomian. Bertan, fruituak bildu
zitezkeen, nekazaritzako ongarria egiteko aprobetxamenduak zeuden, ganadua
bazkatzeko, zura, eta abar. Egurra nahitaezkoa zen sua mantentzeko sukaldeetan,
HWDLNDW]ELKXUWXWDHW[HNRHUUHJDLD]HQDUJLHOHNWULNRDXUNRUURQWHD«H[LVWLW]HQ
ez zen mundu batean. Egur-ikatza etxeetako erregai nagusia izan zen, baita ere
burdinoletan eta industria-mailako lantegi askotan –XIX ikatz minerala zabaldu
zen arte–. Zura funtsezkoa izan zen etxegintzan, errotak eraikitzeko, burdinoletan,
ontzioletan, eta abar, eta, azkenik, merkataritza-truke garrantzitsuen langaia ere
bazen.
Zenbait sektoretatik zetorren eskari etengabearen aurrean, basoaren ustiapen
arrazional eta eramangarria lortzeko, XVII. mendearen erditik XVIII. mendea
bitartean basogintzaren eredu aldaketa gertatu zen; aurretik, Gipuzkoako
296
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
basoetan txaradiak eta tantaiak (edo luzeak) nagusi baziren ere, handik
aurrera zuhaitz motzak hasiko dira nagusitzen, bere aprobetxamendurako
ebakitzen ez zirenak: moarratu egiten ziren eta adar batzuk uzten ziren geroago
aprobetxatzeko. Motxo hauetako batzuk, ipinabarroak deiturikoak, gidatu egiten
ziren “urka eta pendoi” gisa ezagutzen zen teknika baten bidez67.
Bestalde, mendiko eta basoko zenbait produktu, hala nola oteak, garoak eta
hostoak, bigarren mailako balioa beti izan zutenak, hasi egin ziren batez ere
XVIII. mendearen erdialdetik garrantzitsuago bihurtzen orduko nekazaritzaren
egoera zela eta; mende horretan, lurraren gaineko presioa handiagotu egin zen,
bazkalekuak gutxiagotuz. Simaur kopurua txikiagotuta, ongarri begetalaren
garrantzia igo zen68. Gainera, lehenago, egurraren eta zuraren salneurriak
moderatu eta egonkor mantentzen baziren ere, 1730etik, aldiz, egurraren
prezioa handiagotu besterik ez zen egin, eta, batez ere, 1749tik aurrera igo zen,
koroaren itsas interesak agertu egin zirenean eta burdinolen eta ontziolen lehia
egon zenean lehengaia eskuratzeko. Egurraren prezio igoerak burdinarena ere
ekarri zuen ondorio gisa69.
4.2. Ura, itsasoa eta haren altxorrak agerian
Lurraldea zeharkatzen duten ibaiez gain, zeinetan izokinen, amuarrainen
arrantza egiten zen, etab., Gipuzkoako kostaldean hondartzak, padurak eta
hareatzak zeuden, antxoa eta sardina bezalako itsas espezieentzat benetako
haztegien papera egiten zutenak. Espezie horiek, gainera, beste batzuen jana
ziren, balio ekonomiko handikoak: atuna, legatza, bisigua, izokina, etab.
Foruetan, arrantza-askatasuna onartzen zitzaien gipuzkoar guztiei, baina Behe
Erdi Arotik dagoeneko, eliza-erakundeak, kontzejuak eta jauntxoak arrantzalekuen baliabideen ustiapena monopolizatzen saiatu ziren, batez ere, irabazi
handikoak. Monopolioetako baten adibide argi bat ibaietan jarritako nasak
ziren. Haien kontrola eskuratzeko gatazkez gain, jartzen ziren tokiengatik
arazoak egon ziren ibaietan bestelako jarduera ekonomikoak burutzen
zituzten partikularrekin (burdinolak eta ontziolak). Probintziako erakundeek
monopolioak ezabatzeko ahaleginak egin zituzten arren, haietako asko udal eta
eliza eta partikularren esku egon ziren XIX. menderaino. Bestaldetik, monopolio
hauez gain, hiribilduek, eliza-erakundeek edo gremioek ezarritako zerga pean
ere egon ziren arrantza-jarduerak.
Arrantzari dagokionez, itsasbazterretik gertu egiten zena gatazken arrazoia
ere bihurtu zen portuko biztanleen arteko baldintza desberdinak zirela eta.
3RUWX EDW]XHN KDLHQ H]DXJDUUL ÀVLNRDN ]LUHOD HWD EDOGLQW]D QDWXUDO KREHDN
zeuzkaten, esate baterako, aterpe moduan balio izateko urte sasoi guztietan,
eta jarrai zezaketen arrantzan neguan ere. Denboralea zegoenean irisgarritasun
297
298
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
3. Irudia.
George Vivianen grabatua: “Light house of St. Sebastian and coast of Biscay” (1838)
Iturria: XIX. mendeko albuma
KWWSZZZDOEXPVLJORPHQGHDQHWHVSÀFKDGHVFULSWLYDSKS"IRWR FRGLJR SDJ WH[WR 2Àcios-Pescadores
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
okerreko eta arriskutsuagoko arrantzaleak babestu behar ziren seguruagoak
ziren hurbileko beste batzuetan. Baldintza desberdin horiek itsas jardueren
garapenean eragin handia zuten, esate baterako, arrantza-lekuetara joateko
orduan, portu okerragoen –hots baldintza eskasekoen– arrantzaleek denbora
gehiago behar zuten (eta gehiago kostata) ekintza azkarreko arrantza motako
(horien artean balearen ehiza) lekuetara iristeko. Desberdintasun horiek kostako
herrien arteko interesen talka eragiten zuten, besteak beste, saioak egoten ziren
eskubideak kobratzeko kanpotarrei, aterpe emateagatik portuetan, edo haien
arrantza bertan saltzeagatik. Besteetan, salmenta bera galarazi nahi zitzaien,
eta bertako arrantzaleei aitortu gailentasuna. Era berean, itsasontziak portutik
ateratzeko unean bertakoei eman nahi zitzaien lehentasuna ordenan, eta
kanpotarren irteera atzeratu edo saihestu70.
XV. mendearen hasieratik dagoeneko, sortu ziren nasen eta arrantza-lekuen
inguruko konpainiak eta enpresak, horiek guztiak ustiatzeko. Enpresa batzuek
inbertsioak zabaltzea erabaki zuten beste jarduera batzuetarantz, hala nola
arrainak olio-ozpinetan jartzea edo baleen ehiza, eta, XVI. mendearen azken
hamarkadetatik, Gipuzkoako arrantza-jardueraren agente dinamizatzaile
garrantzitsu bihurtu ziren. Gipuzkoa barruko hiribilduetako agintariek, aldiz,
jarduera horiek arrain merke eta freskoaren hornidurarako eragozpentzat
MR ]LWX]WHQ HWD HNLQELGHDN KDVL ]LUHQ KDLHQ NRQWUD .RQÀDQW]D H]D H] ]HQ
funsgabea. Arrantza-jarduerek, gazitzeko eta eskabetxea eta abar egiteko
enpresen ezarpena bultzatzeaz gain, oinarria jarri zuten merkataritza jarduera
esportaziora bideratzeko, lurraldetik kanpoko zonetarantz. Eskabetxea behin
sartuta mendearen bukaeran, korrokoia, lehen arrain fresko moduan jaten zena,
erosi egiten zen kontserban jartzeko, baita bisigua ere, kontserbatze metodo
sartu berriarekin. Are gehiago eskabetxeak hainbesteko bultzada eman zien
kostaldeko bizimoduari eta bertako beste jarduerei, ezen bera sartzea benetako
iraultzatzat jo baita Gipuzkoako arrantzan71; kostaldeko populazioaren zati
garrantzitsu bat okupatu zuen: bisigua arrantzatzen zuten arrantzaleak, amuegileak, eskabetxeak egiten lan egiten zuten emakumeak, enpresariak eta
sektoreko inbertsiogileak, merkatariak, lehengaiak hornitzen zituztenak –hala
nola gatza, olioa, egurra, eta abar–.
;9, PHQGHDUHQ KDVLHUDWLN ÁRWD JLSX]NRDUUDN (XURSDNR XUHWDQ DUUDQW]DW]HQ
zuen eta itsas garraioak Mediterraneorantz eta ipar Atlantikorantz bideratzen
ziren, baina jarduera horiek progresiboki uzten joan ziren mendearen erdialdetik
aurrera, Ternuako arrantza-lekuak eta Andaluziako eta Indietako ibiliaren
garraiobideak ekonomikoki onuragarriagoak baitziren72. XVI. mendearen
bukaeratik, itsas merkataritza eta garraioa pisua galduz zihoazen bitartean,
bakailaoaren arrantza eta balearen ehiza handi transozeanikoak hasi ziren
garatzen, XVI. mendearen bigarren erdian Gipuzkoako jarduera ekonomiko
299
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
nagusia bihurtu arte73. Bakailaoren eta balearen jarduerak ez ziren txarrak izan
eskabetxearen industriarentzat, kontrakoa baizik; arrantza handi mota hori udan
egiten zenez, tripulazioek negua eman zezaketen bisigua arrantzatzen gero.
XVIII. mendearen lehenengo hamarkadetan, aldaketa garrantzitsuak gertatu
ziren, itsasoko jardueren aurretiko antolamendu-sistemak ordezkatzeraino.
Eraldaketa horietan zerikusi handia izan zuen 1728an Caracaseko Errege
Konpainia Gipuzkoarraren sorrerak. Lehen bale eta bakailao ontzietan aritzen
ziren marinelak hasi ziren merkataritzako konpainia horren barkuetan
erroldatzen. Arrantza-ontziak hasi ziren gizonak galtzen, eta, gainera,
konpainiako bidaiak urte osoan egiten zirenez, neguko eta udako (bisigua, eta
balea eta bakailaoa, hurrenez hurren) kanpainen arteko txandatzea eten egin
zen. Orduantxe hasi ziren protagonismo handiagoa hartzen marinelen kofradiak
–zeinak iritsi ziren, mende bukaera inguruan, ia monopolio gisa funtzionatzera–
arrantzan, arrainaren kontserbazioan eta salmentan.
Agintariek nahiago izan zuten kolonietako merkataritza sustatzea arrantza
transatlantikoaren egoera larriari kontu egin baino, eta horrek eskabetxearen
industrian ez ezik eragina izan zuen itsasbazterreko arrantza guztian. Bakarrik
Konpainia Gipuzkoarra hasi zenean zailtasunak izaten, 1770. urtean gutxi
gorabehera, aldatu zen agintarien eta inbertsoreen jarrera arrantzarekiko,
eta zirkulu ilustratuek beren arreta jarri zioten, une horretan, arrantzaren
sustapenari74. Arrantza-leku transozeanikoak bertan behera utzita bakailaoaren
inportazioa Ipar Amerikatik agortu zenean (zeinaren banatzeko nukleo nagusia
Bilbo zen), Gipuzkoako portuak baxurako arrantzan hasi ziren zentratzen,
sardinan eta antxoan, eta alturakoan, legatzean, bisiguan eta hegaluzean75.
4.3. Merkataritza sistema pribilegiatua
Lurraren elkortasunaren diskurtsoari esker, Probintziak prerrogatiba ekonomiko
garrantzitsuak lortu zituen, hala nola burdina esportatzeko pribilegioa eta
kanpokoak inportatzeko debekua, metal preziatuak esportatzeko baimena,
inportatutako hornidurak ordaintzeko eta, nola ez, zerga-salbuespena
(kaparetasun unibertsalaren onarpenetik eratorrita)76.
Edonola ere, euskal lurraldean merkataritza pribilegio behinena, aro modernoko
foru testuetan jasotzen zena, kanpo merkataritzako askatasuna zen. Pribilegioa
kontsumorako produktuan inportatzean eta bertako produktuak esportatzean
zetzan, zergarik ordaindu gabe77. Gainera, merkaturiko produktuak igaro
beharreko aduanak ez zeuden kostan, baizik eta barrualdean, zehazki
Probintzietako lurraldeak Gaztelako lurraldeekiko mugatik hurbilen zeuden
zonetan, hala nola Balmaseda, Urduña eta Gasteiz. Era berean, aduana txikiak
300
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
zeuden Nafarroarekiko mugaldeetan: Tolosan, Ataunen eta Seguran. Beraz,
itsaso aldetik inportatu edo esportatu egiten ziren produktuek ez zuten zergarik
edo muga-saririk ordaintzen, eta merkataritza eskubide erreala ordaintzen
zuten, aldiz, sartzen zirenek Gaztelatik edo Nafarroatik. Aduana sistema hori
bakarrik aldatu zen 1717tik 1722ra, monarkiak erabaki zuenean aduana guztiak
itsas portuetara eta mugaldetara lekualdatzea. Aduanak beren betiko lekuetara
berriro itzuli zirenean negoziazio bat hasi egin zen Gipuzkoaren eta koroaren
artean, 1727ko azaroaren 8an bukatu zelarik kapitulu batekin, Gipuzkoari
askatasuna onartzen ziona produktuak sartzeko lurraldean bai kontsumorako
bai merkataritzarako78.
Gerra garaian, are merkataritza-trukeak elkarri oztopatzen zizkiotenenean elkarri
etsaituriko potentziek, Gaztelako monarkek utzi egin zieten euskal Probintziei
kanpoko produktuak ekartzen kontsumo propiorako. Errege baimenez gain,
Gaztelako eta Frantziako agintarien artean conversa (elkarrizketa) ugari sinatu
ziren, hots, merkataritza-adostasunak gerra garaian, baldintza berezi batzuk
betez, posible egiten zutenak Gipuzkoak merkataritza harremanak mantentzea
Frantziarekin.
Probintziaren beste kontzesioetako bat inportatutako hornidurak metal
preziatuekin ordaintzea izan zen. Horiek izanik herrialde bateko aberastasuna
sortzeko tresnetako bat, arrunta zen herrialdetik ateratzea saihestea, kosta ahala
kosta. Probintziako xedapen orokorrek atzerritik zetozen hornigaiak lurraldeko
fruituekin edo txanponekin ordaintzea agintzen zuten. Populazioaren jateko
larrialdiak argudiatuz, ordea, Probintziak lortzen zuen zenbaitetan erregebaimena hornigaiak metal preziatuekin ordaintzeko79.
Inportatutako produktuen artean garia zen nagusi, bere zatirik handienean
Frantziatik, eta askoz gutxiago babak, gatza eta beste zereal batzuk, zekalea
eta garagarra batez ere. Frantziako itsasontziez gain, ekialdeko kostalde
gipuzkoarrean Ingalaterrako, Holandako, Portugaleko, baita ere Kantauriko
beste zona batzuetatik (Bizkaia, Santander eta Asturias) etorritako itsasontzi
asko egoten zen, mendebaldeko kostaldean baino gehiago. Motiboa zera zen:
Gipuzkoako merkataritza guneak Donostian eta Hondarribian zeudela80. Garia
Sevillatik itzuleran zetozen barkuek ekartzen zuten. Zereal horrez gain, ardoa
eta olioa inportatzen zen nagusiki, baita ere tresneria, hala nola tamaina handiko
tinak, balearen koipea gordetzeko prestaturik zeudenak81.
$GXDQHWDNR DUD]RD] JDLQ EDUQHNR PHUNDWDULW]DNR WUDÀNRD RUR KDU
mantsoago zen lurrez itsasoz baino. Lehenengo eta behin, lurreko bideen
egoera txarrarengatik (bideen sistema erromatar aldian eta Erdi Aroan bezain
zaharra zen); gainera, lurreko garai hartako garraiobideak geldoak ziren. Horri,
301
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
noski, aduana txikietan ordaindu beharreko eta bide-sariak gaineratu behar
zitzaizkion, produktuak garestitzen zituztenak. Ibilbidea geldiagoa izateaz gain,
arazotsuagoa zen, lapurrak eta gaizkileak zirela eta, arriskutsua ere batzuetan.
Beste alderdi garrantzitsua garraiolari eta merkatarientzat tokiko merkataritza
pribilegioak ziren, kanpoko zenbait gauzaren salmenta galarazten zutenak,
bertako produktuen kontsumoa segurtatzearren. Halere, lurreko garraiobideen
deserosotasuna eta eragozpenak handiak izanik ere, jarraitu ziren erabiltzen;
zenbait produktuk (hala nola Gaztelako artileak) bideak korritzen zituzten
Burgosetik, Errioxatik eta Gaztelatik, oro har, edo Nafarroako eta Aragoiko
hainbat gunetatik, euskal portuetara –eta Kantauriko beste batzuetara– iritsi eta
lotura egiteko Atlantikoko merkataritza-zirkuitu eta merkatuekin.
Gainera, euskal portuek, Gipuzkoakoek zehazki, Bizkaiko golkoko eta
Kantauriko beste portuetako hiribilduekin harreman estuak zeuzkaten, eta
salgaiak hartu ez ezik produktoreak eta esportatzaileak ziren penintsulako
kostalde atlantikoko portu garrantzitsuenetarantz82. Hainbat produktu
Mediterraneora ere ateratzen ziren. Adibidez, Getariako eta Zarauzko portuen
artean arrantzaturiko sardinak eta antxoak, XVI. mendearen erdian, gatzatu eta
upeletan sartzen ziren Mediterraneora esportatzeko, lan horietan haurrak eta
emakumeak aritzen zirela83. XVII. mendean, nolabaiteko espezializazioa egon
zen Kantauriko portuetan; Bilbo nagusi izan zen artilea esportatzen eta bakailaoa
inportatzen, Donostiakoa portu baleazale nagusia izan zen (bertan igarotzen
zuten negua bertako eta Lapurdiko baleontziek), burdinaren esportazioarena,
eta ardoarena Ingalaterrarantz (ardo espainiarrak eta kontrabandoko ardo
frantsesak), kontrabandokoa Rio de la Platarekin, baimendutako itsasontzien
bidez, eta Frantziarekin ere, bereziki Lapurdirekin. Flota horiek hornitzeko
eskariak azalduko luke hiri honetako hinterlandaren espezializazio maila handia,
eta inguruko herrienak ere, sagardiak landatu eta sagardoa ekoizteko84.
Azkenik, mugaren, elkortasunaren eta inportazio eta esportazioko askatasunaren
beharraren inguruko diskurtsoak alibi moduan funtzionatu zuen espekulazioa
eta kontrabandoa garatzeko, “zeina bihurtu baitzen Gipuzkoako ekonomiaren
benetako oinarria Antzinako Erregimenean”. Alberdi Lonbidek frogatu duenez,
baimenek eta eskuratu ziren pribilegioek –horniduren inportaziorako txanponen
truke zuzendurik zeudenak gipuzkoar merkatarien monopolioaren babesera
kanpotarren aurrean– zera ahalbidetu zuten: alde batetik, legez kanpoko
merkataritza bat sortzea modu ezkutuan, metal preziatu kopuru gehiago hasi
zelako ateratzen beharrezkoa zena baino hornidurak erosteko, eta, bestetik,
atzerriko kontrabandoko produktu asko eta asko sartzea. Horiek horrela izanik,
Gipuzkoa bihurtu zen, XVII. mendetik, Ameriketako altxorretako aberastasunen
eta metalen irteera nagusietako bat Europarantz85.
302
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
Ameriketako aurkikundetik bertatik marinel eta nabigatzaile euskaldun asko
abiatzen ziren Indietara zihoazen ontzietan, haien esperientzia Atlantikoko
beste latitudeetako uretan nabigatzen eta Mediterraneoan lehenagokoa zelarik,
jakina. Horren froga dira Juan Sebastian Elkano, Andres Urdaneta eta Miguel
Lopez Legazpi nabigatzaileek parte hartutako espedizioak. Gipuzkoako itsas
aldeko hiribilduetako merkataritzaren garapenak (Indiekin) ahalbidetu zuen
lurraldean metal preziatuak sartzea, eta, metal horiek eskuratuta, Probintziaren
erosahalmena handiagoa zen kobrezko txanponekin ordaindu behar zuten
beste lurralde batzuena baino86. Peruko eta Mexikoko zilarraren erakarmen
fokuen artean (Sevilla, Cadiz eta Gortea), Euskal Herria hirugarren izan zen87;
Fernández Gonzálezek dioenez, Euskal Herrian bukatu zuten urre eta zilarrezko
bidalketa pribatuen ehuneko hogeita hiru inguruk, eta euskal Probintzien artean
Gipuzkoa izan zen horien jasotzaile garrantzitsuena88.
Dakigunez, hasieran, Ameriketako merkataritzaren monopolioa Sevillatik
zuzendu zen, bertan fundatu baitzuen koroak Indietako Kontratazio Etxea89,
eta bertan egon zen 1717ra arte, orduan lekualdatu baitzen Cadizera, Sevillako
nabigazio eta irisgarritasun-arazoak argi baino argiagoak zirenean90. Hala eta
guztiz ere, merkataritza monopolio horri eustea zaila zen, garestia izateaz
gain; eta, horregatik, zenbait herrialde europarrek jo zuten erraz eta maiz
kontrabandora Ameriketako koloniekin tratuak eginez. Gipuzkoako kasuan,
Indiekiko merkataritza zuzenaren froga asko dago XVII. mendearen bigarren
erdian, izan erroldaturiko itsasontzien bidez izan kontrabandokoak erabilita.
Gainera, Amerikara zihoazen nabigazio partikularren kopuruaren handiagotzea
EDWGDWRUDOGHEDWHWLN,QGLHWDNR.DUUHUDNRÁRWHQQDELJD]LRDUHQJXW[LW]HDUHNLQ
hots, koroak antolaturiko monopolioaren barruan egiten zirenak eta, bestetik,
Gipuzkoan zilar gehiago eskuragarri egotearekin91.
Ameriketako merkataritza ez zegoen ezusteko gertaeretatik libre. Itsasoaren
beraren arrisku naturalez gain, itsas merkataritza oztopatzen zuten etengabeko
itsas gerrek (europar potentzien kontra), salgaien bahiturek, eta atzerritar
lehiaren beste modu batzuek, hala nola erasoak eta kortsarioen itsaslapurretan
gertatzen zirenak baita bake garaian ere. Halere, Gipuzkoak Indietako
merkataritzarekiko egoera abantailatsuan kokatua egoteko osagaiak zituen.
Alde batetik, Probintziak produktu manufakturatuak jasotzen zituen atzerritik,
edo legez kanpo, eta kolonietako produktuak ere. Beste aldetik, lurraldean
bertan eraikitzen ziren Indietako Karrerarako itsasontzi asko, eta abagune hori
aprobetxatu zuten Gipuzkoako, Nafarroako eta Arabako hainbat merkatarik
kapitalak inbertituz ontzi horiek merkantziaz betetzeko. Gainera, ez ditugu
ahaztu behar Koroatik zuzenean lortutako baimenak eta pribilegioak, zeinak
XVII. mendearen erditik onartu egin baitzituen (are saka-lizentziak), Probintziari
baimena emanez kontrabandoko merkataritzako gaiak erosteko. Beste alderdi
303
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
positibo bat, dudarik gabe, euskaldunen igoera izan zen amerikar kolonietako
gobernu politikoaren erakunde nagusietako postuetan eta haien gainean lortu
zuten kontrol maila92.
Gipuzkoak Amerikarekin zituen merkataritza-harremanetan XVIII. mendean
hanpatu behar da Caracaseko Errege Konpainia Gipuzkoarrak egindakoa.
Hura sortzeko aurretiko uneetan zenbait alderdik bat egin zuten. Alde batetik,
Koroaren egoera ekonomikoa latza zen, Amerikako merkatuetara europar
produktu asko iristen ziren atzerritarren kontrabandoari esker, eta ez zuen
ematen egoera hori konpon zitekeenik erakundeen aldetik; eta, gainera,
borboiak tronura iritsitakoan frantsesak merkataritza eremu hori kontrolatzen
saiatu ziren “merkataritza librea”aren balizko kontzeptua aldarrikatuta.
Bestaldetik, Donostiako merkatariak eta 1682an sortutako Kontsulatua
(Bilboren eraginaren beldurrez Ameriketako kolonien merkatuan) hasi ziren
eskatzen, XVIII. mendearen hasieratik, merkataritza librea Indiekin Donostiako
hiribilduarentzat93. Handik urte gutxira, euskal Probintzietako aduanasistema aldatzeko saio bat egon zen. Monarkiak, Gipuzkoan nabarmentzen
zen kontrabandoa arintzearren, Errege Ogasunerako guztiz kaltegarria zena,
eta euskal Probintzien merkataritza-pribilegioak mugatzeko ere, aduanak
kostaldera lekualdatu zituen. Neurriak berekin ekarri zituen ondorioak ikusita,
ordea, horniduren inportazioak garestitzea eta 1718ko matxinada lehertzea,
lekualdaketa bertan behera utzi zuen. Egia esan, Donostiatik nagusiki egiten
zen kontrabandoaren kontrol nahiak zerikusi handia izan zuen Kontsulatua
HWD .RQSDLQLD *LSX]NRDUUD VRUW]HNR XQHDQ 7UDÀNR PRWD KRUL NRQWURODW]HNR
zailtasunak zirela eta, Koroak amore eman zuen erakundeak sortzeko baimenak
emanez, haien bidez legez kontrako jardueretako diru-sarreraren bat lortuko
zuen itxaropenez. Hortaz, Konpainia bera Amerikaren eta Espainiaren arteko
kontrabandoaren tresna nagusia bihurtu zen, Koroaren nolabaiteko zaintza
pean.
Merkataritza-konpainia bat sortzeko egitasmoak aurrekariak zituen arren,
eta egin baziren ere aldez aurreko esperientziak arlo horretan, ez zen izan
Gipuzkoako Probintziaren eta Koroaren arteko negozioak egin zirenean arte –
Gorteko zenbait euskaldunen bitartekaritzarekin– Errege Konpainia fundatzeko
oinarri sendoak jarri zirela. Probintziaren eta monarkiaren arteko negoziazioak
1727an sinaturiko kapituluekin burutu ziren, zeinetan pisua nabaria izen zuten
Koroaren ahaleginek kontrabandoko praktikak oztopatzeko, halere, Errege
Konpainia Gipuzkoarra ez zen fundatu urte bat geroago arte, azkenik, hots,
1728an94. Akziodunen artean zeuden monarkia bera, Probintzia, Donostiako
Kontsulatua, beste erakunde batzuk, hala nola Oñatiko unibertsitatea edo
Donostiako hiribildua, baita zenbait pertsona partikular ere –gehienak
gipuzkoarrak–95. Konpainiari esker, harreman zuzen bat hasi zen Gipuzkoako
304
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
portuen eta La Guaira eta Caracaseko Puerto Cabello portuen artean, eta
.RQSDLQLDUHQ PHUNDWDULW]D WUDÀNRDN LUDXQ ]XHQ HUD DUWH 8UWH KRUUHWDQ
haren jarduera iraungi eta konpainiako akzioak Filipinetako Errege Konpainia
sortzeko erabili ziren96. Gipuzkoaren proiekzio kolonial handiko jarduera izan
zen. Haren sorrerak ez zituen soilik izan merkataritza-helburuak, horrez gain,
atzerritarren kontrabandoaren zaintza-lanak ere egin baitzituen. Hasierako
urteak emankorrak izan ziren, baina gero zailtasun handiei aurre egin behar
izan zien: itsasontzi ingelesen erasoak, operazioak aldi baterako eten zituen
haren kontrako altxamendu bat Venezuelan (1749-1752), etab.97.
4.4. Burdinaren industriak edo Gipuzkoako urrea?
Bizkaia eta Gipuzkoa, 1500ean, Monarkia hispanikoaren merkataritzako eta
industriako erregio industrial gailenetakoak ziren. Arrazoia burdinaren alorra
zen, ontzigintza, eskala handiko merkataritza eta ondo ezarritako arrantza
sektorea98. Gipuzkoako jarduera industrial garrantzitsuena siderometalurgia
zen. Burdinoletan ekoitzitako burdina zen, kanpora esportatzen zen produktuen
artean, Gipuzkoako salgai funtsezkoa, eta, egiatan, ekoizpen gehiena kanpoko
merkatuentzat zen. Ontzigintzaren garrantzia ez zen gutxiestekoa, burdingintza
bera elikatzen zuen eta. Probintzian, bigarren sektorea, balio estrategiko
handikoa zen, itsas jardueraren garapen guztia haren baitan baitzegoen99. Euskal
siderurgiak hainbat abantaila zituen, lehenengoa mineralaren ugaritasuna, eta
bigarrena Espainiako eta Amerikako merkatuetan zuen babesa. Horri esker,
itsasoz esportatu zitekeen, eta oso lehiakorra zen atzerriko merkatuetan100.
Gehiago ere esan daiteke: burdina izan zen Gipuzkoak gehien erabili zuen
“truke-txanpona” itsasoz sartzen zitzaizkion hornigaiak ordaintzeko.
1540tik 1630era bitartean, lehenengo mini-glaziazioaren testuinguruan, euriteek
uholdeak eta ibaietako uraldiak eragin zituzten, burdinoletan kalte handiak
sortuta, batez ere, haien lantegietako zenbait zati (presak eta anteparak) XVIII.
mendera arte egurrezkoak zirelako eta ez harrizkoak. Alabaina, jarduerarik
gabeko aldiak gorabehera, berriro martxan jarrita, hobekuntzetan egindako
inbertsioak oso azkar berreskuratzen ziren. Are gehiago, eguraldiak eragindako
W[LNL]LRHN HÀ]LHQW]LDUHQ ELODNHWD DELDUD]L ]XWHQ HWD EHUULNXQW]DN VDUWX ]LUHQ
lantegietan101. XVII. mendetik aurrera, burdindegiak baserri ere bihurtuz joan
ziren, eta burdinaren lanketarekin batera nekazaritzako eta abeltzaintzako
jarduerak burutzen ziren. Oro har, bai baserri jabeek bai maizterrek jarduera
osagarriak zituzten, nekazaritzakoez gain, etxeko edo familiako ekonomia
sostengatzeko: arotz-lanak, eraikuntzakoak, materialak garraiatzea, ikatza
egitea, etab. Eta, noski, horiekin guztiekin batera, burdindegietako lana soldata
estra bat lortzeko bide bat zen nekazari eta maizterrentzat102.
305
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
Askotan aipatu izan da XVII. mendean burdinaren industriak luze iraun zuen
krisia pairatu zuela, batez ere lehiakortasunaren gutxiagotze progresiboarengatik
eta Europako merkatuen lehiarengatik. Galera horretan, eragina izan omen zuten
prezioen eta soldaten etengabeko igoerak, burdinolen atzerapen teknologikoak
eta atzerritar lehiak (XVII. mendearen lehenengo erditik Liejako burdinarena
eta bigarren erdian Suediakoa). Azken ikerketek agerian jarri dute atzerriko
norgehiagokak sektorearen berrantolamendua ekarri zuela: burdinola batzuk,
produkzio maila urrikoak, itxi eta bertan behera utzi ziren; beste batzuk, aldiz,
handitu egin ziren, eta burdinaren esportazioak jarraitu egin zuen gutxienez
1650eko hamarkadaraino, bai Indietarantz bai europar merkatuetarantz. Halere,
ikusi behar da zer esportazio mota zen: XVII. mendeko esportazioa burdina
hutsarena edo erdilanduarena izan zen. Kalitate handiko produktua zen,
Aro Moderno guztian eskaria izan zuena Europan. Aldiz, burdinaz egindako
produktuen esportazioari buruzko datuak gutxi dira. Burdinaz fabrikaturiko
produktuetan nozitu zuen Gipuzkoako industriak lehiaren ondorio txarra, eta
XVI. mende bukaerako hamarkadetan dagoeneko galdurik zeuden europar
merkatuak produktu mota horrentzat. Handik aurrera, industria horren merkatu
nagusia penintsula eta Indiak izan ziren103. Landutako produktu mota guztiek,
alabaina, ez zuten berdin pairatu joera hori, esate baterako armen fabrikazioak
jarraitu zuen hazten, gutxienez, 1630eko hamarkadaraino104.
XVIII. mendea, aurreko mendeko joerari eutsita, eraldaketa garaia izan zen
burdinolentzat. Jabetza gero eta gehiago gelditu zen absentisten esku, kudeaketa
egoten zelarik administratzaileen esku, eta horiek berralokatu egiten zuten.
Jabeentzat beste jarduera bat gehiago ziren, beste negozio bat zutenen artean,
ez besterik. Bestetik, mende horretako produkzioak ez zuen lortu aurreko
mendekora iristea105.
Ontzigintzak ere garapen goiztiarra izan zuen106. Kalkulatu egin da XVI.
mendean Indietara zihoazen ontzien ehuneko laurogei Euskal Herrikoak eta
Kantabriakoak zirela. Nagusitasun horrek jarraitu zuen XVII. mendean, eta,
denen artean, itsasontzi gipuzkoarrak gailentzen ziren107. Ontziolak kostako
portuetan kokatuta egoteaz gain, ibaietako zati nabigagarrietan ere lekutu ziren,
horrek errazten baitzuen egurraren, burdinaren eta beste lehengaien garraioa
fabrikaraino. 1590etik nabarmendu behar da, haien produkzio mailarengatik,
Pasaiako portua eta Oria ibaiko estuarioa108.
Orokorki, Gipuzkoako ontziolen hazkuntza eta geldialdi etapez hitz egin
litekeen arren, egia aitortzeko esan behar da produkzioa inoiz ez zela izan
etengabea eta iraunkorra hainbat arrazoirengatik. Ontziola bakoitzaren ibilbidea
gorabeheratsua zen. XVI. mendea, oro har, industria horren goraldikoa izan zen,
eta dinamika hori mantendu zen 1639raino. Urte horretan, atzeraldi bat gertatu
306
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
4. Irudia.
Pasaiako ikuspegia Santa Ana baselizatik hartua. G. Carpenter-en, 1850 inguru egina
Iturria: Donostiako Untzi Museoa
307
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
zen zenbait faktore zirela eta (merkataritza atzeraldia, gerra egoera etengabea,
Errege Ogasunaren larrialdi ekonomikoa, etab.). Handik hamar urtera, egoera
hobea zen, batez ere, naoen eskaria zegoelako Amerikarekiko merkataritzarako109.
Ibilbideetan sorrarazitako aldaketak eta XVI. mendean itsas jardueretan
gertaturikoak (arrantzaren lekualdaketa Europako itsasoetatik arrantza-toki
transatlantikoetara eta merkataritza ibilbideak Atlantikoan eta Mediterraneoan,
bereziki Andaluziara eta Ameriketara) eskari berrietara egokitzeko premia
sortu zuten ontzioletan. Une horretan, Ternuarako itsasaldietarako, eta bereziki
Indietako Karrerako nabigaziorako, itsasontzi handiagoak behar ziren, eta
KRULHN ELODNDWX ]LUHQ QDJXVL *LSX]NRDNR ÁRWDQ *DLQHUD WDPDLQD KDQGLNR
horiez gain, ontzi txikiagoak behar ziren Sevillarantz eta oro har Andaluziarantz
kabotajeko ibilbidea eginez salgaiak eramateko110. Gipuzkoako ontzigintza
Sevillako hiriaren eskariaren ere onuraduna izan zen, nahiz eta hiri horretan
bertan ontziolak egon, behar baitzituzten tamaina handiko ontzi gehiago bertan
HUDLNL]LWH]NHHQDNEDLQRPHUNDWDULW]DWUDQVDWODQWLNRDUHQEHUHÁRWDULHXVWDNR111.
XVII. mendeko zortzigarren hamarkadan, Koroaren eta partikularren eskaria
gutxitu zen, eta geldialdi bat hasi zen, bukatu zena 1713tik 1715era Utrechteko
tratatuak sinatu ondoren, Espainiako Ondorengotza gerra bukatutakoan. Koroa
hasi zen berriro orduan Errege Armadarako itsasontziak egiteko politikarekin,
eta enpresa horretan parte hartu zuen Antonio Gaztañetak itsas arkitekto
gipuzkoarrak. Sektorean eragina izan zuen Errege Konpainia Gipuzkoarraren
eskariak ere. XVIII. mendearen bigarren erdian, egurrezko belaontziak eraiki
ziren, partikularren eskaria handitu zen –armadoreak, arrantzaleak eta
merkatariak–, eta agertokikoan azaldu ziren armadore eta burdinaren merkatari
bizkaitarrak. Azkenik, mendearen azken bost urtean, ontzigintza krisi sakon
batean sartu zen, XIX. mendea ondo sartu arte iraun zuena112.
Aipatutakoez gain, beste hainbat instalazio egon ziren barreiatuak Gipuzkoako
JHRJUDÀDJX]WLDQ]HLQDNGHLWXJHQLW]DNHHQ´SURWRLQGXVWULDODNµ(VDWHEDWHUDNR
ia herri guztiek zuten errota bat edo batzuk, jabetza partikularrenak edo
kontzejuenak. Burdinolekin eta beste instalazio batzuekin gertatu zen moduan
–esate baterako teila-fabrikak– errota horiek joan ziren bihurtuz arian errota-etxe,
eta bertan bizi zirenek osatzen zuten beren lana nekazaritzarekin, fabrikakoarekin
eta artisau-jarduerekin. Bestalde, baserri askotan dolareak zeuden sagardoa
egiteko, eta abar. Oso garai goiztiarretatik, euskal baserritarrak, haren jarduera
nagusia nekazariarena izanik ere, jardun protoindustrialetan ere lan egin zuen,
edo eraikuntzako lanbideetan enplegatu zen: harginak, arotzak, etab..
Fabrikazio industriek –gehienetan burdina arlokoak– bazituzten instalazio edo
azpiegitura “preindustrialak”. Horrelakoxeak ziren maisuen sutegiak armak
fabrikatzeko, labanak, artaziak, etab. Manufakturen lantegiak, gainera, artisaujarduera askoren motorra ziren, hala nola grabatua, damaskinatua, eta abar.
308
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
5. Irudia.
Itsasontzi baten zirriborroa
Iturria: Arte de fabricar reales, Gaztañetaren XVII. mende bukaerako idatzia (Madrileko Ontzi Museoa)
309
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
Tailerretan artisau-lan pila bat bateratzen ziren, esate baterako, ehungintzarekin
loturikoak, saskigintzarekin, zapatagintza, larrugintza, etab., baita ere
artistikoak: zilargintza eta urregintzako piezak egitea, esate baterako.
5. GIZARTE POLARIZAZIO HANDIAGO BATERANTZ
5.1. Pribilegioaren eta gizarte korporatibismoaren artean
Gipuzkoako gizartea ez zen Antzinako Erregimenarena beste bat besterik.
Horrelakoetan, garrantzitsuena pribilegioa zen, hierarkia eta desberdintasuna
ziren araua; eta ordenamendu horren barruan, diferentzia naturaltzat jotzen
zen. Gipuzkoan, aro modernoaren hasieratik Ahaide Nagusien gailentasuna
borrokatzeko garatutako berdintasunaren diskurtsoa eta bertako guztientzako
kaparetasun unibertsala gorabehera, biztanleen arteko desberdintasunak
nabariak ziren. Jokoan sartzen ziren irizpideak ziren, besteak beste: sexua,
aberastasuna eta begirune soziala. Horietaz gain, tokiko ordenamendu
juridikoetan, faktore desberdintzaile garrantzitsu bat bertakoa izatea zen.
Lehenengo osagarri bereizle gisa sexua aipatu behar da, Gipuzkoako Antzinako
Erregimenaren gizartea guztiz patriarkala zen. XVI. mendetik XVIII. menderako
igarobidean emakumearen presentziari dagokionez desberdintasunak egon
ziren arren, esfera politiko-sozialetan, jarrerarik ohikoena emakumearen
egoera adinez txikiarekin parekatua egotea zen, eta emakumeak aitaren edo
senarraren autoritatera egon behar zuen lotuta. Salbuespenak egon ziren,
eta zenbait emakumek negozioak jarri edo bizimodua atera ahal izan zuten
gizonaren tutoretzarik gabe113; gainera, emakumea, oro har, familia barruan
garrantzitsua zen ezkontza eta ondorengotza politikak erabakitzerakoan114.
Genero desberdintasuna eta senarraren edo familia buruaren erabakiekiko
emakumearen mendetasuna izan ziren arruntena.
(VWUDWLÀND]LRUDNR HWD JL]DUWH KLHUDUNL]D]LRNR EHVWH LUL]SLGH QDJXVLHWDNR EDW
(garrantzitsuena ez esatearren) aberastasuna eta ondasunen jabetza ziren. argi
LNXVL]HQKRUL.RQW]HMXNRNDUJXDNHWDRÀ]LRDNEHWHW]HNRSUR]HGXUDQKLULELOGX
askotan ondasun kopuru handia zeukatenek bakarrik lortu ahal zituzten
RÀ]LRULNRQHQDNNRQW]HMXDQ DONDWHDHUUHMLGRUHDNHWDE HWDDOGLEHUHDQNDUJX
horiek ziren prestigio eta egoera sozialaren erakusle; hainbeste ezen ondasun eta
aberastasunen jabe ez zirenek konformatu behar izan zuten maila gutxiagoko
karguekin115. Zenbait kargu betetzeko ondasun nahikoaren jabe izatea zuritzeko
orduan, bermearen diskurtsoa garatu zen: haren arabera kargu bat betetzen
zuenak bere ondasunekin erantzun behar zuen agintaldiko kudeaketa txarraren
ondorioz galera ekonomikoak sorrarazten bazituen.
310
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
Beste osagai bereizle bat pertsonaren aintzatespena edo posizioa zen, aberatsa
izan zein ez. Herri bakoitzean bazen jende mota bat nolabaiteko ospeaz gozatzen
zuena hainbat arrazoirengatik, bere egoera ekonomikoa alde batera utzita116.
Horren adibide bat da Ahaide Nagusien ondorengoek Gipuzkoako herrietan
zuten gizarte garrantzia, beharbada beste garai batean haien aurrekoek eduki
zuten lehentasunen eta aberastasunen oroitzapenez.
Aberastasunen jabetzak eta gizarte mailak ez zuten hezkuntza-mailarekin
harreman zuzenik, hasteko. Heziketak eta prestakuntzak kostu ekonomiko
garrantzitsua eskatzen zutenez, diru-sarrera dezente zuten familiek bakarrik
aurre egin ziezaioketen halako gastuari. Halere, familia dirudun guztiek ez
zuten haien lehentasunen artean izan ondorengoen hezkuntza117. Hori horrela
izaten zela badakigu arazo asko egoten zirelako zenbait hiribildutan gaztelaniaz
idazten eta irakurtzen zekiten bizilagunak aurkitzeko alkate izendatzeko eta
izendaturiko alkate batzuek zailtasunak zeuzkatelako, gainera, are beren izena
idatzi ahal izateko118. Aro Modernoko lehenengo mendeetan, hizkuntza letratua
gehiago ikusten zen aterabide eta sostenguaren berme bat bezala bigarren
semeentzat, ezen ez ondorengo nagusia hezteko modu baten moduan.
Esandako irizpideak alde batera utzita, bertako herrietan auzotasunaren
aitorpena banaturik zegoen biztanleen artean: batzuk auzotarrak ziren, eta beste
batzuk biztanle edo egoiliarrak, eta eskakizunen bat falta zitzaienez auzotarra
izateko, ezin zuten haien eskubideez gozatu. Auzotarrak ez ziren biztanleek
ezin zuten batzar politikoetan parte hartu, eta ezin zuten kargurik bete, ez eta
ere herri-ondasunen aprobetxamendurik eskuratu. Jendearen arteko bereizketa
horrek giza garrantzian ondorioa zuen arren, tokiko erkidego politiko eta
sozialaren partaide bakarrik auzotarrak baitziren, ez zen, horratik, aberastasun
gehiagoren edo hezkuntza-maila jasoagoaren seinale; izan ere, lanbide liberala
zuten pertsona asko, hala nola medikuak, zirujauak, eskribauak, ez baziren
bertako jatorrikoak ez ziren izaten, oro har, onartuak auzotasunean, nahiz eta
beren prestakuntzak eta hezkuntzak adierazten zuten dirudunagoak zirela
auzotasunaren jabe ziren nekazari asko eta asko baino.
Bestalde, gizarte mota horretan, pertsonen edo familien arteko desberdintasunak
ez zuen inplikatzen beti distantzia edo banaketa gaindiezina. Taldeko
kide izateko sentimendua indartzen laguntzen zuten osagaiak zeuden,
eta komunitatearen kohesioa sendotzeko beste hainbeste. Babes-loturek,
segiziozaletasunak, etab., sare eta mendekotasun bertikalak sortzen zituzten,
harremanetan jarriz gizarte hierarkia eta toki desberdinean kokatuta zeudenak.
Desberdinak batzen zituzten eta berdinak bana zitzaketen, eta egituratze horiek
nagusiki familiak eta pertsonak lotzen zituzten arren (beraz, pribatutzat jo
daitezkeen esfera batzuk), bazeuden komunitatekotzat har ditzakegun loturak
311
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
ere; hurbileko bizimodua, esate baterako, bere enkontru eta bat ez etortzeekin,
eguneroko jarduera eta harremanetan, ongizate komunaren ideia kolektiboa,
eta abar. Bazeuden lokarriak biztanleen gogoetan dimentsio komunitarioa
sorrarazteko, partekaturiko interesen babesari eta identitate-jarrerei forma eta
edukia emanez119.
Hierarkiak nabarmentzen ziren eremuetako bat, aldi berean, osotasun bat
osatuta, etxea zen. Bertan, familiaz gain –kasuen arabera bi belaunaldi edo
gehiagoz osatua– morroiak bizi zitezkeen eta senidetasunik ez zuten pertsonak,
etxeko nukleoaren parte zirenak. Kanporantz bideratzen ziren harremanak, bai
etxetik bai familia-unitatetik, konjuntu baten moduan antzematen dira; halere
horrelako erakundeetako (biak, etxea eta familia, gizarte hauetako oinarrizko
zelulatzat joak) kideen arteko harremanak ez zeuden gatazkatik guztiz
salbuetsita120.
Era berean, beste erakunde edo instituzioen (gremioak, kofradiak) jarduerek –
ez bakarrik erlijiosoak edo lanbideei lotuak– laguntzen zuten biztanleen arteko
batasun lokarriak sendesten. Euskaldunek, oro har, gipuzkoarrek barne, sortu
zituzten Gortean, Andaluzian eta Ameriketan hainbat kofradia eta ermandade.
Laguntza ekonomiko edo materiala, medikoa eta espirituala emateaz gain, beren
kideei eta zona horietara desplazaturiko erkideei, eta familiako emigrazio kateez
haragoko lekualdaketa prozesuetan laguntzeaz gain, haien arteko erkidetasun
loturak eta identitate kolektiboa sendesten zuten. Kofradiek, gremioek, laguntzaerakundeek eta kolektibitateek gizartekoitasun guneak osatzen zituzten. Beren
kargu propioak zituzten, beren xedapenak eta betekizunak, eta talde bateko
kidea izatearen zentzuan beren kideei eskaini eta ematen zizkieten pertenentzia
zentzuak konjuntu guztiari esanahi komunitarioa ematen zion121.
XVII. mendetik, Gipuzkoako gizarteak, eta bereziki nekazari munduak, pobretzeprozesu bat eta gizarte klaseen arteko desberdintasunen areagotze bat ezagutu
zuen. Gaingiroki adierazita, mende horretan sartzen garen neurrian, ikusten diren
fenomenoetako batzuk lurraren jabetzaren kontzentrazioa, nekazari maizterren
kopuruaren handiagotzea, auzotasuna lortzeko eta parte-hartze politikorako
murriztapen gehiago dira. XVII. mendean zehar, gizarte polarizazioa handituz
joan zen, eta herri-ondasunak eta kontzejuarenak (auzotarrek aprobetxatu
ordez) gero eta kontrolatuago egon ziren toki-korporazioen aldetik. Prozesu
horien onuraduna toki botereak eta oligarkiak izan ziren122. Egoera horrek klase
herrikoien haserrea eta ezinegona handiagotu zituen.
312
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
5.2. Gatazkak eta errebolta sozialak
5.2.1. Atzerritarrak eta odol garbitasuna
Juduak behin kanporatu ondoren monarkia hispanikoaren lurraldeetatik,
euskal lurraldeak ere beren legedia ordenatuz joan ziren, judutarren eta
mahometanoen kontra ez ezik, baita konbertsoen kontra ere. 1510ean,
Gipuzkoako Probintziak errege-zedula bat lortu zuen konbertsoak, juduak eta
mahometanoak kanporatzeko baimenarekin. Batzar Nagusiek xedatu zuten
alkateak izango zirela konbertsoen, arbaso mahometanoen edo juduen gainean
DUGXUD ]XWHQDN D]NHQ ÀQHDQ KDLHQ ]RQDNR EL]WDQOHHQ RGRO JDUELWDVXQD HWD
kaparetasuna zaintzeko). Probintziak, bere biztanleen ohoragarritasunaren
defentsan, xedapenak egiten zituen, esate baterako, Zestoako 1527ko Batzar
Nagusietako ordenantza123. Halere, kristau onak ez izatearen susmo pean
jarritakoak jazartzeko eta hiribilduetan horiek ez hartzeko politika praktikan
jartzeko orduan agintariek ez zuten oso zorrozki jokatu. Horrelakoen presentziak
ez zuen sortzen segurtasun ezaren sentsazioa biztanleriaren artean, ezkontza
mistoak egoteak frogatzen duenez. Geroago ere, esklaboak, horietako batzuk
beltz arrazakoak, kanporatzeko aginduak ere ez ziren bete124.
1527ko ordenantzan xedatu zen handik aurrera inor ez onartzeko auzotar gisa,
ez eta ere jatorrizkotzat jotzeko, eta ez erroldatzeko egoiliar moduan inor, ez
bazen kapare, eta kapare ez zirenak eta beren kaparetasuna erakusten ez
zutenak Probintziatik erauzteko125. XVI. mendearen bukaeratik, Probintziaren
jarrera gogortu zen, eta kanporatzeko dekretuetan ijitoak, alderraiak, agotak eta
“jentilak” sartu zituen. Badirudi agotak zirela alarma handiena pizten zutenak
Gipuzkoako gizartearen harreman sarean, eta urduritasun hori juduek edo
azalaren koloreak sorrarazitakoa baino handiagoa zen126. Ijitoen kasuan, arraza
txarreko etniatzat hartzen zen arren, haien kontra eman ziren errege-xedapenak
ELGHUDWXWDHJRQ]LUHQKHOELGHÀQNRDH]DUULHWDRÀ]LREDWODQGX]H]DWHQKDODNRULN
ezean kanporatuak izango ziren mehatxupean. Haien bizimodua elkartzen zen
alderraitasunarekin, lapurretarekin, sorginkeriarekin, eta monarkiak haien
bizimoduarekin bukatzea bilatzen zuen. Gipuzkoan, kanporaketa xedatu zen,
baina badakigu bertan egon zirela Aro Moderno guztian. XVIII. mendetik
aurrera, aldiz, gogortu ziren monarkia guztian bizimodu “lizuna” zeramaten
guztien kontrako zaintza eta errepresioa127.
Probintziako biztanleen kaparetasun unibertsala gordetzeko asmoz, atzerritarren
aurrean ezarri zen zaintza hori. Garai horretan, monarkia hispanikoaren
mendeko lurretan bizi ziren pertsona batzuk atzerritartzat joak zeuden, hots,
Gaztelako koroako lurretan, aragoitarrak eta katalanak kanpotartzat hartzen
ziren eta, alderantziz, Aragoiko koroako lurretan128. Gipuzkoan, 1528an egindako
313
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
atzerritarren errolda oso adierazgarria da, bertan juduak, mahometanoak eta
turkiarrak zerrendatzeaz gain, frantsesak, gaztelauak, nafarrak, galiziarrak,
lapurtarrak, irlandarrak, greziarrak, veneziarrak, eta agotak azaltzen baitziren129.
Edonola ere, kanpotarren inguruko Probintzia-xedapenei –gerra eta bakeko
NDUJXHWDRÀ]LRHWDQH]RQDUW]HDNDSDUHWDVXQDDXUUHWLNIURJDWXJDEH²EHKLQHWD
berriro egin zitzaien eskusiarena130.
Egiatan, Gipuzkoan merkatari atzerritarren kolonia garrantzitsua zegoen,
XVI. mendearen bukaerako parte hartzen zutenak itsasoko, ontzigintzako eta
arrantzako sektoreetan131. Espainiako merkatuetara irispide izateko Portugalgo,
)UDQW]LDNR ,QJDODWHUUDNR$OHPDQLDNR« PHUNDWDULDN ÀQNDWX ]LUHQ EDWH] HUH
portuetan132. Barneko hiribilduetan ere kokatu ziren, eta bertako merkatarientzat
lehiatzaile gogorrak izan ziren. Parte hartu eta pisua irabazi zuten are sektore
siderometalurgiakoan ere133.
XVII. mendean, merkataritzan aritzen ziren atzerritarren artean portugaldarrek
kolonia garrantzitsua osatu eta lehia handia egiten zieten gipuzkoar merkatariei,
bereziki donostiarrei. Data horietan, Europako hainbat lekutan judutar aitortu
ziren jatorri horretako hainbat pertsona, praktikante ez zirenak ordura arte, eta
pertsona horiei “portugaldarren” izen generikoa eman zitzaien. Juduen arteko
sare eraginkorra osatu zuten penintsulako komunitate juduaren eta Atlantikoko,
Mediterraneoko eta are Karibeko beste portu batzuetako komunitate juduekin.
Sare horrek, lokarri etnikoz eta familiarrez sendotuta, mugikortasun handia
]XHQ PDOJXWDVXQ JHRJUDÀNRD HUH HWD OHJH MXGXDUHNLNR EHUH NLGH EDW]XHQ
atxikimendua, berez, hutsaren hurrengoa zen. Mendearen hasieran, Donostian
ÀQNDWXULNR SRUWXJDOGDUUHN JDLWDVXQ KDQGLD ]XWHQ PHUNDWDULW]DRSHUD]LRDN
burutzeko eta maileguan dirua emateko. Haien lehiak kexa asko sorrarazi
zuen zenbait hamarkadatan, bertakoek haien deserriratzea eskatzen zutelarik,
azkenik zenbait kanporaketa agindu eman ziren arte134.
;9,, PHQGHDUHQ EXNDHUDQ PHUNDWDUL KRODQGDUUHQ SUHVHQW]LDN ²ÁDQGULDUUDN
zehatzago– portugaldarrak ordeztu zituen. Bestalde, frantsesak, atzerritarren
kolonia garrantzitsuena, bai Espainian bai Gipuzkoan, ez zen Probintzian
masiboa izan XVIII. mendera arte; bi potentzien arteko gatazka belikoek gutxitu
zuten beren egonaldia denbora luzez, eta egoera ez zen aldatu XVIII. mendean
borboiak tronura igotakoan. Caracaseko Errege Konpainiaren erakarmena
batetik eta Donostiaren eta Lapurdiren arteko kontrabandoa bestetik (batez
ere txanpon kontrabandoa Baionarekin), nahiko izan ziren frantsesen kolonia
garrantzitsu bat Donostian kokatzeko.
Atzerritarrekin jarraituz, haietako asko (gizonak) ezkondu ziren emakume
gipuzkoarrekin edo nafarrekin, eta haien seme-alabak Probintzian jaio ziren.
314
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
Beste batzuek familia guztia ekarri zuten eta bertan errotu nahi izan zuten,
eta abar. Askok auzotasuna eskuratzeko ahaleginak egin zituzten, baita partehartze politikoaren eskubideez gozatzeko ere, kontzejuek aurka zutela. Bertako
merkatarien aurkakotasuna ere ez zen txikia, ez ziren kontsulak jartzearen
aldeko, uste zutelako zenbait jardueraren gaineko monopolioa eragotzi
zezaketela. Bukatzeko, nahiz eta zenbait atzerritarrek familia edo jatorrizko
tokiekiko elkartasun-loturak mantendu zituzten, ez zuten, ordea, kofradiarik
sortu, ez kongregaziorik eta gremiorik, ez eta antzeko elkarrekiko sorospen
erakunderik. Horren ordez, beren jatorrizko herrialdeetan existitzen zirenekin
loturak mantentzen saiatu ziren135.
5.2.2. Matxinadak
Asko dira Aro Modernoan Europa osoan gertaturiko errebolta sozialak, oro har,
eta askotarikoak eragileak. Mutina lehertu zitekeen batzuetan hornidurarik ez
zegoelako edo oinarrizko produktuen garestitasunarengatik, hala nola ogia:
bizirik irauteko altxamenduak ziren horrelakoak, eta gerta zitezkeen zama
ekonomiko berrien ezarpenaren ondorioz edo neurri bat ezarri ondoren edo
ekintza bat martxan jarritakoan “ohiturazkoa” zenaren kontra. Euskal lurraldean
baditugu gatazkak eta gizarte erreboltak XVI. mendetik, halere, matxinada izena
bakarrik eman zaie XVII. mendetik XVIII. mendera bitarteko gertaera zehatz
batzuei136. Euskal Herrian gertaturiko liskarrek ez zuten, eskuarki, Europako
beste batzuen indarkeria maila, ez eta karga erlijiosoa ere137, aitzitik, alderdi
politiko nabarmenago bat izan zuten.
Matxinaden arrazoiak eta eragileak anitzak izan ziren, baina sortu ziren
guztietan liskarra iragartzen zuen ingurumaria berbera zen. Giroa gaiztotua
zegoen, alde batetik, foru-berezitasunak mehatxatzen zituzten monarkiaren
politika erreformistak zeudelako, zentralizazio eta uniformetasun handiagoaren
bila; eta, bestaldetik, euskal gizartearen beraren barruan barneko kontraesanak
existitzen zirelako138. Gizarte tentsioak sortzen zituen kontraesan horietako bat
DJLQWDULHQGLVNXUWVREHUGLQ]DOHDQ]HW]DQDJHULNRD]HQHDQJL]DUWHHVWUDWLÀNDWX
eta hierarkizatu bat zela lurraldekoa, eta agintari politikoen artean oligarkien
fenomenoa nabarmena zela. Horri guztiari gaineratu behar zaio eraldaketa
ekonomikoek, batez ere, ekonomia xumeei eragin zietela kalterako: jabetzaren
kontzentrazio gero eta handiagoa, maizterren hedapena, herri-ondasunen
gozamenari ezarritako murriztapenak, etab., eta bitartekarien merkatuen
kontrola (praktika espekulatiboak gehiagotu zuena). Bestalde, altxamenduetan
ez zuten bakarrik klase herrikoiek parte hartu139. Neurriren baten kontra
altxatzen ziren, baina, eskuarki, ez zen zalantzan jartzen, eta ez zen protestatzen,
ezarritako ordenaren.
315
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
Gipuzkoan “Gatzaren matxinadak” (1631-1634), 1718ko Aduanetako
matxinadak, 1755eko haragiaren matxinadak eta 1766ko ale merkataritzarenak
eragina izan zuten. Errebolta txikiagoak ere gertatu ziren, hala nola Irungoa,
1731n, Armadarako errekrutatze bat zela eta, Soraluzeko lantegietakoa, 1733an,
Azpeitiko jazarraldia, 1739an, aleen garestitzea dela eta, eta Hernaniko iskanbila,
1743an, lugorritu zirelako herri-basoak140.
Gatzaren matxinadak bere goren unea, Gipuzkoan, 1632an izan zuen. Espainiako
monarkiak, betiere behar ekonomikoek hertsatua, 1631n erabaki zuen gatzari
zerga bat jartzea. Ordura arte Bizkaiak eta Gipuzkoak ez zuten estankoaren
erregimena ezarrita, eta lehenengo aldiz ordaindu behar zuten monarkak
ezarritako produktuaren gaineko zerga hori, salbuespenaz gozatu gabe141.
Sortutako ezinegonari batu zitzaizkion beste batzuk, hala nola Flandesko
frontearentzako laurehun oinezko soldaduren zerbitzualdiaren eskaria (1631),
eta beste dohaintza monetario bat (1632). Gipuzkoatik saiatu ziren Flandesko
kanpoko zerbitzualdia onartzen gatzaren estankoaren salbuespenaren truke,
baina ahalegina ez zen Gortean ondo hartu. Gorteko gipuzkoar babesle edo
jagoleek esku hartu behar izan zuten Probintziak bere eskakizuna kentzeko.
1632an, erregeak dirua eskatu zuen dohaintza gisa. Gipuzkoan sortu zen
haserrealdiaren ondorioa ez zen iritsi Bizkaikoaren tamainara indarkerian,
baina Dohaintzako Bilkurak, aztertu ondoren gipuzkoarren ernegaldia eta
lurraldearen babes militarraren presazko beharra une horietan, konfrontazio
maila gutxitu nahi izan zuen eta adostasun batera iritsi Probintziako oligarkiekin.
1633an –Felipe IV.a eta haren balidoa emandako zerbitzu militarrekin guztiz
gogobeteta–, Gipuzkoako korrejidoreak jakinarazi zion Probintziari aukera
zegoela eskatzeko gatzaren zergaren erreleboa. Eskatu eta eman, era horretan
itzuli ziren monarkiaren eta Probintziaren harremanak bere onbidera142.
1718an, Aduanetako matxinada gertatu zen. Monarkiak erabaki zuen, 1717an
sinaturiko dekretu baten arabera, Euskal Herriko Probintzietako aduanak
“lehorreko portuetatik” kostaldera lekualdatzen zirela. Ezinegon handia
sortu zuen horrek Euskal Probintzietan. Neurriaren asmoa kontrabandoa
murriztea zen, eta Bizkaia eta Gipuzkoa ateratzen ziren kaltetuen, bi horientzat
NRQWUDEDQGRDQHJR]LRRQXUDJDUULDL]DWHD]JDLQPXJDÀVNDODNNRVWDQMDUW]HDN
garestitzen zuelako haientzat itsasotik inportatzen zen zereala. Probintzian,
halere, denak ez zeuden kontra: Donostiako merkataritza burgesiaren eta
oligarkiaren zati bat lekualdatzearen alde zegoen, uste zutelako etekin
espekulatiboak atera zitzaketela eta atzerritik ekarritako produktuen prezioigoera, horien artean zerealarena, haientzat onuragarria zelako. Erregearen
xedapenaren aurreko testuingurua ere ez zen oso itxaropentsua: Ondorengo
Gerraren oroitzapena oso berria zen, uzta txarren elkarren segidako zenbait
XUWHN EHKHUDOGL HNRQRPLNRD HUDJLQ ]XWHQ HWD PRQDUNLDUHQ HVNDUL ÀVNDOHN
316
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
(1713ko dohaintzaren eskaria, hain zuzen) ez zuten egoera hobetzen. Biztanleek
foruen eta ohituren kontrako erasotzat jo zuten leku-aldaketa, eta protestak hasi
ziren. Entzungor eginez, monarkiak lekualdatzea burutu zuen, eta matxinada
lehertu zen Bizkaian. Urrian iritsi zen Gipuzkoara; mendebaldean gertatu ziren
liskar larrienak, Deba ibaiko arroko herrietan. Bizkaian bezala, matxinatuen
indarkeria tokiko handikien familien kontra zuzendu zen. Debako hiribilduetako
oligarkiak laurehun gizoneko tropa armatu bat antolatu zuen iskanbilen kasuan
elkarri laguntzeko xedez, eta Probintziako ezohiko Batzarrak bi ordezkari bidali
zituen gortera, saiatu zitezen aduanak barnealdera itzularazten. Neurriaren
ondorioak ikusita, monarkiak ezetsi zuen 1717ko dekretua, 1722an, eta, 1726an,
erreboltan nahasitakoei indultua eman zien143. Matxinoen kontrako errepresioa
ez zen Bizkaian bezain gogorra izan Gipuzkoan, oligarkiak gogoan hartu
zuelako indarraren erabilerak kalte gehiago egingo zuela ona baino. Matxinadan
eragindakoen kalte-ordainak aztertzeko batzorde bat eratu zen (kopuruak
zehazteko), eta erabaki zuten ordainketak egingo zirela liskarrak egondako
kontzejuen herri-ondasunak baliatuta144.
Haragiaren matxinada 1755ean lehertu zen. Gipuzkoako Probintziak bi dekretu
argitaratu zituen 1754tik 1755era, zeinen arabera debekatzen baitzen ganadua
Probintziatik ateratzea. Horrekin nahi zen, abelgorriaren eskasia zela eta,
gehiegizko salneurriak jaistea. Alabaina, neurriek kontrako ondorioa sorrarazi
zuten, espekulazioa eta kontrabandoa handiagotu baitziren; oligarkiako kide
batzuek jarraitu zuten okela kanpora ateratzen eta produktuaren eskasia
handiagotu eta prezioak are gehiago igo ziren. Gainera, Nafarroa eta Araba
ondoko gipuzkoar askorentzat ganaduaren esportazioa beren ekonomiaren
oinarria zen, eta hartutako neurriek okelaren esportazioaren merkatu naturala
mozten zuten, eta beren iraupen ekonomia zalantzan jartzen. Beraz, ganaduaren
salmenta librea aldarrikatu zuten. Lehenengo protestak paskin batzuk izan
ziren Bergaran eta inguruko herrietan, eta bertatik errebolta Deba eskualdeko
herrietatik eta Urola bailarako herrietatik hedatu zen, Berastegiraino iritsiz.
Matxino gehienak maizterrak ziren, nekazari jabe txikiak, maiorazko xume
baten jabeak, eta herri xehearen zati bat. Egoerari aurre egiteko, agintariek tropa
bat antolatu zuten matxinaturiko herriak okupatu zituena erresistentziarik
gabe. Matxinada zapaldua izan zen eta sustatzaileak zigortu zituzten haien
ondasunak bahituz eta isunak ordainduta. Azkenean, 1755ean, Batzar Nagusiek
berriro baimendu zuten ganadua Probintziatik ateratzea145.
Handik urte gutxira, 1766an, aleen matxinada gertatu zen. Matxinada hori bat
etorri zen Madrileko altxamenduarekin (besteak bete, Esquilache ministroaren
erreformak aurkatzea helburu zuena), baita ere beste Probintzia batzuetako
bizirik irauteko erreboltekin. Gipuzkoan, aleen tasa ezabatu eta merkataritza
librea ezartzen zuen 1765eko Errege Pragmatikaren ondoren lehertu zen.
317
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
Dakigunez, euskal Probintziek kanpoko merkataritzaren mendekotasun handia
zuten zereala eskuratzeko. Aleen eskasiak eta premia biziko produktu horren
salneurrien gorabeherek iraupeneko krisi latzak eragin zitzaketen biztanlerian.
Aleen merkataritza liberalizatzeak salneurriak igoarazi zitzakeen, eta jende
xumea kaltetu. Burgesiaren eta lur-jabe handien artean berria ondo hartu zen,
ordea. Patroiek eta errentadunek osaturiko oligarkiak eta kleroak –zerealean
kobratzen zituztenez beren errentak– eta merkatari batzuek inportazioak sustatu
edo oztopatzen zituzten salneurriak igoarazteko. Errentadunek zein burges
merkatariek aleak biltegiratu egiten zituzten, eta gero zati txikitan merkaturatzen
zuten, gabeziako uneak aprobetxatuz (prezioak goratzen zirelako). 1766an,
uzta txarrak egon ziren eta lur-jabeen oligarkiak eta Donostiako merkatari
burgesek praktika espekulatiboak egin zituzten. Ondorioz, errebolta piztu
zen. Populazioak salneurri garestiak pairatu behar zituen bitartean, mozkin
gehiago ateratzearren, Gipuzkoako gariaren eta artoaren parte bat Asturiasera
eta Galiziara esportatu zuten. Ingurumaria horretan, zereala kanpora ateratzeak
Azkoitiko matxinada eragin zuen. Azkoititik, Azpeititik, Deba ibarretik eta
Bizkaiko ekialdetik barreiatu zen, Arabako zenbait herritara iritsiz. Erreboltaren
inpaktua handiagoa izan zen Gipuzkoako ipar-mendebaldean, baina kostatik
ere zabaldu zen, eta, barne aldetik, Goierriraino eta Tolosalderaino.
Oro har, matxinoak nekazariak eta artisauak ziren, merkatuaren liberazioak
eta prezioen igoerak kaltetuak. Haien kexak bitartekarien eta espekulatzaileen
kontra zuzentzen ziren, hots, oro har, oligarkiaren kontra, zeinak kleroaren
parte baten konplizitatea zuen. Hainbat tokitan, gainera, erreibindikazio berriak
egin ziren: toki batzuetan herri-ondasunak aprobetxatzeko baimena zabaltzea,
hamarrenen eta elizaren zerbitzuaren kobrantzaren araupetzea, moral
publiko tradizionalaren berrezarpena edo herri xehearen parte-hartzea tokiko
gobernu-organoetan. Indarrean zegoen ordena defenditzen zutenak Donostia
bezalako merkataritza zentroetan bizi ziren edo haren inguruan (Hernani,
Urnieta, Errenteria, Oiartzun, Irun, etab.) edo barruko aldekoetan: Tolosan
eta Bergaran. Talde horren inguruan bildutako indarrek, aurreko liskarretan
hartutako eskarmentuari esker, erreakzioa azkarra izan zuten: salneurri baxuko
zereala banatu zuten, eta altxamendua militarki erreprimitzeko indar armatua
sortu zuten. Talde bat sortu zen Deba garaian eta beste bat Donostia eta haren
inguruan. Nekazaritza-oligarkiek eta merkataritza-burgesiak bere gain hartu
]XWHQ HUUHSUHVLRD 3URELQW]LDNR KDQGLNLHQ ODJXQW]D] 3HxDÁRULGDNR NRQGHD
San Millan eta Narroseko markesak, etab.). Matxinoek inor hil ez bazuten ere
–bakarrik egin zituzten txikizioak jabegoetan eta beste gehiegikeria batzuk–,
errepresioa gogorra izan zen: atxiloketak, ondasunen bahiturak, isunak, etab.
Galeretako, kartzelako eta are heriotza zigorrak ezarri ziren, azken horiek
exekutatu ez ziren arren. Azkenik, eta beste matxinadetan gertatu zen ez bezala,
matxinoek ez zuten aldarrikapen bakar bat ere lortu. Aldundiak zenbait neurri
318
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
ezarri zituen ordena berreskuratzeko, aleen tasa kentzea, besteak beste. Zenbait
udaletan indarrez sinaturiko kapituluak indarrik gabe utzi ziren, eta berriro
debekatu zitzaien kontzejuetan parte hartzea kapare ez zirenei. Monarkiak,
aldiz, autu bat eman zuen 1766an, herriko diputatu eta pertsonero (bearquizaya
Larramendiren hiztegian) karguak sortuz. Udal kargu horiek herriak hautatu
beharrekoak ziren, eta haien funtzioa tokiko hornidurak eta kontsumoa zaintzea
zen. Nahiz eta herri xeheak bete zitzakeen kargu horiek, erabakiak jarraitu zuten
hartzen tokiko oligarkiek146.
6. KULTURA, PENTSAMENDUA, ERLIJIOA
6.1. Erlijioa eta beste sinesmen batzuk
6.1.1. Erlijio erakundeak eta erlijiotasun herrikoiaren agerpenak
Elizbarrutiko parrokia sarea ez zen ia aldatu Aro Modernoan. Halere, XVI.
mendearen bigarren erdian handitu egin zen asko, fundazio ugari sortu
baitziren Gipuzkoako herrietan147. Garai horretan, Gipuzkoako lurralde gehiena
Iruñeko elizbarrutiaren mende zegoen, eta Deba ibaiko arroko herriak eta Oñati
Calahorrako elizbarrutikoak ziren. Felipe II.aren erregealdira arte Gipuzkoako
ekialdeko herriak, Hondarribitik Pasaiaraino, Baionako elizbarrutikoak ziren,
eta, ondoren, Iruñekoaren baitan jarri ziren. Elizbarrutietako apezpikuek
bere eskumenaren mendean geratzen ziren lurraldeen ikuskapen-bisitak
egin ohi zituzten148, Trentoko kontzilioa bera (1545-1563) baino lehendik
ere. Kontrarreformarekin, korronte protestanteei aurre egiteaz gain, eliza
katolikoaren degradazio moral eta dogmatikoari eta erlaxazio egoerari galga
jarri nahi zitzaien.
Trento ondoren, elizbarrutien agintea sendotu egin zen, eta parrokiaren papera
indartu zen elizaren administrazio gune egituratzailea gisa, baita kleroaren
ikuspegia konfesionaltzearen eta diziplina katolikoaren agente gisa ere.
Parrokia-sare horren barruan zeuden elizez gain, patronatu laikoa zutenak
zeuden, patroiak partikularrak zirenez; Elizaren hamarrenen zati bat jasotzen
zuten, eta, gainera, apaizak izendatu zitzaketen, balio zuena bigarren seme
asko kokatzeko149. Gipuzkoan, patronatu horietako asko Ahaide Nagusien
ondorengoen esku zeuden. Eliza horietako patroiek ez zuten nahi izan haien
elizetako apaizak geratzea elizbarrutiko eskumenen mende, eta horrek
tirabira asko sorrarazi zituen; haien asmoa zera zen: alde batetik, apaizak
haien mende egotea eta, bestetik, kultuari eusteagatik jasotzen ziren errentak
eskuratzea150. Beste parrokia batzuetan, aldiz, patroiak auzotarrak ziren, eta
bozketaz izendatzen zuten bertako kleroa. Ohikoa zen kasu horietan bozketa
319
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
horien ondorioz elizako karguak inguruko familia dirudunen partaideen esku
gelditzea.
Klerora iristen zirenen artean gizarte jatorria desberdina zen arren, eskuarki,
elizako hierarkiak erreproduzitu egiten zituen gizarte hierarkia eta desberdintasun
soziala, eta kargu gorenetara iristen zirenen jatorria handikien eta gizarteko
goi mailakoen artean zegoen. Bestalde, klero erregularra ordena baten erregela
jarraitzen zuten erlijiosoek osatuta zegoen. Ordena eta kongregazio erlijiosoak,
monjez, fraidez eta mojaz osatuak, ugaritu egin ziren Trentoko kontzilioaren
ondoren, Erreforma katolikoaren bultzadaz.
Ordena sortu berrien artean, bat badago gailentzen dena Probintzian bertan erro
bereziak dituelako, Jesusen Konpainia edo Lagundia, Ignazio Loiolakoak (14911556) fundatua 1534an. Jesusen lagunak irakaskuntzan nabarmendu ziren, eta
XVI. mendearen bukaerarako ezarria zuten hezkuntza katolikoaren lehenengo
sistema egituratua. Haien lehenengo eskolak Euskal Herrian garai hartakoak
dira151. Jesulagunek, alabaina, Euskal Herriko eremua azkar gainditu zuten.
Hastapenetatik, konpainia etengabe hazi zen, eta haren partaideak ugaritu ziren
eta hedatu, Japoniaraino eta Txinaraino iritsiz, eta Ameriketara ere. Ordenak
eragin handia irabazi zuen lurralde askotan goi mailako klaseen hezkuntzaren
bitartez. Esquilacheren matxinadaren, eta 1766ko beste hainbesteren (Gipuzkoan
aleen merkataritzarena) ondoren, jesuitak iraitzi zituzten Espainiaren mendean
zeuden lurraldeetatik. Lagundiari leporatu zioten altxamenduen lehen
VXVWDW]DLOH L]DWHD HWD &DPSRPDQHV ÀVNDODN DUJXPHQWX KRUL HUDELOL ]XHQ
iraizpena dekretatzeko, 1767an. Halere, horren guztiaren atzetik, besteak beste,
ordenakoek Aita Santuari egindako obedientzia zuzenaren botoa zegoen.
0RQDUNLDHXURSDUUDNEHUHQDXWRULWDWHDÀQNDW]HDELODW]HQDUL]LUHQXQHEDWHDQ
horrelako boto batek Erromako kuriaren agerpena markatzen zuen, errege
autoritatearen kaltetan. Arrazoi hori dela bide Europako beste herrialde
batzuetan errepikatu zen lagundiaren iraizpena152.
Beste erakunde erlijioso batzuk kofradiak eta ermandadeak ziren; haietako asko
elkarteak ziren, eta kofrade gisa herriko biztanleek esku hartu zuten, gehienetan,
gizonak ziren, nahiz eta haietakoren batean edo bestean emakumeek ere parte
hartu zuten. Tokiko botereek eta Elizak onetsi zituzten horrelakoak, baina
legezkoak izateko lehenengo eliza katolikoak eta zegozkien apezpikutzak
onartu behar zituzten. Beren bilera tokiak zeuzkaten, eta ospakizunak egiteko
egun seinalatuak: kofradeak elkartzen ziren elizkizunetara joateko eta, jarraian,
IHVWHWDUD.RQWXKRULHN]LUHODHWDLGHQWLÀND]LRHWDNLGHJREDWHQSHUWHQHQW]LDNR
balioak sustatzeagatik, kofradiak batasun komunitarioaren sentimendua
mesedetzen zuten erakundetzat jotzen dira, eta funtsezkoak gizartekoitasuna
indartzeko. Europan, Arrosarikoa eta Vera Cruzekoa asko zabaldu ziren; azkena
320
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
Jaunaren gurutzeko nekaldiaren benerazioko adierazpide partikularra izan
zen, eta euskal lurraldean orokortu zen Aro Modernoan. Debozio horretako
lehenengoa, Gipuzkoan, Oñatiko hiribilduan sortu ei zen 1541ean, eta haren
egoitza Hirutasun Guztiz Santuaren ahizpa klaratarren komentua izan zen153.
Arrosariokoak Birjinaren aldeko kultu eta otoitzerako oso ezagunak izan ziren
XVII. mendean154. Horrelakoen sorrerak Europan heresiaren kontra egitea zuen
helburu, baina geroago ohiturak erreformatzeko medio gisa erabili ziren. Oro
har, parrokoa zen eliztarrak kofradia horretan inskribatzeko arduraduna, eta
zaintzen zuten partaideak elizkizunetara eta prozesioetara etor zitezen, baita
ere otoitz egin zezaten Arrosarioko aldarean jaiegunetan155. Esandakoez gain,
hainbat tokitan herriko patroi santuari eta santu partikularren bati sagaratutakoak
zeuden. Egiatan, garai hartako debozio gehien sorrarazten zuenetakoen artean
Birjinaren kultua zegoen, santuena, eta erlikiena. Debozio horiek errogatibak
eta botoak ziren erlijiosotasun herrikoaren erakusle nagusiak156. Erdi Aroko
jatorriarekin, Gipuzkoan Aro Modernoan sustrai sakonak egiten zituen kultu
bat Arantzazuko amarena da –Probintziako zaindari bihurtzeraino-, eta
*LSX]NRDWLN]DEDOGX]HQEHVWHJHRJUDÀDEDW]XHWDUD$&RUXxD0H[LNR3HUX
Argentina, Uruguai, Filipinak, eta abar.
6.1.2. Inkisizioa eta sorginkeria
Errege-erregina katolikoen garaian sorturiko Inkisizioak bere fundazioko unetik
beretik esku hartu zuen Euskal Herrian. 1570era arte Calahorra-Durangoko
epaimahaitik antolatu zuen euskal Probintzien jagoletza inkisitoriala, eta urte
horretatik aurrera Logroñora eraman zuten egoitza. Erakunde horren ezarpena
JHOGRDL]DQ]HQKDVLHUDQDODEDLQD;9,PHQGHWLNDXUUHUDRVRÀQNDWXWD]HJRHQ
Jarduera-eremu gisa, hasierako urteetan, konbertsoak jagon, eta sorginkeria
kontrolatu egiten zuen, baina luze gabe beste anbizio batzuk garatu zituen;
izan ere, 1523an Pasaiako portura sartutako itsasontzi batean azaldu egin ziren
lehengo liburu luterotarrak (Luteroren beraren idatziak). Inkisizioak begiak
jarri zituen kostan orduan, saihesteko Luteroren ideiak eta, oro har, ideia
protestanteak portuetatik ailegatzea157. Ez zen lan erraza izango Gipuzkoak kai
asko izateaz gain, harreman ugari zituelako itsaso aldetik Europako hainbat
tokirekin. 1530etik garatuz joan ziren Euskal Herriko zaintza inkisitorialaren
antolamendua eta sarea: komisarioak eta familiartekoak, zeinek informatzaile
lanak egiten zituzten, faltak salatuz Inkisizioko epaimahaien aurrean158.
Sorginkeria Aro Modernoaren hasieratik heresiatzat jo zenez, Espainiako
Inkisizioa hasieratik saiatu zen izaera horretako ekintzak epaitzeko eskumena
hartzen, eta horrek jurisdikzio-gatazkak eragin zituen epaitegi zibilekin.
Gipuzkoan, bai Inkisizioaren beraren pertsekuzioa sorginkeriaren kontra nola
Batzar Nagusien kezka aztikeria eta sorginkeria salaketa-kasuak zirela eta oso
321
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
garai goiztiarretatik nabaritu ziren XVII. mendean; Hondarribiko sorgin bilkura
eta akelarreak data horietan gertatu omen ziren. Aipatu egiten ziren beste
hainbeste leku antzeko enkontruen agertoki moduan, batez ere, Probintziako
ekialdean. Sorginkerien eta Akelarreen lekukotzen ugaritasuna gutxietsi gabe
ere, salaketak testuinguru batean kokatu behar dira: auzoko etsaigoak eta
ezinikusiak, biztanle batzuen ospe eta izen txarrak, beldurra eta bestelako eragile
psikologikoak, eta abar. Batzuetan, sorginkeriaren salaketak zurrumurrutan
zeuden oinarrituta edo fantasiak besterik ez ziren. Salatuek beraiek askotan
ez egindakoa aitortzen zuten, presio psikologikoz edo indarrez. Dena den,
egia esan, populazioaren, agintarien eta inkisidoreen aldetik bazegoen halako
konbentzimendu bat: sorginei egotzitakoak egia zirela, alegia.
Aro Modernoko Gipuzkoan aztikeria, sineskeriak eta petrikrikilotza egiaztatzen
dira. Superstizioa egunerako bizimoduaren beste osagai arrunt bat zen, eta haren
barruan sartzen ziren: sendalariak, petrikiloak, aztiak, belarketariak, zoritxariragarleak, txerpolariak eta are altxor-bilatzaileak ere. Horien guztien jarduerak,
legea urratzetik oso urruti ez zeudenak eta sakrilegio edo heresiatik oso hurbil,
salatzen ziren askotan. Behar edo ziurgabetasun egoeretan, gaixotasunean esate
baterako, pertsona askok, apaizarengana eta medikuarenera joaten ziren bezala,
petrikiloen asistentziara jotzen zuten, edo sorgin eta aztiengana. Kasu batzuetan,
sendalari faltsuak ziren, gaixoen egoera eta sinesberatasunetik probetxua
ateratzen zutenak, beste kasu batzuetan fede oneko petrikiloak ziren eta are
eraginkortasun nahikorekin burutzen zutenak beren egitekoa. Iruzurti hutsak
HGRIHGHRQHNRMHQGHD«GHQGHQDNSHUWVHJLWXDNL]DQ]LUHQDJLQWDULHQDOGHWLN
DUD]RDRUGHDDVNRWDQH]]HQHDQODQELGHRÀ]LDOHWDNRSURIHVLRQDOHL PHGLNXDN
eta zirujauak) egiten zieten lehia besterik. Deskribatu ditugun jarduerez gain,
toki askotan ekaitzak konjuratzeko ohitura zegoen, guztiz legezkoa, baita ere
salutatorearen jarduera eta haren zerbitzuak kontratatzea159.
XVIII. mendean gutxitu egin ziren asko sorginkeriaren salaketak eta akusazioak
Europa guztian. Pertsekuzioaren eta sorgin ehizaren goreneko uneak atzean
gelditu ziren, nahiz eta XVIII. eta XIX mendeko iraultza industrialaren eraldaketek
eta Ilustrazioko ideiek ez zituzten herri sineskerien multzotik ezabatu guztiz
sorginkeria eta aztikeria, eta horiek praktikatzen zituzten pertsonak egon ziren.
Gipuzkoan, sorginkeria eta aztikeriako akusazioak topatzen ditugu, baina kasu
gehienak irain eta laidoak besterik ez ziren, beste asko bezala epaitegietan
konpontzen zirenak. Epaileen eta agintarien jarrera sinesgogorra zen, eta
horrelako praktikak sinesgaitzat jotzen zuten arren, zuhurrak izan ziren gaia
tratatzean saihestearren jendearen artean ziurgabetasuna eta indarkeriaren
gertaerak sorgin deitutakoan kontra. Gainera, iragarleak, edo botere magikoen
jabe zirela ziotenak (gaixoak sendatzeko, esate baterako) iruzurtitzat jo, petrikilo
gezurti gisa tratatu eta engainua erabiltzeagatik legez zigortuak izaten ziren160.
322
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
6.2. Hezkuntza, kultura eta gizartea
Populazioaren alfabetatzeari dagokionez, oro har, desberdintasunak egon
ziren euskal lurraldean inguruaren arabera, letren ikasketa lotuago baitzegoen
mundu urbanoarekin. Gipuzkoako hiribildu batzuetako datuei jarraikiz, ohiko
joera zen emakume alfabetatu gutxiago egotea gizon baino; bi kasuetan, halere,
alfabetatzeak, XVIII. mendearen bigarren erdiko gelditze txiki baten ondoren,
progresiboki eboluzionatu zuen. Pertsonen maila sozialaren, lanbidearen edo
egitekoaren arabera, desberdintasunak zeuden. Esate baterako Oñatin, 1700etik
1850era, giza talderik alfabetatuena militarrak eta elizgizonak ziren (% 90-%
100ek bazekiten sinatzen). Bigarren alfabetatuenak lanbide liberalak zituztenak
eta jabeak eta maiorazkoak ziren (lehenengoen % 72k eta bigarrenen % 63k
zekiten sinatzen); aurreko guztien ondoren, urrutiago, artisauak (zehazki %
43,3k sinatzen zuten), merkatariak eta saltzaileak (% 20k), nekazari jabeak (%
15ek), eta azkenak, morroiak eta errentariak, % 7,7k eta % 4,3k, hurrez hurren.
Ez zuten sinatzen guztiz txiroek.
Erdi mailako herrietan eta herri txikietan, XVIII. mendean ondo sartzeraino
eta XIX. menderaino itxaron behar da gizonen ehuneko hamabost eta hogeita
hamar inguru alfabetaturik egoteko. Bizi ziren tokiaren hirigintza mailak
markatzen zuen instrukziora iristeko aukera handiagoa ala txikiagoa, zenbat
HWDKHUULXUEDQL]DWXDJRDRUGXDQHWDKH]NXQW]DMDVRDJRD2À]LRHNHWDHJLWHNRHN
ere desberdintasunak sorrarazten zituzten. XIX. mendea hasi baino lehen,
zaila zen nekazari alfabetatuak aurkitzea, aldiz, jabeek, lanbide bat zutenek eta
maiorazkoek instrukzio maila goratuagoa zuten, beste batzuek oinarrizko maila
besterik ez zuten arren, are alfabetatugabeak egon zitezkeen talde horietan ere.
Emakumeen kasuan, ezohikoa zen sinatzen zekienik topatzea.
Datu hauei beste berezitasun bat batu behar diegu, hots, aldagai linguistikoa.
Kontuan izan behar da populazio zati oso garrantzitsu bat euskaldun elebakarra
zela, gutxienez XIX. mendearen erdira arte, eta letren irakaskuntza gaztelaniaz
egiten zenez, instrukzioa lortzen zen beste hizkuntza bat, ama hizkuntza ez zena,
ikasita161. Aita Larramendiren eta Juan Ignazio Iztuetaren iritziak begiratuta, XVIII.
mendearen bigarren erdian, Gipuzkoako jatorrizkoen artean –populazioaren %
91,7 inguru Iztuetaren beraren datuen arabera–, euskaldun elebakarrak % 75-% 83
ziren eta euskara-gaztelania elebidunak gainerakoak; gehienek, beraz, zailtasunak
izango zituzten gaztelania ulertu eta mintzatzeko. Berriz Iztuetari jarraituz,
Donostiaren kasuan euskara ez zekitenen ehunekoa handiagoa zen beste toki
batzuetan baino, kanpoko merkatari gehiago zeudelako. Donostian badakigu
populazio zati txiki bat gaskoiz mintzatzen zela. Euskararen presentzia handia
JRUDEHKHUDWRNLNRERWHUHHNJD]WHODQLDHUDELOL]XWHQGRNXPHQWXRÀ]LDODNLGD]WHNR
eta baztertu egin zuten euskara hizkuntza “arrunta” zelako horretarako162.
323
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
Alfabetatze ezaren arazoa konpontzeko eskolak sortu ziren, gehienak lehen
letrak irakasteko, nahiz eta horrelakoei ez zitzaien arreta handirik jarri gero.
Errenterian eratu zen lehenengoa, 1523. urte inguruan. Aro Modernoan, zentro
eta herri-eskola gehiago irekiz joan ziren. Gazteen hezkuntzarako, Probintziak
eta fundazio pribatuak jarritako zentroez gain, ordena erlijiosoek gobernaturiko
asko zeuden. Bigarren hezkuntza (goi mailako hezkuntzako zentroetako
heziketa) Gaztelako unibertsitateetara joateko pauso gisa ulertzen zen, eta nahiz
eta Oñatin XVI. mendean Avilako artzapezpiku Rodrigo Mercado Zuazolak
fundaturiko unibertsitatea egon163, ikasle askok nahiago zuten Bordelen,
Salamancan, Valladoliden edo Alcalan ikasi.
Bestalde, Aro Modernoko euskal kulturak idazle, pentsalari eta jakintsu ugari
izan zituen oro har. Ez dago daturik liburuen irakurketez, ez eta kultura idatziak
gizartean zuen eraginaz, baina badakigu XV. mendearen bukaeran inprenta
iritsia zela dagoeneko Iruñera eta XVI. mendean zenbait obra inprimatu zirela
Euskal Herriko herri batzuetan. XVII. mendeko bigarren erdiraino, ordea, itxaron
behar da moldiztegi iraunkorrak egoteko Gipuzkoan. Euskal hiribilduetan ez
zen liburu-denda askorik egon, eskaria ez zelako oso handia. Liburuak saltzaile
ibiltariek ekartzen zituzten edo merkatarien mandatuz ekartzen ziren164.
%HUD] WRNLNR SURGXN]LR OLWHUDULR HGR ]LHQWLÀNRH] NDQSR PHUNDWDULW]D ELGH]
portuetatik, iritsi ziren obrak eta liburuak (batzuk kontrabandokoak) hainbat
MDWRUULWDWLN/LEXUXHQMRDQHWRUULKRUL LGHLHQHWDSHQWVDPHQGXHQÁX[XDEH]DOD
inkisizio espainiarrak kontrolatu nahi izan zuen ideia protestante, luterano edo
kalbinista bertara iritsi eta sartzea saihesteko165. Aldi berean, liburutegi publiko
gutxi zegoen eta zeuden bilduma gehienak eliz kongregazio eta erakundeenak
ziren. XVI. mendearen bigarren erditik zuzenbideko eta gai erlijiosozko liburuak
bildumatzen zituen Oñatiko unibertsitatea alde batera utzita, Gipuzkoan, XVI.
mendearen bigarren erdiraino itxaron behar da liburutegi laikoen kopurua
ugaritzeko. Orduan, elizgizonen bildumei hasi zitzaizkien batzen merkatarienak
eta profesionalenak166.
Eruditu, pentsalari eta letra gizonen artean, gehien gehienak legelari edo
elizgizonak, eskutada bat merezi du nabarmentzea: batxiler eta historialari
Juan Martinez Zaldibia (XVI. mende hasiera-1575), historialari eta erregearen
kronista Esteban Garibai (1533-1599), idazle eta margolari Baltasar Echave
(1548-1620 inguru), elizgizon eta idazle Lope Martinez Isasti (XVII. mendea),
apaiz eta idazle Manuel Larramendi (1690-1766), eta okupazio berberak zituen
Juan Antonio Mogel (1745-1804). XVI. mendean Zaldibia, Garibai, Echave,
Andres Poza bizkaitarra, eta XVII. mendean Isasti, Gabriel Henao jesuita
gaztelaua, Jose Moret aita, eta Arnaud Oihenart zuberotarra ahalegindu ziren
diskurtso historiko bat lantzen hausnartuz eta bilatuz euskal komunitatearen
jatorria, eta guztiaren ondorioa izan zen euskal mito nazionalen lehenengo
324
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
formulazioa. Diskurtso historiko bat landu zuten euskal komunitatearen
jatorria eta iragana aurkitu nahian. Tubalismoaren eta kantabrismoaren teoriak
sortu ziren horrela, eta haiek sostengatzeko gogoetak Larramendik jarraitu
zituen XVIII. mendean. Tubalismoaren ideia multzoa euskara Paradisuko
mintzairarekin lotzetik zetorren. Babelgo dorrearen mintzairen nahasketaren
aurretik zegoen hizkuntza izango zen euskara eta Hispaniako lehenengoa.
Tubal, Noeren biloba, izan omen zen Euskal Herriko lehenengo biztanlea
(eta Iberiar penintsulakoa), eta, haren hizkuntza euskara zenez, hori izan zen
Euskal Herriko eta Iberiar penintsulako lehenengo hizkuntza. Horrela egin zen
euskoiberismoaren lehenengo formulazioa. Tubalen kokapenak ere azaltzen
zuen euskal lurraldeen ebanjelizazio goiztiarra. Bestalde, kantabrismoaren ideiak
euskaldunen eta kantabriarren identitate komun bat adierazten du, Augustoren
kontrako gerra kantabriarren esku-hartzean oinarritua, zeinetatik abiatuta sortu
baitzen euskaldunen garaiezintasunaren printzipioa. Idearioa ez zen osaturik
egongo paktismoa aipatu gabe, kaparetasun unibertsalari loturiko gaia. Iruditeria
hori guztia testuinguruan jarri beharrekoa da, izan ere, garai horretan, interes
komuna zegoen Europako hainbat lurraldetan, Hispaniako monarkia barne,
herrien identitatearen eta jatorrien peskizan. Euskal Herriaren kasuan, iberiar
identitatearekin osagai komunak dituen kultura bati buruz hitz egin daiteke, eta
bat-etortze horiek monarkia hispanikoarekin proiektu bateratuak bideratzeko
borondate baten testuinguruan kokatu behar dira. Halere, horrek ez du esan
nahi fondoko batasun bat ezarri zenik euskal identitate eta espainiar identitateen
sorrera unetan: formako batasun batez hitz egin beharko genuke, denborarekin
hondatuz joango dena.
Kantabrismoaren eta paktismoaren diskurtsoak XVIII. mendean jarraitutasuna
izan zuen, Larramendirekin ez ezik, baita ere autore arabarretan, hala nola Pedro
Fontecha Salazar eta Joaquin Jose Landazuri Romarate, baina, data horietan,
beste eruditu mota batzuk agertu ziren ideia protoliberalen jarraitzaile zirenak,
Jose Agustin Ibañez Renteria bizkaitarra eta Valentin de Foronda arabarra, esate
baterako167. Larramendiren jarraitzaileen artean, XVIII. mendearen bukaeran
Mogel nabarmendu behar da, nahiz eta haren obra XIX. mendean argitaratu zen,
eta Pablo Pedro Astarloa ere bai168.
Aro Modernoan, Gipuzkoak artista aipagarriak izan zituen zenbait diziplinatan.
Lehen aitaturiko Baltasar Etxabe Orio zumaiarra (1548-1620 inguru), XVII.
mendeko mexikarren margolari saga baten lehenengoa. Haren ondoko
margolari gipuzkoarrek beren talentua eta arduraldia erretauletan jarri
zituzten169. Errenazimentuko eskultoreen artean Andres Araoz (XVI. mendea)
eta Juan Antxieta (1533 inguru-1588) ditugu. Azkenak eredu erromanista landu
zuen, jarraitu zutenak haren dizipulu Ambrosio Bengoetxea (1551 inguru
-1625) eta Jeronimo Larrea ere (XVI. azkena-XVII. hasiera). Barrokoan erretaulak
325
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
landu zituzten eskultore eta arkitektoen artean Mendiaraztarrak azpimarratu
behar ditugu, Diego Mayora, Mendizabal familia, Bernardo Elkare eta eta
Zataraindarrak. XVIII. mendean Ignazio Ibero eta haren seme Francisco170.
6.3. Ilustrazioa: Euskalerriaren Adiskideen Elkartea eta Bergarako Errege
Mintegia
Europan garatu zen mugimendu ilustratuaren pentsamenduaren ezaugarria
tradiziozko mentalitatearekiko espiritu kritikoa izan zen, birsortze ekonomiko,
sozial eta kulturalaren asmoekin. Lurralde bakoitzean mugimendu horrek hartu
zituen berezitasunak alde batera utzita, pentsamendu ilustratuaren interesa,
oro har, aurrerabidea, eta ongizatea lortzeko eraldaketa sozioekonomiko
eta kulturalak sustatzean zetzan. Aldaketok zientziaren, ikerkuntzaren eta
saiakuntzaren eskutik etorriko ziren. Euskal Herrian, pentsamendu ilustratua
lerro moderatukoa izan zen, eragin frantsesa zuena, erradikaltasun txikikoa.
Gizarte moderantismoak ezaugarritu zuen, modernitatearen eta tradizioaren
DUWHNR RUHND ELODWX ]XHQ« ,OXVWUDWXHQ MDWRUUL VR]LDODN EHUDN ELGHUDWX ]XHQ
joera hori, haietako asko landa-aristokratak baitziren, nekazaritzako interesak
zituztenak, eta Probintziako elite politikoen kide ziren. Gainerako gizarte
sareetan ez zuen izan predikamentu handirik. Eskuarki, euskal pentsamolde
ilustratuak ez zuen berrikuntza apartekorik ekarri, izaera praktikoa izan zuen,
ordea, eta hari esker egitasmoak aurrera eramateko erakundeak sortu ziren;
nagusia Euskalerriaren Adiskideen Elkartea izan zen.
Elkartearen jatorria XVIII. mendean Gipuzkoako nobleziako kideek eta elizgizon
zenbaitek egiten zituzten bileretan bilatu behar da, nagusiki hitz egin eta zenbait
gaiez eztabaidatzeko egiten zirenak. Solasaldi edo topaketa horietako batzuek
itxura akademikoagoa hartu zuten, lehentasuna emanez gaien artean diziplina
artistikoei, debateari eta ikerkuntzari. Bileren artean –zeinak egin ziren hainbat
tokitan (Mutrikun, Lekeition, Bilbon, Donostian etab.)– sona berezia hartu
]XWHQ$]NRLWLNR,QVDXVWLMDXUHJLDQHJLQGDNRHN3HxDÁRULGDNRNRQGHDN;DELHU
Maria Munibe Idiakezek, antolaturikoak, beste pertsonaiekin batera, hala nola
Manuel Ignazio Altuna, Felix Maria Samaniego, Joaquin Egia Agirre (Narroseko
markesa), Pedro Valentin Mugartegi, eta abar171. Azkoitiko zalduntxoak
ezizenarekin ezagun egin ziren talde horretako tertuliako parte-hartzaileak.
1748. urtea baino lehen hasi ziren, eta geroago sortu zen elkarte bat sortzeko ideia
(Elkarte Ekonomikoa edo Nekazaritzako, Zientzietako eta Arte Erabilgarrietako
eta Merkataritzako Akademia bat) bertako ekonomia suspertzeko asmoz.
1763an, Gipuzkoako Batzar Nagusietan aurkeztu zen elkartea fundatzeko plan
edo proiektua. Egitasmo hori idatzi zutenek ezagutzen zituzten Europako
beste gune batzuetako errealitateak eta bat etorri ziren komeni zela aztertzea,
ikertzea eta aplikatzea berrikuntzak eta hobekuntzak jarduera ekonomiko
326
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
desberdinak (nekazaritza, merkataritza, meatzaritza, arrantza, etab.) berpizteko,
eta atzerapenetik ateratzeko herrialdeko zenbait sail, esate baterako nekazaritza.
Hobekuntza eta aurrerabide asmo horrekin planak jasotzen zituen nekazaritza,
baserriaren ekonomia, zientzia eta arte erabilgarriak eta merkataritza sustatzeko
eta aurreratzeko metodoak172.
$GLVNLGHHQ (ONDUWHDUHQ IXQGD]LR HJLWDVPR KRUL EHVWHDN EHVWH 3HxDÁRULGDN
berak eraman zuen Probintziara. Edonola ere, proiektuaren atzean Azkoitiko
Zalduntxoak ez ezik, Gipuzkoako –eta oro har, Euskal Herri osoko– noblezia
ilustratua ere zegoen. Berehala fundatu zen, zehazki 1764 abendua eta 1765eko
urte hasiera bitartean173, eta harekin sortu zen Euskal Herri mailako lehenengo
erakunde ilustratua, eta Espainiako monarkiako lehenengoa horrelako
ezaugarriekin. Egitasmoak batu zituen Araba, Bizkaia eta Gipuzkoa, eta batasun
eta anaitasun horiek sinbolizaturik gelditu ziren Manuel Salvador Carmonaren
grabatuan: hiru esku baturik, “Irurac bat” leloaren azpian.
*DL HNRQRPLNR ]LHQWLÀNR NXOWXUDO HWD DEDUUHL EXUX]NR H]WDEDLGD HWD
hausnarketak, baita ere elkarteak izan zituen harremanak intelektual zein
]LHQWLÀNRHNLQ DUJLWDUDWX HJLQ ]LUHQ HONDUWHDUHQ LGDW]L HWD DNWHWDQ +RUUH]
gain, fundazio aurretik partaideen arreta zientzia modernoan eta ekonomian
jarrita zegoen bezala, behin eratu ondoren, euskal kulturaren berezitasunei ere
erreparatu zitzaien, eta horiek sustatzea ere bihurtu zen adiskideen egitekoa,
esan gabeko hasierako esfera politikoan parte hartzeko asmo batez hornitua. Era
horretan, jaio egin zen hasieran haren inspirazio izan ziren gainerako europar
elkarte ekonomikoetatik argi bereizten zen elkarte desberdin bat174. Adiskideen
Elkartearen barruan, irakasleak, ohorezko kideak, etab. zeuden, eta bazkideak
sailetan zeuden banaturik eskumenen arabera elkartearen barruko kudeaketan
eta eraketan. Jatorrizko bazkideez gain, eta hiru Probintzietatik kanpokoen
artean, Madrilgo, Cadizko, Sevillako eta Iruñeko bazkideak zeuden, baita ere
estatutik kanpokoak ere, europarrak, amerikarrak -bereziki mexikarrak-, eta
ÀOLSLQDUUDN175.
Elkartearen hezkuntza egitasmoa Bergarako Errege Mintegiaren bidez gauzatu
zen. 1767an, jesuitak estatutik kanporatu ondoren, Bergarako Jesuiten Errege
(VNROD EDKLWXULN JHOGLWX ]HQ HWD XUWH EHUHDQ 3HxDÁRULGDN HVNDWX HJLQ ]LRQ
Gaztelako Kontseiluari kolegio hori erabili ahal izatea Nobleen Mintegi bat
bertan kokatzeko. 1770ean, Kontseiluak baimena eman zion eskola erabiltzeko,
zeina bihurtu baitzen Bergarako Errege mintegiaren (Real Seminario Patriótico de
la Bascongada) egoitza176. Irakasle gisa izen handiko pertsonaiak kontratatu ziren,
eta elkartearen kideak atzerrira bidali zituzten gero irakasle bertan jarduteko
prestatzera. Ikasleak hainbat jatorritakoak ziren, are itsasoaz haraindikoak.
0LQWHJLDQ KDLQEDW GL]LSOLQD ]LHQWLÀNRWDNR NLPLND ÀVLND PHWDOXUJLD
327
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
matematikak, medikuntza, nekazaritzako eta abeltzaintzako praktikak) eta
KXPDQLVWLNRWDNR DUWHDKLVWRULDOLWHUDWXUDODWLQD« LUDNDVNXQW]DNRMDUGXHUD]
gain, ikerkuntza lan garrantzitsua burutu zen. 1783an, Mintegiko kimikako
laborategian Elhuyar anaiek (Juan Jose eta Fausto) wolframa isolatzea lortu
]XWHQ 0LQWHJLNR LUDNDVOH HQW]XWHWVXHQ DUWHDQ )UDQoRLV &KDEDQHDX ÀVLNDULD
Louis Joseph Proust kimikaria, Anders Nicolaus Thunborg mineralogiako
irakaslea eta Felix Maria de Samaniego arabar idazlea egon ziren. 1793tik
aurrera, mintegiak zailtasunak izan zituen. Gortearen esku-sartzeak, arazo
HNRQRPLNRDN«.RQEHQW]LRJHUUDQVROGDGXIUDQWVHVDNVDUWX]LUHQHDQSHUWVRQDOD
sakabanatu zen, eta 1794an jarduera eten zen177.
Elkarterekin bukatuz, ikerketa berrien eraginez haren paperaren gaineko iritziak
kontrajarriak dira. Batzuek estatuko panorama ilustratuen erakunde aitzindari
eta aurreratutzat dute, beste batzuen iritziz, aldiz, handiki batzuen egitasmo
despotikoa izan zen. Iritzi positiboa dutenentzat ilustrazioaren pentsamendu
aurrerazale eta ekonomiko liberalaren tradiziozko adibide bikaina izan zen, eta
aitortzen diote programa ekonomiko baten hazia jarri izana XVIII. mendearen
azken hereneko euskal eragile ekonomiko zenbaitekin batera. Aldiz, iritzi
ezkorra dutenentzat elkartearen egitasmoa ez zen hainbesterako izan, eta
haren berrizaletasuna zalantzan jartzekoa litzateke, adiskideen azken helburua
ezarritako ordenari bere horretan eustea baitzen178.
328
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
BIBLIOGRAFIA
ACHUCARRO LARRAÑAGA, Mercedes (1984), “La Tierra de Guipúzcoa y sus «valles»: su incorporación al Reino de Castilla”, in En la España Medieval, 4, 13-45 or.
AGUINAGALDE OLAIZOLA, Borja (1994), Gipuzkoako leinuen aztarna bila (XV-XIX) = Guía
para la reconstrucción de familias en Gipuzkoa (s. XV-XIX), Donostia, Gipuzkoako Foru Aldundia.
- (1997), Gipuzkoako dorretxeak eta leinuak, Donostia, Gipuzkoako Foru Aldundia.
- (2008), “«La importancia de llamarse Inglesa», revisitada: Gracia Sánchez de Lastur, abuela
materna de Iñigo de Loyola”, in Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen Buletina, 64, 2, 609-639 or.
- (2010), “De Caballeros de Hábito a diplomáticos ilustrados: los Corral de 1630 a 1810. Notas
sobre la estructura social y familiar en Gipuzkoa en el Antiguo Régimen”, in Euskalerriaren
Adiskideen Elkartearen Buletina, 66, 2, 457-478 or.
- (2013), “Churruca de Soraluze y Churruca de Motrico. Ensayo de arqueología genealógica e
historia social”, in Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen Buletina, 69, 1-2, 165-199 or.
AGUIRRE SORONDO, Antxon (2011), “La ermita de Zikuñaga (Hernani)”, in Euskalerriaren
Adiskideen Elkartearen Buletina, 67, 1-2, 271-351 or.
ALBERDI LONBIDE, Xabier, VILES, Juan Ramón, ALIJOSTES, Eduardo, ALONSO, Federico
eta ARAGÓN RUANO, Álvaro (1992), “Transporte y navegación en la Guipúzcoa del siglo
XVI: su capital importancia como factor económico creador de riqueza intensiva”, in Mundaiz,
44, 43-96 or.
ALBERDI LONBIDE, Xabier (1998), “XVIIIgarren mendeko euskararen erabilera, auzi batzuetan jasotako zenbait euskal testuren haritik”, in Bidasoa ikaskuntzen aldizkaria, 17, 15-60 or.
- (2000), “La pesca en el litoral de Gipuzkoa durante la Edad Moderna”, in Itsas memoria: Revista de Estudios Marítimos del País Vasco, 3, 99-129 or.
´&RQÁLFWRVGHLQWHUHVHVHQWRUQRDODDSOLFDFLyQGHODVSUDJPiWLFDVGHÁHWHVHQ*Lpuzkoa entre mediados del siglo XVI y principios del siglo XVII”, in Vasconia, 31, 7-19 or.
- (2003), “La actividad comercial en torno a las importaciones de bastimentos o víveres en los
siglos XVI-XVII, base del sistema económico de Gipuzkoa durante la Edad Moderna”, in Itsas
memoria: Revista de Estudios Marítimos del País Vasco, 4, 227-258 or.
- (2004), “La comercialización de la producción agrícola guipuzcoana durante la Edad Moderna”, in ARANDA PÉREZ, Francisco José (koord.), El mundo rural en la España moderna, VIIª
5HXQLyQ&LHQWtÀFDGHOD)XQGDFLyQ(VSDxRODGH+LVWRULD0RGHUQD, 2. alea, 293-310 or.
- (2005), “Aro Berriko Euskal Herriko itsas ekonomiaren historiaren egoera”, in Uztaro: giza eta
gizarte zientzien aldizkaria, 52, 9-32 or.
´/DVUHGHVFRPHUFLDOHVJXLSX]FRDQDVHQODFRQIRUPDFLyQGHOWUiÀFRGHODSODWDSHUXDna a través del puerto de Buenos Aires: los casos de Maleo y de Martiarena”, in PANIAGUA
PÉREZ, Jesús eta SALAZAR SIMARRO, Núria (koord.), Ophir en las Indias: estudios sobre la
plata americana (siglos XVI-XIX), León, Universidad de León, 175-188 or.
- (2012), &RQÁLFWRVGHLQWHUHVHVHQODHFRQRPtDPDUtWLPDJLSX]NRDQDVLJORV;9,;9,,,, Bilbo, UPV/
EHU [Baliabide elektronikoa: http://metaaprendizaje.academia.edu/XabierAlberdiLonbide] (2016-12-15).
´(OPiVRFXOWR´VHFUHWRµODVFDFHUtDVGHFDFKDORWHV\ODLQGXVWULDGHOUHÀQDGRGHOHVperma en el País Vasco durante los siglos XVII y XVIII”, in Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen
Buletina, 69, 1-2, 331-381 or.
ALBERDI LONBIDE, Xabier eta ARAGÓN RUANO, Álvaro (1995), “La pervivencia de los
Parientes Mayores en el poder político local de Gipuzkoa durante el período 1511-1550”, in
Las Juntas en la conformación histórica de Gipuzkoa hasta 1550, Donostia, Gipuzkoako Foru Aldundia, 283-312 or.
- (1998), “El control de la producción histórica sobre Gipuzkoa en el siglo XVII: un instrumento de defensa del régimen foral”, in Vasconia, 25, 37-52 or.
329
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
- (1998b), “La construcción naval en el País Vasco durante la Edad Media”, in Itsas memoria:
Revista de Estudios Marítimos del País Vasco, 2, 13-33 or.
- (2000), “El proceso de institucionalización de las cofradías guipuzcoanas durante la Edad
Moderna: Cofradías de mareantes y de podavines”, in Vasconia, 30, 205-222 or.
-(2001a), “El premio de la plata y la devaluación del vellón en Guipúzcoa en el siglo XVII”, in
Espacio, tiempo y forma. Serie IV. Historia moderna, 14, 315-348 or.
- (2001b), “La resistencia frente a la política de las autoridades de Marina en Guipúzcoa durante el período borbónico”, in PORRES MARIJUÁN, María Rosario (ed.), Poder, resistencia y
FRQÁLFWRHQODVSURYLQFLDVYDVFDV VLJORV;9;9,,, , Gasteiz, UPV/EHU, 367-394 or.
- (2002), “El premio de la plata y la devaluación del vellón en Guipúzcoa en el siglo XVII”, in
Cuadernos de Historia Moderna, 27, 131-170 or.
- (2004), “Euskarazko irakaskuntza Goierrin XVIII. mendeko bigarren erdian”, Lapurdum: euskal ikerketen aldizkaria, 9, 7-22 or.
- (2006), “«...Lleben...las colas a las varrigas de los bufos...»: balleneros guipuzcoanos en la
«matanzas» de ballenas de Galicia y Asturias durante los siglos XVI y XVII”, in Obradoiro de
Historia Moderna, 15, 77-111 or.
´5HODFLRQHV FRPHUFLDOHV HQWUH SXHUWRV IUDQFHVHV \ JXLSX]FRDQRV HQ ODV GpFDGDV Ànales del siglo XVI y la primera mitad del siglo XVII: síntoma de vitalidad económica”, in
Pedralbes: Revista d’Historia Moderna, 27, 219-262 or.
$/%(5',/21%,'(;DELHUHWD5,/29$-(5,&Ð&DUORV ´0DW[LQDGD%DUUXDOGHDQ"
Donostiari eta 1766ko matxinadari buruzko ikuspegi berriak”, in Donostiari Buruzko Azterketa
Historikoen Buletina, 43, 471-527 or.
ALBISU ANDRADE, Patxi (2002), “Los 7 hermanos Amenabar de Azpeitia. Mercaderes con
los «Reinos de Indias»”, in Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen Buletina, 58, 1, 29-62 or.
ALTONAGA BEGOÑA, Bakarne (2016), “Mujeres viriles en el siglo XVIII: la construcción de
la feminidad por el discurso foralista de Manuel de Larramendi”, in Historia Contemporánea,
52, 9-52 or.
ÁLVAREZ URCELAY, Milagros (2013), “Los alcaldes y el corregidor como ejecutores de la represión
de las conductas deshonestas en Gipuzkoa durante los siglos XVI, XVII y XVIII”, in Clío & Crímen:
Revista del Centro de Historia del Crimen de Durango,10, 411-425 or.
- (2015), “Iglesia, moralidad y justicia en Guipúzcoa, siglos XVI-XVIII”, in PORRES MARIJUÁN, María Rosario (koord.), Entre el fervor y la violencia: estudios sobre los vascos y la Iglesia
(siglos XVI-XVIII), Bilbo, UPV/EHU, 99-130 or.
AMEZAGA IRIBARREN, Arantzazu (2005), “La Real Compañía de Caracas: Crónica sentiPHQWDOFRQXQDYLVLyQKLVWRULRJUiÀFD/RVDxRViXULFRV\ODVUHEHOLRQHV µLQSancho
el Sabio, 23, 167-208 or.
ANES Y ÁLVAREZ DE CASTRILLÓN, Gonzalo (1999), “Las sociedades económicas europeas
y La Bascongada”, in RUBIO DE URQUÍA, Guadalupe eta GÁRATE OJANGUREN, María
Montserrat (koord.), La Bascongada y Europa: actas V Seminario de Historia de la Real Sociedad
Bascongada de los Amigos del País (Donostia, 24-27 octubre 1996), Madril, Euskalerriaren Adiskideen Elkartea, 915-930 or.
ANGULO MORALES, Alberto (2001), “La resistencia a un poder desconocido: la polémica
de los mercaderes portugueses en Guipúzcoa”, in PORRES MARIJUÁN, María Rosario (ed.),
3RGHUUHVLVWHQFLD\FRQÁLFWRHQODVSURYLQFLDVYDVFDV VLJORV;9;9,,, , Gasteiz, UPV/EHU, 151184 or.
-(2002), “El control y la persecución de los mercaderes portugueses en la Castilla de la primera
mitad del siglo XVII”, in GARCÍA FERNÁNDEZ, Ernesto (koord.), Exclusión, racismo y xenofobia en Europa y América, Bilbo, UPV/EHU, 179-203 or.
- (2003), “El sistema aduanero y el contrabando en el País Vasco: entre la negociación y el
FRQÁLFWR VLJORV;9,;9,,, µLQNotitia Vasconiae, 2, 97-128 or.
330
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
´/DVLJQLÀFDFLyQKLVWyULFDGHORVFRPLVLRQDGRVYDVFRVHQHO0DGULGGHO6HWHFLHQWRVµ
in AGIRREAZKUENAGA ZIGORRAGA, Joseba eta ALONSO OLEA, Eduardo José (ed.), Estatu-Nazioen Baitako Nazioak: Naziogintza Kulturala Eta Politikoa, Gaur Egungo Europan, Editorial
Base - Flors Edicions, 271-283 or.
-(2015), “Los frutos de la movilidad. La emigración norteña peninsular en Madrid y el Imperio (siglos XVII y XVIII)”, in Obradoiro de Historia Moderna, 24, 113-139 or.
ANGULO MORALES, Alberto eta REGUERA ACEDO, Iñaki (2004), “Los valores de la sociedad vasca en la Edad Moderna”, in BARRUSO BARES, Pedro eta LEMA PUEYO, José Ángel
(koord.), Historia del País Vasco. Edad Moderna (siglos XVI-XVIII), Donostia, Hiria, 107-161 or.
ARAGÓN RUANO, Álvaro (1998), “Labores forestales en Gipuzkoa durante los siglos
XVI-XVIII”, in Zainak. Cuadernos de Antropología-Etnografía, 17, 111-126 or.
D ´&RQÁLFWRVHQWUHHO&RUUHJLGRU\OD3URYLQFLDGH*XLS~]FRDSRUODMXULVGLFFLyQVREUH
los bosques durante el siglo XVIII: lo excepcional del caso guipuzcoano”, in Vasconia, 31, 45-65
or.
- (2001b), “Ernio-Aralar mendietako abereen eta basoen ustiapena aro berrian zehar”, in Uztaro: giza eta gizarte zientzien aldizkaria, 38, 19-32 or.
- (2001c), (OERVTXHJXLSX]FRDQRHQOD(GDG0RGHUQDDSURYHFKDPLHQWRRUGHQDPLHQWROHJDO\FRQÁLFtividad, Donostia, Aranzadi Zientzia Elkartea.
- (2002), “Trashumancia “media”, entre las sierras interiores y la costa guipuzcoanas”, in Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen Buletina, 58, 2, 255-283 or.
- (2003a), “Gestión, uso y aprovechamiento de comunales y parzonerías en la Edad Moderna:
el ejemplo de Entzia y de Urbia”, in PASTOR DÍAZ DE GARAYO, Ernesto (koord.), Sortaldeko
lautada historian zehar: gaurko tresnez baliatuz, joandako denborak argitu = La llanada oriental a
través de la historia: claves desde el presente para comprender nuestro pasado, Gasteiz, Arabako Foru
Aldundia, 81-92 or.
- (2003b), “La cofradía de los gloriosos patriarcas San José y San Andrés de carpinteros, toneleros y canteros de San Sebastián: un ejemplo de la oligarquización (siglos XVI al XVIII)”, in
Donostiari buruzko Azterketa Historikoen Buletina, 37, 33-61 or.
- (2003c), “La importancia de los montes comunales en el desarrollo de la sociedad urbana
vasca en el tránsito del medievo a la modernidad (siglos XV y XVI)”, in Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen Buletina, 59, 1, 59-104 r.
´/DFRQÁLFWLYLGDGHQWRUQRDOERVTXHJXLSX]FRDQRHQOD(GDG0RGHUQDUHFRUWH\
apropiación de los usos y bienes concejiles”, in ARANDA PÉREZ, Francisco José (koord.), El
mundo rural en la España moderna9,,5HXQLyQ&LHQWtÀFDGHOD)XQGDFLyQ(VSDxRODGH+LVWRria Moderna, Cuenca, Universidad de Castilla-La Mancha, 2. alea, 979-998 or.
- (2006), “Ganadería, trasterminancia y trashumancia en los territorios vascos en el tránsito
del medievo a la modernidad (siglos XV y XVI)”, in Cuadernos de Historia Moderna, 31, 39-61 or.
- (2008a), “Las comunidades de montes en Guipúzcoa en el tránsito del Medievo a la Edad
Moderna”, in Revista de Historia Moderna: Anales de la Universidad de Alicante, 26, 249-274 or.
- (2008b), “Transformaciones económicas en el sector costero guipuzcoano central durante el
siglo XVII”, in Manuscrits: Revista d’Història Moderna, 26, 191-236 or.
-(2009a), “Con casa, familia y domicilio: mercaderes extranjeros en Guipúzcoa durante la
Edad Moderna”, in Studia Historica. Historia Moderna, 31, 155-200 or.
- (2009b), “La deforestación como motor de cambios poblacionales: algunos ejemplos del ámbito
vasco”, in Estudios Migratorios Latinoamericanos, 23, 68, 25-38.
- (2009c), “La evolución de la economía guipuzcoana en tiempos de Urdaneta: un período de
desarrollo y expansión entre supuestas crisis”, in TRUCHUELO GARCÍA, Susana (koord.),
Andrés de Urdaneta: un hombre moderno, Congreso Internacional Ordizia, 25 y 28 de noviembre
de 2008, Ordizia, Ordiziako Udala, 119-144 or.
- (2009d), “Retroceso forestal, desamortizaciones y atraso tecnológico en la industria guipuz-
331
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
coana del hierro durante el Antiguo Régimen”, in Obradoiro de Historia Moderna, 18, 119-149 or.
- (2009e), “Una historia forestal inédita: las ordenanzas de Zumarraga de 1547, un ejemplo de
desarrollo sostenible en el siglo XVI guipuzcoano”, in Vasconia, 36, 155-198 or.
- (2009f), “Una longeva técnica forestal: Los trasmochos o desmoches guiados en Guipúzcoa
durante la Edad Moderna”, in Espacio, tiempo y forma, Serie IV, Historia Moderna, 22, 73-105 or.
- (2009g), La ganadería guipuzcoana durante el Antiguo Régimen, Gasteiz, UPV/EHU.
D ´$GPLQLVWUDFLyQ ÀQDQFLHUD ORFDO HQ *XLS~]FRD HQWUH \ µ LQ Donostiari
buruzko Azterketa Historikoen Buletina, 44, 77-155 or.
- (2011b), “Atraso e innovación tecnológicos en la siderurgia guipuzcoana durante el Antiguo
Régimen”, in Studia Historica. Historia Moderna, 33, 235-259 or.
- (2011c), “Cambio climático y transformaciones económicas en Gipuzkoa entre los siglos
XVI y XVII”, in Los papeles de Pedro Morgan, I (febrero), Historia, Clima y Calentamiento Global,
108-128 or [Baliabide elektronikoa](http://www.divulgameteo.es/uploads/cc-Guipuzkoasiglos-XVI-XVII.pdf) (2016-12-15).
G ´)DPLOLDPXMHU\FRQÁLFWLYLGDGHQ*XLS~]FRDGXUDQWHOD(GDG0RGHUQDµLQEuskalerriaren Adiskideen Elkartearen Buletina, 67, 1-2, 43-86 or.
- (2011e), “La actividad siderometalúrgica guipuzcoana durante el siglo XVII: transformaciones y productividad”, in Lurralde: Investigación y Espacio, 34, 109-149 or.
- (2011f), “La Guerra de la Convención, la separación de Guipúzcoa y los comerciantes vasco-franceses y bearneses”, in Pedralbes, 31, 167-229 or.
- (2011g), “La historiografía forestal sobre época moderna en el panorama internacional, espaxRO\YDVFRXQDUHYLVLyQELEOLRJUiÀFDµLQVasconia, 37, 117-140 or.
- (2012a), “Las ferrerías guipuzcoanas ante la crisis del siglo XVII”, in Cuadernos de Historia
Moderna, 37, 73-102 or.
E ´0XMHUHV\FRQÁLFWLYLGDGIDPLOLDUHQ*XLS~]FRDGXUDQWHHO$QWLJXR5pJLPHQµLQ
Obradoiro de Historia Moderna, 21, 29-54 or.
- (2012c), “Prosopografía de los recaudadores municipales en Guipúzcoa en los inicios del
siglo XVI (1500-1520)”, in GALÁN SÁNCHEZ, Ángel, GARCÍA FERNÁNDEZ, Ernesto eta
VÍTORES CASADO, Imanol (koord.), En busca de Zaqueo: los recaudadores de impuestos en las
épocas medieval y moderna, Madril, Ministerio de Economía y Hacienda, Instituto de Estudios
Fiscales, 313-336 or.
- (2012d), “Transformaciones agropecuarias en Guipúzcoa durante los siglos XVI y XVII”, in
PÉREZ ÁLVAREZ, María José eta MARTÍN GARCÍA, Alfredo (koord.), Campo y campesinos en
la España Moderna; culturas políticas en el mundo hispano, León, Universidad de León, 2. alea,
443-454 or.
- (2013a), “Discrepancias en el seno de la burguesía guipuzcoana en torno a la libertad de comercio y el traslado de aduanas durante los siglos XVIII y XIX”, in Hispania: Revista Española
de Historia, 73. alea, 245, 761-788 or.
- (2013b), “En pos de la sostenibilidad: cambios en la gestión forestal guipuzcoana durante
la Edad Moderna”, in IRIARTE GOÑI, Iñaki, ARAGÓN RUANO Álvaro eta SILVA PANDO,
Francisco Javier (ed.), Actas del IV Encuentro de Historia Forestal: gestión forestal y sostenibilidad:
experiencias históricas, Vitoria-Gasteiz, 18 y 19 de Octubre de 2012, Madril, Sociedad Española
de Ciencias Forestales, 43-48 or.
- (2013c), La ganadería en Oiartzun hasta comienzos del siglo XX = Abeltzaintza Oiartzunen XX.
mendearen hasiera arte, Oiartzun, Oiartzungo Udala.
- (2014a), “Entre el rechazo frontal y la aceptación con condiciones: cónsules extranjeros en los
puertos vascos entre los siglos XVI y XIX”, in Espacio, tiempo y forma, Serie IV, Historia Moderna,
27, 239-264 or.
- (2014b), “«En una casa y mantenimiento». Estrategias familiares en Guipúzcoa durante la
Edad Moderna a través del caso de la familia Zarauz”, in CHACÓN JIMÉNEZ, Francisco
332
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
(koord.), Familias, recursos humanos y vida material, Murcia, Universidad de Murcia, 401-425 or.
F ´©IDOWDU\DXVHQWDUVHFRQHVWRORVQDWXUDOHVGHHVWD3URYLQoLD\TXHGDUGHVSREODGD
y hierma, sin defensa alguna...»: discursos de frontera en Gipuzkoa durante la Edad Moderna”, in AGIRREAZKUENAGA ZIGORRAGA, Joseba eta ALONSO OLEA, Eduardo José
(ed.), Estatu-Nazioen Baitako Nazioak: Naziogintza Kulturala Eta Politikoa, Gaur Egungo Europan,
Bartzelona, Flor edicions, S.L.-Editorial Base, 401-410 or.
D ´&RPHUFLR WUDQVSRUWH \ FRQÁLFWLYLGDGHQ OD IURQWHUD HQWUH *XLS~]FRD \ 1DYDUUD
durante la primera mitad del siglo XVI”, in Donostiari buruzko Azterketa Historikoen Buletina,
48, 19-55 or.
E ´'HODDGPLQLVWUDFLyQÀQDQFLHUDORFDO\SURYLQFLDODOD&RUWHeOLWHVÀQDQFLHUDVDO
norte del Ebro a comienzos de la Edad Moderna”, in VÍTORES CASADO, Imanol (koord.),
+DFLHQGDÀVFDOLGDG\DJHQWHVHFRQyPLFRVHQOD&RUQLVD&DQWiEULFD\VXHQWRUQR QXHYRV
textos para su estudio, Bilbo, UPV/EHU, 103-138 or.
- (2015c), “El sector agrario guipuzcoano en la encrucijada de los siglos XVI y XVII”, in Lurralde: Investigación y espacio, 38, 89-116 or.
- (2015d), “Fiscalidad, comercio y frontera en Álava, Guipúzcoa y Navarra entre el siglo XV
y la primera mitad del siglo XVI”, in GARCÍA FERNÁNDEZ, Ernesto eta BONACHÍA HERNANDO, Juan Antonio (koord.), Hacienda, mercado y poder al norte de la Corona de Castilla en el
tránsito del medievo a la modernidad, Valladolid, Castilla ediciones, 215-240 or.
- (2015f), “Relaciones ganaderas entre Navarra y Guipúzcoa durante la Baja Edad Media y el
comienzo de la Edad Moderna”, in En la España medieval, 38, 13-35 or.
- (2015g), “The Mediterranean Connections of Basque Ports (1700-1841): Trade, Trust and Networks”, in The Journal of European Economic History, 3, 51-90 or.
ARAGÓN RUANO, Álvaro eta ANGULO MORALES, Alberto (2013), “The Spanish Basque
Country in Global Trade Networks in the Eighteenth Century”, in International journal of maritime history, 25, 1, 149-172 or.
ARAMBURU ZUDAIRE, José Miguel eta USUNARIZ GARAYOA, Jesús María (1991), “La
emigración de navarros y guipuzcoanos hacia el nuevo mundo durante la Edad Moderna.
Fuentes y estado de la cuestión”, in EIRAS ROEL, Antonio (ed.): La emigración española a Ultramar, 1492-1914. Madril, Asociación española de Historia Moderna-Ediciones Tabapress, 143156 or.
ARANBURU UGARTEMENDIA, Pello Joxe (2002), “Lazkaoko Maria Amezketa Sarria Okendoko Antonio almirantearen emaztearen gaineko azterketa berriak”, in Donostiari buruzko Azterketa Historikoen Buletina, 36, 449-464 or.
ARIZCUN CELA, Alejandro (1988), “Bienes y aprovechamientos comunales en el País Vasco
del Antiguo Régimen. Su papel económico”, in Actas del II Congreso Mundial Vasco, Congreso de
Historia de Euskal Herria (Bilbao, 1987), Tomo III, Economía, sociedad y cultura durante el Antiguo
Régimen, Donostia, Txertoa, 137-162 or.
ARPAL POBLADOR, Jesús (1973a), (VWUXFWXUDVIDPLOLDUHV\FRQÁLFWRUHJLRQDOHQOD(VSDxDGHOD
Ilustración: los Garagarza, el foralismo guipuzcoano y el despotismo de la mitad del XVIII, Donostia,
Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen Buletina.
- (1973b), Una familia en un mundo tradicional: los Garagarza de Elgoibar, Donostia, Impreso Sociedad Guipuzcoana de Ediciones y Publicaciones.
- (1977), “Estructuras familiares y de parentesco en la sociedad estamental del País Vasco”, in
Saioak, 1, 202-217 or.
- (1979), La sociedad tradicional en el País Vasco. El estamento de los hidalgos en Guipúzcoa, Zarauz,
L. Haranburu editor.
ARRIETA ALBERDI, Jon (ed.)(2013), Escudo de la más constante fe y lealtad (del Muy Noble y Muy
leal Señorío de Vizcaya, Bilbo, UPV/EHU.
´/DSHUVLVWHQFLDGHOFDQWDEULVPR\RWURVWySLFRVKLVWRULRJUiÀFRV\MXUtGLFRSROtWLFRVHQ
333
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
el País Vasco: adiciones en perspectiva comparada”, in Historia Iuris: estudios dedicados al profesor
Santos M. Coronas González, Oviedo, KRK Ediciones – Universidad de Oviedo, 351-377 or.
ARTOLA, Miguel (ed.) (2002), Historia de Donostia San Sebastián, Donostia, Nerea.
ASTIAZARAIN ACHABAL, María Isabel (1998), El consulado de San Sebastián y los proyectos de
ampliación de su puerto en el siglo XVIII, Donostia, Kutxa.
- (2002), “Una institución para la regeneración y castigo: la cárcel pública de San Sebastián de
1792”, in Donostiari buruzko Azterketa Historikoen Buletina, 36, 491-506 or.
- (2003), “Un diseño de 1743 para la ferrería de Fagollaga en Hernani”, in Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen Buletina, 59, 1, 179-186 or.
- (2004), “El proyecto de Pedro Ignacio de Lizardi para la ampliación del puerto de San Sebastián en 1773”, in Donostiari buruzko Azterketa Historikoen Buletina, 38, 693-719 or.
ASTIGARRAGA GOENAGA, Jesús (2002), “El «fuerismo ilustrado» de la Sociedad Bascongada de los Amigos del País”, in Notitia Vasconiae, 1, 149-168 or.
- (2003a), “Aduanas forales, integración económica y reformismo ilustrado”, in Notitia Vasconiae, 2, 203-238 or.
- (2003b), Los ilustrados vascos. Ideas, instituciones y reformas económicas en España, Bartzelona,
Editorial Crítica.
ASTORGANO ABAJO, Antonio (2014), “La Bascongada y la fundación de la Escuela de primeras letras en Antzuola (1777-1783)”, in Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen Buletina, 70, 1-2,
205-271 or.
AYERBE IRÍBAR, María Rosa (1981), “La industria de la sal en Salinas de Léniz y Gaviria (Siglos XIV-XVI)”, in Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen Buletina, 37, 1-2, 245-269 or.
- (1982), “Ordenanzas Municipales de Hernani (1542): estudio y transcripción”, in Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen Buletina, 38, 1-4, 257-335 or.
- (1986-1987), “Sobre el hábitat pastoril y la pasturación de ganado en el valle de Urumea,
Guipúzcoa)”, in Acta historica et archaeologica mediaevalia, 7-8, 311-320 or.
- (1988a), “Nuevos datos sobre el comercio y la industria naviera guipuzcoana en el s. XVI”,
in Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen Buletina, 44, 1-2, 251-257 or.
- (1988b), “Presencia de la Colegiata de Roncesavalles en la Mancomunidad de Enirio-Aralar
(1409-1717)”, in Príncipe de Viana, Gehigarria, 8, 307-312 or.
- [1998], San Agustín de Hernani, Hernani, Hernaniko Udala.
- (1992), “La regulación de la postulación en Guipúzcoa (1772) y su inmediata consecuencia:
ÀOLDFLyQGHODSREODFLyQGHOD8QLYHUVLGDGGH$\DHQµLQEuskalerriaren Adiskideen Elkartearen Buletina, 48, 1-2, 3-26 or.
- (1998), “Bagaje humanista de un guipuzcoano del siglo XVII: El escribano Juan de Lizola
Iturrieta (Asteasu)”, in Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen Buletina, 54, 2, 395-407 or.
- (2000a), “La administración de justicia en los territorios vascos”, in Euskalerriaren Adiskideen
Elkartearen Buletina, 56,1, 5-51 or.
- (2000b), “La incorporación de Guipúzcoa a la Corona de Castilla (1199/1200) y el memorial
de Gabriel de Henao de 1702”, in Donostiari buruzko Azterketa Historikoen Buletina, 34, 7-136 or.
- (2001), “Notas sobre la implantación del calendario gregoriano en Guipúzcoa y sus consecuencias jurídicas”, in Donostiari buruzko Azterketa Historikoen Buletina, 35, 331-341.
- (2002a), “La regulación de los caminos en el sistema normativo guipuzcoano”, in Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen Buletina, 58, 2, 285-306 or.
E ´2UGHQDQ]DVGHHGLÀFDFLyQDSUREDGDVSRUHOUHJLPLHQWRGHODFLXGDGGH6DQ6HEDVtián (1734)”, in Donostiari buruzko Azterketa Historikoen Buletina, 36, 467-474 or.
´(OPHPRULDOGHGRQ)UDQFpVGH$JXLUUH\ÉODYD \ORVFRQÁLFWRVHQWDEODGRVHQWUH
las tres provincias vascongadas por la apertura el camino en la peña de Orduña”, in Donostiari
buruzko Azterketa Historikoen Buletina, 37, 507-526 or.
- (2004), “La regulación de los tránsitos reales por Guipúzcoa (1752)”, in Euskalerriaren Adiski-
334
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
deen Elkartearen Buletina, 60, 1, 149-158 or.
- (2005a), “Intentos de constitución de una capital política en Gipuzkoa en los siglos XVII y
XVIII”, in Donostiari buruzko Azterketa Historikoen Buletina, 39, 155-209 or.
- (2005b), “La Unión o Mancomunidad de Enirio y Aralar. Un caso modélico de montes comunales intervenidos por el Servicio Forestal de la Diputación de Gipuzkoa”, in Euskalerriaren
Adiskideen Elkartearen Buletina, 61, 1, 5-136 or.
- (2005c), Origen y desarrollo del derecho y de la administración forestal en España y en Guipúzcoa. El
Servicio Forestal de la Diputación de Guipúzcoa, Donostia, Gipuzkoako Foru Aldundia.
- [2006], Gipuzkoako Baztar Nagusiak: mendez mende indarrean gaur egunera arte = Las Juntas Generales de Gipuzkoa: la fuerza de una institución secular en el siglo XXI, Donostia, Eusko Ikaskuntza.
- (2007-2008), “Las Juntas Generales Vascas: en defensa de la foralidad y de los derechos históricos”, in Ius fugit. Revista interdisciplinar de estudios histórico-jurídicos, 15, 303-337 or.
- (2008a), “Manuel de Larramendi y la enseñanza femenina en el s. XVIII. Constituciones del
Seminario de niñas “Nuestra Señora de la Soledad”, de Bergara (1741)”, in Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen Buletina, 64, 2, 795-815 or.
- (2008b), “Universidad de «Sancti Spiritus» de Oñate: fuentes y líneas de investigación”,
in RODRÍGUEZ-SAN PEDRO BEZARES, Luis Enrique eta POLO RODRÍGUEZ, Juan Luis
(koord.), Universidades hispánicas: modelos territoriales en la Edad Moderna, 2. alea: Valencia, Valladolid, Oñate, Oviedo y Granada, Salamanca, Universidad de Salamanca, 97-161 or.
- (2008-2009), “El control del documento: el proceso de inventariación del Archivo de Guipúzcoa en época de los Austrias, y el inventario de 1564”, in Donostiari buruzko Azterketa Historikoen Buletina, 42, 55-148 or.
- (2009), El valle de Léniz en su primera historia (1260-1750). Su paso del señorío al realengo, de la
comunidad a la diversidad política, Txartyn de Bazterbero Taldea-Ayerbe Iribar.
- (2010a), “El control de la frontera en tiempos de Felipe II: Correspondencia del rey con García de Arce, gobernador de la plaza de Fuenterrabía y capitán general de Gipuzkoa (15731588)”, in Donostiari buruzko Azterketa Historikoen Buletina, 43, 349-418 or.
- (2010b), “Los intentos de regulación del Derecho civil (troncalidad, retorno de dotes y mejora de hijas) en la Guipúzcoa del siglo XVII: La aplicación de la costumbre contra legem”, in
CORONAS GONZÁLEZ, Santos Manuel (koord.), Cuestiones varias sobre la costumbre jurídica
en el Norte Peninsular, Oviedo, Universidad de Oviedo, 95-138 or.
- (2011a), “El señorío guipuzcoano de la Casa de Lazcano: de parientes mayores a grandes de
España de segunda clase (s. XIII-XXI)”, in Donostiari buruzko Azterketa Historikoen Buletina, 44,
15-75 or.
- (2011b), “Memorial del Doctor Don Rafael de Azcona y Góngora, elevado a Reina, sobre la
ordenanza de mejora de hijas en 3º y 5º por vía de dote aprobada por Gipuzkoa en 1659”, in
Donostiari buruzko Azterketa Historikoen Buletina, 44, 429-465.
- (2012), El monasterio dominico de San Pedro González Telmo (San Sebastián). De centro religioso a
centro cultural y museístico de primer orden de la ciudad. Donostia, Kutxa Fundazioa.
- (2013), “Sobre el título de «Adelantado Mayor de Guipúzcoa y Alcaide de la fortaleza de
Fuenterrabia» en época moderna (1640-1656)”, in Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen Buletina,
69,1-2, 285-330 or.
D ´'HODHVFULEDQtDÀHODODVHFUHWDUtDGH*XLS~]FRD V;9;9,,, µLQHistoria iuris. Estudios dedicados al profesor Santos M. Coronas González, [Oviedo], Universidad de Oviedo - KRK
Ediciones, 1. alea, 403-433 or.
E ´/DLQÁXHQFLDGHOD%DVFRQJDGD\GHOD©,QVWUXFFLyQH[SHULPHQWDOªGHO0DUTXpVGH
San Millán en la economía forestal de la villa de Tolosa (1790)”, in Euskalerriaren Adiskideen
Elkartearen Buletina, 70, 1-2, 273-311 or.
- (2014c), “Los llamados «Montes Francos» del Urumea. Un ejemplo de desintegración de
los comunales supramunicipales guipuzcoanos (s. XIV-XVII)”, in Donostiari buruzko Azterketa
335
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
Historikoen Buletina, 47, 15-64 or.
- (2015a), “Notas sobre las uniones y mancomunidades históricas de montes en Gipuzkoa”, in
Donostiari buruzko Azterketa Historikoen Buletina, 48, 543-575 or.
- (2015b), Urnieta, de tierra a villazgo (1402-1615), Urnieta, Urnietako Udala.
AYERBE IRIBAR, María Rosa eta DÍEZ DE SALAZAR FERNÁNDEZ, Luis Miguel (1996),
“Andoain, de tierra a villazgo (1379-1615). Un caso modélico de preautonomía municipal en
Guipúzcoa”, in Leyçaur, 0.
AZCONA GUERRA, Ana Mercedes (2001), “Del puerto comercial al puerto industrial: síntesis comparada de los puertos vascos de Pasajes y Bayona (siglos XVIII-XIX)”, in Vasconia, 31,
67-90 or.
AZCONA, Tarsicio de (1974), San Sebastián y la Provincia de Guipúzcoa durante la Guerra de las
Comunidades (1520-1521): estudio y documentos, Donostia, Donostiako Historiari Buruzko Dr.
Camino Institutua.
AZPIAZU, José Antonio (1995), Mujeres vascas. Poder y sumisión, Donostia, Haranburu.
-(2003), “Los guipuzcoanos y Sevilla en la Alta Edad Moderna”, in Itsas memoria: revista de
estudios marítimos del País Vasco, 4, 207-225 or.
BANÚS Y AGUIRRE, José Luis (1975), “Alcaldes y capitulares de San Sebastián (1286-1813)”,
in Donostiari buruzko Azterketa Historikoen Buletina, 9, 11-49 or.
BARCENILLA Miguel Ángel eta GONZÁLEZ DIOS, Estibaliz (2008), “Aproximación a la
concepción de la propiedad en Gipuzkoa en los siglos XVIII y XIX”, in L’aménagement du territoire en Pays Basque, Dakit-Eusko Ikaskuntza, 173-223 or.
BARKHAM, Michael (1984), “La construcción naval vasca en el siglo XVI: la nao de uso múltiple”, in Vasconia, 3, 101-126 or.
- (2000), “La industria pesquera en el País Vasco peninsular al principio de la Edad Moderna:
¢XQDHGDGGHRUR"µLQItsas memoria: Revista de Estudios Marítimos del País Vasco, 3, 29-75 or.
- (2003), “El comercio marítimo vizcaíno y guipuzcoano con el Atlántico peninsular (Asturias,
Galicia, Portugal y Andalucía) y con los archipiélagos de Canarias y Madeira al principio de
la Edad Moderna”, in Itsas memoria: Revista de Estudios Marítimos del País Vasco, 4, 147-164 or.
BARRUSO BARES, Pedro eta LEMA PUEYO, José Ángel (koord.) (2004), Historia del País Vasco. Edad Moderna (siglos XVI-XVIII), Donostia, Hiria.
BASTERRA, María Amparo (2014), “El espíritu de innovación de la Bascongada aplicado a
la agricultura 1765-1795”, in Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen Buletina, 70,1-2, 163-204 or.
BASURTO LARRAÑAGA, Román (1985), “Viajeros, hidalgos y burgueses. Vizcaya y Guipúzcoa en la segunda mitad del siglo XVIII”, in Symbolae Ludovico Mitxelena septuagenario oblatae,
2. alea, 1231-1248 or.
BELLO LARRARTE, Enrique (2008), “Rentas de músicos de la capilla de Santa María de Tolosa”, in Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen Buletina, 64, 2, 963-978 or.
- (2009), “En torno a los órganos de Santa María de Tolosa”, Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen Buletina, 65, 1, 111-125 or.
BERRIOCHOA AZCÁRATE, Pedro (2011), “El buey en el campo, el buey en la iglesia, el buey
en la plaza”, in Donostiari buruzko Azterketa Historikoen Buletina, 44, 231-268 or.
- (2014), “«Para limpiar las colmenas (...) una cuerda de clavicordio». Agrarismo en los inicios
de la Bascongada (I)”, in Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen Buletina, 70, 1-2, 115-162 or.
BILBAO, Luis María (1979), “Transformaciones económicas en el País Vasco durante los siglos
XVI y XVII”, in Historia del Pueblo Vasco, 2. alea, Donostia, Erein, 111-145 or.
-(2003), “Comercio y transporte internacionales en los puertos de Vizcaya y Guipúzcoa durante el siglo XVII (1600-1650): una visión panorámica”, in Itsas memoria: Revista de Estudios
Marítimos del País Vasco, 4, 259-285 or.
CARRIÓN ARREGUI, Ignacio María (1991), La siderurgia guipuzcoana en el siglo XVIII, Bilbo,
UPV/EHU.
336
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
- (1996), “Los antiguos pesos y medidas guipuzcoanos”, in Vasconia, 24, 59-79 or.
- (1998a), “La crisis del siglo XVII y la producción de armamento en Gipuzkoa”, in Revista de
dirección y administración de empresas, 7, 21-31 or.
- (1998b), “La fabricación de grandes anclas de navíos en el siglo XVIII en Gipuzkoa”, in Itsas
memoria: Revista de Estudios Marítimos del País Vasco, 2, 549-571 or.
- (2000), “El trabajo en una manufactura real del siglo XVII: los armeros de la Armería de Tolosa”, in Vasconia, 30, 73-82 or.
- (2001), “El nacimiento de una manufactura estatal en el siglo XVII: la Real Armería de Tolosa”, in ÁLVAREZ LIRES, María Mercedes (koord.), Estudios de historia das ciencias e das técnicas,
VII Congreso de la Sociedad Española de Historia de las Ciencias y de las Técnicas (Pontevedra, 14-18 de setembro de 1999), 2. alea, Pontevedra, Diputación Provincial de Pontevedra,
907-916 or.
CARRIÓN ARREGUI, Ignacio María, PIQUERO ZARAUZ, Santiago eta MUGARTEGUI
EGUÍA, Isabel (1998), “La revolución de los precios en la Gipuzkoa del siglo XVI: los precios
del trigo”, in DÍAZ DE DURANA ORTIZ DE URBINA, José Ramón (koord.), La lucha de bandos en el País Vasco: de los Parientes Mayores a la Hidalguía Universal. Guipúzcoa, de los bandos a la
provincia (siglos XIV a XVI), Bilbo, UPV/EHU, 439-464 or.
CATALÁN MARTÍNEZ, Elena (2010-2011), “El clero ante la crisis del s. XVII”, in Tiempos Modernos, 20, en NEGREDO, Fernando (koord.), Estudios sobre la Iglesia en la Monarquía Hispánica.
[Baliabide elektronikoa](http://www.tiemposmodernos.org/tm3/index.php/tm/article/
view/215) (2016-12-17).
- (2013), “De curas, frailes y monjas: disciplina y regulación del comportamiento del clero en
el Obispado de Calahorra, 1500-1700”, in Hispania Sacra, LXV, Extra I, enero-junio 2013, 229253 or.
CHAPARRO SAINZ, Álvaro (2009), La formación de las élites ilustradas vascas: El Real Seminario de Vergara (1776-1804), Vitoria-Gasteiz, UPV/EHU [Doktorego Tesia](http://addiehu.es/
handle/10810/12308) (2016-12-17).
CIERBIDE MARTINENA, Ricardo (1997), “La Compañía Guipuzcoana de Caracas y los vascos en Venezuela durante el siglo XVIII”, in Eusko Ikaskuntzaren Nazioarteko Aldizkaria, 42, 1,
63-75 or.
CORONAS VIDA, Luis Javier (2005), “Relaciones comerciales entre el País Vasco y Castilla La
Vieja en la Edad Moderna: Un panorama de la investigación reciente”, in Donostiari buruzko
Azterketa Historikoen Buletina, 39, 11-46 or.
CRUZ MUNDET, José Ramón (1991), Rentería en la crisis del Antiguo Régimen (1750-1845). Familia, caserío y sociedad rural, Errenteria, Errenteriako Udala.
DÍEZ DE SALAZAR FERNÁNDEZ, Luis Miguel eta AYERBE IRÍBAR, María Rosa (1980),
“Rey de Guipúzcoa. Una intitulación diplomática perdida (Siglos XI-XVI)”, in Euskalerriaren
Adiskideen Elkartearen Buletina, 36, 1-4, 239-277 or.
DUO BENITO, Gonzalo (2011), “La carta «Proposiciones de náutica» dirigida por Antonio
$PHVWR\DO&RQGHGH3HxDÁRULGDHQµLQEuskalerriaren Adiskideen Elkartearen Buletina,
67, 1-2, 117-140 or.
ECHEBERRIA AYLLÓN, Iker (2014), “Breve aproximación a la autoridad femenina en el siglo
XVIII: el extraño caso de Gregoria de Urbina”, in Sancho el Sabio, 37, 33-52 or.
ECHEGARAY CORTA, Carmelo de (2009), Compendio de las instituciones forales de Guipúzcoa.
Epítome de las instituciones forales de Guipúzcoa, Edición de Lourdes Soria Sesé, Donostia/, FEDHAV- Fundación para el Estudio del Derecho Histórico y Autonómico de Vasconia.
EGAÑA, Bernabé Antonio de (1992), Instituciones y colecciones histórico-legales pertenecientes
al gobierno municipal, fueros, privilegios y exempciones de la M.N. y M.L. provincia de Guipúzcoa,
Edición preparada por Luis Miguel Díez de Salazar Fernández y María Rosa Ayerbe Iríbar,
Donostia, Gipuzkoako Foru Aldundia.
337
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
ELIAS ODRIOZOLA, Imanol (2012), “Nicolás Sáez de Elola, Peruko Konkistan. Bitxikeriak”,
in Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen Buletina, 68,1-2, 147-160 or.
ESTÉVEZ RODRÍGUEZ, Xosé (1999), Historia de Euskal Herria. II alea. Del hierro al roble, Tafalla,
Txalaparta.
- (2000), “Gipuzkoa: de las águilas austríacas a los buitres borbónicos”, in Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen Buletina, 56, 1, 237-254 or.
FERNÁNDEZ ALBALADEJO, Pablo (1975), La crisis del Antiguo Régimen en Guipúzcoa, 17661833: cambio económico e historia, Madril, Akal editor.
FERNÁNDEZ ANTUÑA, César M. (2002), “La conquista de Hondarribia por los franceses en
1521 y el proceso a Diego de Vera”, in Vasconia, 32, 321-368 or.
- (2005), “Nota sobre el caserío Erbitegi (Ergobia) y Miguel Pérez de Erbeeta”, in Donostiari
buruzko Azterketa Historikoen Buletina, 39, 47-80 or.
FERNÁNDEZ ARRILLAGA, Inmaculada (2003), “Desde Guipúzcoa hacia el exilio. El viaje de
los jesuitas desterrados (1767)”, in Anuario del Instituto Ignacio de Loyola, 10, 141-158 or.
FERNÁNDEZ DE PINEDO, Emiliano (1974), Crecimiento económico y transformaciones sociales
en del País Vasco (1100/1850), Madril, Siglo XXI.
FERNÁNDEZ GONZÁLEZ, Fernando (2003), “Castilla, Sevilla y el País Vasco en la segunda
mitad del siglo XVII”, in Itsas memoria: revista de estudios marítimos del País Vasco, 4, 287-295 or.
- (2003), “Castilla, Sevilla y el País Vasco en la segunda mitad del siglo XVII”, in Itsas Memoria.
Revista de Estudios Marítimos del País Vasco, 4, 287-295 or.
GARATE OJANGUREN, María Montserrat (1990), La Real Compañía Guipuzcoana de Caracas,
Donostia, Sociedad Guipuzcoana de Ediciones y Publicaciones.
´/DLQÁXHQFLDGHOD%DVFRQJDGDFRPR6RFLHGDG(FRQyPLFDµLQCuenta y razón, 84,
40-53 or.
´(OWUiÀFRGHOWDEDFRHQODVFRPSDxtDVPHUFDQWLOHVSULYLOHJLDGDVHQOD(VSDxDGHO
XVIII”, in GONZÁLEZ ENCISO, Agustín eta TORRES SÁNCHEZ, Rafael (koord.), Tabaco y
economía en el siglo XVIII, Iruñea, EUNSA, 391-414 or.
- (2012), “De la empresa familiar a la sociedad mercantil por acciones. Los empresarios donostiarras en el siglo XVIII”, in OCAMPO SUÁREZ-VALDÉS, Joaquín (ed.), Empresas y empresarios en el norte de España (siglo XVIII), Oviedo, Trea, 265-296 or.
- (2014), “Presencia vasca en la administración del tabaco en Cuba (1727-1804)”, in Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen Buletina, 70, 1-2, 69-104 or.
GARCÍA DE VICUÑA OLAIZOLA, Iñaki (2011), “Los Puertos de Hernani. Un paseo documental por el Urumea del s. XVIII”, in Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen Buletina, 67, 1-2,
165-270 or.
GARCÍA FERNÁNDEZ, Ernesto (2009), “Las hermandades y cofradías de la Vera Cruz en el
País Vasco”, in Hispania Sacra, LXI, 124, uztaila-abendua, 447-482 or.
GARCÍA-ZÚÑIGA, Mario (2009), “Hacienda real y haciendas forales en el País Vasco (siglos
XVI-XVIII)”, in Iura Vasconiae, 6, 425-460 or.
GARMENDIA ARRUEBARRENA, José (2000), “Testamentos de guipuzcoanos fallecidos en
Indias”, in Donostiari buruzko Azterketa Historikoen Buletina, 34, 183-364 or.
- (2001a), “Baltasar de Eraunzeta y Aguirre. Un comerciante donostiarra desconocido”, in
Donostiari buruzko Azterketa Historikoen Buletina, 35, 371-385 or.
- (2001b), “Un documento inédito de Blas de Lezo”, in Donostiari buruzko Azterketa Historikoen
Buletina, 35, 365-369 or.
GARMENDIA LARRAÑAGA, Juan (2002), “Bedaio: I. Reconstrucción de la iglesia (1776) / II.
Arrendamiento de caseríos y molino de Bedaio (1780)”, in Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen
Buletina, 58, 2, 483-504 or.
- (2004a), “Información sobre la quema de la parroquia de Santa María de la Asunción de Tolosa, año 1781”, in Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen Buletina, 60, 2, 497-506 or.
338
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
- (2004b), “Poder del Concejo de Amezketa para alcanzar licencia de su Magestad para levantar las chozas en Aralar, año 1592”, in Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen Buletina, 60, 2,
567-570 or.
- (2005), “Presencia tolosana en las Juntas Generales”, in Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen
Buletina, 61, 2, 357-361 or.
´(O6HxRUGH/R\ROD3DWURQRGHODLJOHVLDGH6DQ6HEDVWLiQGH6RUHDVX\VXVÀOLDOHV
Las seroras (s. XVI)”, in Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen Buletina, 63, 2, 471-481 or.
- (2008), “Año 1722. Sentencia de las obligaciones y derechos que tiene la serora de la iglesia
parroquial de la villa de Amasa Villabona”, in Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen Buletina,
64, 2, 767-770 or.
- (2009), “Una Concordia de 1583 entre las parroquias de San Sebastián”, in Euskalerriaren
Adiskideen Elkartearen Buletina, 65, 1, 93-110 or.
- (2011), “La nieve y los «elurzuolak»”, in Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen Buletina, 67, 1-2,
549-557 or.
- (2013), “Escritura de arriendo de caserías y examen de montazgo para carbón. Bedaio, 1804
y 1782”, in Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen Buletina, 69, 1-2, 648-657 or.
GIL MASSA, Jesús Ángel (2003), “Espacios públicos en Bergara”, in Vasconia, 33, 425-439 or.
GOIENETXE PATRÓN, Ramón (2010), “El informe Villalobos sobre el puerto de Pasaia (1617)
o cuatrocientos años de propuestas para una ordenación lógica y racional del puerto y su gobierno”, in Donostiari buruzko Azterketa Historikoen Buletina, 43, 419-470 or.
GONZÁLEZ CASTRO, Ernesto (2007), “Justo Antonio de Olaguibel, autor del plano y dibujos de la actual Casa Consistorial de Orendain (1787)”, in Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen
Buletina, 63, 2, 483-514 or.
GONZÁLEZ DIOS, Estibaliz (2004a), “El acceso al aprovechamiento de los montes comunales
en comunidades rurales de época moderna”, in Iura Vasconiae, 1, 553-568 or.
- (2004b), “Las «Comunidades de vecinos» de la jurisdicción de San Sebastián. De su organización en la época moderna a su persistencia en la contemporánea. El caso de la Comunidad
de Zubieta”, in Donostiari buruzko Azterketa Historikoen Buletina, 38, 673-691 or.
- (2007), “Los montes vecinales en las comunidades rurales guipuzcoanas”, in Sancho el Sabio,
27, 11-38 or.
- (2009), “Casa y vecindad como elementos de organización en el territorio: algunos ejemplos
de comunidades guipuzcoanas en Época Moderna”, in BARRAQUE, Jean Pierre eta SENAC,
Philippe (biltz.), +DELWDWV HW SHXSOHPHQW GDQV OHV 3\UpQpHV DX 0R\HQ ÇJH HW j O·pSRTXH PRGHUQH,
CNRS-Université de Toulouse-Le Mirail, 277-289 or.
- (2011), Comunidad, vecindad y comunales en Guipúzcoa durante la Edad Moderna, Gasteiz, UPV/
EHU [Doktorego Tesia].
-(2012), “Las comunidades rurales guipuzcoanas durante la Edad Moderna”, in PÉREZ ÁLVAREZ, María José eta MARTÍN GARCÍA, Alfredo (koord.), Campo y campesinos en la España
Moderna; culturas políticas en el mundo hispano, León, Universidad de León, 2. alea, 731-741 or.
- (2013), “La costumbre no escrita en las comunidades guipuzcoanas durante la Edad Moderna”, in Historia agraria, 60, 39-60 or.
-(2015), Tolosaldea 1615: el nacimiento de 14 villas, Tolosa, Tolosako Udala-Eusko-Ikaskuntza
[Argitaratu gabea].
GONZÁLEZ, Alfonso F. (1995), Instituciones y sociedad guipuzcoanas en los comienzos del centralismo (1680-1730), Donostia, Gipuzkoako Foru Aldundia.
GOROSABEL, Pablo de (1853), Bosquejo de las antigüedades, gobierno, administración y otras cosas
notables de la villa de Tolosa, Tolosa, Imprenta de la viuda Mendizabal.
- (1967), Noticia de las cosas memorables de Guipúzcoa (1899), [Cosas Memorables de Guipúzcoa,
T. I.], Bilbo, La Gran Enciclopedia Vasca.
- (1972), 'LFFLRQDULR +LVWyULFR*HRJUiÀFR'HVFULSWLYR GH ORV 3XHEORV 9DOOHV 3DUWLGRV $OFDOGtDV \
339
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
Uniones de Guipúzcoa, Bilbo, Reedición Gran Enciclopedia Vasca.
HERAS SANTOS, José Luis de las (2002), “La extranjería en la Corona de Castilla durante la
Edad Moderna”, in GARCÍA FERNÁNDEZ, Ernesto (ed.), Exclusión, racismo y xenofobia en
Europa y América, Bilbo, UPV/EHU, 139-152 or.
INTXAUSTI, Joseba (2009), “Segurako Ordenantza orokorrak (1723)”, in Vasconia, 36, 231-253 or.
IRIJOA CORTÉS, Iago (2006a), *LSX]NRD´VRFRORUGH&RPXQLGDGµFRQÁLFWRSROtWLFR\FRQVWLWXFLyQ
provincial a inicios del siglo XVI, Donostia, Gipuzkoako Foru Aldundia. [Baliabide elektronikoa] (http://www.artxibogipuzkoa.gipuzkoakultura.net/libros-e-liburuak/bekak-becas04.
pdf) (2016-12-20).
- (2006b), “Varias noticias del país de Juan de Guilisasti: contribución a la historia de Zarautz a
través de documentos inéditos (siglos XIII al XVI)”, in Donostiari buruzko Azterketa Historikoen
Buletina, 62, 1, 5-49 or.
- (2007), “Asteasuko 1529ko errepartimendu bat”, in Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen Buletina, 63, 1, 305-308 or.
´'RFXPHQWDFLyQUHODWLYDDOFRQÁLFWRJXLSX]FRDQRVXVFLWDGRGXUDQWHODV&RPXQLGDdes de Castilla (1520-1542)”, in Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen Buletina, 65, 2, 487-598 or.
- (2013), “Hezkuntza XVI. mendeko Errenterian”, in Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen Buletina, 69, 1-2, 201-252 or.
IRIOJA CORTÉS, Iago eta MARTÍN SÁNCHEZ, David (2012), “Errenteria a inicios del siglo
XVI: comercio y sociedad”, in Bilduma, 24 [Baliabide elektronikoa] (http://www.academia.
edu/9133017/Errenteria_a_inicios_de_la_Edad_Moderna_1495-1544) (2016-12-20).
JIMENO ARANGUREN, Roldán (2006), “Clero secular y regular en la historia de Vasconia”,
in Iura Vasconiae, 3, 85-158 or.
KINTANA GOIRIENA, Jurgi (2002), “La «nación vascongada» y sus luchas en el Potosí del
siglo XVII. Fuentes de estudio y estado de la cuestión”, in Anuario de Estudios Americanos, LIX,
1, 287-310 or.
LAMIKIZ GOROSTIAGA, Xabier (2000), “Bizkaitar eta gipuzkoar nekazariak 1718ko matxinadan”, in Uztaro: giza eta gizarte zientzien aldizkaria, 33, 21-41 or.
LANDA IJURKO, Iñigo (2000), “Las propiedades de los Engomez en La Herrera (1467-1574)”,
in Donostiari buruzko Azterketa Historikoen Buletina, 34, 137-168 or.
LANZAGORTA ARCO, María José (2003), “La cofradía de la Vera Cruz de Oñate. Un espacio
de sociabilidad religioso entre los siglos XVI y XVIII”, in Vasconia, 33, 441-453 or.
LARRAÑAGA ARREGUI, Mikel (2010), Serorak Debagoienean (XVI-XVIII). Bergara: Bergarako
Udala [Baliabide elektronikoa: http://static.bergarakoartxiboa.net/pdf/Serorak_Debagoienean_XVI_XVIII.pdf ].
- (2016), Serorak Euskal Herrian: ikuspegia hastapenetatik desagerraraztearte (Aintzine Berantiarra XVIII mendea), Gasteiz, UPV/EHU [Doktorego Tesia].
LARRAÑAGA, Koldo, MADARIAGA, Juan eta UGARTE, Félix María (1983), “Aproximación
a un modelo de ocupación y explotación del suelo: el valle de Oñati en la segunda mitad del
siglo XVIII”, in Actas del IX Congreso de la Sociedad de Estudios Vascos, Bilbo, 455-462 or.
LEMA PUEYO, José Ángel eta MUNITA LOINAZ, José Antonio (1998), “Nuevos documentos
y nuevo tratamiento de las fuentes para el estudio de la lucha de bandos en Guipúzcoa”, in
DÍAZ DE DURANA ORTIZ DE URBINA, José Ramón (koord.), La lucha de bandos en el País
Vasco: de los Parientes Mayores a la Hidalguía Universal. Guipúzcoa, de los bandos a la provincia
(siglos XIV a XVI), Bilbo, UPV/EHU, 47-96 or.
LERCHUNDI VICENTE, Luis (2002), “Dos familiares del Padre Larramendi: su tío carnal,
Fray Ignacio de Santa Teresa y Larramendi y su lejana prima, Doña Manuela de Larramendi”,
in Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen Buletina, 58, 1, 133-191 or.
´/DVRÀFLQDVGHODEUDUDQFODV\ODVYLYLHQGDVGHORVPDHVWURVDQFRUHURVGHOD5HDO
Fábrica de anclas de Hernani: 1751-1853”, in Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen Buletina, 60,
340
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
1, 121-147 or.
- (2009), “Los Achega de Usúrbil en el siglo XVI”, in Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen Buletina, 65, 2 , 599-665 or.
LÓPEZ LOSA, Ernesto (2002), “Una aproximación al sector pesquero tradicional vasco
(c.1800-c.1880)”, in Historia Agraria, 28, 13-44 or.
LUZURIAGA SÁNCHEZ, Gerardo (2005), “Inventario de la Biblioteca del Colegio de los Jesuitas de Oñati”, in Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen Buletina, 61, 2, 435-457 or.
- (2008), “Las huellas de la Inquisición en la Biblioteca de la Universidad de Oñati”, in Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen Buletina, 64, 2, 751-765 or.
MADARIAGA ORBEA, Juan (1979), “Municipio y vida municipal vasca de los siglos XVI al
XVIII”, in Hispania, 143, 505-557 or.
´&RQÁLFWRVVRFLDOHVGHORVVLJORV;9,;9,,,µLQNosotros los vascos. Gran Atlas Histórico
de Euskal Herria, Bilbo, Lur, 161-176 or.
- (2001a), “Expresiones culturales y mentales en la Euskal Herria de los siglos XVI al XIX”, in
Eusko Ikaskuntzaren Nazioarteko Aldizkaria, 46, 1, 203-323 or.
E ´0XHUWH\PHQWDOLGDGHQHOiPELWRUXUDOGHO3DtV9DVFRDÀQHVGHO$QWLJXR5pJLmen”, in Cuadernos de Investigación Histórica, 18, 11-34 or.
- (2004), “Espacio doméstico y espacio sepultural en Euskal Herria, siglos XVI al XIX”, in
IMÍZCOZ, José María (zuz.), Casa, familia y Sociedad, Bilbo, UPV/EHU, 429-487 or.
-(2014), Sociedad y lengua vasca en los siglos XVII y XVIII, Bilbo, Euskaltzaindia.
MARÍN PAREDES, José Antonio (2004), “«Señor de solar, patrón de Iglesia, poseedor de hombres hidalgos». La formación de las casas y los palacios de Parientes Mayores en Guipúzcoa”,
in IMÍZCOZ, José María (zuz.), Casa, familia y Sociedad, Bilbo, UPV/EHU, 131-157 or.
MARTÍNEZ RUIZ, Julián (2008), “Noticias de la familia Beroiz y de su casa de Mundaiz”, in
Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen Buletina, 64, 2, 679-696 or.
´(O&RQGHGH3HxDÁRULGDIXQGDGRUGHOD6RFLHGDG%DVFRQJDGDµLQEuskalerriaren
Adiskideen Elkartearen Buletina, 66, 2, 617-638 or.
- (2014), “Memorias de la Real Sociedad Bascongada de los Amigos del País”, in Euskalerriaren
Adiskideen Elkartearen Buletina, 70, 1-2, 5-43 or.
MARY-TROJANI, Cécile (2004), “La amistad en el Siglo de las Luces: la Real Sociedad Bascongada en las fuentes epistolares”, in Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen Buletina, 60, 2, 612-625 or.
MICHEL RODRÍGUEZ, Mario eta GIL, Luis (2013), La transformación histórica del paisaje forestal
en la Comunidad Autónoma de Euskadi, Gasteiz, Eusko Jaurlaritza.
MIGUEL LESACA, Miren de (2011), “Nicolás Sáez de Elola, intrépido capitán en la Conquista
de Perú. El oro de Cajamarca”, in Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen Buletina, 67, 1-2, 11-41 or.
´/DFDVDGH3HU~HQ'RQRVWLD6DQ6HEDVWLiQRWURWHVWLPRQLRGHHGLÀFDFLyQÀQDQciado con el oro del nuevo mundo”, in Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen Buletina, 70, 1-2,
45-67 or.
MIGUEL LÓPEZ, Isabel (1990), El Comercio hispanoamericano a través de Pasajes-San Sebastián
(1778-1795), Donostia, Doctor Camino Fundazioa.
- [1992], El comercio hispanoamericano a través de Gijón, Santander y Pasajes (1778-1795), Valladolid, Universidad, Secretariado de Publicaciones.
- (2005), “«Aldaz»: Sociedad mercantil donostiarra del siglo XVIII”, in Donostiari buruzko Azterketa Historikoen Buletina, 39, 237-286 or.
MORA AFÁN, Juan Carlos (2010), “Alonso de Idiakez (1497-1547). De criado a secretario real:
Estrategias de poder en la primera mitad del quinientos”, in Donostiari buruzko Azterketa Historikoen Buletina, 43, 43-84 or.
- (2014), “Los meandros del poder. Mediaciones y meditatizaciones en torno al secretario Domingo de Etxeberri”, in Donostiari buruzko Azterketa Historikoen Buletina, 47, 65-117 or.
MORA AFÁN, Juan Carlos, ARRETXEA SANZ, Larraitz eta RILOVA JERICÓ, Carlos (2005),
341
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
Gerra ilustratua Hondarribian : hiriaren setioa 1719an = La guerra ilustrada en Hondarribia : el asedio
de la plaza en 1719, Hondarribia, Hondarribiko Udala.
MUJIKA GOÑI, Amaia (2011), “Indumentaria en Euskal Herria”, Auñamendi Eusko Entziklopedia. [Baliabide elektronikoa: www.euskomedia.org/aunamendi/74070/123015 ].
MUÑOZ ECHABEGUREN, Fermín (2010), “De alcabalas en el siglo XVIII”, in Donostiari
buruzko Azterketa Historikoen Buletina, 43, 543-566 or.
´3ODQQXHYREHQHÀFLDO\VXDSOLFDFLyQ µLQDonostiari buruzko Azterketa Historikoen Buletina, 46, 543-557 or.
MURUGARREN, Luis (1982), “Introducción de las órdenes religiosas en Guipúzcoa (siglos
XV al XVIII)”, in Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen Buletina, 38, 1-4, 117-156 or.
ODRIOZOLA OYARBIDE, Lourdes (1997), La construcción naval en Gipuzkoa, siglo XVIII, Donostia, Gipuzkoako Foru Aldundia, Ekonomia eta Turismo Saila.
-(1998), “La construcción naval en Gipuzkoa. Siglos XVI-XVIII”, in Itsas Memoria. Revista de
Estudios Marítimos del País Vasco, 2, 93-146 or.
OLAECHEA LABAYEN, Juan Bautista (2002), “Tribulaciones de un marino hondarribiarra ante
la Inquisición de México”, in Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen Buletina, 58, 1, 115-131 or.
OLIVERI KORTA, Oihane (2001), Mujer y herencia en el estamento hidalgo guipuzcoano durante el
Antiguo Régimen (siglos XVI-XVIII), Donostia, Gipuzkoako Foru Aldundia.
´'HKLMDVKHUHGHUDV\VHxRUDVPXMHU\´RHFRQRPLFDµDOJXQDVUHÁH[LRQHVSDUDXQD
investigación”, in IMÍZCOZ BEUNZA, José María (koord.), Casa, familia y sociedad. País Vasco,
España y América, siglos XV-XIX, Bilbo, UPV/EHU, 367-394 or.
- (2006), “Mujer, casa y familia en el estamento hidalgo guipuzcoano del siglo XVI”, in Arenal:
Revista de historia de mujeres, 13, 1, 39-59 or.
- (2009), “Las relaciones a escala de monarquía hispánica de la élite de Bergara durante el siglo
XVI”, in SORIA MESA, Enrique, BRAVO CARO, Juan Jesús eta DELGADO BARRADO, José
Miguel (koord.), Las élites en la época moderna: la monarquía española, Córdoba, Universidad de
Córdoba, 3. alea, 231-242 or.
- (2010a), “Economía doméstica: una mirada desde las élites guipuzcoanas del siglo XVI”, in
IMÍZCOZ BEUNZA, José María eta OLIVERI KORTA, Oihane (koord.), Economía doméstica y
redes sociales en el Antiguo Régimen, Madril, Sílex ediciones, 53-88 or.
- (2010b), “«El gran gobierno de la dicha señora»: Economía doméstica y mujer en el estamento hidalgo guipuzcoano”, in IMÍZCOZ BEUNZA, José María eta OLIVERI KORTA, Oihane
(koord.), Economía doméstica y redes sociales en el Antiguo Régimen, Madril, Sílex ediciones, 89118 or.
ORELLA UNZUÉ, José Luis (1993), “Concesión real de villazgo a poblaciones de Guipúzcoa
en 1615”, in Lurralde: Investigación y espacio, 16, 265-296 or.
-(1994), “El control de los judíos, conversos y extranjeros en Guipúzcoa durante el siglo XVI y
ODDÀUPDFLyQGHOD+LGDOJXtD8QLYHUVDOµLQSancho el Sabio, 4, 105-147 or.
PÉREZ, Joseph (1994), “Las relaciones políticas de la Provincia de Guipúzcoa con la corona
de Castilla durante la guerra de las Comunidades”, in ORELLA UNZUÉ, José Luis (ed.), El
Pueblo Vasco en el Renacimiento (1491-1521), Bilbo, Ediciones Mensajero, 381-390 or.
- (2002), “Geografías mercantiles vascas en la Edad Moderna (I). Instituciones Mercantiles
Vascas”, in Lurralde: Investigación y espacio, 25, 21-81 or.
- (2003), “Geografías mercantiles vascas en la Edad Moderna (II). Los marinos y mercaderes
vascos”, in Lurralde: Investigación y espacio, 26, 143-180 or.
- (2005), “Geografías mercantiles vascas en la Edad Moderna (III): las relaciones vascas con
Inglaterra. Siglos XIV y XVI”, in Lurralde: Investigación y espacio, 28, 85-152 or.
- (2006a), “Geografías mercantiles vascas en la Edad Moderna (IV): las relaciones mercantiles
y marítimas de los vascos con el ducado de Bretaña durante los siglos XII-XV”, in Lurralde:
Investigación y espacio, 29, 215-297 or.
342
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
- (2006b), “Los vascos y sus relaciones mercantiles con Francia: Gascuña y Aquitania (siglos
XV-XVI)”, in Itsas memoria: Revista de Estudios Marítimos del País Vasco, 5, 567-601 or.
- (2007), “Geografías mercantiles vascas en la Edad Moderna (V): las relaciones mercantiles y
marítimas de los vascos con el condado de Normandía durante los siglos XIII-XV”, in Lurralde: Investigación y espacio, 30, 25-28 or.
- (2008), “Geografías mercantiles vascas en la Edad Moderna (VI): las relaciones mercantiles y
marítimas de los vascos con el condado de Normandía durante los siglos XIV-XV”, in Lurralde: Investigación y espacio, 31, 189-232 or.
- (2009), “Geografías mercantiles vascas en la Edad Moderna: puertos normandos y productos
intercambiados por los vascos”, in Lurralde: Investigación y espacio, 32, 323-360 or.
ORTIZ DE URBINA MONTOYA, Carlos (2006), “Amistad, jerarquía y exclusión en los primeros años de la Sociedad Bascongada de los Amigos del País”, in Euskalerriaren Adiskideen
Elkartearen Buletina, 62, 2, 343-406 or.
OTAEGUI ARIZMENDI, Arantza (1986), “Los Montes francos de Urnieta: precedentes históricos y principales aprovechamientos durante el Antiguo Régimen”, in Donostiari buruzko
Azterketa Historikoen Buletina, 20, 263-282 or.
- (1991), Guerra y crisis de la hacienda local. Las ventas de Bienes Comunales y de Propios en Gipuzkoa
1764-1814, Donostia, Gipuzkoako Foru Aldundia.
OTAZU, Alfonso de eta DÍAZ DE DURANA, José Ramón (2008), El espíritu emprendedor de los
vascos, Madril, Sílex.
PÉREZ, Joseph (1994), “Las relaciones políticas de la Provincia de Guipúzcoa con la corona
de Castilla durante la guerra de las Comunidades”, in ORELLA UNZUÉ, José Luis (ed.), El
Pueblo Vasco en el Renacimiento (1491-1521), Bilbo, Ediciones Mensajero, 381-390 or.
PIQUERO ZARAUZ, Santiago (1991), Demografía guipuzcoana en el Antiguo Régimen, Bilbo,
UPV/EHU.
-(1998), “El siglo XVI, época dorada de los movimientos migratorios guipuzcoanos de media
y larga distancia durante la Edad Moderna”, in DÍAZ DE DURANA ORTIZ DE URBINA, José
Ramón (koord.), La lucha de bandos en el País Vasco: de los Parientes Mayores a la Hidalguía Universal. Guipúzcoa, de los bandos a la provincia (siglos XIV a XVI), Bilbo, UPV/EHU, 399-423 or.
-(2000), “Alimentación, nutrición y salud en la Guipúzcoa del antiguo régimen. Unas consideraciones”, in Zainak, 20, 227-241 or.
PLAZAOLA ARTOLA, Juan (2004), “El arte vasco del siglo XVII: la sobriedad del Barroco”, in
Eusko Ikaskuntzaren Nazioarteko Aldizkaria, 49, 1, 173-228 or.
3255(60$5,-8É10DUtD5RVDULR D ´(OSRGHU\ORVFRQÁLFWRVVRFLDOHVµLQ%$558SO BARES, Pedro eta LEMA PUEYO, José Ángel (koord.), Historia del País Vasco. Edad Moderna
(siglos XVI-XVIII), Donostia, Hiria, 237-289 or.
-(2004b), “Los medios y los miedos humanos”, in BARRUSO BARES, Pedro eta LEMA PUEYO, José Ángel (koord.), Historia del País Vasco. Edad Moderna (siglos XVI-XVIII), Donostia,
Hiria, 39-105 or.
PRADA SANTAMARÍA, Antonio (2005), “La pugna por los enterramientos en los templos donostiarras: El proceso incoado a raíz del fallecimiento de María Cruz Estebanot”, in Donostiari
buruzko Azterketa Historikoen Buletina, 39, 211-235 or.
D ´(OSDWULPRQLRHFOHVLiVWLFRKRQGDUULELDUUDORVHGLÀFLRVUHOLJLRVRVµLQEuskalerriaren
Adiskideen Elkartearen Buletina, 63, 1, 105-144 or.
E ´/DSULPHUDVHQWHQFLDHSLVFRSDOHQHOSURFHVRGHODUHIRUPDEHQHÀFLDOGH6DQ6HEDVtián”, in Donostiari buruzko Azterketa Historikoen Buletina, 41, 507-545 or.
´/DE~VTXHGDGHÀQDQFLDFLyQSDUDSURVHJXLUFRQHO3ODQ%HQHÀFLDOHQ6DQ6HEDVWLiQµ
in Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen Buletina, 64, 2, 907-931 or.
´(OSODQEHQHÀFLDOGH6DQ6HEDVWLiQ ,,, /DKRUDGHODVJUDQGHVSURSXHVWDVGHOD
ciudad y del cabildo eclesiástico”, in Donostiari buruzko Azterketa Historikoen Buletina, 43, 85-
343
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
124 or.
- (2011), “La controversia entre la ciudad y el cabildo eclesiástico donostiarra por las acusaciones de abusos y corrupción en el colectivo religioso”, in Donostiari buruzko Azterketa Historikoen Buletina, 44, 157-229 or.
- (2012), “El clero donostiarra contra los mandatos de su obispo en 1745. El cuestionamienWR GH ODV VXVWLWXFLRQHV GH EHQHÀFLDGRV \ GHO PRGR GH FHOHEUDU ORV IXQHUDOHVµ LQ Donostiari
buruzko Azterketa Historikoen Buletina, 45, 127-197 or.
´/DV~OWLPDVIDVHVGHOSODQEHQHÀFLDOGH6DQ6HEDVWLiQµLQDonostiari buruzko Azterketa Historikoen Buletina, 46, 177-311 or.
- (2014), “La serora y feligreses del templo de San Sebastián el Antiguo contra su vicario. La
defensa del pago de ofrendas a la sirvienta parroquial”, in Donostiari buruzko Azterketa Historikoen Buletina, 47, 145-193 or.
- (2015), “Otra pugna entre la ciudad y los sacerdotes por el control de los templos de Santa
María y San Vicente en sus aspectos no espirituales: la expulsión del mayordomo secular
sustituto en la subasta de los frutos primiciales de 1784”, in Donostiari buruzko Azterketa Historikoen Buletina, 48, 57-108 or.
REGUERA, Iñaki (1989), “Los Guipuzcoanos ante la Inquisición”, in Bilduma, 3, 159-169 or.
-(2004), “Religión, supersticiones y creencias”, in BARRUSO BARES, Pedro eta LEMA PUEYO, José Ángel (koord.), Historia del País Vasco. Edad Moderna (siglos XVI-XVIII), Donostia,
Hiria, 291-321 or.
-(2005), “La Inquisición en el País Vasco. El periodo fundacional”, in Clio & Crimen, 2, 237-255 or.
-(2012), “La brujería vasca en la Edad Moderna: aquelarres, hechicería y curanderismo”, in
Eusko Ikaskuntzaren Nazioarteko Aldizkaria, 9, 240-283 or.
RILOVA JERICÓ, Carlos (2001), “De mujeres que trotan a ídolos de la perversidad. La evolución de la condición femenina en el tránsito de la Edad Moderna a la Contemporánea (17401853). El caso de la ciudad de Hondarribia”, in Bilduma, 5, 145-171 or.
- (2002a), “La economía moral de la oligarquía. San Sebastián y su gobierno municipal. De la
machinada de 1766 a la revolución de 1917”, in Donostiari buruzko Azterketa Historikoen Buletina, 36, 207-241 or.
- (2002b), “Las últimas brujas de Europa: acusaciones de brujería en el País Vasco durante los
siglos XVIII y XIX”, in Vasconia, 32, 363-393 or.
- (2003a), “Este feroz y desmandado Pueblo: reacciones frente a la Libertad de Comercio durante la Machinada de 1766 y la Revolución norteamericana. Apuntes para una Historia comparativa”, in Notitia Vasconiae, 2, 413-432 or.
- (2003b), “Un duelo junto a la iglesia de Santa María. El «mando a la española» y el regimiento de irlandeses Hibernia. San Sebastián, 1756”, in Donostiari buruzko Azterketa Historikoen
Buletina, 37, 527-544 or.
- (2005), “Un leal servidor de la causa de los Estuardo: El viaje del capitán Browne desde San
Sebastián al páramo de Drummossie (1746)”, in Donostiari buruzko Azterketa Historikoen Buletina, 39, 473-483 or.
- (2008-2009), “Salvado de entre las llamas... Breve historia del progreso de San Sebastián
como puerto comercial: del Libro de Actas de la Villa a la ocupación de los muelles durante
la Guerra de la Convención (1570-1794)”, in Donostiari buruzko Azterketa Historikoen Buletina,
42, 317-336 or.
- (2011), “San Sebastián en el mapa de la historia marítima de Europa: tres episodios del siglo
XVIII”, in Donostiari buruzko Azterketa Historikoen Buletina, 44, 467-491 or.
RODRÍGUEZ DE GRACIA, Hilario (2000), “Mercaderes guipuzcoanos en el comercio toledaQRGHODVHGDDÀQDOHVGHOVLJOR;9,,µLQEuskalerriaren Adiskideen Elkartearen Buletina, 56, 2,
549-577 or.
- (2002), “Relaciones comerciales en el siglo XVII: hierro guipuzcoano, cerrajería de Mora (To-
344
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
ledo) y seda Toledana”, in Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen Buletina, 58, 2, 335-376 or.
RODRÍGUEZ PÉREZ, Ana Isabel (2002), “Las cofradías en Andoain”, in Leyçaur, 7, 45-146 or.
RODRÍGUEZ SAN PEDRO BEZARES, Luis Enrique (2008), “Claustros femeninos en la ilustración: las Carmelitas Descalzas de San Sebastián”, in Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen
Buletina, 64, 2, 771-794 or.
ROQUERO USSIA, María Rosario (2012), “La inmunidad eclesiástica en San Sebastián. ConÁLFWRVTXHVXVFLWyHQODYLGDGHODFLXGDG VLJOR;9,,, µLQDonostiari buruzko Azterketa Historikoen Buletina, 45, 553-583 or.
- (2014), “El convento y la política matrimonial de la burguesía donostiarra (siglo XVIII)”, in
Donostiari buruzko Azterketa Historikoen Buletina, 47, 119-144 or.
(2015), “La Real Compañía Guipuzcoana de Caracas, la mujer guipuzcoana y la emigración
a ultramar (siglo XVIII)”, in Donostiari buruzko Azterketa Historikoen Buletina, 48, 109-181 or.
RUBIO DE URQUÍA, Guadalupe eta GÁRATE OJANGUREN, María Montserrat (koord.)
(1999), La Bascongada y Europa: actas V Seminario de Historia de la Real Sociedad Bascongada de
los Amigos del País, Donostia, 24-27 octubre 1996, Madril, Euskalerriaren Adiskideen Elkartea.
SÁNCHEZ-PRIETO, Juan María (2012), “Constitución, fueros y democracia. Motivaciones,
discursos y actitudes políticas con relación a la permanencia o abolición de los fueros vasco-navarros”, in Iura Vasconiae, 9, 101-157 or.
SORIA SESÉ, Lourdes (1982), Los hombres y los bienes de la villa de Hernani entre 1585 y 1650,
Donostia, Caja de Ahorros Provincial de Gipuzkoa [Lizentziatura Txostena].
´(OSDVRGHO;9,DO;9,,*HVWLyQPXQLFLSDO\GLÀFXOWDGHVHFRQyPLFDVHQHO%DMR8UXmea”, in Industrialización y nacionalismo. Análisis comparativo, Actas del I Coloquio Vasco-Catalán
de Historia, Bellaterra, Universitat Autònoma de Barcelona, 137-146 or.
- (1990-1991), “La función judicial en los municipios guipuzcoanos de la época moderna”, in
Revista de la Facultad de Derecho de la Universidad Complutense, 77, 295-320 or.
- (1991), “El criterio de honorabilidad en la Guipúzcoa del Antiguo Régimen”, in Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen Buletina, 47, 1-2, 109-132 or.
- (1992a), Derecho municipal guipuzcoano (Categorías normativas y comportamientos sociales), Gasteiz, HAEE/IVAP.
- (1992b), “El juicio de residencia y la rendición de cuentas: análisis comparativo”, in Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen Buletina, 48, 1-2, 83-100 or.
- (1993a), “El Derecho Penal en la Legislación Municipal guipuzcoana (s. XV y XVII)”, in
AYERBE IRÍBAR, María Rosa (koord.), Estudios dedicados a la memoria del profesor L. M. Díaz de
Salazar Fernández, Bilbo, UPV/EHU, 1. alea, 497-516 or.
E ´/D FRQÀJXUDFLyQ MXUtGLFD GHO HVSDFLR XUEDQR HQ ORV FRQFHMRV GH *XLS~]FRDµ LQ
Vasconia, 21, 43-56 or.
- (2002), “Bienes comunales en Navarra y las Provincias Vascas (siglos XVI-XVIII)”, in DIOS
DE DIOS, Salustiano, INFANTE, Javier, ROBLEDO, Ricardo eta TORIJANO, Eugenia (koord.),
Historia de la propiedad en España; bienes comunales pasado y presente, Salamanca, Centro de Estudios Registrales, 101-137 or.
´+LVWRULDLQVWLWXFLRQDOGH9DVFRQLDRFFLGHQWDOHQOD(GDG0RGHUQDODFRQÀJXUDFLyQ
de una personalidad política”, in Eusko Ikaskuntzaren Nazioarteko Aldizkaria, 48, 2, 621-649 or.
- (2004), “La recepción en Vasconia Occidental de la normativa castellana sobre propiedad”,
in Iura Vasconiae, 1, 103-126 or.
- (2005), “Entre Derecho tradicional y Derecho recibido: las repúblicas municipales de Vasconia durante la Edad Moderna”, in Iura Vasconiae, 2, 85-112 or.
- (2006), “La hidalguía universal”, in Iura Vasconiae, 3, 283-316 or.
- (2007), “La defensa militar en el ordenamiento jurídico foral: preceptos constitutivos y actividad reglamentaria durante los siglos XVIII y XIX”, in Iura Vasconiae, 4, 327-365 or.
- (2012), “El orden jurídico de los puertos en las repúblicas de marina”, in Itsas memoria. Revista
345
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
de Estudios Marítimos del País Vasco, 7, 89-109 or.
TELLECHEA IDÍGORAS, José Ignacio (2002), “El asedio de San Sebastián por el duque de
Berwick. Una guerra dentro de otra guerra”, in Donostiari buruzko Azterketa Historikoen Buletina, 36, 11-206 or.
- (2003a), “Marinos guipuzcoanos y piratas ingleses (1562). Un proceso donostiarra”, in Donostiari buruzko Azterketa Historikoen Buletina, 37, 495-502 or.
- (2003b), “Miguel de Oquendo, caballero de Santiago. La dispensa de Gregorio XIII”, in Donostiari buruzko Azterketa Historikoen Buletina, 37, 503-506 or.
- (2003c), “San Sebastián 1558”, in Donostiari buruzko Azterketa Historikoen Buletina, 37, 11-32 or.
´6DOLQDVDÀQDOHVGHOVLJOR;9,,,µLQEuskalerriaren Adiskideen Elkartearen Buletina, 60,
1, 159-175 or.
- (2005), “Miguel de Erauso (Senior), el abuelo de la Monja Alférez: una inmersión en la vida
donostiarra (1592)”, in Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen Buletina, 39, 81-154 or.
- (2006a), “El P. Larramendi y la Real Hacienda”, in Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen Buletina, 62, 2, 589-590 or.
- (2006b), “Hospitales en Guipúzcoa en 1586”, in Donostiari buruzko Azterketa Historikoen Buletina, 40, 93-142 or.
- (2006c), “Un médico vasco en la «Invencible»: el Dr. Sagastiberri, de Zumárraga”, in Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen Buletina, 62, 2, 585-588 or.
TRUCHUELO GARCÍA, Susana (1994), El gobierno urbano en la Villa de Tolosa. Organización
política interna y ámbitos de actuación del poder concejil (siglos XVI-XVIII.), Universidad de Cantabria. [Tesina].
- (1996), “Análisis de los principales rasgos políticos de la villa de Andoain en el seiscientos”,
in Leyçaur, 4, 9-97 or.
D ´/DÀMDFLyQGHOD$XGLHQFLDGHOFRUUHJLPLHQWRGH*LSX]NRDHQHOHQWUDPDGRFRUSRrativo provincial (siglos XVI y XVII)”, in FERNÁNDEZ ALBALADEJO, Pablo (koord.), Monarquía, imperio y pueblos en la España moderna$FWDVGHOD,95HXQLyQ&LHQWtÀFDGHOD$VRFLDción Española de Historia Moderna (Alicante, 27-30 de mayo de 1996), Alicante, Universidad
de Alicante, I. alea, 353-364 or.
- (1997b), La representación de las corporaciones locales guipuzcoanas en el entramado político provincial (siglos XVI - XVII), Donostia, Gipuzkoako Foru Aldundia.
- (1999), “Intentos de reforma en las corporaciones locales guipuzcoanas a principios del siglo
XVII”, in PEREIRA IGLESIAS, José Luis, BERNARDO ARES, José Manuel eta GONZÁLEZ
BELTRÁN, Jesús Manuel (koord.), La administración municipal en la Edad Moderna, V Reunión
&LHQWtÀFD$VRFLDFLyQ(VSDxRODGH+LVWRULD0RGHUQD&iGL]8QLYHUVLGDGGH&iGL]DOHD
161-170 or.
- (2001), “Resistencia de las corporaciones locales guipuzcoanas al modelo de estructuración
provincial (siglos XVI-XVII)”, in PORRES, María Rosario (zuz.), 3RGHUUHVLVWHQFLD\FRQÁLFWRHQ
las Provincias Vascas (siglos XV-XVIII), Bilbo, UPV/EHU, 219-244 or.
- (2004), Gipuzkoa y el poder real en la Alta Edad Moderna, Donostia, Gipuzkoako Foru Aldundia.
- (2005a), “Contrabando, contrabandistas y encubridores en Guipúzcoa en la Alta Edad MoGHUQDHOFRQÁLFWLYRSDVRGH%HKRELDµLQ/DVÀJXUDVGHOGHVRUGHQKHWHURGR[RVSURVFULWRV\PDUginados, V Congreso de Historia Social, Ciudad Real, Siglo XXI, 25 or.
- (2005b), “En liza por la capitalidad guipuzcoana: la consolidación política de San Sebastián
en la Alta Edad Moderna”, in GARCÍA FERNÁNDEZ, Ernesto (koord.), Bilbao, Vitoria y San
Sebastián: espacios para mercaderes, clérigos y gobernantes en el Medievo y la Modernidad, Bilbo,
UPV/EHU, 339-378 or.
- (2005c), “La represión del fraude comercial en el litoral vasco en el periodo altomoderno”, in
Sancho el Sabio, 23, 11-34 or.
D ´(ODFFHVRGHORVQDYDUURVDORVRÀFLRVFRQFHMLOHVJXLSX]FRDQRVHOFDVRGH7RORVDµ
346
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
in Navarra: memoria e imagen, Actas del VI Congreso de Historia de Navarra (Pamplona, septiembre
2006), Iruñea, Ediciones Eunate, 1. alea, 407-422 or.
- (2006b), “La consolidation des Fors de la Province de Guipuzcoa (Pays Basque, XVe-XVIIe
siècles)”, in Lapurdum: euskal ikerketen aldizkaria, 11, 333-346 or.
- (2006c), “La incidencia de las relaciones entre Guipúzcoa y el poder real en la conformación
de los fueros durante los siglos XVI y XVII”, in Manuscrits: Revista d’Història Moderna, 24, 7395 or.
- (2006d), Tolosa Aro Modernoan. Tolosa en la Edad Moderna. Organización y gobierno de una villa
guipuzcoana (siglos XVI-XVII), Tolosa, Lizardi Kultur Elkartea.
- (2007a), “El deber de servicio militar al monarca: los casos alavés y guipuzcoano (siglos XVIXVII)”, in Iura Vasconiae, 4, 239-284 or.
- (2007b), “Junta de la frontera y junta de la tierra: una propuesta reformista de Guipúzcoa
DQWH ODV GLÀFXOWDGHV GHO ~OWLPR FXDUWR GHO VLJOR ;9,µ LQ Obradoiro de Historia Moderna, 16,
161-185 or.
- (2009a), “El poder político en Tolosa a través de sus Ordenanzas (siglos XV-XVIII)”, in Vasconia, 36, 101-120 or.
- (2009b), “Las élites guipuzcoanas: vínculos con la corte y gobierno de Concejos, Juntas y
Diputación Provincial”, in SORIA MESA, Enrique, BRAVO CARO, Juan Jesús eta DELGADO
BARRADO, José Miguel (koord.), Las élites en la época moderna: la monarquía española, Córdoba,
Universidad de Córdoba, 3. alea, 299-314.
- (2010), “Donativos y exenciones en torno a los servicios monetarios de las provincias vascas en el
siglo XVII”, in Estudis: Revista de Historia Moderna, 36, 189-211 or.
- (2012), “Militares en el mundo urbano fronterizo castellano (siglos XVI-XVII)”, in Studia
Historica. Historia Moderna, 34, 145-180 or.
- (2013a), “Gobernar territorios en tiempo de guerra: la mediación de las oligarquías en la Monarquía de los Habsburgo”, in Revista Digital Escuela de Historia, 12:1.
E ´9LOODV\DOGHDVHQHO$QWLJXR5pJLPHQ&RQÁLFWR\FRQVHQVRHQHOPDUFRORFDOFDVtellano”, in Mundo Agrario: Revista de estudios rurales, 14, 27.
- (2014), “Fronteras marítimas en la Monarquía de los Habsburgo: el control de la costa cantábrica”, in Manuscrits: Revista d’Història Moderna, 32, 33-60 or.
- (2015), “Patronos, señores laicos y élites urbanas: Iglesia, privilegio e igualitarismo en Guipúzcoa desde la Baja Edad Media a la primera modernidad”, in PORRES MARIJUÁN, María
Rosario (koord.), Entre el fervor y la violencia: estudios sobre los vascos y la Iglesia (siglos XVI-XVIII), Bilbo, UPV/EHU, 251-280 or.
TRUCHUELO GARCÍA, Susana eta TRUCHUELO GARCÍA, Marta (1998), “Reglamentación
política de las villas guipuzcoanas en la Alta Edad Moderna: las ordenanzas concejiles de
Rentería, Tolosa, Hondarribia y Orio”, in Vasconia, 25, 357-383 or.
TRUTXUELO GARCÍA, Marta (2009), “Análisis de la regulación de la vida local a través de las
Ordenanzas municipales de la villa de Orio”, in Vasconia, 36, 211-230 or.
TXUEKA ISASTI, Fernando (2010), “Getariako antzinako San Sebastian ospitalea, Magdalena
hospizioa eta San Lazaro eta San Anton legenardun-etxea. Hurbilketa historikoa”, in Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen Buletina, 66, 2, 413-448 or.
8548,-2*2,7,$-RVp5DPyQ ´3RGHUPXQLFLSDO\FRQÁLFWRVVRFLDOHVHQHO3DtV9DVco”, in Estudios de Historia local-Tokiko Historiaz Ikerketak, Bilbo, Eusko Ikaskuntza, Bizkaiko
Foru Aldundia, Gipuzkoako Foru Aldundia, 169-182 or.
URRUTIKOETXEA LIZARRAGA, José (1986), “Revueltas sociales en el País Vasco húmedo.
Siglos XVII-XVIII”, in URRUTIKOETXEA LIZARRAGA, José (ed.), 3HxDÁRULGD\OD,OXVWUDFLyQ,
Donostia, Deustuko Unibertsitatea, 115-151 or.
- (1992), En una mesa y compañía. Caserío y familia campesina en la crisis de la “Sociedad tradicional”, Irún, 1766-1845, Donostia, Deustuko Unibertsitatea.
347
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
VALVERDE LAMSFUS, María Dolores (2013), “La transmisión de la propiedad en Gipuzkoa
HQOD(GDG0RGHUQD\VXLQÁXHQFLDHQODFRQÁLFWLYLGDGIDPLOLDUµLQIura Vasconiae, 10, 597634 or.
- (1994), Entre el deshonor y la miseria: infancia abandonada en Guipúzcoa y Navarra, siglos XVIII y
XIX, Bilbo, UPV/EHU.
9,(-2<+$55$66$55<-XOLiQ ´)DPLOLD\FRQÁLFWLYLGDGLQWHUSHUVRQDOHQ*XLS~]FRD
(Hernani 1700-1750)”, in Estudios de Historia Social, 34-35, 7-81 or.
- (1986), “La segunda dote”, in Vasconia, 8, 31-46 or.
ZABALETA ARRIETA, Aitor (2012), “La Ilustración y uno de sus genuinos productos: la Real
Sociedad Bascongada de los Amigos del País”, in Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen Buletina,
68, 1-2, 221-240 or.
ZAPIRAIN KARRIKA, David (2013), “Gizarte kontrolaren aldaketak: poliziaren sorrera Gipuzkoan, 1688-1808”, in Donostiari buruzko Azterketa Historikoen Buletina, 46, 81-175 or.
ZAPIRAIN KARRIKA, David eta MORA AFÁN, Juan Carlos (1996), “Exclusión social en los
siglos XVI y XVII”, in Vasconia, 24, 157-192 or.
- (2001), “Gipuzkoako espetxeak XVIII. eta XIX. mendeetan”, in Donostiari buruzko Azterketa
Historikoen Buletina, 35, 351-363 or.
´6REUHODVWHQVLRQHVVRFLDOHVHQ$OW]DHQHOVLJOR;9,,,&RQÁLFWLYLGDGKRUL]RQWDO\
FRQÁLFWLYLGDGYHUWLFDOµLQDonostiari buruzko Azterketa Historikoen Buletina, 36, 475-489 or.
- (2003), “«Docena bat guizonec artu naute»: 1766ko urteko matxinadari buruzko zenbait
xehetasun eta euskaraz idatzitako txosten baten berri”, in Notitia Vasconiae, 2, 433-452 or.
348
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
OHARRAK
1 Aragón, 2001c: 35 eta 2011c: 108-109.
2 Truchuelo, 2006c: 76-78 eta 91.
3 Aragón, 2014c: 402.
4 Aragón, 2014c: 403.
5 Fernández Albaladejo, 1975: 41 eta 85, Fernández de Pinedo, 1974: 153-158 eta 233, Bilbao,
1979: 115-116, 127 eta 137, eta Piquero, 2000: 238.
6 Aragón, 2014c: 404.
7 Piquero, 1991: 175 eta 162.
8 Gipuzkoan hilkortasuna eragin zuten gaixotasunen artean, arnasketakoak aipatzen dira,
ezagunak ziren gaitzak hauek ziren: “heste-sukarra”, “sukar ustelak”, “tertzianoak” eta
tifus exantimatikoa edo petekiala. Gehienetan izurriteek kalteak eragin zituzten toki zehatz
batzuetan baina ez probintziako herri guztietan. (Piquero, 1991: 148 eta 152 eta hurrengoak,
eta Aragón, 2011c: 109 eta hurrengoak).
9 Piquero, 1991: 175-176 eta 2000: 238.
10 Piquero, 1991: 123.
11 Piquero, 1991: 62-65, 143-145 eta 197.
12 Piquero, 1991: 161, 171 eta 174.
13 Piquero, 2000: 238-239.
14 Piquero, 1991: 122-127, 129-131 eta 198.
15 Piquero, 1998: 400.
16 Piquero, 1998: 399.
17 Angulo, 2015: 126-127.
18 Gipuzkoan egondako enbor-oinordetzaren sistemari buruz, beste batzuen artean, Arpal
Pobladoren eta Oliveri Kortaren ikerketak kontsulta daitezke.
19 Aramburu eta Usunariz, 1991: 147-148.
20 Piquero, 1998: 400, 404, 407-408 eta 412-414.
21 Angulo, 2015: 114.
22 Alonso Idiaquez (1497-1547) zehazki Carlos I.a erregearen idazkaria izan zen, eta bere
semea Juan Idiaquez (1540-1614) Felipe II.a eta Felipe III.a erregeen idazkaria izan zen.
23 Azpiazu, 2003.
349
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
24 Angulo, 2015.
25 Piquero, 1998: 406-407 eta 412.
26 Roquero Ussía, 2015 eta Azpiazu, 1995: 209 eta hurrengoak.
27 Angulo, 2015: 118.
28 Piquero, 1998: 420.
29 Achucarro, 1984: 38.
30 Urte honetan Tolosatik bereiztu ziren herriak Abaltzisketa, Albiztur, Alegia, Altzo, Amasa,
Amezketa, Andoain, Anoeta, Baliarrain, Berastegi, Elduain, Ikaztegieta, Orendain eta Zizurkil
izan ziren. Astigarreta, Gudugarreta, Idiazabal, Mutiloa, Ormaiztegi, Zegama, Zerain eta bere
jurisdizkiopean zeuden Gabiriako eta Ezkioko etxeak burujabetu ziren. Ordiziatik Altzaga,
Arama, Ataun, Beasain, Gaintza, Itsasondo, Legorreta eta Zaldibia lokabetu ziren.
31 Ayerbe, 2009.
32 Lema eta Munita, 1998: 53 eta Ayerbe, 2007-2008: 311-312. Aro Berrian erakunde honen
konpetentziei eta zereginei buruz Rosa Ayerbe eta Truchueloren ikerketak kontsultatu behar
dira.
33 Marín, 2004.
34 Fernández Albaladejo, 1975 eta 119; Truchuelo, 2004: 582-592.
35 Soria Sesé, 1992a: 72-73.
36 Fernández Albaladejo, 1975: 107, 144-146.
37 Truchuelo, 1997b: 102-103, 107 eta hurrengoak, Soria Sesé, 1992a: 76, eta Azcona, 1974: 148-156.
38 Fernández Albaladejo, 1975: 106-107 eta Soria Sesé, 1992a: 78.
39 Truchuelo, 1997b.
40 Soria Sesé, 1992a: 73.
41 Hain zuzen ere, Frantzia eta Austriaren arteko lehenengo partiketaren itunaren ondoren,
%DW]DU2URNRUUHNSURELQW]LDNRDUW[LEDWHJLDQ]HXGHQRUGHQDQW]DNRQÀUPD]LRHWDSULELOHJLR
guztien inbentarioa egitea Miguel Aranbururi eta Pedro Mayorari enkargatu zieten. 1685an,
Arambururi “Cuaderno de leyes y ordenanzas de la provincia” berri bat idaztea eskatu zioten
eta, berrikusi ondoren, “Recopilación Foral” hau 1696an argitaratua izan zen (Alberdi eta
Aragón, 1998: 43).
42 Alberdi eta Aragón, 1998a: 38-40, 42-43 eta 47-52.
43 Aragón, 2014c: 407.
44 Sánchez Prieto, 2012: 104-106.
45 Azcona, 1974; Pérez, [1994] eta Irijoa, 2006a.
350
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
46 Azcona, 1974: 56-58 eta Pérez, [1994]: 383-388.
47 Irijoa, 2006a.
48 Fernández Albaladejo, 1975: 109 eta 152, eta Truchuelo, 1997b: 214-216.
49 Truchuelo, 2007a: 244-245 eta Porres, 2004: 82.
50 Porres, 2004b: 73.
51 Fernández Antuña, 2002.
52 Barkham, 2003: 158.
53 Truchuelo, 2006c: 79 eta Porres, 2004: 82.
54 Truchuelo, 2006c: 80-81 eta Truchuelo, 2013a.
55 Porres, 2004: 96-97.
56 Truchuelo, 2006c: 84.
57 Arrantza, baleen eta bakailaoen ozeanoz bestaldeko arrantza-tokiak barne, itsas-ontzigintza
eta Indietara euskal burdinaz eginiko produktuak eragindakoak izan ziren, beste sektore
batzuen artean (Alberdi eta Aragón, 2001a: 328-329).
58 Aragón, 2014c: 404-405.
59 Gerra garaietan, Gipuzkoak etsaiak ziren herriekin erregearen baimenen eta conversa
itunen bidez harremanak izan zituen. Gai hauek Gipuzkoako merkatalgo sistemari buruz
hitz egiterakoan aipatzen ditugu.
60 González, 1995: 235-244.
61 Porres, 2004: 100.
62 González, 1995: 234, 244-247.
63 Aragón, 2014: 407.
64 González, 1995: 247-257.
65 Informazio hau Carlos Rilovari zor eta eskerten diogu, berak gerra-gertaera hauen
garrantzia hainbat argitalpenetan aztertu du.
66 Aragón, 2015: 92-111.
67 Aragón, 2001: 40 eta hurrengoak.
68 González Dios, 2011: 422 eta hurrengoak eta 443.
69 Alberdi eta Aragón, 2007: 239.
70 Alberdi, 2000: 101-107.
71 Alberdi, 2000: 114 eta hur., 122 eta hurrengoak.
351
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
72 Alberdi, 2012: 434.
73 Alberdi eta Aragón, 2007: 226-227.
74 Alberdi, 2000: 120, 126 eta hurrengoak.
75 López Losa, 2002: 17.
76 Aragón, 2014: 405-406.
77 Truchuelo, 2005: 12-13 eta 15-16.
78 González, 1995: 279-309.
79 Truchuelo, 2005: 13-15 eta Alberdi eta Aragón, 2007: 222 eta hurrengoak.
80 Alberdi eta Aragón, 2007: 239-240.
81 Azpiazu, 2003: 213.
82 Barkham, 2003: 148-149.
83 Alberdi, 2000: 109-110.
84 Aragón, 2015: 100-101. Donostiak Frantziarekin zituen zilegi ez ziren merkatalgo praktiken
artean azpimarratu beharko genuke txanponen kontrabandoa Baionarekin. Berez, Baiona eta
Bordele ziren euskaldunekin harreman handiena zituzten portuak (Aragón, 2009: 183-185).
85 Alberdi, 2012: 759 eta hurrengoak, Aragón, 2014c: 406 eta 410, eta Alberdi eta Aragón, 2007: 231.
86 Alberdi eta Aragón, 2007: 248.
87 Alberdi eta Aragón, 2001: 324-325.
88 Fernández González, 2003: 294-295.
89 Erakunde honen Ordenantzen idazlea Juan López Lazarraga izan zen, Oñatikoa, Erregeerregina Katolikoen kontatzaile nagusia eta testamentukoa eta Bidaurretako monasterioaren
sortzailea.
90 XVII. mendeko erdialdetik Cadizera eramatearen aldekoak ziren euskal merkatari eta
egileak (Alberdi, 2012: 454 eta hurrengoak).
91 Alberdi eta Aragón, 2001a: 331 eta Alberdi, 2012: 774-787.
92 Alberdi, 2012: 284, 775 eta 781.
93 Garate Ojanguren, 1990: 9 eta hurrengoak.
94 Alberdi, 2012: 793-795, 798-801, 817 eta hurrengoak, eta Garate Ojanguren, 1990: 17 eta
hurrengoak.
95 Amezaga, 2005: 169-170.
96 Garate Ojanguren, 1990: 585.
352
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
97 Garate Ojanguren, 1990: 586.
98 Barkham, 2003: 148.
99 Alberdi eta Aragón, 2007: 220.
100 Coronas, 2005: 12.
101 Aragón, 2011a: 111 eta hurrengoak.
102 Aragón, 2015: 104.
;9,,,PHQGHWLNDXUUHUDSURELQW]LDQHVSH]DLOL]D]LRJHRJUDÀNREDWHPDQ]HQ*LSX]NRDNR
lurralde gehiena burdina erdilanduan espezializatzen joan zen bitartean, Deba eta Urola
ibaietako haranetako “totxo” famatuak produktu manufakturatuetan -kinkila- espezializatu
ziren. Produktu horiek Gortera esportatzen ziren, Gaztela-Mantxara (gasteiztar merkatari
edo bitartekariei esker ezagutzen dugu salmenta Toledon), eta Andaluziara. Ohar hau Álvaro
Aragóni zor eta eskertzen diogu.
104 Carrión, 1998 eta 2000 eta Alberdi eta Aragón, 2007: 233 eta hurrengoak. Armamentu
industriari eta siderurgia industriari buruz orokorrean Carrión Arreguiren ikerketak
kontsultatu behar dira.
105 Aragón, 2011b: 122-123 eta 144 eta hurrengoak.
106 Gipuzkoako itsasontzi historian sakontzeko Lourdes Odriozolaren ikerketak irakurtzea
ezinbestekoa da.
107 Alberdi, 2012: 452, Bilbao, 2003: 278, eta Porres, 2004: 79 eta hurrengoak.
108 Odriozola, 1998: 93 eta hurrengoak.
109 Odriozola, 1998: 101 eta hurrengoak.
110 Alberdi, 2012: 434.
111 Azpiazu, 2003: 212 eta Barkham, 2003: 147.
112 Odriozola, 1998: 103-104.
113 Azpiazu, 1995.
114 Oliveri, 2001 eta 2010.
115 Soria Sesé, 1992: 387-388.
116 González Dios, 2011: 274-277.
117 Soria Sesé, 1992: 392-395.
118 Truchuelo, 1996: 44-45.
119 González Dios, 2011: 277-278 eta 87-88.
120 Arpal Pobladorrek eta Viejo Yharrassarrik harreman hauek aspalditik ikertu zituzten, eta
353
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
orain dela gutxi Oliveri Kortak, Aragón Ruanok eta Angulo Moralesek.
121 Angulo, 2015: 118.
122 González Dios, 2011: 269 eta hurrengoak, 426, eta 6. kap.
123 Reguera, 2005: 249-250.
124 Zapirain eta Mora, 1996: 159 eta 161.
125 Reguera, 2005: 250.
126 Zapirain eta Mora, 1996: 162 eta 166.
127 Angulo eta Reguera, 2004: 147-150.
128 Heras, 2002.
129 Orella, 1994: 114 eta hurrengoak.
130 Aragón, 2009: 167 eta hurrengoak.
131 Barkham, 2003: 162.
132 Aragón, 2009: 156.
133 Barkham, 2003: 162; Kanpoko merkatariez gain, kontuan hartu behar dugun beste talde bat
eta ia ikertu gabe dagoena atzerritar nekazariena edo landa eremuetan bizi ziren artisauena
da (orokorrean nekazariak eta artzainak, morroiak, ehuleak, jostunak, etab.) (Aragón, 2009:
164 eta 160).
134 Portugaldar koloniari buruz ezinbesteko lanak dira Angulo Morales (2001 eta 2002),
Zapirain eta Mora, 1996: 169 eta hurrengoak., eta Barkham, 2003: 162-164.
135 Aragón, 2009: 166, 176 eta hurrengoak., 183-185 eta 198-199.
136 Ematen duenez matxinada hitza matxin, gaztelerazko Martinetik dator. San Martn
olagizonen patroi santua zen eta matxin, hauek eta oletan denboraldi batez lan egiten zuten
nekazariak aipatzeko erabiltzen zen hitza zen. Geroago matxinada terminoa altxamendu eta
erreboltaren sinonimo gisa erabiltzen hasi zen (Estévez, 1999: 104 eta Porres, 2004: 261).
137 Madariaga, 1995: 161, 163-164.
138 Porres, 2004: 260-261 eta Estévez, 1999: 99 eta hurrengoak.
139 Madariaga, 1995: 161-163 eta 173 eta Estévez, 1999: 102.
140 Estévez, 1999: 104 eta Porres, 2004: 273.
141 Porres, 2004: 261-262.
142 Truchuelo, 2006: 84-85.
143 Estévez, 1999: 104 eta hurrengoak eta Porres, 2004: 274-281.
354
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
144 Porres, 2004: 281-282.
145 Estévez, 1999: 108-111 eta Porres, 2004: 282-284.
146 Madariaga, 1995: 173, Estévez, 1999: 111-117, eta Porres, 2004: 284-289.
147 Orella, 1993.
148 Reguera, 2004: 291.
149 Estévez, 1999: 66-67, Jimeno, 2006: 110 eta Catalán, 2010-2011: 4-5.
150 Catalán, 2013: 235-236 eta Reguera, 2004: 292.
151 Jimeno, 2006: 145-146.
152 Fernández Arrillaga, 2003.
153 García Fernández, 2009: 453-455, 460.
154 Reguera, 2004: 296-297.
155 Rodríguez Pérez, 2002: 77.
156 Reguera, 2004: 295-296.
157 Geroago, XVIII. mendeko azken urteetan, masoien, buru liberalen edo frantses iraultzako
zerikusia zutenen ideia ilustratuak zituztenak ere pertsegitu zituen (Reguera, 1989: 162).
158 Reguera, 2005.
159 Reguera, 2012: 243-247, 268-269 eta 278 eta hurrengoak.
160 Rilova, 2002.
161 Madariaga, 2001: 282-288; Duela gutxi autore honek egoerari buruzko eta XVII. eta XVIII.
mendeetako euskararen ezarpenari buruzko ikerketa bat argitaratu du, bertan hizkuntzei
inguruan eman ziren jarrerak, iritziak eta aurreiritziak aztertzen dira (2014).
162 Madariaga, 2014: 730-731, 599 eta 31.
163 Angulo eta Reguera, 2004: 121-123
164 Madariaga, 2001: 297 eta hurrengoak eta 304-308.
165 Reguera, 1989.
166 Madariaga, 2001: 308-310.
167 Sánchez Prieto, 2012: 104-105.
168 Madariaga, 2001: 272 eta Arrieta, 2013 eta 2014: 351-377.
169 Plazaola, 2004: 212.
170 Gipuzkoako Aro Berriko arteari buruz sakontzeko, beste batzuen artean, Juan Plazaola
355
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
Artolaren, María Isabel Astiazarain Achabalen eta Ignacio Cendoya Echanizen ikerketak
kontsultatu daitezke.
171 Estévez, 1999: 223-226.
172 Garate Ojanguren, 1993.
173 1764ko abenduan, gipuzkoar, arabar eta bizkaitar foru-politikariz osatutako talde batek
lehenengo estatutuak Azkoitian aprobatu zituen. Beren estatutuen lehenengo bertsioa
1785eko apirileko Batzarretan onartu zen eta behin betikoa 1772an berretsia izan zen. 1772ko
urriaren 14an, Gaztelako Kontseiluak emandako zedula batek onetsi zituen (Astigarraga,
2003b: 48-49).
174 Astigarraga, 2002: 153.
175 Astigarraga, 2003: 50-51 eta 62-69 eta Estévez, 1999: 228.
176 Astigarraga, 2003: 63.
177 Estévez, 1999: 231-232 eta Chaparro, 2009.
178 Astigarraga, 2002: 151-152.
356
GIPUZKOA ETA XIX. MENDE LUZEA (1794-1914)
Carlos Rilova Jericó
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
GIPUZKOA ETA XIX. MENDE LUZEA (1794-1914)
Carlos Rilova Jericó
1. DENA ALDATU ZUEN GERRA BAT
XIX. mendetik gaur arte Euskal Herriko historia nola idatzi den hausnartu duten
zenbaitek ondo adierazi duten gisa, maiz egitateak argitzeko beharrezkoak ziren
eztabaidak saihestu dira. Horrelakoak planteatu ordez, nahiago izan da halako
WHVLEDWDOGH]WHNRLGDW]LWDNRKLVWRULDEHVWHEDWHQ ]LHQWLÀNRDJRDSURIHVLRQDODJRD
nahi bada) ordez, zeinak azalduko zituen gertaerak testuinguru arrazoizkoago
eta arrazionalago batean. Hori, gainera, kasurik onenean, txarrenean, ordea,
eztabaida eta hausnarketa saihesteak balio izan du –zuzen– historia tresna
politiko gisa erabiltzeko1.
Ezin dira kontu horiek –eta sorrarazten duten debateak– alde batera utzi hain
zuzen, kapitulu honetan, zeinean landu behar baitugu gerra iraultzaile eta
napoleonikoak edo karlistaldiak bezalako gaiak. Batzuek horrelakoak (1794ko
iraultzaren babespean edo gerra napoleonikoen kariaz 1812tik aurrera) euskal
burujabetasuna lortzeko galdutako aukeratzat dituzte, edo karlistalaldiak
beraiek Espainiaren kontrako euskal independentziarentzako gerra baten
aurreitxuraketa moduan ikusi izan dituzte2.
Aipaturiko gertaeren (gerra napoleonikoak eta karlistaldiak) atzean dagoen
errealitate historikoa, ordea, desberdina dela esan behar da, Gipuzkoan
hartu zuten dimentsioa aztertu ondoren ere. Joan den mendeko zazpigarren
KDPDUNDGDQKHOGXWDVXQHUDLULWVL]HQHXVNDOKLVWRULRJUDÀDUHQOLEXUXIXQWVH]NR
baten sarreran (José Mutiloa Poza irakaslearen “La crisis de Guipúzcoa”),
gure lurraldean 1770. urtean hasi eta 1793an –hots, Europa guztian, eta
kolonietan, Ilustrazioaren ondorioek izaera iraultzailea hartu zutenean
(lehenengo, 1776an, gaur egungo Estatu Batuetan; gero -laburki- Holandan
1785ean, azkenik Parisen 1789an)– bururatu ziren prozesu ekonomiko,
359
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
politiko eta, azkenik, beliko horien gakoak deskribatu egiten dira ongi bere
adar intelektualekin3.
Gertaera horien oihartzun politikoak, noski, Gipuzkoara azkar iritsi ziren. Estatu
Batuetako gerraren kasuan, Gipuzkoako gizartearen zati bat borrokatu zelako
matxino iparramerikarren alde bitarteko militar, ekonomiko askorekin (baita
giza baliabideekin ere), garesti ordainduta arlo horietako bakoitzean. 1789ko
Parisetik zetozen oihartzunen arrazoiak mugako hurbiltasuna eta hiri horrekiko
(eta Frantziako erresumarekin, oro har) lurraldeko eliteen lotura ekonomiko,
familiar eta politikoak ziren4.
Horri buruz “La crisis de Guipúzcoa” liburuak oso argi uzten du: Konbentzio
Gerra, 1793tik 1795era arte garatu zena –Basileako bakea sinatu arte Frantziaren
eta Espainiaren artean–, XVIII. mendeko gizarte gipuzkoarraren desegitearen
lehenengo zeinua da. Gerra horrek Gipuzkoarako Antzinako Erregimenaren
desagerpena inplikatu zuen eta esperimentu ilustratuaren hondorapena
Gipuzkoan –lehenago inspirazio iturri izan zen Frantzia bezala–, zeina prozesu
iraultzaile batekin bukatu zen bi bando aurkari azaldu zirelarik maila politiko,
ekonomiko eta sozialean, historiaren pauta markatu zutenak probintzian 1876.
urtera arte5. Gauzak horrela, Gipuzkoako XIX. mendean gertaturikoa eraiki nahi
kontakizunak –laburra bada ere–, derrigorrean hasi beharko du Konbentzio
Gerrarekin probintzian, haren benetako izaera, irismena eta ondorioak aztertuz.
XIX. mendean, Gipuzkoan gertatu ziren aldaketa ekonomiko, politiko,
sozial eta kultural guztiak esplikatu egiten dira lehenengo Parisen 1789an
eta Gipuzkoan 1793tik aurrera lehertu zen “danbateko” horren bitartez –
Mutiloa Poza irakasleak argitzen duenez–. XIX. mende hedatsu bat inauguratu
zen horrela, luzatu zena probintziaren kasuan, XX. mendeko bi lehenengo
hamarkadetaraino, Lehenengo Mundu Gerrarekiko espainiar neutraltasunari
esker, “Belle Époque” delakoarekin, azkenik bukatzeko. Iraultzaren eta
mundu berri baten garaipenaren mendea izan zen, burgesia iraultzaile batek
zuzendua 1800ean, kontserbadoreagoa egingo zena gero (1871-1876tik). Beraz,
zertan datza zehazki Konbentzio Gerra delakoa eta zertan azkartu zuen
*LSX]NRDNR KLVWRULD$UR *DUDLNLGHD GHL GH]DNHJXQD D]DOHUDWX DUWH" 0XWLORD
Pozaren kontakizun ñabartu eta zehatza irakurrita, honako erantzun hau eman
dezakegu: Gipuzkoa Espainiaren (tronutik gabetutako monarkia frantsesaren
potentzia aliatua) eta estreinatutako errepublika frantsesaren arteko mugako
zonan harrapatuta gelditu zen, errepublika edo “Konbentzio” horrek tronutik
kendutako erregearen aldeko Europako monarkia guztien kontra deitu zuenean
gerra orokorra –Antzinako Erregimenaren berrezarpena saihesteko–. Gerradeklarazioa 1793an iritsi zen, Godoy lehen ministro espainiarrak ahalegin
diplomatiko guztiak agortutakoan (are nazioarte mailan ere bitartekaritza
360
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
eginez errege frantsesa gillotinatik salbatzeko eta gerra orokorra saihesteko,
Frantzia iraultzailearekin)6.
Bakearen aukera baztertuta, gerra hasi zen, eta Godoyk Gipuzkoako mugan
hedaturiko tropek arrakasta handia lortu zuten, frantses armada iraultzailea
Bidasoko iparraldeko ertzetik botaz, Baionaraino iritsi baitziren, Lapurdiko
zenbait plaza okupatuta. 1793. urtea, beraz, gipuzkoarrentzat nahiko modu
atipikoan bukatu zen, Gerra Iraultzaile deiturikoetan esku hartuta; hots, partaide
izaten potentzia monarkiko baten garaipen militarretan, austriarren, prusiarren
eta britainiarren kontra gainerako frontetan garaipenaz garaipena aurrera egiten
zuen iraultzaileen armada baten kontra7.
Garaipena, Europa osoko bakarra une horretan –mugako katalanean espainiar
armadak lorturikoa alde batera utzita–, Gipuzkoako Aldundiak probintziako
biztanleen artean –foruetan mendetan jasotzen zen legez– errekrutaturiko
tropekin lortu zen, Madriletik mugara bidalitako goi-agintaritzaren zerbitzura
jarri zirenak8. Arrakastok, Mutiloa Pozak seinalatzen duenez, laburrak izan
ziren, eta, azkenean, Gipuzkoako mugan ere gainerako potentzia europarrei
inposatutako arau orokorra atera zen garaile, hots, gaizki armatutako eta
okerrago jantzitako –baina ideia iraultzaileek adoretutako– tropa frantsesen
garaipen bizia. Ideia horiek ziren akuilu onena gizon horientzat errege batekiko
leialtasunagatik (edo erregeak ordaintzen zien sariarengatik, hobeto esan)
borrokatzen ziren beste soldadu batzuk aurkatzeko unean9.
Hortik aurrera, 1794ko uztailaren bukaeratik 1795eko negura arte, Espainiako
koroaren eta Errepublika frantsesaren artean bake azkar sinatu arte, alegia,
zenbait gertaera azpimarragarri gertatu ziren Gipuzkoan, aro historiko berri bat
iragartzen zutenak, saio isolatuen bidez bakarrik atzeman zitekeena ordura arte
–hastapeneko egoeran zegoelako– argiago ikusten hasi baitzen: Gipuzkoako
MDWRUUL]NRJXQHLUDXOW]DLOHDN]HKD]WXHWDPDVLÀNDW]HQDUL]LUHOD EHKLQW]DWSXQWX
bateraino).
Beste aldetik, konbentzioko tropa frantsesen jarrerak –tiranoei gerra, bakea herriei
mandatu propioen kontra jokatuta– Eibar arpilatuz eta bertan suteak eginez–
erantzun bat sorrarazi zuen armada iraultzaileak okupatu ez zituen gainerako
Gipuzkoako herrien aldetik. Hiribilduek, Arrasateko gerrarako Diputazioaren
LQJXUXDQDQWRODWXULNJHUUDIURQWHD*LSX]NRDNREDUQHDOGHDQEDUUXDQÀQNDW]HD
lortu zuten, Bergarako lerrotik Tolosaraino atzeraraziz tropa iraultzaileak10.
Hori da, beraz, Gipuzkoan gelditu zen giroa behin Konbentzio Gerra bukaturik.
Gertakizunen ikuspegitik zatikaturiko gizarte baten aurrean gaude, eta ideia
iraultzaileak itsasi ziren populazioan, halako maneran ezen, are 1794ko inbasioa
361
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
1. Irudia.
Soldadu iraultzaileak Hondarribia aurrean, 1794
Iturria: Job-en akuarela, La Tour d’Auvergne. Premier grandier de France de G. Montorgueil (c. 1902). José Javier
Pi Chevrot-en bilduma
362
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
aurkatu zutenen artean ere (gero aipatuko dugun Mendizabal jenerala bera), ez
zen zalantzarik egon gero –etorkizun hurbil batean– 1794ko iraultzarekin bat
egin zuten gipuzkoarren alde kokatzeko. Batzuk, tokiko aberatsak –hala nola,
Carresetarrak Tolosan Romero edo Barroeta Aldamar Getarian– eta beste batzuk
iraultzaraino berez guztiz ezezagunak zirenak (Juan Joseph Almorza urnietarra,
adibidez), denek bultzatu zuten Gipuzkoaren banaketa frantsesen errepublika
satelite bihurtzeko; horien artean, esate baterako bostehun gazte tolosar zeuden,
W[DQRIULJLDULUDXOW]DLOHDMDQW]LWDGHVÀODWX]XWHQDNKHUULNRSOD]DQ$VNDWDVXQDUHQ
Arbola bat landatuz11.
Asalduzko garai horretako ikerketa historikoaren emaitzek utzi beharko lukete
HUDEDNLWD EHKLQJR] .RQEHQW]LR *HUUDUHQ LQJXUXNR H]WDEDLGD DUWLÀ]LRVRD
Gipuzkoan eraldaketa politikoaren aztarnarik ezin utz dezakeen gertaeratzat
KDUWX] EDW]XHN ²KHPHUHW]LJDUUHQ PHQGHNR KLVWRULRJUDÀD )HUPLQ /DVDOD
Collado joera horren ordezkari dela– edo idealizazioa eginez besteek, ikusi nahiz
gertaera horiek euskal independentismoaren lehenengo saio bat bat bezala12.
Gertakizun historiko hutsak aztertuta, 1793an hasitako jazoera horietatik
ondorioztatu daitekeen bakarra zera da: 1795ean, Gipuzkoan, sortuta zeudela
historia garaikidea deiturikoan hasi zen XIX. mende europarrean ardatz gisa
funtzionatuko zuten dinamika politiko, sozial eta ekonomikoak. Dinamika
horietan, gizartearen zati batek ez zuen bertan behera utzi nahi izan Antzinako
Erregimena, eta beste zati batek 1789ko printzipio iraultzaileei atxiki zien.
Horren ondorioz, sortu zen gatazka politikoko eta belikoko giro bat, zeinak
iraungo zuen –kasik– mendearen bukaeraraino, gizarte gipuzkoarraren maila
guztietan.
Pasaiako portuaren erorketa, XVIII. mendeko merkataritza enpresa handiaren
&DUDFHVHNRDUHQRQGRUHQJR]HQ)LOLSLQHWDNR(UUHJH.RQSDLQLDUHQÁRWDNRWURSD
iraultzaileen eskutik, Gipuzkoan biziko ziren garai berrien erakusle aparta da.
Hitz gutxitan, adierazten du probintzia aro berri batean sartzen ari zela13.
2. NAZIOEN ABERASTASUNA, PROBINTZIAREN ABERASTASUNA.
GIPUZKAKO EKONOMIA XIX. MENDEAN. ARO BERRI BATEN
ZIMENDUAK
Beste behin ere, José María Mutiloa Pozaren lan batek balio digu abiapuntu
gisa, Gipuzkoak XIX. mendean izan zuen garapen ekonomikoa azaltzeko.
Kasu honetan “Guipúzcoa en el siglo XIX. (Guerras-Desamortización-Fueros)” lana
da. Funtsezko lan horretan garai horretako prozesu ekonomikoa azaltzen da,
zeinak, aldi berean, Gipuzkoan abiarazi zituen eta –azaldu– prozesu historiko
batzuk garai horretan. Mutiloa Poza irakasleak esaten digu ezen Konbentzio
363
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
Gerra ondoren inauguratu zela hamahiru urtez iraun zuen halako parentesi
bat (Basileako bakearen sinaduratik 1795ean, gerra napoleonikoen hasieraraino
1808an) ireki zela. Epe horretan, probintziak esperimentatu zituen, argi eta garbi,
(ordena guztietan: ekonomikoa, politikoa, etab.) gerra iraultzaileak erakarritako
aldaketak14.
Konbentzio Gerraren bukaerak utzitako ondorioei aurre egin behar zien
probintziako lehenengo bilkura Seguran egin zen 1796an. Bertan, larriduraz,
planteatu egin zen probintziako kudeaketa ekonomikoa: gerrako gastuak
aurpegiratzeko modua zein izango zen une horretan, batez ere, eskaturiko
maileguak kitatzeko. Batzuetan, kopuruak ez ziren txikiak: esate baterako
20.000 dukat itzultze-kontzeptuan artzapez-barrutitik jasotakoak. Zilarraren
eta harribitxien galera ere berdindu beharra zegoen, kasu batzuetan agintari
gipuzkoarrek bidali zutena saltzeko Santanderrera, Gasteizera eta Madrilera,
–edalontzi sakratuak izan ezik, gehienak itzuli zirelako gerra amaitutakoan–
Txanpon Etxean saltzeko, frantsesaren kontrako borroka ordaintzeko;
%HVWHHWDQ NRQEHQW]LRNR WURSHN RNXSD]LRD ÀQDQW]DW]HNR EDKLWXULNRDN ]LUHQ
gerra-bilkin gisa. Gipuzkoako parrokietan altxortutako zilar horren norakoa
zehaztea prozesu konplexua da, eta datuak argitaratu gabe egon dira ia gaur
egun arte. Printzipioz, 1794ko irailaren 8an, Arrasateko Diputazioak (monarkia
espainiarraren aldekoak) agindu zuen elizetako zilar guztia jasotzeko, frantsesen
eskuetan erori ez zedin.
Jakin badakigu ez zutela konbentzioko tropek eskuratu eta saldu egin zirela
errege espainiarren aldeko Aldundiaren aginduz honako parrokia eta santutegi
hauetako zilarrezko altxorrak: Abaltzisketa, Aduna, Aizarna, Altzo, Alegia,
Astigarreta, Ataun, Azkoitia, Azpeitia, Beasain, Beizama, Deba, Donostia,
Errenteria, Ezkio, Gabiria, Idiazabal, Itsaso, Lazkao, Leintz-Gatzaga, Mendaro,
Mutiloa, Mutriku, Olaberria, Segura, Urnieta, Urrestilla, Urretxu, Zegama, Zerain
eta Zestoa. Monasterio frantziskotarren erlikiekin beste horrenbeste geratu zen
(Arantzazu, Bidaurreta, Elgoibar, Arrasate, Oñatiko Santa Ana, Sasiola, Tolosa
-zatirik handiena- eta Zarautz) eta klaratarretan (Azkoitia, Azpeitia, Bidaurreta,
Elgoibar, Isasi, Arrasate, Segura, Oñatiko Santa Ana, eta Zarautz; Tolosa izan
ezik, bertan frantsesek gehiena berekin eramatea lortu baitzuten). Are Loiolako
santutegiko erlikiak salbatu ziren arpilatzetik. 1795eko irailean, erreskataturiko
zilarraren salmenta bidez 359.000 kobrezko erreal lortu zirela kalkulatu zen,
zeinetatik 24.000 mila baino ez ziren gastatu benetan gerran. Zifren desfase
horrek horizonte berriak irekitzen ditu ustez tropa iraultzaile frantsesen eskutik
Gipuzkoak izandako galeren inguruan, izan ere, frantsesek ez zuten inoiz lortu
eliz zilar kopuru handi horiek harrapatzea. Behin diru erabilgarri bihurtuta,
1796ko bilkurak jakinda edo jakin gabe, gerrako kontabilitatetik desagertu ziren
kopuru horiek, (frantses iraultzaileek ikusi ere ez zuten) zilar horren salmentaren
364
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
ehuneko hamabostaren berri baino ez baitago jasota kontabilitatean. Gerrakontularitza ilunak alde batera utzita, 1796ko Segurako bilkurak probintziako
administrazioa normalizatu behar izan zuen arlo guztietan, eta horren barruan
sartzen zen, hasteko, zerga-bilketekin berriro hastea, gerrak hondaturiko
makinaria administratiboa sostengatzeko eta utzitako txikizioak konpontzen
hasteko15.
Langintza ez zen erreza, ikusten denez ondoko beste Bilkura batean –Zarautzen
egina 1798an–, Probintziak aldarrikatu behar izan baitzuen bere autonomia
administratiboa arlo ekonomikoan, murrizturik zegoena Godoy ministroaren
plan zentratzaileen bidez, aplikatu zirenak intentsitate handiagoz Konbentzio
Gerrak sorturiko egoera nahaspilatuaren kariaz eta gerra horrek Madrilen foruen
kontrako sortutako giroa aprobetxatuz16. Egoera politiko nahasi horretatik sortu
egin zen Gipuzkoako ekonomia berria, industrializazioaren bidez. Prozesu hori
protagonista nagusia izango zen XIX. mendean zehar, jarraian ikusiko dugunez
zehatz-mehatz.
2.1. Gipuzkoako industrializazioaren jauzi handia aurrerantz (1800-1840)
1794an, Konbentzio Gerrarekin Gipuzkoan hasi zen aro berriak eraldaketa
ekonomiko sakona ekarri zuen. Garai horretan, eboluzio bat hasi zen, eta lehen
mailako sektorea (arrantza, nekazaritza, abeltzaintza) hasi zitzaion tokia egiten
industriari, eta XIX. mendearen lehenengo hamarkada aurrera joan ahala, sektore
berria joan zen perfekzionatuz. Hastapenak ez ziren errazak izan, ez bakarrik
probintzia urte askotan astindu zuten arazo politiko zein belikoengatik, izan
ere, arazoak ekonomiaren beraren nukleoan zeuden. Gipuzkoak zailtasunak
esperimentatu zituen kapitalak aurkitzeko orduan industria ardatz nagusi zen
eredu ekonomiko berria sortzeko orduan.
Espainian 1782an sorturiko lehenengo banku handiak, San Carlos bankuak,
1808an Independentzia gerra hasterako, hain zuzen, agortze-zantzuak eman
zituen –Gipuzkoan bertan eta probintziatik kanpo–. Egoera ondo irudikatzen
dute merkataritza etxe donostiar garrantzitsu batzuek. Goiko etxea aritu zen
urte horretan bertan –1808an– presaka merkatuan kokatu nahian (onura ateraz)
ÀQDQW]DWUHVQD EHUUL EDW]XN ²errege baleak direlakoak–, San Carlos bankuaren
babespean. Goikoak gorriak ikusi zituen inbertsio hori errentagarri bihurtzeko,
KRUUHODNR RQGDVXQ ÀQDQW]DULRDN HUDELOJDUULDN HJLWHD ]DLOGX ]XHQ JHUUD JLUR
betean17. Azkenik, oro har, nekazaritza-ondasunak izan ziren ekoitzi zituztenak
beharrezko ziren kapitalak abiatu zedin benetan Gipuzkoako industrializazioa.
José María Mutiloa Poza oso kategorikoa da adierazteko orduan zein
izan zen funtsezko oinarrietako bat XIX. mende hasierako Gipuzkoako
365
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
abantzamendu ekonomikorako: udal eta eliz ondasunen ondoz ondoko
salmentek paper garrantzitsua jokatu zuten euskal –eta gipuzkoar– bigarren
sektorearen garapenean, mota bateko burgesia urbanoaren esku jarri zutelako
industrializaziorako hainbat kapital. Mutiloa Pozak kapitalen sorkuntzako
prozesu horren abiapuntu gisa Karlos IV.ak eta, batez ere, 1805etik aurrera haren
balido Godoyk martxan jarritako desamortizazioa jartzen du18.
Data horretatik bertatik, zenbakiek argi uzten zuten ibilgeturiko nekazaritzaondasun gehienak (izan udalenak izan erlijio komunitateenak) merkatura
aterako zirela. Okupazio napoleonikoaren urteek (1808tik 1813ra) ez zuten, inola
ere, egoera hori aldatu. Karlos IV.aren eta Jose I.aren planen jarraitutasunak jabe
berrien saldo bat kontsolidatu zuen, bakarka ez izan arren, taldeka edo konjuntuan
behintzat paper garrantzitsua izan zuena prozesu industrializatzailean
ÀQDQW]DULHQPRGXDQ DGPLQLVWUD]LRIUDQWVHVWXDNDVNDWXULNRNDSLWDODNHUDELOL]
horretarako). 1813an, aliatuen kontraerasoak boterean administrazio liberal bat
ezarri zuenean, aldi labur batean Gipuzkoan ere, egoera hori gutxi gorabehera
toleratu eta ontzat jo zen azkenik19.
Halaxe da, kapitalak liberalizatzeko hurrengo mugimendua kontraeraso
horren bidez etorri zen Gipuzkoara, tropa aliatuek herriz herriz aurrera egin
eta haietako bakoitzean 1812ko Konstituzioak aldarrikatu ahala. Konstituzio
espainiarraren testuak funtzionamenduan jartzen zuen (ondorio guztietarako)
legedi bat udalen eta komunitate erlijiosoen esku hilen lurrak mobilizatzeko, era
horretan, jarraituz Karlos IV.ak, Godoyk eta administrazio frantsestuak berak
hasitako bidea20.
Fernando VII.aren gobernu erreakzionarioek soilik –batez ere, haren lehenengo
errestaurazioa bitartean (1814tik 1820ra)– egin zuten zerbait prozesu
desamortizatzailea gelditzeko –horrek, noski, eragina izan zuen Gipuzkoako
ekonomia industrialaren garapenean inbertitu zitezkeen kapitaletan–. Izan
ere, 1814ko maiatzaren 20ko erregea-agindu bidez, Elizari kendu eta Ondasun
Nazional moduan gutxienez 1808tik saldutako ondasunak itzultzea agindu zen.
Gipuzkoako Aldundiaren zenbait errezelo gorabehera –amonestazio bat jaso
zuela 1814ko abenduaren 10ean agindua betetzeko luzamenduengatik–, elizaren
ondasunak itzultzeko prozesua arrakastaz burutu zen probintzian21.
Alabaina, Karlos IV.aren erregealdiraino komunitate zibilek zein erlijiosoek
atxiki zuten nekazaritza-ondasunen bidez lorturiko kapitalen beste iturri
handiari dagokionez (herri-lurrak edo ondasun propio direlakoak) lehenengo
errestaurazio fernandotarrak, 1818ko abenduaren 21eko lege bidez, ez zuen
desamortizazio-prozesua eten –Gipuzkoan dagoeneko 1789an hasita zegoena
Gorteak agindu zuenean herri-ondasunak saltzea–. 1794an azkartu zen, gainera,
366
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
Konbentzioko Gerrako gastuak kitatzeko, eta, ondoren, Jose Bonaparteren
gobernu frantsestuaren aginduen bidez jarraitu zena22.
Herri-lur horien (eta XVIII. mendera arte hiribilduek gorde zituzten alondegien,
HUURWHQ WDEHUQHQ ELOWHJLHQ« VDOPHQWHQ NRQWVROLGD]LR HWD EDLH]WDSHQDUHQ
arazoa konponduz joan zen XIX. mendearen hasieran. Mutiloa Pozak adierazten
duenez, 1855. urterako, Madozen Desamortizazioaren legea bere pisu
guztiarekin aplikatu zenerako, alegia, Gipuzkoan ez zegoen ia herri-ondasunik
saltzeko, gehienak 1789tik hasi eta data horretarako besterenduak baitzeuden
XVIII. mendearen bukaeratik elkarri txanda eman zioten erregimen desberdinen
(napoleonikoa, absolutista eta liberala) aginduei jarraikiz23.
Testuinguru horretan, Gipuzkoak bizi izan zuen bigarren iraultza liberala,
1820koa, zeinaren politika ekonomikoak eskatzen zuen –eta egitatez inposatu
zuen– interes partikularrari lehentasuna ematea, komunalaren aurretik, bide
seguruagotzat joaz hori arrakasta ekonomiko kolektiborako. Data horretatik
aurrera, Gipuzkoako gizartea zatitu zen modu argian bi sektoreren artean:
ekonomia tradizionalari eutsi nahi ziotenak zeuden, batetik, eta desamortizazioko
neurriekin onura ateratzen zutenek osatzen zutena bestetik: –aduanak kostaldera
lekualdatuta– ondasunen merkatu librera ireki zen ekonomia batean probetxua
ateratzen jakin zutenak berrikuntza teknologikoekin (ikatz minerala erabiliz,
nahiz eta oraindik nagusi zen ikatz begetala erabat ez ordeztu, erreberberozko
labeekin eta lehenengo labe garaiekin) eta, eskuarki, Gipuzkoako gizartea aldatu
zuen sistema batekin (lurralde europar askotan inposatuz zihoan eredu baten
arabera).
Zatiketa horretatik, hastapenetako industrializazio bat sortu zen, baina baita
ere erresumin sozial handia ere. Nekazaritza jabe txikiek eta klero erregularrak
–jesuitak bereziki– gaitzondo hori bere egin zuten (legedi liberalak sektore
horiek kaltetu zituen garapen ekonomikorako eragozpena zirelakoan, bere
esku gordetzen zituztelako lurrak eta beste ondasun batzuk etekinik atera gabe
behaztopatuz industrializaziorako kapital bihurtu zitezen). Liberalen iritziz,
kopuru horiek, ordura arte bezala jarraituz gero, bakarrik balioko zuten gizarteari
ezer praktikoa ematen ez zion klero bat mantentzeko edo nekazaritza ustiategi
batzuk bakarrik sostengatzen zirenak etekin komunari esker, zeina banatzen
EDLW]HQQHND]DULJX]WLHQDUWHDQEDNRLW]DUHQHÀ]LHQW]LDHGRHUUHQWDJDUULWDVXQD
kontuan izan gabe24.
Fernando VII.a monarka absolutu gisa berriro jarri izanak, 1823an, ez zuen
legezko aldaketarik ekarri egoeran, bereziki propioei zegokienez, saltzen
jarraitu baitzituzten, are agintari foralen eskariz (udal eta probintzialak),
salmenta horietan irteera bat ikusten zutelako Konbentzio Gerratik jasaten ari
367
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
ziren zorpetze publiko kronikorako. Holaxe, errestauraturiko monarkak egiten
utzi zuen, eta onartu egin zituen gutxienez Independentzia Gerratik egindako
ondasunen salmentak kontsolidatutzat joz, are Hirurteko Liberalean egin
zirenak ere, 1820tik 1823ra25.
Fernando VII.aren heriotzaren ondoren lehertu zen Lehen Gerra Karlistak (18331839) liberalen garaipen militarra ekarri zuen –bai Espainian bai Gipuzkoan–,
baina ez zuen pronostiko hoberik ekarri ekonomiarako monarka hil eta haren
borondatez erregimen konstituzionalaren ezarpena baino urtebete lehenago
MRNR]HODL LGHRORJLNRDN ²HWD EHUD] HNRQRPLNRDN² GHÀQLW]HQ DUL EDLW]LUHQ
dagoeneko probintzian. Gaingiroki, Gipuzkoa zatikaturik zegoen une horretan,
alde batetik, hiri bat zegoen, Donostia, arlo guztietan iritzi liberalak mendean
hartua zegoena –salbuespen batzuekin, Juan Ibarrena eta beste batzuena kasu–.
Iritzi horrek erregimen berria eskatzen zuen, Gorte Absolutistaraino bidaltzen
zituen memorialetan (“0HPRULD MXVWLÀFDWLYD GH OR TXH WLHQH H[SXHVWR \ SHGLGR OD
ciudad de San Sebastián para el fomento de la industria y el comercio” bezalakoa,
1832an). Beste aldetik, probintziako barnealdea zegoen, non sektore nagusiak –
ez modu unitarioan, halere– ekonomia eta gizartea 1789ko iraultza frantsesaren
aurreko antzeko egoerara itzularazi nahi zituen. Noski, salbuespenak bazeuden
barnealdean ere, Donostian ideia liberalen aldeko postura egiten zuen bandoaren
barruan bezala26.
Beraz, Gipuzkoako probintzia zatiturik gelditu zen une horietan ondorio
praktikoetarako, batetik, nekazaritza inguru batean, ustiategi txikiz osatuta –
abelgorri eta artalde askorekin– eta industria sakabanatu zerbaitekin (Mutiloa
Pozak papergintza, txanoak, larrugintza eta loza aipatzen ditu) kanpoko lehiatik
RVREDEHVWXD²KDOHUHOR]DÀQLQJHOHVDVDUW]HQ]HQSURELQW]LDQHVDWHEDWHUDNR²
eta probintziako hirigintza gune handiena, Donostia, bestetik: gizarte urbano
EDW KDUHQ ´-XVWLÀND]LRNR 2URLWLGD]NLDQµ LUDNXUULWDNRHWDWLN RQGRULR]WDWX
daitekeenez (baita geroko gatazka politikoen eta, batez ere, belikoen bidez
ikusitakoengatik), Gipuzkoan eredu ekonomiko berria behar eta nahi zuena
sektore ekonomiko guztietan aplikatzeko (Europan burgesia iraultzailea
inposatzen ari zenaren berdina praktikan)27.
Zehatzagoak izanik, esan behar da horrek guztiak Gipuzkoako nekazaritzaren
aitzinamendu handia ekarri zuela 1813tik 1833ra, hirurehun nekazaritza
ustiategi berri azaldu zirelarik. Ez zen edonolako kopurua, kontuan hartuta
SURELQW]LDUHQ VRVODL RURJUDÀNR PHQGLWVXD HWD QHND]DULW]DN HWD DEHOW]DLQW]DN
1770etik 1813ra bitartean izandako arazoak. Euskal nekazariek ez zuten lortu
–XVIII. mende bukaerako euskal ilustratuek seinalatu zuten moduan– lurrak
behar bezala ongarritzeko, karea eta otea ordeztea kalitate hobeko simaurrez
(onura hobea lortzen zuena landutako hektarea bakoitzeko28).
368
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
Gauzak horrela, Lehen Gerrate Karlistaren bezperetan, Gipuzkoako landa
eremuen egoera, bai nekazaritzari bai abeltzaintzari dagokienez, urruti zegoen
paralisitik edo atzerantz joatetik, kapital dinamikoagoak lortzeko egindako
desamortizaziotik haratago. Eta bazen, aldiz, goraldi baten agertokia, espezialista
batzuek (Fernández Albaladejok esate baterako, esandakoaren arabera), egiten
DUL ]LUHOD DKDOHJLQ VHULRDN OHKHQ VHNWRUHDQ DSOLNDW]HNR HÀ]LHQW]LD LUL]SLGHDN
liberalek sustatzen zuten gizarte industrialari zegozkionak. Arazoa Gipuzkoa
lehen sektorerako, autore berak adierazten duenez, ez zen landa eremu
gipuzkoarrak ezin zuela eboluzionatu ideia berri ekonomikoetara egokitzeko,
baizik nekazaritza eta abeltzaintzako ustiategi txiki horien gainean zegoen presio
ekonomikoa. Hertsatze horien subjektu aktiboak honako hauek ziren: eliza
(hamarrenen eta primizien kopuruak gehiagotuz), probintziako erakundeak
(zergaren beren partea eskatuz) eta, bukatzeko, lurraren eta baserrien jabeak
(errentariek ordaindu beharreko kopuruak handiagotu baitzituzten). Horrek
guztiak ustiategi horien etekinak murriztu zituen, eta, horrekin batera, ondoez
sozialaren egoera sortu zuen, azkenik, (kapitulu honen beste puntu batzuetan
ikusiko dugunez) 1833an Lehenengo Gerra Karlistan lehertu zena. Probintziako
agintarien aldetik arreta berezia jaso zuen sektoreak gerra horren bukaeraren
ondoko bake aldi luzean: 1839tik, hurrengo gerra karlista hasi bitartean29.
Bigarren sektorearen eremuan –industriaren eraldaketan– erreleboa hartu zion
lehen sektoreari mende horretan sektore produktibo nagusi moduan, Gipuzkoak
azkenik lortu zuen aurrerapen nabaria arlo horretan, bai probintziaren hirigune
nagusiaren inguruan –Donostia, non, adierazi dugunez kokatu ziren sustatzaile
eta bultzatzaile nagusiak– bai lurraldeko beste gune urbano batzuetan. Beraz,
XIX. mende hasieratik Lehenengo Gerrate Karlistaren bukaeraraino, Gipuzkoan
prestatu zen eremua lantegi asko azal zitezen1842tik aurrera.
Deigarria da, alde horretatik, Jose Salcedoren eskabetxe fabrika, 1818tik
Hondarribiko hiri-bazterretan kokaturikoa. Lantegia aitzindaria izan zen
enpresaritza-antolamendu modu berri batean, talka eginez lana antolatzeko
gremioen lan sistematik gelditzen ziren aztarnekin. Hori dena oso ohargarria da,
kontuan hartuta Gipuzkoak arrantza sektoreak eta hari elkarturiko enpresek ez
zutela ia aurrerapenik izan, egon zirelarik ia egoera estatikoan XIX. mendearen
hasieratik mende berbereko azken hamarkadaraino30.
Fabrika aurrendari horietako asko lehen egindako saioen gainean oinarritu
ziren, porrot egin zutenak lehenago nahiz eta aitzindariak izan bere garaian.
Kasu horietako bat izan zen mihise pintatuen fabrikarena, San Martingo hiribazter donostiarrean eraiki zena XVIII. mendearen bukaeran. Teknika ezin
aurreratuagoak zituen, eta operatzen zuen estatuko itsas armadarentzat aro
industrialeko lan-antolamenduko ereduekin. Halere, haren egoera gero eta
369
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
larriagoa izan zen, eta nahiz eta nolabaiteko jarraitutasuna izan, Independentzia
Gerrako ondorioek paralizatu zituzten Gipuzkoako ehungintza industrialaren
lehenengo ekimen horiek 1813. urtean31.
Antzeko kasu bat Tolosako Juan Antonio Dugiolsen kobre galdategia izan
zen. Independentzia Gerraren zailtasun elkartu guztiak gaindituz (Dugiolsek
Frantziako jatorria zuen eta formalki frantsestua izatearen akusazio pean
atxilotu eta auzipetu zuten), haren jabea saiatu zen aurrera egiten barne
merkatu nazionalean 1828an –oso data goiztiarra–, bere produktuak
Madrilen helburu horrekin antolaturiko lehen erakusketetako batera eramanez32.
Dena den, beharbada, kasurik deigarriena, Fermin Lasala Urbieta merkatariarena
izan zen, zeinak XIX. mendeko hirugarren eta laugarren hamarkadaren artean
WUXVW W[LNL EDW VRUWX ]XHQ RVR GLEHUWVLÀNDWXULNR LQEHUWVLRHNLQ ,QEHVWLPHQGX
batzuk Gipuzkoako produkzio eskaseko meategiarekin loturik zeuden, beste
batzuek irina ehotzeko errota zaharren modernizazioarekin zuten zerikusia,
berak birmoldatu zituenak irina industrialki ekoizteko. Horiek beraiek esportatu
egiten zuten Espainiako kolonia amerikarretara eta beste toki batzuetara, haren
jabetzapeko merkataritza ontzidi txiki baten bidez. Negozio horiek guztiak sare
ÀQDQW]DULVHQGREDWHQVRVWHQJXD]XHQNRQWXNRUURQWHDNLUHNLWD]LWXHOD/RQGUHV
bezalako merkataritza plaza garrantzitsuetan, gutxienez, 1834tik33.
1839ko garaipen militarrak –partziala izan arren, eta trantsakzionala, gerra eteteko
foruak errespetatuko zirela aginduta– ez zuen lortu etetea ekonomia gipuzkoarraren
aldakuntza-dinamika, zeinak lehenengo eta bigarren gerrate (1873-1876) karlisten
hasiera eta bukaera bitartean sartuta egon zen modernizazio ekonomikoaren
prozesu azeleratu batean, bai landa eremuan nola urbano eta industrialean.
2.2. Gipuzkoako ekonomia industrialaren kontsolidazioa Gipuzkoan (1840-1876)
(NRQRPLD LQGXVWULDO EHUULD *LSX]NRDQ ÀQNDWX ]HQ PHPHQWR JDNRD DOGL OX]H
batean kokatu behar da: Bergarako besarkadatik, 1839an, Lersundi Egaña 1853an
liberalismo moderatuaren buru gisa boterera iritsi zenera arte. Data horrek
markatu egin zuen espainiar politikaren zenbait espasmoren mukurua, beste
gizarte europarretan gertatzen ari zenaren antzera, Frantzian, esate baterako.
Espainian ere Antzinako erregimenaren konbultsioak gaindituta zeuden, baita
ere gerra iraultzaileak eta napoleonikoak, eta gertaera horiek eragindako ziklo
beliko guztia –Gipuzkoaren kasuan, 1839raino hedatu zirenak–. Horrek ez du
esan nahi, ordea, fakzio politiko desberdinen arteko desadostasunak, Antzinako
Erregimenaren bukaeran jaiotakoak, konpondu edo bukatu zirenik, baina,
gatazkek intentsitate txikiago hartu zuten: nola tirabira parlamentarioak eta
pronuntziamendu iraultzaileak.
370
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
Probintziak ika-mika horien isla jaso zuen, modu trinkoan gainera, Espartero
jenerala behin boterera iritsi 1840tik 1843ra, eta aplikatu zuenean politika aurrerazale
bat, are azpiratzailea, zeinak, Gipuzkoako kasuan, ekonomiari dagokionez,
errukirik ez zuen izan klero erregularraren ondasunen desamortizazioarekin
jarraitzeko (azpimarratu behar dira jesuita donostiarren ondasunak, Zarauzko eta
Arantzazuko frantziskotarrena, etab.). 1843an euskal probintzietan eragin handia
izan zuen matxinatze mugimendu baten bidez liberal moderatuak boterera iritsi
zirenean, gobernu moderatuen hamarkada bat hasi zen34.
Liberalen bi joeren –progresisten eta moderatuen– arteko txandakatzeak
(Espainiako gobernuan) ez zuen (ñabarduraren bat kenduta) desberdintasunik
ekarri Probintziako egoera ekonomikoan –garatuz joan zena Lehenengo
Gerrate Karlistaren bukaeratik–. Progresistek eta moderatuek bat egin zuten
desamortizazioekin jarraitzeko, alde txikiz. Oro har, probintziak, XIX. mendearen
erdian, garapen ekonomiko onbideratua zuen, eta gipuzkoarrak banatu zituzten
politika ekonomikoari buruzko iritzi kontrajarriak –liskar handiak sorrarazi
zituztenak 1814tik 1839ra– gainditzen ari ziren.
Emaitza-kontu onetatik urruti gelditu zen sektorea arrantzarena zen.
Espezialisten iritziz –erlatiboki gutxienez–, ez zuen aurrerapen handirik izan
aldi horretan. 1874an bakarrik atera zen XVIII. mende bukaeratik zegoen egoera
ia estatikotik baporeko motorrak hasi zirenean erabiltzen, bultzada berri bat
emanez jarduerari XX. mendearen erdiraino bederen35.
Aldi horretako suspertze ekonomikoari dagokionez, nekazaritzako eta
abeltzaintzako sektoreren eboluzioan jarri behar dugu arreta, une horretara
arte ia nagusia baitzen Probintziako egitura ekonomikoan. Ez dago guztizko
DGRVWDVXQLN DUOR KRUUHWDQ KREHNXQW]D ]LHQWLÀNRDN HUDELOW]HQ KDVL ]LUHQHNR
uneaz. Horri buruzko azterketa berri eta zehatzenek erakutsi dute XIX. mendeko
laugarren hamarkadaraino ez zela lortu sektore horretan euskal mugimendu
ilustratuak zirriborratutako hobekuntzak (Fellemberg edo Pestalozzi bezalako
ilustratu britainiar eta suitzarren esperientzietan oinarriturik) gauzatzea36.
Argi dago, edonola ere, 1854 aldean, Aldundia lortzen ari zela ordura
arte bateraezin ziruditen merkataritza eta industria burgesiaren (batez ere
donostiarra) eta landa jabeen interesak lotzea, azkenek erakunde nagusiaren
politikari esker esperimentatu zituztenean kultiboen eta abeltzaintzako
ustiategien modernizazioaren ondorioak. Esate baterako, 1849tik, Aldundiaren
ekimenez Perutik inportaturiko ongarri mineralaren erabilera hedatu zen,
eta Suitzatik ekarri ziren abelgorriak bertako arrazak hobetzeko. Gainera,
Probintziako Nekazaritza Eskola sortu zen eta bekak banatu ziren bertara eta
Aranjuezen zegoenera ere joateko37.
371
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
Nekazaritzako eta abeltzaintzako ustiategiak berritzeaz batera, XIX mendearen
erdiaren inguruan, “Bergarako Besarkadari” jarraitu zioten urte ia guztiz
baketsuek industria berrien garapena ekarri zuten Probintziako barru aldera38.
1842an, paper jarraituaren lehenengo lantegia ezarri zen Tolosan, “La Esperanza”,
hiru bazkideren elkartearen bidez: Brunet, Tantonat eta Guardamino. Kapitala ez
zen oso handia (1.888.230 belloizko erreal). Halere, makineria industriala erabili
eta gizon-emakume langile sail handi xamarrari eman zion lana; 124 langile eta
14 laguntzaile gazte. Ez zen papergintzan arituko zen fabrika bakarra: 1850ean,
Iruran ezarri zen Laura Echezarreta eta konpainia lantegia (makina jarraitua);
eta, 1856an, Araxeseko paper fabrika ospetsua sortu zen Tolosatik gertu39.
Izen eta data horietatik abiatuta adibideak biderkatu litezke. Brunet familia
–probintzian aitzindaria izan zena enpresa berrizaleak ezartzen– ez zen
konformatu Tolosako paper fabrikarekin. 1845ean ehungintzan sartu zen Orian
kotoizko ehunen fabrika baten zimenduak jarriz. 1848an hasi ziren bertan
ehuntzen eta josten makineria modernoenarekin. Oraingoan, ordea, Brunetarrak
ez ziren aurrendariak izan, izan ere, 1845ean ehun fabrika bat ezarri baitzen
Errenterian “Sociedad de Tejidos de Lino” izenarekin. Urte horretan bertan,
<XUUHDPHQGLQ ²7RORVDNR MXULVGLN]LRDQ EHUULUR EHUD]² DUWLOH]NR RLKDO ÀQHQ
fabrika bat instalatu zen, Pedro Lesperut, Reverdy eta konpainaren eskutik. Urte
bat geroago, 1846an, hasi egin zen, gerora oso ospetsu egingo ziren “Bergarako
azulen” fabrikazioa, langileriak –gaur egunera arte– erabiliko zituen kotoizko
jantziak, lehenengo brusa luzeak, gero petoak eta lohihartzekoak, prakak.
Tradizio luze hori hasi zuen komanditako “Frois, Silva, Blanc eta konpainia”
izan zen, San Antonio kotoi-fabrika sortzailea, 1846tik aurpegi bikoitzeko indiar
urdinak egiten zituena40.
Brunet familiak burdingintzan ere inbertitu zuen, kasu horretan beste bazkide
batzuekin –Lasalatarrekin– batera. Pasaiako ingurumarian XIX. mende
osoan Molinao galdategiek lan egin zuten, zeinak XX. mendearen hasieran
birfundatu baitziren Euskal Herriko siderometalurgiako sektoreko instalazio
berrizaleenetakoak bihurtuz41. Era horretan, beraz, nahiz eta ika-mikak egon
ziren agintari foral eta estatukoen artean gorabehera politikoko aroetan,
Espainian eta Euskal Herrian ere, 1855etik eta Isabel erreginaren monarkia erori
arte 1868ko iraultzarekin, probintziaren modernizazio ekonomikoak jarraitu
zuen.
3ROLWLNDKRUUHQEHVWHPXJDUULJDUUDQW]LWVXEDWNRPXQLNDELGHEHUULDNÀQNDW]HD
izan zen probintziako posten zentralizazio prozesua hiru bideetan burutuz
(Azpeitia, Bergara eta Donostia) eta bideak hobetuz –Probintziako Ogasunaren
erreformari eta Aurrezki Kutxa bat sortzearen asmoei esker–. Dena egin zen
agintari probintzialen aldekotasun kartsuarekin –eta inplikazio sendoarekin–,
372
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
hala nola, Madril Parisekin lotzeko burdinbidearen establezimendua 1858tik,
Gipuzkoatik igaro behar zuena, 1856an hasitako Narvaezen biurteko moderatuan
zehar42.
Oro har, 1868an, “Iraultza Loriatsuarekin” lehertu ziren zailtasun politikoak
gorabehera –ezegonkortasun politikoaren ziklo berri bat piztu zutenak, urte
horretako monarkia erortzearekin hasita–, ziklo ekonomiko gipuzkoarra,
1855etik 1876ra, positiboa izan zen; sendotu egin ziren bai nekazaritzako eta
abeltzaintzako (zerri arraza ingelesen inportazioa barne) probintziako sektoreak,
eta Norteko Burdinbidearen ibilbide berria inauguratu zen, industria berriak
ezarri ziren eta beste batzuk hedatu –are ikuspegia nazioarteko merkatuan
zutenak–. Lasala eta Brunet familien armazoi industrial eta merkataritzakoren
kasua horixe zen. Inbertsioak eta negozioak zituzten Estatu Batuetako lehenengo
burdinbideetatik hasita eta horniduren esportazioraino (eta emigranteak)
DPHULNDUNRORQLHWDUDPXQGXPDLODNRÀQDQW]DSURGXNWXHQHURVNHWDNNXGHDW]HQ
zituzten, etab.43.
Arrakasta horren isla argia nabaritu zen, logikoa den moduan, hazkuntza
ekonomiko sanotuaren ohiko erakusleetako batean: populazioaren hazkundean.
Fernández de Pinedo irakaslearen aspaldiko azterketek ederki erakusten
dutenez, Gipuzkoan, gainerako euskal probintzietan bezala, XIX. mendeko
HUGLNR KDPDUNDGDUHQ LQJXUXDQ MRHUD GHPRJUDÀNR SRVLWLERD ÀQNDWX ]HQ
Hilkortasunaren gutxitze eutsi eta argiak eta piramidearen gaztetzeak euskal
populazioa haztea izan zuten ondorio. Gipuzkoan 119.415 biztanleetatik, 1787an,
156.493 biztanleetara igaro zen, 1857an. Populazioak, beraz, era etengabe eta
VRVWHQJDWXDQHXWVL]LRQKD]NXQW]DGHPRJUDÀNRDULJDLQHUDEDW]XHWDQEDOGLQW]D
txarretan, esate baterako gerrate iraultzaile eta napoleonikoen garaian, 1794tik
1815era, eta Lehenengo Gerrate Karlistan 1833tik 1839ra. Biztanleriaren igoerak,
gainera, sendotu eta bultzatu egin zuen hazkunde ekonomikoa XIX. mendeko
fase horretako hurrengo urteetan. Mendearen bigarren erdian, eta hurrengo
mendearen hasieran, biztanleriak jarraitu zuen hazten44.
2.3. Ondorio arrakastatsua? 1876tik 1914ra bitarteko Gipuzkoako Ekonomia
1876tik aurrera, porrot karlistaren ondoren, Gipuzkoan hasitako zikloa industria
HNRQRPLDUHQ ÀQNDW]H HWD HNORVLRDN PDUNDWXWD HJRQ ]HQ ]HLQD ]XUUXQELOR
politiko eta beliko horien erdigunean, praktikan jartzen ari zen XVIII. mende
bukaeratik aurrera. Eredu ekonomiko horretan oraindik korporazioen esku
gelditzen ziren elkortzat jotako ondasun bakarrak likidatu egin ziren –beste
hitz batzuetan, elizaren eta udalen ondasun propioak saldu egin ziren–, eta
egitura ekonomikoa modernizatu egin zen sektore guztietan (nekazaritza eta
abelazkuntza, industria eta merkataritza), marko juridiko berri batean, zeinean
373
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
euskal diputazioei utzi zitzaien autonomia gradu bakarra kontzertu ekonomikoa
(Ekonomia Ituna) izan zen. Konponketa horrek –kapitulu honetan aurrerago
ikusiko dugunez tirabira askoren motibo– euskal diputazioei ahalmena ematen
zien kupo bat biltzeko estatuari emateko, gainerakoa Aldundiaren esku gelditzen
zelarik ordainketak eta inbertsioak egiteko45; esate baterako, XIX. mendeko
bosgarren hamarkadan Aldundiaren (1876tik probintziala izatera igaro zena)
ekimenari esker hasitako lehen mailako sektorearen aurrerapena mantentzea,
1876-1914 aldian eutsi zitzaiolarik emaitza bikainekin, oihartzuna izan zuelarik
iniziatiba partikularretan, esate baterako, Juan Olasagastiak Igeldoko “Etume”
baserrian 1890etik aurrera egindakoa46.
Gipuzkoako ekonomiako beste sektoreek ere –ezin zen bestela izan– nekazaritzak
eta abelazkuntzak izan zuten bezalako goraldia izan zuten; izan ere, horixe
baitzen garai ekonomiko berrien isla, zeinak lotuta baitzeuden bereziki sektore
LQGXVWULDODUL PHUNDWDULW]DUL ÀQDQW]DULDUL JDUUDLRELGHHL HWD DEDU 'LQDPLND
horren emaitza izan zen 1914an Gipuzkoa kokaturik egotea estatuko lehenengo
probintzien artean industriari dagokionean47. Carlos Larrinagak sakon aztertu
duen Donostiaren kasuak argiro erakusten du ekonomia gipuzkoarraren
eboluzioa 1876tik 1914ra. Norabidea hartuta zeukan hiriak bigarren eta
hirugarren sektoreetara –lehen sektorearen aurrean jarri zirenak, izan ere, horrek,
ikusi dugunez, beti aurkezten zuen egoera prekarioagoa eta aukera gutxiago
izan zituen gehienetan dinamikoagoak ziren arlo industrial, merkataritzakoa
eta zerbitzuetakoaren aldean–.
Garraiobideek garai horretan (1876-1914) gorakada garrantzitsua izan zuten
bai Donostian nola probintzia osoan. Azken gerra karlistaren bukaeratik
jarduera berri bat hasi zen: garraiobide berrien sorrera, zeina sustaturik zegoen
gutxienez 1833tik, Lehenengo Gerra Karlista lehertzeko unea etorri aitzin48.
1858tik aurrera garatutako trenbideek sare bat sorrarazi zuten bi ertzetan Paris
eta Madril hiriburuak lotuz, erdibidean Gipuzkoa zegoela. Sare hori hedatu
egin zen Pirinioetarantz, Gipuzkoaren eta Nafarroaren arteko loturak zabalduz,
eta handik Aragoirantz eta Espainiako Levanteraino49. Era berean, azken gerra
karlistaren ondoko aldian burdinbide estuko tren asko egin ziren, barrualdeko
guneen eta kostaren arteko komunikabide sare trinko eta estu bat sortuta
Donostiarekin –zeina garai horretan bihurtzen ari baitzen hiriburua izateaz gain
erresumako gortearen udako egontoki zenez lehen mailako gune ekonomiko–50.
Trenbideak, industria sektore sendoa zuten kostatik hurbileko zonen (Eibar,
esate baterako) edo hirigintza gune industrial handien (Donostia eta Iruñea)
eta barrualdearen arteko komunikazioak errazteaz gain, bultzatu ere egin zuen
hirugarren sektoreko jardueren garapena. Sektore hori haziz zihoan probintzian
bigarren eta azken gerrate karlistaren ondoko garaian, 1876. urtean alegia. Zehazki
374
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
bainuetxeen sorrerari gagozkio, Santa Agedakoa Arrasaten eta Zestoakoa,
erakarri zituztenak, probintziako hiriburuarekin batera, turista dirudun saldo
handiak, Espainiatik ez ezik, baita ere Europako hainbat tokitatik51.
1876 ondoren, itsas komunikazioak eta merkataritzak aldaketa nabarmenak nozitu
zituzten Gipuzkoan. Aduanak behin betiko Frantziako mugara (Irunen) eta itsas
portuetara lekualdatzea ezin zen egin toki horiek sakonki eraldatu gabe, 1876tik
1914ra. Pasaiako portuak goraldia izan zuen 1876tik 1885era, eta instalazioak
eguneratu behar izan ziren azken karlistaldiaren ondoko doitze politikoek
eragindako egoera ekonomiko berriak eskatzen zuen mailara egokitzeko52.
Laburtuz, Donostiak eta Gipuzkoa guztiak gorakada ekonomikoa bizitu zuten, eta
horren isla izan zen produkzio industrialera eta merkataritzara emaniko elkarte
anonimo pilaren sorrera –paraleloan hazi ziren azpiegitura berriei esker–. Izaera
juridiko anitzeko (anonimoak, mugatuak) baltzu horien hazkundea mantendu
egin zen gutxienez 1917ko krisi ekonomiko eta politiko sakona agertu arte.
Enpresa asko jaio ziren jarduera askotarako, hasteko, oinarrizko produktuak
merkaturatzeko jarduera biderkatu zen (zapatak, ehunak, elikagaiak, etxeko
tresnak –altzariak eta burdindegiko tresnak–, perfumeak eta makineria
HOHNWULNRD²WHOHIRQRDNJUDPRIRQRDN«² 6DOJDLKRULHNJX]WLDNPHUNDWXUDW]HNR
ez ezik, beroriek fabrikatzeko ere sortu ziren enpresak garai berean: galdategiak,
metalaren tratamendurako fabrikak, makineria egitekoak edo ehungintzakoak
–bereziki jute eta olona, ezinbesteko lehengaiak espartinak egiteko (oso zapata
erabilia nekazaritza eremuan edo Eibar bezalako langile guneetako biztanleen
artean53.
Jarduera horiek elikatu zuten aldi berean produktu horiek saltzen eta erosten
arituko ziren beste askoren sorrera (edo fabriken jarduna mantentzeko
beharrezko ziren gaiak egiten beste batzuk). Beraz, 1876tik 1914ra bitarteko
*LSX]NRDQ DXUNLWXNR GLWXJX ÀQDQW]D HWD DVHJXUXHWDNR HQSUHVDN PDWHULDODN
fabrikatzen zituztenak: marmola, adreiluak eta teilak, noski, meategiak, enpresa
elektrikoak, zurgintza, zaldi-gurdiak eta ontziak egiteko enpresak. Biribilen
enpresa eremuan, Gipuzkoara ere iritsi zen asmakuntza berria, eztanda-motorrari
esker: autoa. Industria berri horretatik, biribilaren mantentze, kontserbazio eta
konponketarako tailerrak eta garajeak azaldu ziren, baita ere autoek behar zuten
erregaia ekoitzi eta saltzekoak. Hori dena gertatu zen gure probintzian XIX.
mendearen bukaera aldean54. Ostalaritza sektorea ere biziberritu zen Donostian
eta beste nukleo batzuen gero eta turista gehiago hartzeko55.
Lizarriturry eta Rezola bezalako izenak ezagunak dira, konposatu kimikoak
fabrikatzeko enpresagatik lehenengo eta gero porlana egiteagatik. Elizaldek
automobilaren industria berrian inbertitu zuen. Tabacalera estatu-enpresa handia
375
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
2. Irudia.
*LSX]NRD%HOOHeSRTXHQ1HJR]LRD$XWRPRELOHQODQWHJLD*LSX]NRDNRNDSLWDODUHNLQÀQDQW]DWXD
Iturria: Donostiako Udal Liburutegia. Las maravillas de España, 1915
376
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
Probintziako hiriburuan kokatu zen. Horiek guztiak dira probintzian azken gerrate
karlistaren bukaeran sortu zen Gipuzkoako enpresa giro berriaren adibide bikainak.
Gipuzkoa estatuko probintzia –eta Europakoa ziur aski– industrializatuenetako
bat bilakatu zen era horretan, mendea bukatzen ari zen unean56.
3. IRAULTZA, GERRA ETA PARLAMENTUA. POLITIKA GIPUZKOAN
XIX. MENDEAN ZEHAR
Gipuzkoak, XV. mendetik XIX. mendearen hasieraraino Europako historia
menderatu duten Europako bi potentzien arteko mugako lurraldea izanik, ezin
zien itzuri mende horietako gertaera beliko eta politiko nagusiei. Gipuzkoa,
kapitulu honen sarreran ikusi ahal izan dugunez, tropa iraultzaileen helburu
nagusietako bat izan zen. Bi urtean lurraldearen zati bat okupatu zuten, eta
Gipuzkoako agintaritza-eliteetan iraultza frantsesaren lehenengo uneetatik
eragina izan zuten ideiak hedatu zituzten lurralde guztian zehar. Gipuzkoa,
Antzinako Erregimenean foru-lurralde pribilegiatu zena, bidegurutze batean
aurkitu zen. Gizartea banatu zen politikoki, alde batetik zeuden ideia politiko
iraultzaile berriak aldeztu eta indarrean jarri nahi zituztenak, eta, bestetik,
helburu nagusi moduan gauzak 1789ko aurretiko egoeran mantendu nahi
]XWHQDN (VNHPD KRUUHN D]NHQ ÀQHDQ ;; PHQGHNR JHUUD ]LELOHUD DUWH LUDXQ
zuen (1936-1939) eta, politikari dagokionez, aztoramena besterik ez zuen ekarri
probintziarentzat XIX. mende osoan zehar: erreforma iraultzaileak 1813an,
1820an eta 1868an, eta hiru gerra zibil (1823, 1833-1839 eta 1873-1876). Giroa ez
zen baketu eta bide parlamentariotik bideratu ez bada 1876tik aurrera. Horretaz
gain, probintziak bereziki pairatu zituen XIX. mendeko Europa guztia astindu
zuten gatazka beliko –gerra napoleonikoak 1807etik 1815era– handietako baten
ondorioak.
3.1. Gerra Napoleonikoak (1807-1815)
*LSX]NRDNR KLVWRULRJUDÀDNR EHVWH JHUWDNL]XQ EDW]XHWDQ EH]DOD ².RQEHQW]LR
Gerra, esate baterako–, gerra napoleonikoak ere eztabaidagarriak gertatu
ziren gure lurraldeari dagokionez, eta ezin diogu gaiari erreparatzeari utzi
liburu honetan57. Donostiaren berrehun urteko armaz hartze eta erreketaren
ospakizunarekin (2013an) bat etorrita –gerra napoleonikoen azken fasean,
1813an– bateratu nahi izan zen gertakizun hura euskal burujabetasuna
gordetzeko betiko borrokarekin Espainiaren aurrean. Tesi horiek laguntzeko
testuingururik gabeko garai hartako zenbait lekukotza idatzi aurkeztu ziren –
zehazki, probintziako auzibideko instrukzio-epaileak hartu ziena hiribilduaren
armaz hartze, arpilatze eta erreketatik bizirik atera ziren batzuei–, baina jasotako
adierazpenen kopuruak eta kalitateak (bigarren eskuko bost erreferentzia baino
377
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
ez ziren, kontrakoa esaten zutena hirurogei lekukotzaren aldean) ezin zuten
frogatu hiriaren suntsiketa aldez aurretik Xabier Castaños Aragorri jeneralak
erabakitako plan bati erantzun ziola.
Gertaera horrek sorrarazitako ikerkuntza dokumentalak erakutsi du, aitzitik,
jeneral horrek –berez agintaritza eraginkorrik ez zuena erreketa burutu zuten
tropen gainean– eta benetan haren aginte pean zeuden unitateek –Laugarren
Armada Espainiarrarenak– ez zutela jokatu probintziako biztanleriaren aurka,
baizik nabarmen alde. Hori ondorioztatzen da, egitatez, jeneralaren beraren
aginduetan gipuzkoarrek beren indar armatu propioa osatu zezaten baimenik
gabe jarduten zuten armada aliatuaren bazka-soldaduen kontra, eta armada
HVSDLQLDU KRUUHWDQ DJLQW]HQ DUL ]LUHQ RÀ]LDOHQ SRVWDWUXNHHWDQ HUH KRUL[H EHUD
atzematen da –ebakuazio napoleonikoaren ondoren garnizio gisa gelditu ziren
Getarian, gainera, haren berreraiketa sustatuz berriro ezarritako Aldundiarekin
bat etorrita–58.
Espainiar tropen konspirazioaren planteamenduak –britainiarrek eta
portugaldarrek abuztuaren 31n eta hurrengo egunetan Donostia arpilatzeko
eta nahita erretzeko–, 2013ko urteurrenean zehar egindakoak, ez du bururik ez
hankarik. Ezin dira ideologia politikoak, esate baterako, Arana anaiek 1876tik
aurrera sortutako euskal nazionalismoa, estrapolatu beste denbora-marko
batera, hots gerra napoleonikoetara, oraindik ideia horiek existitu ere egiten ez
]LUHQJDUDLEDWHUDDOHJLD$QDOLVLKLVWRULRJUDÀNR]RUURW]HWDVHULREDWHWLNDELDWX]
ordea, onartu behar da gerra napoleonikoak, probintzian bereziki sentitu zirenak
1807tik 1813ra, agertoki bat izan zirela, 1794tik iraultzak proiektaturiko itzalak
berriro ere nabarmentzeko, zenbait fakziotan banaturiko bertsio autoktono
batean. Fakzioetako batek, frantsestuena deiturikoak, Madrilen enperadorearen
borondatez instalaturiko erregimenaren baioneta napoleonikoen laguntza zuen,
EHVWHIDN]LRDNDOGL]´DEHUW]DOHÀQHQDµGHLWXULNRDN²JDUDLNRGRNXPHQWD]LRDN
horrela deskribatzen zituen eta– Cadizeko erregeordetzaren (zeinak 1812tik
monarkia espainiarraren oinarriak astindu zituen erregimen politiko berri
bat planteatuz) agindutara zegoen armada aliatu espainiar-portugaldarbritainiarrena. Frantses iraultzatik ateratakoaren ia kalko hutsa zen Cadizko
erregimenaren barruan foru-sistemak ez zuen batere erraza irautea.
José María Mutiloa Pozaren XIX. mendeko Gipuzkoari buruzko azterketa
zabalak
seinalatzen digu aipaturiko lehenengo fakzioa, Bonaparte eta
1808ko Baionako konstituzioa aldezten zuena, oro har, foru-sistemarentzat
onuragarriagoa izan zela; izan ere, Baionan elkarturiko Gorteetara bidalitako
euskal eta nafar ordezkariek lortu baitzuten bonapartisten konstituzioak foruen
statu quoa errespetatzea59. Edonola ere, Gipuzkoako gizartearen egoera politikoa
une larri horietan (Europa osoan pairatzen ari zirenak) oso konplexuagoa zen,
378
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
3, Irudia 3.
Napoleonen kontrako erresistentzia. Gipuzkoako boluntarioen ehiztari uniformea (circa 1812)
Iturria: Aritz Irazustaren kortesia, berreraikuntza historikoaren taldekoa. Clases populares españolas 1766-1844.
Argazkia: Carlos Rilova Jericó
379
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
eta ezin da murriztu foru-erregimena salbatu zuten Bonaparteren aldekoak
alde batean jartzera eta beste aldean alderdi aberkoira batu zirenak kokatzera
–zeinek frantsestuen eta horiek babesten zuten guztiaren (euskal foruak barne,
beraz) kontra egin zuten gogor–.
Azterketek erakutsi dute inbasio napoleonikoaren kontra parte hartu zuten
alderdi aberkoiaren aldekoen artean ideologien nahas-mahas edo konplexutasun
handia zegoela, eta horrek, nola edo hala, aurrez taxutu zuen gero etorri zen
iraultzen ziklo luzea (1814tik aurrera). Baditugu alderdi horrekin bat egindakoen
artean pertsonaia herrikoak, hala Gaspar Jauregi ospetsua –Napoleonen kontrako
erresistentzia antolatu zuen lehenengoetariko bat– kausa liberala gogo biziz
aldeztu eta 1812ko konstituzio zentratzaileari (eta, horregatik, foru-eraentzaren
kontrakoa) ongi etorri beroa eman ziotenak60. Elite gipuzkoarren artean, kasu
are ulergaitzagoak topatu ditzakegu, adibidez, Gabriel Mendizabal Iraeta militar
profesionala Antzinako Erregimenean, eta, 1794an, agintari foralekin batera tropa
iraultzaile frantsesen eta bertako haien aldekoen kontra borrokatu zena –garaipen
nabarmenak lortuta, bere jaioterritik (Bergara) hurbileko Elgetan–61. Horrek ez
zion galarazi, ordea, 1808an Cadizko Erregeordetzako erregimen liberalaren
alde jartzea inbasio napoleonikoaren aurka egiteko, bera izanik, gainera, 1812ko
Konstituzioaren aldarrikatzaileetako bat bere tropak Irungo mugara hurbiltzen
ziren neurrian. Halere, hurrengo urteetan haren jarrera politikoa nahaspilatsua
izan zen. Erregimen liberala aldarrikatzen zen bakoitzean bere alde zegoen,
baina ez zuen erakutsi deserriratzeko batere gogorik 1814an edo 1823an62.
Gabriel Arranbide klero erregularreko kide hondarribiarra ez bezala, hortaz,
zeinak aitortu baitzuen borboien aldeko polizia frantsesak galdekatu zuenean,
ezen 1812ko konstituzioa iruditzen zitzaiola predikatu zitekeen ebanjeliorik
ederrena zela, eta hitz horiei lotu zien ekintza konspiratzaile liberalaren bere
bizimodu alderraian, 1812tik aurrera63.
Donostiako merkataritza burgesiaren artean ere pertsona kontraesanezkoak
aurkitu daitezke; esate baterako, gerra napoleonikoetako pertsonaia xelebre
JLVD GHÀQLWX JHQH]DNHHQ -RDTXLQ *UHJRULR *RLNRD JRL PDLODNR PHUNDWDULD
hirian gerra aurretik, euskal eliteen familia prototipiko baten kidea (haren
anaia, Espainiako itsas armadako kidea, hil egin zen 1804an Mercedes fragataren
kontrako ingelesen eraso batean), zeinarengan elkartzen ziren erlijiotasun
katoliko handia –beharbada errituala, baina erakuskari handikoa– kausa
aberkoiaren aldeko langintza handiarekin –espioitza sare trinko bat sortuz
inbaditzaile napoleonikoaren kontra– lehenengo eta gero kausa liberal edo
iraultzailearekin (Hirurteko Liberalean), aldezkari eta espioi gisa berriro ere64.
Horrelako pertsonak batu ziren aberkoien alderdira gerra napoleonikoetan;
eta haiekin batera nekazari eta hirietako biztanle talde handiak, prestakuntza
380
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
maila aldagarriarekin (guztizko analfabetoekin batera nolabaiteko lanbidea edo
espezializazioa zutenak). Azkenekoen iritzi politikoa ez da erreza jakiten, eta
bakarrik atzeman dezakegu, gutxi gorabehera, zenbatzen borrokan ari ziren
bi fakzioetako batekin bat egin zutenen kopuruaren arabera: foruen aldekoa,
itxuraz frantsestuena, edo konstituzioaren aldekoena, zeina teorian herritar
horien guztien aldekoagotzat jo ahal zen (zergen eta kinten salbuespenak
zirela eta) erregimen foralaren kontra atera zen. Napoleonen kontra aritu ziren
beterano horien aldean denetik zegoen, beren baserrietako betiko bizimodura
itzuli nahi ez zuten Miguel Goiburu bezalako egokitugabeak, bidelapur
bihurtuta, edo batu zirenak ideologiaren kariaz, edo diruagatik kausa liberala
besarkatu zutenak (edo karlista)65.
Napoleonen kontrako bost urteko gerrako aldiak giro politiko hori sortu zuen,
guztiz askotarikoa eta bere barruan, zalantzarik gabe, gerra gehiagoren hazia
zeukana; izan ere, probintzian 1807tik 1813ra bitartean garatu ziren operazio
militarrak oso trinkoak izan ziren. Epe horretan, Gipuzkoa igaroko lurraldea
izan zen soldadu napoleonikoentzat (okupazioko soldaduak zein gudari hutsak),
eta tokiko ogasunak agortu zituzten haien eskakizunekin, ondasun propioak
saldu behar izan zirelarik. Aldi berean, probintziako plaza gotortu nagusiak
eta herri garrantzitsuenak okupatuak izan ziren, erreten napoleoniko handiak
geratu zirelarik bertan garnizioetan, soldaduz zein polizia kidego berezituez
(jendarmeak) osatuak. Hori gertatu zen Azpeitian, Tolosan, Donostian, Getarian
edo Hondarribian.
Zenbait elementu gipuzkoarren –Jauregirena izan zitekeela ezagunetako bat–
erantzun gero eta nabariagoak igarotzeko tropen aurkako gudaldi ia etengabeen
egoera bat sorrarazi zuen (bereziki 1810etik aurrera). Unitate gerrillarien bidez
antolaturiko erantzun militar hori itotzeko administrazio frantsesak bidalitako
errefortzuko soldaduen garnizio eta lerroen kontra bereziki jardun zuten
elementu horiek. 1810etik unitate horiek, erregimentu erregular bihurturik Babes
$EHUNRLDUHQ -XQWDN ELGDOLWDNR RÀ]LDO SURIHVLRQDOHNLQ LQVWUXN]LRD HJLQGDNRDQ
lerroko borroka-taktikak garatu zituzten gailentasun militarra erakutsita, are
Guardia Inperiala bezalako eliteko tropa ospetsuen kontra ere66.
Bataila txiki horien guztien (1812ko ekainean Lekeition gertaturikoa kasu,
Jauregiren tropa gipuzkoarren eta Royal Naviren arteko operazio elkarturi
esker garaipen handia lortuta) azken ondorioa gerra napoleonikoetako gudaldi
nagusietako bat izan zen: San Martzialekoa, 1813ko abuztuaren 31n, ireki zuena
Frantzia inbaditzeko abagunea. Jazoera horretan, nonbait, gipuzkoar tropek
ohore bat irabazi zuten: lehenen indarrak izatea lurralde inperial frantsesean
sartzen (Baionako aldirietaraino) zenbait dokumentuk egiaztatzen dutenez
(Jauregiren zerbitzu-orrian, esate baterako, zeinaren kopia bat gordetzen den
381
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
Urretxuko udal artxiboan)67. Gipuzkoan bildutako tropentzat inbasio-operazioak
horretan gelditu ziren, eta ez zieten agindu Baiona edo Toulouse setiatzea,
baizik eta abuztuaren 31n –hain zuzen, tropa gipuzkoarrek laugarren armada
espainiarraren soldaduekin batera Soult mariskalaren tropak garaitu zituzten
egun berean– tropa ingeles-portugaldarrek guztiz txikituta eta suntsituta
utzi zuten Donostiako hondakinak jasotzea eta inguruan zebiltzan lapurrak
erreprimitzea68.
Gertakari horiek, halere, ez zuten markatu gerra napoleonikoen bukaera
probintzian. Gipuzkoar pertsonaia gailenek jarraitu zuten Frantzia
napoleonikoaren inbasioarekin: Gabriel Mendizabal jenerala nabarmendu
zen hego-mendebaldeko kanpainan, bereziki Toulouseko setioan. Bestaldetik,
1814an zehar, probintziak behaketa-gudaroste ugari baten mantenuaz arduratu
behar izan zuen, zeinak gastu berriak eta handiak eragin zizkien hura sostengatu
behar zuten udal ogasunei. Armada horren helburua ernaberritze bonapartistak
saihestea zen. 1815eko martxoan, Elbatik Napoleonek ihes egindakoan
mehatxua egia bihurtu zen. Urte horretako irailean, aipaturiko armadak
Waterlooko kanpaina ixten zuten azken operazioak burutu eta Baionaraino
sartu zen Vienako Kongresuko baldintzak ezartzeko, inolako erresistentziarik
aurkitu gabe bidetik. Horren ondoren, zaintza-erreten moduan gelditu zen urte
askotan Gipuzkoako lurraldean, probintzia-ogasuna kaltetuz, haren mantenua
aurreratu behar baitzuen69. Sarraski eta gerra gastu astun horiek guztien ondotik
ere, bakeak ez zuen luze iraun, ikusiko dugunez kapitulu honetako hurrengo
apartatuetan, probintzia izan baitzen agertoki eta protagonista berriz ere zenbait
gatazka belikotan (handiagoak zein txikiagoak): konspirazioetatik hasi iraultza
eta gerretaraino (besteak beste, esate baterako, 1820ko bigarren aldarrikapen
konstituzionalak ekarritakoa).
3.2. Hirurteko liberalaren erregimena Gipuzkoan eta haren amaiera “Gerra
Konstituzionalean” (1820-1823)
Gerra iraultzaileek eta, batez ere, napoleonikoek piztu zituzten gertakari
politikoen konplexutasuna berehala antzeman zen gure lurraldean. Beharbada,
beste behin ere, egoera politikoaren gakoa ulertzeko, Rafael del Riegok
hasitako altxaldi militarrak abiarazitako Hirurteko Liberala oraingoan, garaiko
JLSX]NRDUUHQ ]HQEDLW ELRJUDÀD JDLQEHJLUDW]HD L]DQ GDLWHNH RQHQD -RVH
Maria Soroaren kasua bereziki deigarria da. 1808an, ez dirudi Soroak inbasio
napoleonikoa aldezten zuenik edo ados egon zitekeenik dinastia –Borboietatik
Bonaparteetara– aldaketarekin. Edonola ere, gertaerek inbasioaren sostengu
nagusietako bihurtu zuten. Izan ere, 1810ean Napoleonek dekretu inperial bidez
foru-erakundeak ordezkatu zituenean hegoaldeko hiru euskal probintziak
organo bakar batean bateratuz, inbaditzaileen kontrol zorrotzez, Soroa
382
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
Probintziako Kontseiluburu karguan zegoen. Botere ia diktatoriala ematen zion
postu horretatik, Soroak agintari inperialen eskakizun ekonomikoak zein beste
ordena batekoak inposatzeko transmisio-uhalarena egin zuen, gainera, egiteko
hori gogortasun handiz betez. 1813an tropa aliatuak iritsi zirenean, Soroak
zorroztasun hori zuritu nahi izan zuen70.
Indar aliatuak iritsi ondoko Batzar Nagusi berrituen bilkuran erretxazo ia
koleratsua pairatu behar izan zuen arren, Soroaren kontrako errepresaliak
leunak izan ziren, eta lehenengo errestaurazio borboitarrak, 1814an, birgaitu
zuen, eta utzi zion arduratzen foru-erakundeekin zerikusia zuten misio
irristakorretan agente gisa. Esate baterako, 1815ean Alava jeneralarekin
(Herbeheretako enbaxadara eta gero Waterlooko bataila ospetsura joan
baino lehen) negoziatu zuen Donostiak jaso beharreko kalte-ordainak
1813an pairatutako tratua zela eta71. 1820ko iraultza ondoren ere ez zuen
zigorrik batere jasan, erakunde erreakzionarioetan jokaturiko paper –berriz–
nabarmenarengatik. Datu hori jakin dezakegu zeren eta 1823an borboien
Frantziak eta Veronako Kongresuak bidalitako indar erregezaleen tropen
inbasioa etorri zenean, eragozpenik gabe irten baitzen laster setiatutako zuten
Donostia batetik Ategorrietan bertan haren atarian hiria noiz errenditu zain
zegoen udal absolutistako kide bihurtzeko72.
Soroaren pare, Hirurteko Liberalean ibilbide nahaspilatsua izan zuten
gipuzkoarren zerrenda luzea da. Batzuek erregimen liberala gogoberotasunez
hartu zuten, eta beste batzuek ez zuten batere arazorik erregimen hori desertatzeko
Angulemaren tropak probintzian sartu eta gobernu konstituzionalaren indar
erregularren lehenengo gudaldiak hasi eta berehala. Juan Ygnacio Artola, Jose
Joaquin Casadevante edo Juan Agustin Urain izen batzuk dira, adibide argiak
erregimen konstituzionalarekiko konpromiso maila desberdinena eta nola
bertan behera utzi zuten erregimen hori Angulemaren armadak kapitulaziobaldintzak mahai gainean jarri zituenean, edo Madrileko eta Cadizko liberal
porrokatuen gehiegikeriek komeni bihurtu zutenean, eta zuhurra, erregimen
hori abandonatzea. Absolutista gipuzkoarren arloan atzeman daiteke horrelako
NDVXUHQ EDW HGR EHVWH 0DQXHO $UULRODUHQ ELRJUDÀD GD DOGH KRUUHWDWLN
oso esanguratsua73. Erregimen liberalaren kontra altxatu zen lehenengo
gipuzkoarretako bat izan zen, 1822ko maiatzean Gorostidi presbiteroaren
DOGL EHUHDQ -XDQ ,JQDFLR $L]TXLEHO HUUHWLUDWXWDNR RÀ]LDODUHQ VDLDNXQW]DUHQ
porrot handiaren ondoren, fundamentu pixka bat zuen Gipuzkoako lehenengo
mugimendu erreakzionarioaren baitan. Manuel Arriola Gorostidiren ordezkari
militarra izan zen altxamenduan zehar, Angulemako dukearen etorreraraino.
Arriolak, ordea, kausa bertan behera utzi zuen, osasun-arazoak argudiatuz, eta
Cadizen jarri zen bizitzen, bakarrik Gipuzkoara itzultzeko absolutisten garaipena
jakindakoan. Jarrera guztiz susmagarria, behintzat monarkia absolutista ezarri
383
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
berriarentzat, Fernando VII.ak errepresaliatu beharrekoen zerrendan sartu
baitzuen erregimenenarekiko gogo-hoztasunarengatik74.
Guztiak, edozein kasutan, egoera baten emaitza dira, 1820 urtarrilean egoera
lehertu zenetik amaiera txarra –liskarrez eta bortxaz– izango zuela antzematen
zitzaion gertaera batzuetako protagonista bihurturik. Hirurteko Liberalaren
aldia (1820-1823), bortxaz hasi zen, erregimen konstituzionala ezarri nahi zuten
iraultzaile zibilen aldeko indar militar batzuen altxaldiaren bidez. Hurrengo hiru
urtean –Espainian– eta Probintzian liskarrak etengabeak izan ziren foru-sistema
ia aldatu gabe babesten zuen Antzinako Erregimenaren alde zegoen barru
aldearen eta hirigintzak aldaturiko eta merkataritzan eta industrian hasitako
areen artean, azkenek aplikatu nahi izan zutela erregimen konstituzionala
probintzia guztian, foruen kaltetan75.
1821eko udaberritik, gipuzkoar errealistek 1812ko konstituzioa indarrean jarri
eta foru-administrazioa erresumako gainerako diputazioen pare jartzen zituen
aldaketen –foru-aldundia probintzia-diputazio bihurtuta korrejidorearen ordez
buruzagi politiko bat jartzen zutenak76– kontra erreakzionatu zuten.·1822ko
maiatzetik 1823ko apirilera bitartean (Fernando VII.a errege absolutu gisa
berrezartzera bidaliko tropak etorri ziren unera arte), kredo politiko liberalarekin
konprometituenek –Donostiako “La balandra” elkartean biltzen zirenak
bezalakoak– suharki aplikatu zituzten neurri ekonomiko eta politiko berriak.
Neurriak ez ziren batere ulerberak izan –1820 lehenengo diputazio liberalarenak
ez bezala– politika mailan Antzinako Erregimenaren edozein zantzurekin.
Foru-administrazioa arian desmuntatzen hasi ziren, eta, haren ordez, Espainia
osorako Lege orokor bat aplikatzen zuten erakundeak jarri zituzten, eta
funtzionarioek, erregistroek eta bulegoek beste probintzietan ezarritakoen
tankera berdina hartu zuten. Beraz, 1822tik 1823ra doan aldi oldarkor horretan,
Gipuzkoak bere betiko eskubide edo pribilegio administratiboak galdu zituen:
SDSHU]LJLODWXDQ HVWDWXDUL]HUJDRUGDLQGX] GRNXPHQWXRÀ]LDODNLGDW]LEHKDU
ez izatea, Itsas eta Lurreko armadetarako kintoak ez bidaltzea, aduanak ez
egotea kostan baizik eta portu lehor deitutakoetan, eta azken adibide bat baino
ez ematearren, justizia lehen auzibidean hautaturiko alkateen esku ez egotea,
baizik eta karrerako epaileen esku77.
Testuinguru horretan, arazo politikoak areagotu ziren, eta azkar etorri ziren
lehenengo liskar armatuak, Donostian eta probintziako zenbait hiribildutan
bilduriko Milizia Nazionalaren eta partida absolutisten zerrendak handitzen ari
ziren boluntarioen (lehen esandako Gorostidi presbiteroaren agindutara) artean;
ez bakarrik Gipuzkoan, baizik eta Bizkaian, Nafarroan, Errioxan eta Burgosen.
Dena bukatu zen 1823ko irailaren 27an, Donostia errenditu egin zenean,
Angulemako dukeak ezarritako kapitulazioak onartuta. Gipuzkoan erregimen
384
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
liberala ezeztatuta gelditu zen. Horrek ez zuen, halere, baretu probintzia barruan
zegoen zatiketa giroa, eta 1823ko gerra zibil labur horretako zioek oso bizirik
jarraitu zuten78.
3.3. Ondorio itzuri ezina: Zorigaiztoko hamarkada eta Lehenengo Gerra
Karlista (1823-1833, 1833-1839)
Fernando VII.aren 1823tik 1833ra doan bigarren errestaurazioko Donostiako
udalbatzaren osaerari buruzko Celia Aparicioren azterketek zerbait nabaria
(baina deserriratutako liberal porrokatuenen propagandak ilundutakoa)
baieztatu zuten: liberal gehienak gelditu egin zirela probintzian Angulemako
dukearekin sinaturiko kapitulazioak behin onartuz haietan babes hartuta.
Alde horretatik, alde batera utzita zenbait presio judizial errepresibo (isunak,
liberal horien mugimenduen jagoletza ia etengabea, etab.), mantendu egin ziren
itzaleko botere gisa, zeina erregeak berak erabili baitzituen Absolutismoaren
hegal muturrekoenaren kontra uste izan zutenean Fernandoren aldia igarotakoa
zegoela eta hura saiatu zirenean ordezten anaia Karlosekin79.
Zenbait gertaerak frogatzen dute egiatan existitu zela hitzik gabeko ulermen
hori liberal moderatuen eta berrezarritako erregearen artean; esate baterako,
Milizia Nazionaleko kide ohien arteko eta errealistak deitutakoen arteko liskar
nabaria 1827an Donostian, edo Fernando VII.ari eta haren emazteari hiriburuko
agintariek egin zieten ongietorri beroa 1828an (gaztelaniazko zein euskarazko
poesiak barne); edo gipuzkoar agintariek Fernando VII.ari berari erakutsitako
leialtasuna, bi urte geroago, iraultzaileen inbasioa bat saihesteko, Borboi
frantsesak tronutik kanporatu zituen 1830eko iraultza liberalaren arrakastaren
ondoren80.
Aldi berean, Zorigaiztoko Hamarkadan zehar, Gipuzkoan atzeman ahal izan
zen halako aliantza taktiko bat 1823ko porrot liberaletik politikoki iraun zuten
elementuen eta errealista “huts” esandakoen muturreko jarrera (nahi baitzuten,
esate baterako, sistema militar forala ezabatu eta boluntario errealisten sail
batekin ordeztu Espainia osoan) haien interesentzat galgarritzat jotzen zuten
foruzaleen artean. Aldi baterako bat etortze hori pitzatuz joan zen 1831tik,
Fernandoren absolutismoak bideratu nahi izan zuenean politika bat forusistemarekin bukatzeko, hots, hura berdintzeko, era horretan monarka donostiar
OLEHUDOHQ DOGHDQ MDUUL ]HQ ]HLQHN DQ KDLHQ ´-XVWLÀND]LR 2URLWLGD]NLDQµ
jarraitzen baitzuten borrokan Gipuzkoako egitura produktiboa berritzeko,
Fernando VII.a heriotza baino lehen ere81.
Gauzak horrela, monarkaren heriotzaren hurrengo egunetan, 1833an, eta
testamentua argitaratzean, gipuzkoar foruzaleak berriro ere bateratu ziren
385
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
Absolutismoaren muturreko fakzioarekin, Don Karlosen eta haren alderdiaren
alde jarriz eta gipuzkoar liberalekin harremanak hautsiz, zeinak 1823ko
kapitulazioen babesean eta 1830eko iraultza gertatu zenean erregearen aldeko
SDVLERWDVXQ GHIHUHQWH EDWHQ ELGH] ORUWX EDLW]XWHQ EHUHQ SRVL]LRD ÀQNDW]HD
hainbesteraino ezen probintziako plaza gotortu nagusiaren kontrola beraiena
baitzen, hain zuzen ere, Fernando VII.aren heriotzak monarkia konstituzionalaren
aldarrikapena azkartu zuen unean Espainia osoan.
Hori zen giro politikoa zazpi urtean, 1833tik 1839ra, luzatuko zen Lehen
Gerrate Karlista hasi zenean. Erregea zendu zenean 1833an, heriotzaren ondoko
lehenengo tentsioko uneetan, Gipuzkoan, bere testamentuari men egitea
eskatu zen, hain zuzen ere foruen izenean. Altxamendu karlista gertatutakoan,
Gipuzkoan agintzen zuen kapitain jeneralak, Francisco Castañonek, foruentzako
bermea eman zuen erregimen isabeldarraren barnean. Aldundiaren jarrera
zalantzatia izan zen, anbiguoa. Erreakzioa ez zen harrigarria, haren barruan
liberal nabarmenak baitzeuden82.
Diputazioa, azkenenean, Donostian babestu zen, eta argi gelditu zen, edozein
kasutan, zenbaterainoko zatiketa zegoen giroan, zeinak jarrera politiko guztiz
kontrajarrien nahas-mahas handi batean foru-erregimenaren mailakako
hondamena iragartzen zuen. Liberal porrokatuenek foru-sistema suntsitu
nahi zuten, beste gabe, eta boluntario karlistek bere osotasunean gorde nahi
zuten. Aurkako jarreren adibide ezin hobea izan daiteke Gaspar Jauregirena
eta garai bateko –gerra napoleonikoetan– haren ordezkari militarra izandako
Tomas Zumalakarregirena; lehenengoa liberalismoaren babesle sutsu bihurtu
eta Gipuzkoatik altxamendu karlista ito nahi zuten unitate militarren buru
izan zen; bigarrena, aldiz, 1833ko abenduan bere eskuetan bildu zuen armada
karlistaren aginte nagusia, eta haren ibilbide nahitaez motzean, 1835ean hil
baitzen, garaipenera zuzendu zituen tropak, Gipuzkoan, modu nabarian, tropa
liberal guztiak azpiratuta gelditu baitziren urte horretako ekainean, hain zuzen,
Donostia izan ezik, lurraldeko plaza liberal guztiak ondoz ondo erori baitziren83.
Alabaina, Gipuzkoako gizarteak une horietan nozituriko barne urratzea argi eta
JDUELHUDNXVWHQGXWHQELELRJUDÀD]KDUDJRHONDUUHQNRQWUDERUURNDW]HQDUL]LUHQ
tropek aldezten zituzten ideiak zehazteko orduan –bereziki alderdi karlistaren
ingurukoak– ez dago adostasunik gaia landu duten autoreen aldetik, gertaeren
garaikideen artean ez eta ondorengoen artean ere. Iritziak banaturik gabe,
batzuen iritziz karlistak foru-sistemaren alde gudukatu ziren, beste batzuek,
aitzitik, uste dute Don Karlos eta haren absolutismoa inposatu besterik ez
zutela nahi (foruen gainetik beharrezkoa bazen), bukatzeko badago pentsatzen
dutenak haien jarreretan mugimendu separatistaren eta nazionalistaren halako
ernamuin bat zegoela84. Hori guztia jarrera moderatua, liberal foruzaleena
386
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
4. Irudia.
Frantziako Atzerritar legioa karlisten posizioak erasotzen (circa 1836)
Iturria: Gipuzkoako Foru Aldundiko Liburutegiko bilduma. Koldo Mitxelena Kulturunea
387
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
deitutakoek mantendu zutena ahaztu gabe, izan ere, azkenean, batzuen eta
besteen indarren ahitzeen ondorioz izan baitzen, azken buruan, gailen atera
zena 1839an “Bergarako Besarkada” ospetsuarekin.
Mugarri historiko horrek argi eszenaratu zuen borrokan ari ziren alderdiek
ez zutela lortu inposatzea beren indarra behin betiko (ez eta atzerriko beste
monarkia liberal batzuek, nola frantsesak hala britainiarrak, bidaliko legioen
laguntzaz ere), eta gerra –Gipuzkoako lurralde txikia guztiz ahituta zeukana zazpi
urte zirauen liskar batean– amaitu beharra zegoela transakzio horren bitartez.
Huts egindako hainbat ahaleginen ondoren (esate batetarako Muñagorriren
armadaren sorkuntza, hirugarren bide bat eskaintzen zuena: bakea, foruak
errespetatuta), foru-sistemari uzten zitzaion koexistitzen Madrilen eta Espainia
guztian agintean zegoen erregimen liberalarekin85. Gipuzkoako foru-sistemak
iraun zuen, hitzarmen horri esker, aldaketa gutxirekin. Bergarako hitza ez zen
hautsi, ordea, aldaketak ez zirelako munta handikoak, baina sistema ere ez zen
guztiz ukitu gabe gelditu, eta arazoari erabateko konponbiderik eman gabe, argi
zegoen lurra ongarritu besterik ez zela egiten ari, baretasun politiko erlatibo baten
ondoren –1839tik 1872ra–, berriro ere piztu zedin liskarraren suharria, Gipuzkoa
astindu zuen XIX. mendeko azken gerrate zibila lehertuz 1872tik aurrera.
3.4. Gipuzkoa eta iraultzen aroa (1848-1868)
Lehenengo Gerrate Karlistaren amaierak Euskal Herrian, eta Gipuzkoan jakina,
ez zuen estatuko gainerako lurraldeetako eredua bera jarraitu. Gerrak iraun
zuen hemendik urruti urtebete gehiago. Halere, panorama politiko espainiarra,
JHUUD]LELODUHQHUUDXWVHQJDLQHDQDKXONLÀQNDWXULNDQOX]HJDEHLVODWX]HQ
Gipuzkoako bertako panoraman, zeinak, bestetik, Europako beste herrialde
askoren traza berdinak zituen, ziklo baten barnean sarturik, iraultzen Europa
moduan deskribatu izan dena, zeinaren goren unea 1848koarekin ezagutu
zen. Epizentroa beste behin ere Parisen egon zen, non mugimendu herrikoi
batek eraitsi egin zuen Luis Felipe Orleanskoaren monarkia liberala, oinarri
handiagoko demokrazia errepublikanoa bilatuz86.
Astinaldi horien guztien inpaktua Espainian ere nabaritu zen, eta handik Euskal
Herrian islatu zen, eta, noski, Gipuzkoan. Gauzak horrela, liberal moderatuen
eta progresisten arteko borroka –O´Donnellen eta Esparteroren artean, bi
fakzio horien buruak– taularatu zen probintzian ere. Gertaerak hasi egin
ziren 1840ko urriaren 12an Maria Cristina erreginaordeak abdikatu zuenean,
Esparteroren itzalaren atzean alderdi liberal progresistaren beso betearazle
soila ez bihurtzearren. Handik aurrera, progresistek menderatutako biurteko
bat hasi zen, 1841etik 1843ra. Epe horretan, Lehen Gerra Karlistaren hasieratik
argi gelditu zen bezala 1833an –eta 1841eko urrian Esparterorekin eta haren
388
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
aldezkariekin amaitu nahi izan zuen O´Donnellen altxamendu moderatuarekin
ere– Donostia liberalismo progresistaren aldean kokatu zen, eta, aldi berean,
probintzia-erakundeen foruzaletasunarekin. Bestaldetik, erakunde horiek ez
zuten batere zalantzarik izan, O´Donnell liberal moderatuekin lerrokatzeko87.
Era horretan, marraztu egiten zen, Lehenengo Gerra Karlistatik, XIX. mendeari
JHOGLW]HQ]LW]DLRQLELOELGHRVRDQQDJXVLL]DQJR]HQEHVWHWUD]XRQGRGHÀQLWXD
Probintziaren bizitzan, hots, Antzinako Erregimenaren eta haren iraupenaren
irudikapena ziren foruen aldeko Probintziako barrualde bat, eta hiri bat,
Donostia –zeinaren barruan burgesiaren arteko desadostasunak zeuden arren
gai hau zela eta– guztiz aurrez aurre jarria zegoena planteamendu horiekiko,
eta oso borrokalaria gainera, foruak ezabatzea eskatzeraino (edo, gutxienez,
erregimen horren aldaketa sakon bat). Bereziki beligerantea zen hiriburua
aduanak kostaldera lekualdatzearen gaiarekin88.
Edonola ere, 1841etik 1868ra garatu zen egoera politikoa, alde batera utzita bi
familia liberalen arteko liskar irekia (Gipuzkoako lurraldean argi eszenaratua,
armak eskuan, Donostiaren eta barrualde nekazari foruzalearen arteko ikamikekin), bide baketsuetatik –politiko hutsak– ibili zen. Hain zen data horietan
probintziaren egoera lasaia, ezen Madrilen entzuten ari ziren Pariseko 1848ko
iraultzaren oihartzunak ez ziren batere aditu modu esanguratsuan probintzian.
Bigarren karlistalditzat jotakoak ere –egile batzuen iritziz 1840tik 1848ra
bitarteko gorabehera batzuk besterik izan ez zena–ez zuen eragin handirik
izan Gipuzkoan. Gorabehera horietako bat Alzaa jeneralaren altxamendua izan
zen Gipuzkoan, 1848ko ekainean, zeina amaitu baitzen haren protagonistaren
fusilamenduarekin, haren agindutara hirurogei gizon besterik ez zuela izan
zenbait esku-kolperen porroten ondoren89.
Horren ondotik, eta liberal progresisten eta moderatuen arteko ika-mikak
gorabehera (Gipuzkoan, liberal donostiarren eta probintzia barruko foruzaleen
artekoa esan beharko genuke), aurrez aurrekoa batez ere politikoa izan
zen, erakunde foralen barruan eta Madrileko legebiltzarrean, are oso kontu
garrantzitsuei buruz, esate baterako probintziako hiriburua zein izango zen
erabakitzea (Tolosa hiriburua izan zen 1844tik 1854ra), Espainia probintziatan
(gipuzkoar baten ekimenez, gainera) banatu zenean. Tolosaren eta Donostiaren
arteko liskar politiko sutsua piztu zuen horrek, agerian jarriz hiri liberalaren
eta barrualde foruzale eta asko jota liberal moderatuaren artean (kasu askotan,
karlismotik hurbil zegoena, 1872. urtean egiaztatu zen moduan) zeuden
desberdintasunak90.
Orduan, monarkia isabeldarraren erabateko krisiaren ondoren, bi fakzio
politiko antitetikoenen arteko liskarra tertulia politikoetatik gudu-zelaira
389
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
lekualdatu zen berriro ere. Bigarren gerra karlista bat piztu zen, Gipuzkoan
1873tik 1876ra garatu zena, eta oraingoan, 1848an ez bezala, ezerk ez zuen lortu
etetea konfrontazio zibila, ez eta erabakitzea azkenean Donostia izango zela
probintziako hiriburu, Fermin Lasala semeak egin zituen eginahal handiei esker
Espainiako legebiltzarrean. Nahiz eta aparatu militar eta zibil garrantzitsua batu
hiriburu nabari liberalean, horrek ez zuen, aitzitik, krisialdi berrian barrualdeko
karlismoa geldiarazi, eta bai hiriburua eta harekin Gipuzkoako kostaldeko
zati garrantzitsuena (Donostiatik Hondarribira) defentsa-lerro mehe baten
babesarekin baino ez zuen lortu libre gelditzea ozta-ozta okupazio karlistatik.
Une horretan –1873tik aurrera–, desagertu egin zen Gipuzkoan 1843tik 1868ra
nagusi izan zen politika transakzionala: ordura arte administratu zuena
probintzia, ez alderdi baten edo bestearen inposizio edo posizio ideologiko
bidez, baizik eta hitzarmenen eta akordioen bitartez, liberal gipuzkoarren
artean eta nahi zutenen artean, izan karlistak izan liberal foruzale, hortaz, aldez
edo moldez, foru-erregimena koexistitzea bilatzen zutenak erregimen politiko
espainiar berriarekin (liberalismoak gobernatzen zuen monarkia parlamentarioa,
zeinak printzipio gisa eskatzen baitzuen probintzia guztiak uniformeak izatea,
beraz, zerga-pribilegioak ezabatu nahi zituena, baita bestelako salbuespenak
ere: kintoak ez bidaltzea armadara, kasu91).
Foru-erregimen gipuzkoarrak guztiz izaera liberaleko erakundeekin
(hauteskunde orokorrak antolatzera –eta ia besterik ez– mugatzen ziren
probintzia diputazioekin) boterea partekatu behar izan zuen koexistentzia
horrek bere goren aldia izan zuen hamarkada moderatua delakoan, 1844tik
1854ra, liberal progresistak boterera itzuli zirenean. Gipuzkoak ez zuen arazorik
izan egokitzeko monarkia isabeldar horretan, eta are atxiki zen gogo-berotasunez
haren politika inperialistara nazioartean, asmoa izan zenean Espainia, zeina
modernizatuz zihoan industrializazio-prozesuari esker, potentzia handien
mailara, hala nola Britainia Handia edo Bigarren Inperioko Frantzia, goratzea.
Esandako atxikimendu horren froga 1859an Afrikara bidaliko “Tertzio
Gipuzkoarrak” dira. Indar kontingentea garrantzitsua zen –Probintziaren
kontura bildua, uniformatua eta armatua– XX. mendearen hasieran Afrikako
espainiar kolonialismoaren euskarria izango zenaren oinarriak jarri zituena, joan
den mendeko erdiraino mantenduz. Beste hainbeste gertatu zen 1868an, Kubako
matxinada lehertu zenean, 1898ra arte iraunez, uharte horretako sistema koloniala
kitatzeko, azkenik (estatubatuarren laguntzari esker, batez ere): Probintziak
orduan ere bidali zituen boluntarioak altxamendu askatzaile hori itotzeko92.
Oparotasun ekonomikoaren eta adostasun politikoko giro horretan, Gipuzkoa
iritsi den 1868ko iraultza demokratikora. Astindu politiko berri horren ondorioa
390
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
Probintzian halako baretasun tirabiratsua izan zen, azkenik lehertu zena
Espainian monarkia parlamentarioa ezartzeko aukerak bukatu zirenean haren
sustatzaile nagusia Juan Prim jenerala, 1868ko iraultza demokratikoaren lider
nagusia, erailda. Gauzak horrela, behin Errepublika aldarrikatuta 1871n, Primek
berak sustaturiko Savoiako Amadeoren erregealdi labur eta ezegonkorraren
ondoren, karlistek Bergarako Besarkadan hitzarturiko joko-arauak hautsitzat
jo eta altxatu egin ziren, berriz ere gerra zibila lehertuz, 1873tik 1876ra. Gerra
horretan, monarkia konstituzionala foruekin elkartzeko asmoak, edo are sistema
errepublikanoa foruzaletasunarekin ere, entelekia hutsa bihurtu ziren, eta hori
argi gelditu zen gerran bertan eta porrot karlistaren ondoren 1876an93.
3.5. Azken gerra bat bake luze baterako: Bigarren Gerrate Karlista (1872-1876)
eta haren ondoko horizonte politikoa Gipuzkoan XX. mendera arte
Espainiako lehenengo errepublikaren aldarrikapenak 1871n hautsi egin zuen
erremediorik gabe herrialde osoa orekatu zuen “modus vivendi” politikoa
1840tik. Hiru urteko (1873tik 1876ra) gerraren ondorioa –alde batera utzita
munta handiko operazio militarrek eragindako txikizioak (Donostiak zein
Gipuzkoako plaza liberal gutxiek, Hernanik, Irunek, Hondarribiak pairatu
zituztenak)– karlismoaren erabateko porrota izan zen, eta zeharkako ondorioz,
foru-sistemaren galera (lortu zuen irautea, batzuetan sendotuta, politika
espainiarren bihurgune zailak gaindituz, gerra napoleonikoen ondoko aro
liskartsuan zehar XIX. mendeko zazpigarren hamarkadaraino, baina ez harago).
Gipuzkoako borrokak hemeretzigarren mendeko azken gerra zibilean nahiko
gogorrak izan ziren. Santa Krutz apaiz odoltsuak, kontrolik gabe jokatuz,
aginte karlista erregularraren esanei jaramonik egin gabe, bereizkuntzarik gabe
egindako fusilatzeek (Anoetan, Irunen, Oiartzunen, etab.) zirrara eragin zuten,
EDLQDPDUMLQDODNL]DQ]LUHQD]NHQÀQHDQEHQHWDNRRSHUD]LRPLOLWDUKDQGLHNLQ
konparatuz gero, zeinek Gipuzkoa astindu zuten 1875etik 1876ko negura
bitartean.
Data horietan izan ziren benetan borrokaldi nagusiak, karlistek setiatu zituztenean
Gipuzkoako enklabe liberal garrantzitsuenak, hots, Irungo eta Hondarribiko
plaza gotortuen arteko korridorea, eta Jaizkibelgo igarobidea Pasaiako
porturaino, Donostia lotzen zuena Hernani enklabe isolatuarekin, zeinak –
hiribururen laguntza edukita ere– pairatu egin zituen etengabeko bonbardaketak
karlisten artilleria modernoaren aldetik. Artilleria berberak Donostia ere gogor
zigortu zuen epe berean94. Zelai zabaleko gudu handiak, Gipuzkoan bigarren
gerrate karlistan, bakarrik iritsi ziren 1876. urtean, agintaritza liberalak erabaki
zuenean Donostian metatuz joan zen tropa kopuruaren eta materialaren indar
soilaz Hernani eta beste plaza batzuk, setioaren abantailarekin, bonbardatzen
zituzten tropa karlistak zanpatzea. Garatemendiko –Getariako aldirietan– eta
391
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
Mendizorrotzeko (Igeldo, Donostia ondoan) ekintzek ondorio argi bat utzi
zuten, hots, gerrari buelta emateko itxaropen bakarra Donostia hartzea zen
errege-nahi karlistaren armada hautsita gelditu zela (nahiz eta Mendizorrotzen
lortu garaipen pirriko eztabaidagarri bat) 1876ko urtarrilaren bukaeran.
Une horretatik aurrera, armada karlistaren lerroak hondoratu eta desegin egin
ziren amaiera geldo batean “la Deshecha” izenarekin ezagutzeraino iritsi zelarik.
Bukaera horretan, porrot militarrak, Alfonso XII.ari leialtasuna zin egiten
ziotenei agindutako indultuarekin batera, karlismoa zatitu zuen, eta zenbait
adarretan banatu egin zen azkenean. Adarretako bat euskal nazionalismorantz
bideratu zen. Beste batek, muturrekoak, integrismoa osatu zuen, eta 1936an
Comunión Tradicionalistaren (Elkarte Tradizionalista) karlismo moderatuarekin
batuta berriro ere bere irizpidea inposatu nahi izan zuen gerran (bakarrik
jakitera iristeko Historiako une horietarako peoi bat besterik ez zela ideologia
dinamikoago edo oportunisten esku: faxismoa eta haren adar espainiarra95).
XIX. mendeko azken gerra zibil honen ondorioa, beraz, karlismoaren porrot
militarra izan zen, baita ere abagunea guztiz galtzea liberalismo foruzalearekiko
erdibideko aukerak lortzeko. Bi indar horiek lekualdatu zituzten haien jarrerak
berriz borroka politikora Madrileko parlamentuan. Bizitza politikoak eta
legebiltzarrak jarraitu zuten oinarrituta egoten ustelkeria politiko sistematikoan
–kazikismo delakoa–, Gipuzkoan ondo ezagutzen zena monarkia konstituzionala
DQ H]DUUL ]HQHDQ $VNRWDQ HUDNXWVL HJLWHQ ]HQ JUDÀNRNL XPRUH ORWVDJDEH
azidoko dosi batzuekin. Esate baterako, horrelakoak ikusi ahal izan ziren Fermin
Lasala semearen Espainiako legebiltzarrerako haren hautagaitza bitartean
Gipuzkoan. Badugu hautagaiaren beraren dokumentazio pribatua, non iseka
egiten zuen adieraziz bere talde elektorala joan zela probintzia guztitik botoak
erosten bozka-eskubidea zuen gipuzkoar orori. Eta horrelaxe lortu zuen,
hautesle horien iritzi politikoa –horrelakorik bazen une horretan– alde batera
utzita, Madrileko legebiltzarrean eserleku bat Fermin Lasala Colladok96.
Sistema parlamentario hori, borondate herritarraren faltsutzean (bozkak erosiz)
zetzana, izan zen Gipuzkoako administrazioaz arduratu zena liskarrak berriro ere
politika mundura bideratu zirenean. Marko politiko horretan, konpondu behar
izan ziren desadostasunak, esate baterako, sorrarazi zituenak foruen ezabaketa
1876an, edo 1904tik 1906ra egon zen saioa azken aztarna forala aldatzeko, hots,
Ekonomia Ituna, nagusiki negoziatu zena Cánovas del Castilloren eta Fermin
Lasala semearen artean. Ituna liberalismo foruzaleari (erregimen liberal eta
parlamentarioaren babeslea 1873-1876 epean) egindako kontzesioa izan zen,
eskandaluzko zela uste baitzuen foruak desagertzea neurri posible bakar gisa
(Espainian eskatzen zen legez) karlismoarekin amaitzeko, izan ere, liberal horien
iritziz karlistak borrokatu baitziren Karlos VII. tronuratzeko ez besterik97.
392
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
Giro horretan, liberalismo zaharrak gorriak ikusi zituen, bereziki 1890etik, bere
espazio politikoa gordetzeko ideologia berrien aurrean, hala nola sozialismoa eta
euskal abertzaletasuna. Gipuzkoan barealdi politiko eta oparotasun ekonomiko
uneak etorri ziren, biak ala biak erlatiboak, ikusi zen moduan Gerra Handiaren
(gero Lehengo Mundu Gerra gisa bataiatua) garaian, zeinean bereziki Donostiak
eta Gipuzkoako muga aldeak, zein area industrialak, potentzia etsai guztien
espioien sareak erakarri baitzituzten, denek jakin nahi baitzuten espainiar
gortearen (Donostian udak igarotzen zituena) neutraltasuna mantenduko zen
edo “98ko Hondamenditik” biziberritutako potentzia ekonomiko (agerian
zegoena Donostiako eta Gipuzkoako goraldiak ikusita) eta politiko espainiarrak
esku hartuko zuen batzuen edo besteen alde: Inperio Zentralen alde edo
Ententearen alde98.
Horri dagokionez, Donostia balio estrategiko handikoa izan zen –borrokan ari
ziren bi bandoen espioitza-sareek ondo ondorioztatu zutenez–, izan ere, azken
JHUUD NDUOLVWDUHQ EXNDHUDWLN PRGX RÀ]LDOHDQ ELKXUWX EDLW]HQ ;,; PHQGHDUHQ
HUGLWLN PRGX RÀ]LRVRDQ ]HQD %DLOHQJR GXNH )UDQFLVFR ;DYLHU &DVWDxRVHN
konbentzitu zuenean Isabel II.a udak Donostian igarotzeko eta hartzeko Kontxako
itsasoko bainu teraupeutikoak), hots, espainiar gobernuaren eta berrezarritako
PRQDUNLDUHQ JRUWHDUHQ HJRLW]D RÀ]LDOD XGDNR KLODEHWH JHKLHQHWDQ XUWHUR
Egoera horrek sustatu zuen Gipuzkoako hiriburuaren garrantzia ekonomiko eta
politikoa, XX. mendeko lehenengo bi hamarkadetan ondo sartu arte99.
Egoera horixe izan zen, 1917ko krisi sakonera arte gutxi gorabehera, izan ere,
XX. mendeko bigarren hamarkadatik aurrera, 1876ko bukaturiko azken gerrate
NDUOLVWDUHQ RQGRUHQ ÀQNDWXULNR HUUHJLPHQ SROLWLNR HWD HNRQRPLNRDN EHKHD MR
zuen. Data horretan, nazioarteko gertaerekin bat etorriz –gerrate mundiala,
1917ko otsaileko iraultza errusiarra, etab.– lehertu ziren 1876an berrezarritako
monarkiak elikatu zituen tentsio guztiak. Bozketen faltsutze sistematiko batean
oinarritua, langile gehiengo handi baten kaltetan diseinaturiko lege-sistemaz
eta sistema ekonomiko batez elikatua (soilik onuragarria gutxi batzuentzat)
sistemak egunak kontatuta zituen eta langile klase hori –ordurako ondo
antolatua–, Errusiaren adibidea behatuta, hasi egin zen egitura ustel hori guztia
eraitsi nahian, errusiar mentxebikeek, urte horretako otsailean tsarra erori
ondoren, ezarri nahi zuten gutxienez antzeko eredu bat ezartzeko.100
Gipuzkoa, seinalatu dugun moduan, langile asko zituen probintzia, ezin zen
bazterrean gelditu krisi egoera horretan, eta 1917ko abuztuan tirabira asko egon
ziren, islatuta gelditu zelarik geroago, XX. mendeko hirugarren hamarkadan,
lehertuko zen gatazka sozialean. Liskar asko egon ziren Guardia Zibilarekin eta
armadarekin. Aldi berean, atxilotu egin zuten Donostiako Udaleko zinegotzi
sozialista bakarra, eta beste buruzagi sozialista asko atzerriratu ziren, Frantzian.
393
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
Horietako batzuk –Toribio Echeverria eibartarra, kasu– prest zeuden borroka
armaturako, izan ere, antolatuak baitzeuzkaten arma luzeen gordailuak. Aurrez
aurre burgesia donostiarra zuten, espektro politiko guztikoa –integrismo
eskuindarrenetik hasi karlismoaren bertsio epelagoetara (jaimismoa, esate
baterako) eta liberaletara iritsiz–, zeinak erreakzionatu zuen Defentsa Juntak
sortuz: burgesiaren beraren baitan polizia pribatu bat bildu zuten, poliziaindarrak laguntzeko greban zeuden langileen aurka101.
4. GIPUZKOA EIFFEL ETA VERNEREN GARAIAKO EUROPAN. ZIENTZIA
ETA KULTURA AURRERAPEN HANDIKO GARAIAN
Historia kulturala deiturikoak, bereziki Zientziaren Historiak, zoritxarreko
ibilbidea izan du Espainian azken hamarkadetan (gainerako Europan ez bezala),
landu duten historiagile apurrek onartzen duten gisa, egoera penagarrian,
erabateko abandonuan, dagoela. Arazo bera atzeman dezakegu maila berean
edo okerragoan, agian, Gipuzkoan ere. Hurrengo bi ataletan gabezia horiek
pixka bat arindu nahi genituzke Kulturako eta Zientziako Historiari buruzko
zenbait datu barreiatu berreskuratuz, izan ere, horiek ulertu gabe zailak dira
esplikatzen –edo azalpenak lausotzen dira behintzat– aro bakoitzeko prozesu
ekonomiko zein politikoak.
4.1. Peñalorida kondearen oinordetza. Ideien inportazioa edo esportazioa?
Elitearen kultura eta kultura herrikoia 1800etik 1855era
(] GDJR ]DODQW]DULN HWD JHUR HWD ELEOLRJUDÀD JHKLDJR GDJR RQGR VLQWHWL]DWXD
aurreko kapituluan) erakusten duena Euskalerriaren Adiskideen Elkarteak,
Xabier Munibe azkoitiarraren ekimenak, inpaktu handia izan zuela Euskal
+HUUL RVRDQ HWD QRVNL *LSX]NRDQ HUH EDL 3HxDÁRULGD NRQGHDUHQ HONDUWHDN
ekarri egin zituen lurralde hauetara modu egituratu eta sistematikoan Ilustrazio
europarraren ideia guztiak, Gaztañeta kide izan zen Ilustrazio aurreko novator
taldeen lana bururatuz horrela102.
Halere, zein zen elkarteak sortutako erakunde nagusien egoera XIX. mendearen
KDVLHUDQKDLQEHVWHDVDOGXUDEHOLNRHWDSROLWLNRRQGRUHQ"-RVp,JQDFLR7HOOHFKHD
Idigorasek ideia batzuk eman zizkigun horri buruz 1977an egindako ikerketa
dokumental batean. Bertan, garai horretan elkarteak balantzea egin zuen garaiko
zailtasunak aztertu egiten ziren.
Tellechearen arabera, 1804an Bergarako Errege Mintegia, kondeak XVIII.
mendearen erdian jarritako egitasmo ilustratuen bandera-ontzitzat har
daitekeena, erreforma sakonen premian zegoen, bere helburuak bete behar
394
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
bazituen (nagusiki ezagutza eta zientzia sustatzea eta probintziaren eta
erresumaren zerbitzura jarritako elite prestatu bat sortzea). Espainiar koroa
haren autoritatea murriztu zezakeen edozein eraldaketaren beldurrez zegoen
HWD(UUHJH0LQWHJLDQRQGLNRÀ]LDODN]LHQWLÀNRDNHWDJRLIXQW]LRQDULRDNHWDE
atera zitezkeen, kontrolatu nahi izan zuen haren zuzeneko aginte pean jarriz.
Lardizabal idazkaria izan zen kontrol hori egikaritzeko arduraduna, hain zuzen,
ordura arte Mintegiko idazkaria bera. Gauzak horrela, 1804ko ekainean, euskal
foru nahikundeak galgatu eta hezkuntza programa aurreratu bat (Pestalozzi
ilustratu suitzarraren ideietan oinarriturikoa) ezarri nahi zuen Godoyren
gustuko izan zen erreforma plan bat aurkeztu zen103.
Balantze negatiboa egin zitekeen 1804an Elkarteak erabaki zuen norakoaz,
baina ez litzateke konklusio azkarra besterik izango. Errege Mintegiak balantze
positiboa zuen une horretan, ikusi baino ez dago bertan lan egin zuten
pertsonaien tamaina intelektuala eta nola jarri zuten Gipuzkoako Ilustrazioko
elkartea maila europarrean goi-goiko postuetan: Elhuyar anaiek XVIII. mende
bukaeran lan egin zutenak, bigarren industria iraultzerako gako izango zen
mineral bat isolatzea lortuz: wolframa. Beste hainbeste gertatu zen Pierre)UDQoRLV &KDEDQHDXUHNLQ JDUDL EHUHDQ $GLVNLGHHL HVNHU ORUWX EDLW]XHQ
kimikoki isolatzea platinoa, zeinak, Elhuyar anaien kasuan bezala, erraztu zuen
zenbait prozesu industrial, XIX. eta XX. mendeetan104.
%HVWDOGHJRLPDLODNRLWVDVRÀ]LDOHQLELOELGHHN&RVPH'DPLDQ7[XUUXNDUHQDN
besteak beste, erakusten dute jarraitutasun-lerro bat egon zela XIX. mendean
XVIII. mendeko erakunde eta pertsonekin. Txurruka, Gaztañeta bezalako novator
EDWHQRQGRUHQJRDNPDWHPDWLNHWDQHWDNDUWRJUDÀDQODQELNDLQHJLQ]XHQ;9,,,
mendearen azken herenean eta XIX. mendeko lehenengo urteetan (1805ean hil
zen). Azken mende horretan, bi obra idatzi zituen; bat itsas artilleriaz, eta bestea
“Método geométrico” delakoak konpondu egiten zuen ontziola frantsesentzat
askaezina zen ingeniaritzako korapilo bat. Elkarteko arrakasta globala nabaritu
egiten da pertsonaia gutxiago ezagunak ere kontuan hartzen baditugu, hala
nola ingeniari azkoitiar Diego Larrañaga eta Garate, 1806an Idria labe mota
asmatu zuena, urrea eta zilarra amalgamatzeko, edo astronomo pasaitarra Jose
Joaquin Ferrer, Gipuzkoako Ilustrazioko produktu prototipikoa, Ingalaterran eta
Frantzian hobetua, zeinak, 1818an hil aurretik, arlo horretako ikerketak burutu
zituen onespena izan zutenak zientzia horretako jakitunen artean (Laplace
]LHQWLÀNRDUHNLQKDUUHPDQDNL]DQ]LWXHQ ]HLQJRLPDLODNRHONDUWH]LHQWLÀNRHQ
DUWHDQKDODQROD5R\DO6RFLHW\=LHQW]LHQ$NDGHPLD)UDQWVHVDHGR)LODGHOÀDNR
iparramerikarra105.
Txurruka edo Ferrer, zerrenda luze bateko bi izen besterik ez dira, eta ez
nekatzearren adibide gehiagorekin bat gehiago bakarrik emango dugu: Policarpo
395
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
Balzola, 1813an Irunen jaiotako matematikari bikaina, oinarriak jarri zituena XIX.
mendearen erdialdean Gipuzkoan erabil zedin sistema metriko hamartarra eta
kalkulatzeko makina bat asmatu zuena, Europan eta Ipar Ameriketan saltzen
ari zirenak bezalakoa106. Bukatzeko, XIX. mendearen lehen erdian Gipuzkoan
zientziak egin zuen abantzamenduaz egin dugun berrikuspena hankamotz
gelditu lekiguke Historiaren beraren garapenari egingo ez bagenio aipamen
labur bat. Horri buruz bi iritzi kontrajarri daude, eta iritzi orekatuenei kasu egiten
badiegu onartu behar dugu Historiak, zientzia gisa, garapen onargarri xamarra
eduki zuela XIX. mendearen azken erditik (Nicolas Soraluzeren edo Pablo
Gorosabel tolosarraren lanei esker) eta profesionalizatuz joan zela, erritmo bizian
(Europako gainerako herrialdeen mailan) XX. mendearen hasieran, artxibozain
kidego berezituak sortu zirenean, kronistak azaldu zirenean eta eztabaida-foruak
eta dibulgazio aldizkariak agertu zirenean: “Euskal-Erria”, etab.107.
Gauzak horrela, hori da zientziari eta kulturari buruz egin daitekeen balantzea
XIX. mendeko lehenengo erdiko eliteen kultura aztertuta. Halere, probintziako
gizarteak –batez ere, nekazaritzako munduak eta mundu urbanoko masak
osatua– ez zuen harremanik kontu horiekin. Haiena kultura herrikoia zen,
XVIII. mendetik elite ilustratuek kontrolatua eta zuzendua, uste baitzuen beren
egitekoa zela herritar horien pentsamoldea eta jokaera kontrolatzea. Hori argi
ikusten da Xabier Muniberen “El borracho burlado” antzerki obran. Edonola
ere, ikuspegi hori kontuan izan behar dugu benetan jakitera iristeko zein zen
populazio gipuzkoarraren egoera intelektuala XIX. mendearen lehenengo
erdian, zientzia eta haren ondorio praktikoak eraldatzen ari zirenean erabat
gizarte europarrak108.
Argi dago, edonola ere, gizarte gipuzkoarrak, are atzerakuntza politikoaren
aldi nabarmenetan, bi berrezarpen absolutistetan (1814-1820 eta 1823-1833)
esate baterako, bidea ireki zuela sartzeko mende batean, zeinean, zientziak eta
pentsamendu arrazionalak bere indarra inposatu eta gizarte errealitatearen
oinarrizko osagai bihurtu zen. Gipuzkoako epaitegietan landu ziren azken
sorginkeria kasuak, 1818an eta 1826an, erakusten dute argi norantz eboluzionatu
zuten pentsamenduak eta kulturak, orduko gizarte gipuzkoarrean.
DQ 'RQRVWLDNR XGDO HSDLWHJLNR 6HUDÀQD )DJRQGRUHQ NRQWUDNR DX]LNR
epaitzak haren ustezko ahalmen magikoak iruzurtzat jo, eta zigortu
zuten maularengatik. Francisca Ignacia Sorondoren kasua (hiriko familia
garrantzitsuenetako batekin kidetua zegoena), 1826an, desberdina izan zen,
emakumeak berak eskatzen baitzien magistratuei aitor zezaten ez zela sorgina
–auzotar batzuek esaten zutenaren kontra–. Sententzian jaso zen ez zela,
noski, sorgina, baina errieta egiten zion medikuntzan aritzeagatik titulurik eta
baimenik gabe109. Gai hori, titulu eduki beharra lanbide batzuetan jarduteko,
396
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
arazoa izan zen emakume askorentzat, nahiz eta arian konponduz joan zen.
Francisca Ignacia Sorondoren gertari bitxitik 70 urteren bueltan, esate baterako,
Donostian jaio zen (1898an) Felisa Martin Bravo, Fisikan doktore izan zena
eta 1926tik ikerkuntza lan garrantzitsuak egin zituena, Cambridge bezalako
unibertsitate prestigiotsuetan. Emakume horren ibilbide profesionalak ondo
laburtzen du XIX. mendean gipuzkoar gizartean gertatzen ari ziren aldaketak110.
4.2. Zientzia, elitearen kultura eta kultura herrikoia Gipuzkoan,
Erromantizismoaren eta Lehenengo Gerrate Mundialaren artean (1855-1914)
XIX. mendeko bigarren erdia eta XX. mendeko lehenengo hamarkada bitartean
eztabaida garrantzitsu bat planteatu zen gaur arte iritsi dena (eta egungo
gizarte gipuzkoarrean eragina du oraindik), hots, galdera honen erantzuna:
zenbateraino da tradizionala eta haren jatorria iragan urrutiko batean kokatu
EHKDUUHNRDHXVNDONXOWXUD JLSX]NRDUUDEDUQH KHUULNRLW]DWMRL]DQGHQKRUL"
Erantzuna ez da batere erraza. Argi dago XIX. mendearen hasieran kultura
gipuzkoar herrikoi bat existitzen zela, adierazpide propio eta originalekin, zeinak
bertako eta kanpoko folkloristek jaso eta aztertu zuten. Juan Ignacio Iztueta
paradigmatikoa da, Erromantizismo beteko gizona (okupazio napoleonikoan
zehar auzipetu zutena frantsestua zelakoan). Haren bildumek, “Gipuzkoako
dantzak”, XVIII. mendeko eta XIX. mende hasierako kultura herrikoi hori
deskribatzen dute (1774tik iraultza frantsesera arte). Folklorista gipuzkoarrak
deskribatzen dituen musikari eta bardo alfabetatu gabeak pixkanaka
gutxiagotzen eta prestakuntza zuten gizonak ordezten ari ziren, zeinak ez
zuten batere estimurik (are higuina zioten) folklore, dantza (Alkate dantza, ezpata
dantza...) eta kanta tradizional horiekiko (jatorria gutxienez erdi aroan zutenak),
eta nahiago zituzten Europako iparraldetik inportaturiko produktu kultural
orokorrak, hala nola bals edo kontradantzak111.
Iztuetaren garaian, Gaizka Barandiaranen haren gaineko azterketak argi
uzten duenez, hautematen da tentsio bat elite kulturalaren eta legatu ustez
herrikoaren artean. Elite hori zatikaturik zegoen 1814. urte inguruan, kultura
horrekiko axolagabekeria, gorrotoa ere, sentitzen zutenen eta hura babestu eta
gorde nahi zutenen artean. Interes-talka horrek –kultura herrikoia utzi eta elite
europarrengandik inportaturiko beste bat hartzea ondorioa izan zezakeena–
ezaugarritu zituen euskal identitate-zeinuak, baita gipuzkoarrak ere, XIX.
mendean, komunikabideak azkartu eta kultura gero eta gehiago uniformizatzera
jo zuen aldi batean112.
Bizimolde hiritar areagotu baten agerpenak, ehuneko handi batean nekazaritza
kultura tradizionaletik erauzitako jende talde berriek osatuak (hemeretzigarren
397
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
PHQGHDUHQ HUGLDOGHDQ SUROHWDULR JLVD GHÀQLWX ]HQD LQGXVWULD PXQGXDUL
burdinbideei eta lantegi handiei loturikoa), gatazka areagotu zuen mendearen
bigarren erdian, eta sortu egin zen kultura herrikoi antagoniko bat, aldi horren
gaineko espezialista nagusietako batek, Francisco Rodríguez de Corok, dionez.
“Aurrera” liberal gipuzkoarren egunkariaren azterketa bidez –espainiar iraultza
burges liberalen zikloa itxi zuen 1868ko iraultza aurretik eta ondoren argitaratua–
ikus daiteke Gipuzkoan, Espainian bezala, elite burgesek uste zutela gatazka
VR]LDODN JDLQGLWX ]LWH]NHHOD KH]NXQW]D ODLNRD HWD URVVHDXQLDQRD ÀORVRÀD
krausistak aldarrikatzen zuen moduan) bidez. Monitorizazio kulturalaren
prozesu hori ez zuten begi onez ikusi eskuin erreakzionario klerikalak
(kontserbatismo eta karlismoaren bidez adierazten zena), ez eta ezker langileak
–langileria militante berri batek osatuta, zeina hasita zegoen bere gune kulturala
eta horren inguruko berezko diskurtso bat lantzen113–.
XIX. mende bukaeran, luzatu dezakeguna Lehen Mundu Gerra bitarteko aldira
arte, Gipuzkoan, ez dago aparteko berrikuntzarik panorama gatazkatsu horretan
(Erromantizismotik planteatu zena, Juan Ignacio Iztuetaren eta 1868ko iraultza
bitartean). Mikel Aizpuruk XIX. mende bukaeran eta XX. mende hasierako uneez
egiten duen azterketa zehatzari jarraitzen badiogu, ikusiko dugu eta berrikusiko
dugu hirietako elite gipuzkoarren iritzira (bereziki hiriburuan biltzen zirenak)
existitzen zela euskal kultura herrikoi bat, zaila zehazten noiztik, zenbait gizarte
sektoretan irudikaturik, bereziki arrantzale eta nekazarien artean, nortasun
ezaugarrien artean euskararen erabilera zutenak hizkuntza herrikoi moduan,
eta ohiturak gordetzen zituztenak: sokamuturrak, zezensuzkoak eta euskaraz
kantaturiko poesia eta bertsolaritza jarduera folkloriko gisa. Kultura tradizional
horrekiko atxikimendua ez zegoen oraindik, XIX. mendearen bukaeran eta XX.
PHQGH KDVLHUDQ $L]SXUXN IURJDWX GXHQH] ORWXULN PRGX GHÀQLWXDQ LQRQJR
elitearekin. Beraz, karlistek, errepublikazaleek, sozialistek eta abertzaleek berdin
partekatzen zuten harekiko zaletasun eta aldekotasuna gehiago ala gutxiago; are
eskuin monarkikoak aldeztu zuen euskararen erabilera hura bertan behera uztea
onena zela aldarrikatzen zutenen aurrean: hots, Unamuno bat esate baterako,
1899an114. Egoera hain zen kontraesanezkoa, nolabait esatearren, garai horretan,
“El Fuerista” egunkariak, euskal nazionalismo gipuzkoarraren lehen guneak
(porrot egin zuena), salatu egiten zuela euskara jator batean; (“lagun batzubek”)
tabernaren batean bildu eta ardoz eta janariz bete ondoren uste zutelako
“euskaldun jatorrak” zirela betekada horien ondoren “Gernikako Arbola”
bezalako kantak abestuta. Alabaina, aurreko urtean, 1897an, sortu zen hiriburuan
Orfeoi Donostiarra delakoa euskal musika tradizional hori babesteko asmoz, eta
hura osatzen zutenak hasierako une horietan, abertzale aranista ezagunak ziren115.
Agerpen intelektual horien aurrean, XIX. mendearen bigarren erdian,
Gipuzkoako horizontean beste kultura herrikoi baten agerpena zehaztu zen:
398
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
mundu industrialarena, langileriarena, alegia, nekazaritza mundutik zetorrena
bezala, monitarizazio prozesu batetik igaroarazi nahi izan zena (intentzio
onenarekin edo hobe beharraz), heziketa kolektiboaren prozesua gidatu
nahi zuten eliteen aldetik. Ildo horretan, aipatu behar da ingeniari industrial
eibartarra zen Nicolas de Bustinduy Vergara, bultzatu zuelako erabakimenez,
QROD'RQRVWLDQKDOD(LEDUUHQHUH$UWHHWD2À]LRHWDNRHVNROHQVRUUHUD RUDLQJR
lanbide heziketaren parekoa) gizarte klase berria hezi eta prestatzeko. Klase
horren interesak, aitzitik, hurbilago zeuden autogestiotik, loratzen ari zen
nazioarteko sozialismoaren markoan, Bustintuyren programatik (1873) baino116.
Esperientzia horiek alde batera utzita, kalitate goreneko dokumentuen jabe
gara, neurtu ahal izateko elite burges horien eta gero eta antolatuago zegoen
eta bere eskubideen alde borrokan ari zen langile klase horren arteko interesgatazkaren norainokoa. Jacques Valdour balio handiko iturria da horretarako.
Valdour, Félix Luengo irakasleak seinalatu duenez, ideia erreakzionario argiak
zituen soziologo frantsesa izan zen, eta haren ezagutzak erabili nahi izan
zituen frogatzeko ideia sozialisten hedapenak (langileriaren artean) “zibilizazio
kristauaren” suntsipena ekarriko zuela. Haren teoriak frogatzeko datuak
ELOW]HNRODQJLOHULDIUDQWVHVHWDHVSDLQLDUUDUHQDUWHDQLQÀOWUDWX]HQ;,;PHQGH
bukaeran eta XX. mende hasieran, langile lanak hartuta hainbat alorretan
(pintorea, langile metalurgikoa...)117.
Gipuzkoari dagokionez, Eibarko armagintzan lan egin zuen XX. mende hasieran,
aldi baterako. Valdour-ek adierazi zuen langile eibartar –3.000 mila 11.000
biztanleen artean– gehienak sozialista porrokatuak zirela eta pentsalari askeak.
Arreta eman zion, ordea, Eibarko giro bareak sozialki. Bertan, lantegi txikiak
zeuden, eta harreman hierarkikoak nahiko horizontalak ziren, zuzendariak
langile ohiak ziren eta enplegatuak modu familiar xamarrean tratatzen zituzten,
haiekin partekatuz jarduera sozialak, hala nola kafea hartzea behin lanaldia
bukatutakoan118.
Langile klase trinkoa eta ongi antolatua zen, espezializatua zatirik handienean,
jatorriz bertakoa edo ondoko herrietakoa; ez ziren, oro har, kanpotik etorritako
langileak. Valdour ohartu zen langile eibartarrek nahiko bizimodu erosoa zutela,
soldatak handiak ez ziren arren (sei pezeta eguneko, batez beste), nahiz eta
ordutegia handiagotzen zuten somara lan eginez –praktika hori gehiegikeriatzat
jotzen ez zuten arren (Bilboko langileen kasuan ez bezala, esate baterako)119–.
Aitzitik, Valdour-en iritziz destajuko lanari esker, Eibarko langileek bazuten,
etxeko eta janeko gastuak kenduta, soberakin bat, zeinak soziologo frantsesaren
esanean inbertitzen zuten plazerean: esate baterako, bide estuko trena hartu eta
Donostiaraino joanez, igande eta jaiegunetan (txartelaren salneurria bost liberen
berdina zen arren120).
399
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
Edonola ere, Eibarko langile klasearen ezaugarri berezi horiek, edo Donostia
bezalako luxuzko hirigintza zentroetako astialdi burges berrian esku-hartze
horrek, ez zituen eibartar langileak otzantzen, Valdour-ek berak zioenez.
Eibarren egon zen bitartean, Valdour, armagintzako tailer txiki batean lan egiten
aritu zen, arma arinen kanoiak tornuan landuz, eta bertan Espainia, Portugal
eta Frantzia gobernatzen zuten gobernu burgesen (izan monarkiak, lehenengoa
bezala, izan errepublikak, beste bien moduan) kontrako diatriba sutsuen lekuko
izan zen. Valdour-ek ohartarazi zuen langileek erretxazoa sentitzen zutela
prentsaren aurrean, proletarioak edo liberalak izan ezik, eta, jakina, errefusa
bera nabarmentzen zitzaien elizaren eta haren ordezkarien kontra (apaizak izan
eta jaimistak, hots, karlistak, zeinen esku zegoen eibartar populazioaren zati
txiki baten kontrola). Oro har, Valdour-ek ondorioztatzen zuen, haren iritziz,
propaganda ondo zuzenduriko batez ez bazen, zaila izango zela langile eibartar
horiek elizaren altzora itzultzea, herriko langile zentroen eraginagatik (Herriko
Etxea, Ateneo Obreroa, etab.), langileen artean maila guztietako ideia gorriek
zirkulatzen zutelako: sozialistak eta anarkistak. Azkenek, minoritarioak izan
arren, Ebrotik haragoko langile ibiltari eta deserrotuen artean batez ere bazuten
predikamentua, eta Eibarko langileriak propaganda mota hori aditu zezakeen,
esate baterako, lehen aipaturiko langileen bilera zentroetan antolatutako
eztabaidetan, hizlari anarkisten eta sozialisten artean. Hitzaldi horietan, argi
ikusten zen ez batzuk ez besteak ez zeudela batere prest amore emateko orduko
egoera sozioekonomikoarekin, uste baitzuten ezabatu beharrekoa zela eta
ordeztu behar zela haietako batzuek “errepublika sozialak” deitzen zutenekin121.
Bizkitartean, elite gipuzkoarrek kontrolaturiko kulturak eta zientziak jarraitu
zuten sendoki garatzen. Elite gipuzkoar horietako pertsonaia garrantzitsuak
–XVIII. mendeko ilustrazio azkoitiarrak hemeretzigarren mendean utzitako
lorratzean prestatuak–Europako “Belle Époque”ko adibide eredugarriak
L]DQ ]LUHQ PDLOD LQWHOHNWXDO ]LHQWLÀNR HWD NXOWXUDOHDQ WLN UD ²D]NHQ
gerrate karlistatik Lehen Gerra Handira arte– doan Gipuzkoan. Europa horrek
zientzia erlijio bihurtu zuen, eta bakarrik espero zuen etorkizun distiratsu,
elektriko, automatiko eta idiliko bat: Auguste Comtek edo Julio Vernek modu
inuzente xamarrean deskribatzen zutena bezalakoa. Horrelako etorkizun baten
itxaropena zuten Evaristo Brunet mutrikuarrak, zeinaren lana Bilboko portua
modernizatu eta egokitzeko ingeniaritza eta ikerketa historikoak konbinatu
eta Parisko Zientzien Akademiaren aipamen bereziarekin saritua izan zen, eta
Francisco Candido Goitiak, ekonomialari eta industrial beasaindarrak, zeinak,
1882tik aurrera, Britainia Handitik (non goi mailako jendearekin harremanak,
Gladstone lehen ministroa bera barne, izan zituen) metalurgiako berrikuntzak
inportatu zituen –gaur egun ere erabiltzen direnak mundu mailako garrantzia
duten CAF bezalako enpresetan–. Beste hainbeste esan beharko genuke
lehen aipaturiko Nicolas Bustinduyri buruz. Haren ibilbideak, langileen
400
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
hezkuntzaren gaineko bere ahaleginak alde batera utzita, ahalbidetzen du
jarraitutasun-marra bat idaztea Euskalerriko Adiskideen Elkartearen egitasmo
ilustratuaren eta XIX. mendeko bigarren erdiko haren aplikazio praktikoaren
artean: Bartzelonako 1888ko Nazioarteko Erakusketaren inguruan Bustinduyk
Aldundiari aurkezturiko memoria mugarri bat da balantzea egiteko garai
KDUWDNR*LSX]NRDNRJDUDSHQ]LHQWLÀNRHNRQRPLNRHWDNXOWXUDODULEXUX]122.
Egoera hori oso ondo zegoen islatua “Belle Époque”ko Donostia distiratsuan:
gizarte bat luxuzko hirigintza batez inguratua, baita luxuzko merkataritza
batekin ere, Londres edo Parisen pare zegoena, nazioarteko ospea zuen
kasinoarekin eta aisialdiko guneekin (Lasarteko hipodromoa) edo zinema eta
antzerki pioneroak (Arte Ederrak antzokia). Hiriaren inguruan, halere, industria
ere bazegoen, bertatik zuzentzen zutena dirudun okituek. Denek ikusi zuten
1917. urtea iristean mundu hori bukatzen ari zela. Une horretan, hirietako klase
herrikoak ez ziren gogobeterik sentitu masako entretenimenduekin (futbola
edo lasterketak), edo produzituz beste gabe borrokan ari ziren potentzientzat
(bertan instalatuta zeuden espioiek arreta handiz zaintzen zuten jarduera), eta
hasi egin ziren gero eta modu bortitzagoan (1917ko greba iraultzailean gertatu
zen moduan) eskatzen berrantolamendu sozial eta politikoa (Valdour-ek
iragarritakoak bete egin ziren)123.
Ez da eliteko kulturaren eta herrikoitzat jo genezakeenaren artekoa gatazka
arlo bakarra XX. mende hasierako Gipuzkoan. Baserritarren kulturak hirietako
elite aspertu eta gizarte industrialarekiko beldurtu batzuen folklore, aterpe
politiko edo libertimendu hutsa (Europako ohiko eredua kopiatuta) izateari
utzi zion. Ordura arte, nekazaritza inguruak, zeinean bizi-baldintzak, oro har,
gogorrak ziren, elite horientzat balio ustez tradizionalen (bizimodu sinple eta
bukolikoaren) gordelekua zen. Elite horientzat nekazaritza eremu hori toki
ideala zen, non langile klaseak (gero eta antolatuagoa eta elite horien gizarte
eredua auzitan jartzen zuena) eta gizarte industrial berriak sortzen zizkien
kezketatik libre sentitzen ziren. Gizarte berri horrek ekonomia oso dinamiko
batean atzera gelditzen ziren elite horietako partaideak mehatxatzen zituen,
lehia baitzen denak denen kontrakoa, eta gaitasun gutxiagokoek bazterrean
gelditu behar zuten gaitasun handiagokoen aurrean (eta eskrupulu aldetik
erabakimen gehiago zutenen aurrean)124.
XX. mende hasierako Gipuzkoan, elite urbano kontentagaitz batzuen altzoan
–ez zirenak bakarrik konformatzen nekazaritza munduko eredu fantasiazko
baten itzulerarekin– antolatzen ari zen –langileek egin zuten moduan
lehenago– mugimendu bat: euskal abertzaletasuna, zalantzan jartzen zuena
SURELQW]LD EHUD GHÀQLW]HQ ]XHQ (VSDLQLDNR DQWRODPHQGX SROLWLNR JX]WLD (]
ziren aldarrikatzen foru-erakunde zaharrak, edo erregeak foruak errespetatzea,
401
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
5. Irudia.
Gipuzkoa Belle Époque-n. Aisialdia. Donostiako Kursaal kasinoa, 1915 inguru
Iturria: Rilova Jericóren bilduma
402
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
baizik eta burujabetasuna. Mugimendu horrentzat Espainia bera zerbait arrotz
bezala sentitzen zen, kanpoko gorputz politiko bat, inbaditzailea. Ideia horiek
argi eta garbi zeuden jasota Sabino Arana eta haren anaia Luisen obran, biak ala
biak azken gerrate karlista eta foruen suntsitzearen ondoren sortutako ideologia
berri horren ideologoak125.
Bi arazo horiek, euskal nazionalismok eta aurrerakuntza industrial eta
]LHQWLÀNRDNVRUUDUD]LWDNRODQJLOHULDNSODQWHDWXULNRJL]DUWHHUDOGDNHWDNH]]LUHQ
HUDEDNL ;,; PHQGH OX]HDQ *LSX]NRDQ$LW]LWLN GHVDÀRDN ;; PHQGHUD LULWVL
eta lehertu ziren: bi diktadura militar eta gerra zibil bat utzi zuten ondorio gisa.
Azkenak berrogei urte luzez isiltasunaren diktadura bat eta erregimen poliziako
eta errepresibo bat ekarri zuen estatuan. Erregimen horrek erreprimitu zituen,
bortizki, gizarte mailan eta kultura mailan (batez ere, XIX. mendeko azken gerra
zibiletik, hots, 1876tik) nabaritzen ari ziren dibergentzia horiek.
403
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
BIBLIOGRAFIA
$*,55($=.8(1$*$-RVHED ´/DWUDGLFLyQKLVWRULRJUiÀFDYDVFDVXGHVDUUROORHQHO
marco de las ciencias sociales”, in Historia Contemporánea, 7, 251-281 or.
AGIRREZKUENAGA, Joseba (koord.), ALDAMA, José Patricio eta URIARTE, José María
(1993), Historia de Mendaro, Donostia, Mendaroko Udala.
AGIRREAZKUENAGA, Joseba, SERRANO, Susana, URQUIJO, José Ramón eta URQUIJO
GOITIA, Mikel, (1993), 'LFFLRQDULRELRJUiÀFRGHORVSDUODPHQWDULRVGH9DVFRQLD , Gasteiz, Eusko Legebiltzarra.
AGIRREAZKUENAGA, Joseba et al. (2007), 'LFFLRQDULRELRJUiÀFRGHORVSDUODPHQWDULRVGH9DVFRnia (1876-1936), Gasteiz, Eusko Legebiltzarra, 3 ale.
AGUIRRE, Juan, ARANBURU, Antxiñe, ELUSTONDO, Agurtzane y LOPETEGI, Pilar (2005),
Legazpi burdinezko bihotza. Legazpi corazón de hierro, Donostia, Eusko Ikaskuntza-Legazpiko
Udala.
AGUIRRE SORONDO, Antxon (2007), Astigarraga historiaren historiak. Astigarraga historias de
una historia, Bilbo, Astigarragako Udala-Eusko Ikaskuntza.
AIZPURU MURUA, Mikel (2000), El Partido Nacionalista Vasco en Guipúzcoa (1893-1923): orígenes, organización y actuación política, Bilbo, UPV-EHU.
-(2011), Antzinako Azpeititik Azpeiti berrira, Gasteiz, Azpeitiako Udala.
ALBERDI, Mikel (1999), Zumalakarregi, Donostia, Elkarlanean.
ALCALÁ, Antonio (1858), Biografía del astrónomo español don José Joaquín de Ferrer y Cafranga,
Madril, Imprenta de J. Martin Alegria.
ALDABALDATRECU, Roque (1996), Debako udalerria. Alderdi historikoak bertako dokumentuetan
oinarriturik (1294-1894). Municipio de Deba. Aspectos históricos en base a sus documentos (12941894), Donostia, Debako Udala-Kutxa Fundazioa.
ALTZIBAR, Xabier (1991), Gabonsariak. El borracho burlado, Gasteiz, Eusko Legebiltzarra.
ANDUAGA EGAÑA, Aitor (2008), 6FLHQWLDLQ9DVFRQLD2FKHQWDELRJUDItDVGHFLHQWtÀFRVHLQJHnieros vascos, Donostia, Ttarttalo.
ÁNGULO MORALES, Alberto (2002), “Los comisionados del Banco Nacional de San Carlos en las
capitales vascongadas (1782-1808)”, in Vasconia, 32, 305-320 or.
ANKARLOO, Bengt eta CLARK, Stuart (ed.) (1999), Witchcraft and magic in Europe: the eighteenth and nineteenth centuries, Philadelphia, University of Pennsylvania Press.
ANÓNIMO (1885), “Comparsas y festejos en San Sebastián. Recuerdos de la visita que en
1828 hicieron el rey Fernando VII y la reina Amalia”, in Euskal-Erria, 12, 113-117 eta 139-145 or.
APARICIO PÉREZ, Celia (1991), Poder municipal, economía y sociedad en la ciudad de San Sebastián (1813-1855), Donostia, Kutxa.
ARAGÓN RUANO, Álvaro (2009), La Ganadería Guipuzcoana durante el Antiguo Régimen, Bilbo, UPV-EHU.
-(2011), “La Guerra de la Convención, la separación de Guipúzcoa y los comerciantes vasco-franceses y bearneses”, in Pedralbes, 31, 167-229 or.
-(2013), “Discrepancias en el seno de la burguesía guipuzcoana en torno a la libertad de comercio y el traslado de aduanas durante los siglos XVIII y XIX”, in Hispania: Revista española
de historia, 73. alea, 245, 761-788 or.
ARÓSTEGUI, Julio, CANAL, Jordi eta GONZÁLEZ CALLEJA Eduardo (2003), El Carlismo y
las guerras carlistas. Hechos, hombres e ideas, Madril, La esfera de los libros.
ARRIETA, Idoia (2005), Ángel de Gorostidi y Guelbenzuren Getariako albisteak. Crónica de Getaria
de Ángel de Gorostidi y Guelbenzu, Donostia, Getariako Udala.
ARTOLA, Miguel (1983), La España de Fernando VII, Madril, Espasa-Calpe.
- (1989), Los afrancesados, Madril, Alianza.
-(ed.) (2000), Historia de Donostia-San Sebastián, Donostia, Donostiako Udala-Nerea-BBVA Fun-
404
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
dazioa.
AYERBE IRIBAR, Rosa (1996), Ensayo sobre la naturaleza y trascendencia de la legislación foral de
las provincias vascongadas, de Julián Egaña. El autor y su obra (1786-1864), Donostia, Gipuzkoako
Foru Aldundia.
-(2008-2009), “Proclamas francesas durante la Guerra de la Convención (1795)”, in Donostiari
Buruzko Azterketa Historikoen Buletina, 42, 365-394 or.
-(2008-2009b), “La encrucijada de San Sebastián en la Guerra de la Convención: la defensa de
sus capitulares en el consejo de guerra de Pamplona (1796)”, in Donostiari Buruzko Azterketa
Historikoen Buletina, 42, 349-363 or.
-(2011), “El gobierno de Gipuzkoa: entre la tradición y el cambio (1808-1814)”, in Iura Vasconiae, 8 (Actas del IX Simposio de Derecho histórico y autonómico de Vasconia: Vasconia en el primer
constitucionalismo español (1808-1814)), 436.450 or.
AZPIAZU José Antonio (2013), 1813. Crónicas donostiarras. Destrucción y reconstrucción de la
ciudad, Donostia, Ttarttalo.
BARANDIARAN, Gaizka (1982), “Iztueta en la encrucijada de la tradición guipuzcoana”, in
Cuadernos de etnología y etnografía de Navarra, 14, 40, 843-870 or.
BARCENILLA, Miguel Ángel (1999), La pequeña Manchester. Origen y consolidación de un núcleo
industrial guipuzcoano. Errenteria (1845-1905), Donostia, Gipuzkoako Foru Aldundia.
- (2002), Industrializazioa Euskal Herrian, Donostia, Gaiak.
BARRENA, Elena, URRUTIKOETXEA, José, IPARRAGIRRE Gotzon, LUENGO, Félix eta MIRANDA, Paloma (1999), Eibar 1346-1996. Ekarpen historikoak. Aportaciones históricas, Donostia,
Eusko Ikaskuntza.
BASURTO, Román (1997), “La Primera Guerra Mundial, España y el País Vasco”, in PANDO,
Rosa María, (koord.) eta TUSELL, Javier, (zuz.), La política exterior de España en el siglo XX,
Madril, UNED, 17-38 or.
-(2010), “El País Vasco durante la ocupación napoleónica”, in Annals de l´Institut de Estudis
Gironins, 51, 151-172 or.
BELMAS, Jacques-Vital (2006), Defensa de San Sebastián por las tropas francesas en 1813, Valencia,
Ediciones Sintac.
BELMONTE DÍAZ, José eta LESEDUARTE GIL, Pilar (2004), Godoy. Historia de un expolio,
Bilbo, Ediciones Beta.
BELLVER AMARÉ, Fernando (2010), Tomás de Zumalacárregui, Madril, Síntesis.
BERRIOCHOA AZCÁRATE, Pedro (2009), El sector agrario guipuzcoano y las políticas provinciales durante la Restauración, Donostia, Gipuzkoako Foru Aldundia.
-(2013), Como un jardín. El caserío guipuzcoano entre los siglos XIX y XX, Bilbo, UPV-EHU.
-(2016), Prácticas agrarias y relaciones sociales. La casa-modelo de Yurreamendi, Guipúzcoa 18561867, Madril, Libros de la Catarata.
BERRUEZO, José (1955), “Cien años de capitalidad. San Sebastián y la provincia”, in San Sebastián. Revista anual ilustrada, 21, 1-2 or.
BLASCO OLAETXEA, Carlos, (1982), Los liberales fueristas guipuzcoanos 1833-1876, Donostia,
CAP.
BLASCO OLAETXEA, Carlos, HORCAJO CALIXTO, Lola eta FERNÁNDEZ BEOBIDE, Juan
José (2011), “San Sebastián 1912”, in Revista San Sebastián, 1, 5-246 or.
BRIGHOUSE, Ronald (2014), “Le sac de Saint-Sébastien: une nouvelle approche”, in Gloire &
Empire, 53, 107-111 or.
BULLÓN DE MENDOZA, Alfonso (zuz.) (1993), Las Guerras Carlistas, Madril, Actas.
BURKE, Peter (1991), La cultura popular en la Europa moderna, Madril, Alianza.
BUSTINDUY VERGARA, Nicolás de (1888), Guipúzcoa en la Exposición Universal de Barcelona
de 1888, Donostia, Probintziako moldiztegia.
CABALLER, María Cinta, LLOMBART, José eta PELLÓN, Inés (2001), La Escuela industrial de
405
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
Bergara (1851-1861), Donostia, Colegio de Ingenieros Industriales de Gipuzkoa.
CAJAL VALERO, Arturo (2002), “Paz y Fueros”. El conde de Villafuertes. Guipúzcoa entre la
“Constitución de Cádiz” y el Convenio de Vergara (1813-1839), Madril, Biblioteca Nueva.
-(2007), “Espartero, O´Donnell y el ejército liberal ante la bandera de Muñagorri (1838-1839)”,
in Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen Buletina, 63, 515-573 or.
CANALES, Carlos eta DEL REY, Miguel (2011), La batalla de Andoain 14 de septiembre de 1837,
BLS Ediciones.
CASTELLS ARTECHE, Luis (1980), Fueros y conciertos económicos. La Liga Foral autonomista
(1904-1906), Donostia, Haranburu.
-(1985), “El Sexenio Democrático y su repercusión en Guipúzcoa”, in HAINBAT EGILE, Symbolae Ludovico Mitxelena septuagenario oblatae, 2 . alea, Gasteiz, Antzinateko Zientzien Institutua, UPV-EHU, 1271-1290 or.
-(1987), Modernización y dinámica política en la sociedad guipuzcoana de la Restauración 1876-1915,
Leioa, Siglo XXI.
- (2003), “La abolición de los Fueros vascos”, in Ayer, 52, 117-150 or.
CAYUELA FERNÁNDEZ, José Gregorio eta GALLEGO PALOMARES, José Ángel (2008), La
Guerra de la Independencia. Historia bélica, pueblo y nación en España (1808-1814), Salamanca,
Salamancako Unibertsitatea.
CHAPARRO SÁINZ, Álvaro (2010), “Grupos familiares ilustrados en el siglo XVIII: redes,
reproducción social y educación” in IMIZCOZ BEUNZA, José María eta OLIVERI KORTA,
Oihane, Economía doméstica y redes sociales en el Antiguo Régimen, Madril, Silex Ediciones, 445466 or.
-(2011), La formación de las élites ilustradas vascas: El Real Seminario de Vergara (1766-1804), Gasteiz, UPV-EHU [Doktorego Tesia]
(https://addi.ehu.es/bitstream/10810/12308/1/La%20formación%20de%20las%20élites%20ilustradas%20vascas.pdf.) (kontsulta 2017-02-20)
CHICO COMERON, Cirilo (2011a), Actitudes políticas en Guipúzcoa durante la Guerra de la Convención (1793-1795), Madril, UNED [Doktorego Tesia].
(KWWSHVSDFLRXQHGHVIH]HVHUYSKS"SLG WHVLVXQHG*HR+LV&FKLFR GV,' 'RFXPHQWR
pdf.) (2017-02-18)
-(2011b), “La guerra de la Convención en Guipúzcoa (1793-1795): daños causados por las tropas francesas”, in Espacio, Tiempo y Forma, Serie IV, Historia Moderna, 24, 175-187 or.
CLAVERIA ARZA, Carlos (1966), Los vascos en el mar, Iruñea, Aramburu.
CLEMENTE, Josep Carles (1992), Historia general del Carlismo, Madril, F. Mesa.
CONDADO, Emilio (2002), La intervención francesa en España (1835-1839), Madril, Editorial
Fundamentos.
COVERDALE, John F. (1984), 7KHEDVTXHSKDVHRI6SDLQVÀUVWFDUOLVWZDU, New Jersey, Princeton
University Press.
(1844), Convocatoria para las Juntas Generales de Guipúzcoa y contestación del Ayuntamiento Constitucional de San Sebastián, Donostia, Ignacio Ramón Barojaren moldiztegia.
CROCE, Paul Jerome (1995), Science and Religion in the Era of William James, 1. alea, Chapel Hill
/RQGRQ7KH8QLYHUVLW\RI1RUWK&DUROLQD3UHVV
CRUZ MUNDET, José Ramón (1993), Konbentzioko Gerra Gipuzkoan (1793-1795): I. V. de Sarastiren eskuizkribua, Donostia, Koldo Mitxelena Kulturunea-Gipuzkoako Foru Aldundia.
DE GOROSTIDI Y GUELBENZU, Ángel (1907), “Tercios Vascongados en África”, in Euskal-Erria, 57, 189-194 or.
DE LA TORRE DEL RÍO, Rosario (2007), “Bajo el signo de la redistribución colonial. La política exterior española entre 1895 y 1907”, in Historia Contemporánea, 34, 65-91 or.
DE LEIZAOLA, José María (1965), 1808-1814 en la Poesía popular vasca, Buenos Aíres, Ekin.
DE PORRAS, Gonzalo (2004), La Expedición Rodil y las legiones extranjeras en la 1ª Guerra Carlis-
406
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
ta, Madril, Defentsa Ministerioa.
DÍAZ-TRECHUELO SPÍNOLA, María Lourdes (1965), La Real Compañía de Filipinas, Sevilla,
Escuela de Estudios Hispano-Americanos.
-(2003), “La Real Compañía de Filipinas en Guipúzcoa”, in Itsas Memoria. Revista de Estudios
Marítimos del País Vasco, 4, 369-381 or.
DROZ, Jacques (1985), Europa: Restauración y Revolución, 1815-1848, Madril, Siglo XXI.
DUO, Gonzalo (2000), Las escuelas de Naútica de Bizkaia, Gipuzkoa y Laburdi. Siglos XVI-XX.
Análisis histórico documental, Donostia, Librería Zorroaga.
EGAÑA, Iñaki (2012), Donostia 1813. Quiénes, cómo y por qué provocaron la mayor tragedia en la
historia de la ciudad, Donostia, Txertoa.
ELÍAS, Imanol (1997), Azpeitia historian zehar, Donostia, Azpeitiko Udala.
ELORZA, Antonio (1989), “El temido Árbol de la Libertad”, in AYMES, Jean-René (ed.), España y la Revolución francesa, Bartzelona, Crítica, 69-117 or.
ELOSEGUI, Jesús (1971), “Iztueta, preso en Guipúzcoa y Logroño (1801-1807)”, in Donostiari
Buruzko Azterketa Historikoen Buletina, 27, 3-30 or.
ESCUDERO, Luis Javier (2000), “La industria transformadora de la pesca. Implantación, deVDUUROOR\DÀDQ]DPLHQWRGHOVHFWRUHQHO3DtV9DVFR µLQItsas Memoria. Revista de
Estudios Marítimos del País Vasco, 3, 289-327 or.
ESDAILE, Charles (2004), La Guerra de Independencia. Una nueva historia, Bartzelona, Crítica.
ESPADAS, Manuel (koord.) (2000), La época de la Restauración (1875-1902). Estado, Política e Islas
de Ultramar, Madril, Espasa-Calpe.
-(2002), La época de la Restauración (1875-1902). Civilización y Cultura, Madril, Espasa-Calpe.
ESTEBAN OCHOA DE ERIBE, Javier y BERMEJO MANGAS, Daniel (2015) “Mucho más
que un libro de bailes. Contextualizando socialmente el discurso de «Guipuzcoaco Dantza»
(1824)”, in Eusko Ikaskuntzaren Nazioarteko Aldizkaria, 60, 1, 8-40 or.
EXTRAMIANA, José (1979-1980), Historia de las guerras carlistas, Donostia, Haranburu. 2 ale.
FAJARDO, José Manuel (2002), La epopeya de los locos. Españoles en la revolución francesa, Bartzelona, Ediciones B.
FERNÁNDEZ ALBALADEJO, Pablo (1975), La crisis del Antiguo Régimen en Guipúzcoa (17661833). Cambio económico e historia, Madril, Akal.
FERNÁNDEZ DE PINEDO, Emiliano (1974), Crecimiento económico y transformaciones sociales
en el País Vasco 1100-1850, Madril, Siglo XXI.
FERNÁNDEZ GARCÍA, Antonio (koord.) (1997), Los fundamentos de la España liberal (1834-1900).
La sociedad, la Economía y las formas de vida, Madril, Espasa-Calpe.
FERNÁNDEZ MONJE, Patxi Xabier (zuz.)(2001), Historia del fútbol vasco, IV. alea, Andoain,
Aralar Liburuak.
FIGES, Orlando (2000), La Revolución rusa (1891-1924), La tragedia de un pueblo, Bartzelona,
2000.
FUSI, Juan Pablo (1975), Política obrera en el País Vasco 1880-1923, Madril, Turner.
GABARAIN, María Teresa (1994), Lehen Liberalismoa Oiartzun Haranean. El primer Liberalismo
en el Valle de Oiartzun, Donostia, Oiartzungo Udala.
-(2000), Evolución política de los valles del Bajo Bidasoa y del Oiartzun (1808-1840), Donostia, Irungo Udala.
GALDÓS MONFORT, Ana (2008), Villafrancatik Ordiziara historiaaz jositako bidea. De Villafranca
a Ordizia un camino pleno de historia, Donostia, Ordiziako Udala-Eusko Ikaskuntza.
´-RVHÀQD8UWL]EHUHDYLXGDGH$)HUQiQGH]8QODUJRFDPLQRKDFLDODSURVSHULGDGµ
in Bidasoako ikaskuntzen aldizkaria, 26, 71-117 or.
GALDÓS URRUTIA, Rosario (2009), “Aproximación al conocimiento de la población en Guipúzcoa”, in Lurralde: investigación y espacio, 32, 383-394 or.
GARATE OJANGUREN, María Montserrat (1990), La Real Compañía Guipuzcoana de Caracas,
407
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
Donostia, Sociedad Guipuzcoana de Ediciones y Publicaciones.
´¢&yPR ÀQDQFLDU OD JXHUUD" (O VLVWHPD ÀVFDO GH OD DGPLQLVWUDFLyQ ERQDSDUWLVWD HQ
Guipúzcoa durante la Guerra de la Independencia”, in Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen
Buletina, 64, 1001-1028 or.
GARCÍA RONDA, Ángel (1991), La transformación de la foralidad guipuzcoana (1837-1844), Donostia, Sociedad Guipuzcoana de Ediciones y Publicaciones.
GARCÍA SANTESMASES, José (1980), Obra e inventos de Torres Quevedo, Madril, Instituto de
España.
GARMENDIA ARRUEBARRENA, José (1983), “Iztueta, credibilidad de su Gipuzkoa-ko
'DQW]DN 6X LQÁXHQFLD HQ HO )RONORUH GH VX WLHPSRµ LQ Cuaderno de la sección de Folklore de
Eusko Ikaskuntza-Sociedad de Estudios Vascos, 1, 29-45 or.
-(1988), “Recipiente de cobre forjado por Juan Antonio Dugiols, y su deseo de presentarlo en
la exposición del Real Conservatorio de Artes de la villa de Madrid, el 30 de mayo de 1828”,
in Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen Buletina, 44, 265-266 or.
-(1999), “Iztueta “afrancesado” en Azpeitia y en San Sebastián”, in Donostiari Buruzko Azterketa Historikoen Buletina, 33, 591-606 or.
GIL NOVALES, Alberto (ed.)(1991), 'LFFLRQDULRELRJUiÀFRGHO7ULHQLR/LEHUDO, Madril, Ediciones
del Museo Universal.
GONZÁLEZ CALLEJA, Eduardo eta AUBERT, Paul (2014), Nidos de espías. España, Francia y la
Primera Guerra Mundial, 1914-1919, Madril, Alianza.
GONZÁLEZ DE GARAI, Iñaki eta BARCENILLA, Miguel Ángel (1989), Jauntxoak, burgesak
eta Foruak, Bilbo, Gaiak.
GONZÁLEZ PORTILLA, Manuel, URRUTIKOETXEA LIZARRAGA, José eta ZARRAGA
SANGRONIZ, Karmele (2015), La otra industrialización del País Vasco: las pequeñas y medianas
ciudades: capital humano e innovación social durante la primera industrialización, Leioa, UPV/EHU.
GONZÁLEZ REDONDO, Francisco A. (2016), Ciencia y técnica entre la paz y la guerra 1714,
1814, 1914, Bartzelona, SEHCYT, 2 ale.
GOÑI GALARRAGA, Joseba (1979), “La revolución francesa en el País Vasco: la guerra de
la Convención”, in HAINBAT EGILE, Historia del Pueblo Vasco, Donostia, Erein, 3 ale, 5-69 or.
GUEVARA URKIOLA, José Ramón (1992), “Hondarribia. La Guerra de la Convención 17931795”, in Bidasoako ikaskuntzen aldizkaria, 10, 7-50 or.
GUERRERO ACOSTA, José Manuel (2013), 31 de agosto de 1813. Martes de gloria en San Marcial,
Madril, Galland books.
GUIRAO, Ramón (2011), San Sebastián 1813, Madril, Almena.
HAINBAT EGILE (1981), La era isabelina y el sexenio democrático (1834-1874), Madril, Espasa-Calpe.
HAINBAT EGILE (1991), Los carlistas 1800-1876, Gasteiz, Antso Jakituna Fundazioa.
HAINBAT EGILE (1993), Gipuzkoa duela 200 urte 1793-1813 / Gipuzkoa hace 200 años 1793-1813,
Donostia, Koldo Mitxelena Kulturunea-Gipuzkoako Foru Aldundia.
HAINBAT EGILE (2004), Hondarribiko Historia, Donostia, Hondarribiko Udala.
HOBSBAWM, Eric J. (1991), La era de la revolución (1789-1848), Bartzelona, Labor.
IBAÑEZ RODRÍGUEZ, Santiago (2002), La proyección mundial de los hermanos Elhuyar en el
campo de la ciencia y la economía, Logroño, Errioxako Unibertsitatea.
IBAÑEZ, Norberto, IRIZAR, Xabier eta JAUREGUI, Zeles (2013), Ormaiztegi 1860-1970. I. Industrializazioaren garapena. I. Proceso de Industrialización, Ormaiztegi, Millan Irizarren Eskutik
Kultur Elkartea.
INTXAUSTI, Joseba (zuz.) (2003), Segura historian zehar, Donostia, Segurako Udala.
IPARRAGIRRE, Gotzon (2001), Txano frigiarretik karlisten txapelera. Irun, 1789-1839, Irun, Luis
de Uranzu Kultur Taldea.
-(2008), Debarroko oasi liberala. Aintzidaren bila. Eibar, 1766-1876, Bilbo, Udako Euskal Unibert-
408
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
sitatea.
IRAZUSTA, Tito (zuz.)(2003), Historia en blanco y azul. Real Sociedad, Donostia. El Diario Vasco.
JIMÉNEZ DE ABERASTURI, Juan Carlos (1975), “La Guerra de la Vendée y la guerra carlista”, in Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen Buletina, 31, 560-566 or.
-(1996), Historia de Rentería. Errenteriako Historia, Donostia, Errenteriako Udala.
JOVER, José María y SECO, Carlos (1995), La España de Alfonso XIII. El Estado y la Política,
Madril, Espasa-Calpe.
JUARISTI, Jon (1998), El linaje de Aitor. La invención de la tradición vasca, Madril, Taurus.
JUARISTI, Jon, AMÉZAGA, Elías, FUSI, Juan Pablo eta GONZÁLEZ, Manuel (1999), Los vascos, América y el 98, Madril, Tecnos.
JURETSCHKE, Hans et al. (1989), La época del Romanticismo. Orígenes. Religión. Filosofía. Ciencia, Madril, Espasa-Calpe.
LABAYEN, Antonio María (1976), Muñagorri eskribau, pakegille ta fuerozale. El escribano MuxDJRUULSDFLÀFDGRU\IXHULVWD, Donostia, Sociedad Guipuzcoana de Ediciones y Publicaciones.
LABOA, Juan María (1994), La Iglesia del siglo XIX. Entre la Restauración y la Revolución, Madril,
8QLYHUVLGDG3RQWLÀFLDGH&RPLOODV
LAFFITTE OBINETA, Vicente (1894), Manual práctico de los abonos minerales y naturales para
uso de los cultivadores de las Provincias Vascongadas, Donostia, Librería y papelería de F. Jornet.
LAFITTE OBINETA, Vicente (1905), La electricidad en la agricultura bascongada, Donostia, Probintziako moldiztegia.
LAFFITTE OBINETA, Vicente eta SAIZ, Luis (1921), Impresiones agro-pecuarias de un viaje por
el norte de Suiza y mediodía de Alemania: memoria presentada a la Excelentísima Diputación por la
Comisión nombrada para la adquisición de un lote de sementales Schwyz, Donostia, Diputazioko
moldiztegia.
LARRAÑAGA, Ramiro (1993), Soraluze Placencia de las Armas. Monografía histórica, Donostia,
Gipuzkoako Foru Aldundia-Soraluzeko Udala.
LA PARRA, Emilio (2002), Manuel Godoy. La aventura del poder, Bartzelona, Tusquets.
LARRINAGA, Carlos (1999), Actividad económica y cambio estructural en San Sebastián durante
la Restauración 1875-1914, Donostia, Donostiako Historiari Buruzko Dr. Camino Institutua.
-(2003), “Los comerciantes banqueros y la industrialización guipuzcoana a mediados del siglo
XIX”, in Historia contemporánea, 27, 831-854 or.
-(2005), “La “Concesión Vascongada” y los antecedentes de la línea ferroviaria del Norte
(1844-1855)”, in Espacio, tiempo y forma. Serie V, Historia contemporánea, 17, 67-92 or.
-(2008), “Consideraciones sobre las transformaciones de la economía guipuzcoana durante
las décadas centrales del siglo XIX”, in Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen Buletina, 64, 10551068 or.
-(2013a), “Nacimiento y evolución del termalismo en el siglo XIX. El caso de Guipúzcoa”, in
Transportes, Servicios y Telecomunicaciones, 24, 58-84 or.
-(koord.), (2013b), San Sebastián, 1813. Historia y memoria, Donostia, Hiria.
LASA ESNAOLA, José Ignacio (1973), Jauregui el guerrillero (un pastor guipuzcoano que llegó a
mariscal), Bilbo, La Gran Enciclopedia Vasca.
LASALA Y COLLADO, Fermín (1987), La separación de Guipúzcoa y la Paz de Basilea, Donostia,
Txertoa.
(1915) Las maravillas de España. Revista Internacional. San Sebastián, la perla de las playas, residencia del océano real, Bartzelona, Tip. Luis Tasso. Ed. Jules Laurencic.
LEEB, I. Leonard (1973), The ideological origins of the Batavian Revolution. History and Politics in
the Dutch Republic 1747-18007KH+DJXH0DUWLQXV1LMKRͿ
LINAZASORO, Iñaki (1997), Ibarra, Todo un pueblo. Erabateko herria, Zarautz, Ibarrako Udala.
LLANOS, Félix (1998), El Trienio Liberal en Guipúzcoa (1820-1823). Antecedentes de las Guerras
Carlistas en el País Vasco, Donostia, Deustuko Unibertsitatea.
409
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
LÓPEZ ALÉN, Francisco (1899), “Antiguas industrias donostiarras”, in Euskal-Erria, 40, 382383 or.
LÓPEZ ATXURRA, Rafael (1991), “La Foralidad en la Historiografía vasca”, in Ernaroa, 6,
117-170 or.
LÓPEZ-OCÓN CABRERA, Leoncio (2003), Breve Historia de la ciencia española, Madril, Alianza.
LÓPEZ LOSA, Ernesto (2000), “La pesca en el País Vasco. Una visión a largo plazo (siglos XIX
y XX)”, in Itsas Memoria. Revista de Estudios Marítimos del País Vasco, 3, 239-276 or.
LUENGO TEIXIDOR, Félix (1990), Crecimiento económico y cambio social. Guipúzcoa 1917-1923,
Bilbo, UPV-EHU.
-(1991), /DFULVLVGHOD5HVWDXUDFLyQHQ*XLS~]FRD3DUWLGRVHOHFFLRQHV\FRQÁLFWLYLGDGVRFLDOHQ*XLpúzcoa, 1917-1923, Bilbo, UPV-EHU.
-(1999), San Sebastián. La vida cotidiana de una ciudad. De su destrucción a la Ciudad Contemporánea. (Sus gentes, costumbres, imagen, sociabilidad), Donostia, Txertoa.
-(ed.), (2000), Jacques Valdour. El obrero español. Experiencias vividas (el País Vasco), Bilbo, UPVEHU.
MADARIAGA ORBEA, Juan (2005), “Eclesiásticos liberales guipuzcoanos, 1820-1839”, in Donostiari buruzko Azterketa Historikoen Buletina, 39, 305-333 or.
MARTÍNEZ ÁLAVA, Carlos J. (2009), Mutriku historia eta ondarea. Mutriku historia y patrimonio,
Donostia, Mutrikuko Udala-Eusko Ikaskuntza.
MAYA, Felipe (1995), Lasarte-Oria. (Anotaciones históricas), Donostia, Lasarte Oriako Udala.
MIGLIORINI, Pierre eta QUATRE VIEUX, Jean (2002), Batailles de Napolèon dans le Sud-Ouest.
9HVWLJHVGHIDFHjIDFH6RXOW:HOOLQJWRQGH9LWRULDj7RXORXVH, Biarritz, Atlantica.
MONTERO, Manuel eta VILLA, Imanol (2012), Las batallas de Zumalacárregui. Aciertos y limitaciones de un líder militar legendario, Donostia, Txertoa.
MORA AFÁN, Juan Carlos eta ZAPIRAIN KARRIKA, David (1997), “Gerra eta Krisia: 1795,
Gipuzkoa Basileako Bakearen ondoan / Guerra y Crisis: 1795, Gipuzkoa tras la Paz de Basilea”, in HAINBAT EGILE, Azterketa historikoak-Estudios históricos, Donostia, Gipuzkoako Foru
Aldundia-Zumalakarregi Museoa.
MORALES, José Antonio (1999), La formación intelectual de los vascos. La universidad de Oñati
GHVGHODVUHIRUPDVLOXVWUDGDVKDVWDVXVXSUHVLyQGHÀQLWLYD , Donostia, Gipuzkoako Foru
Aldundia.
MORAZA, Alfredo et al. (2003), Irurako Historia, Donostia, Irurako Udala-Aranzadi Zientzia
Elkartea.
MUGARTEGUI EGUIA, Isabel (1990), +DFLHQGD\ÀVFDOLGDGGH*XLS~]FRDGXUDQWHHO$QWLJXR5pgimen, 1700-1814, Donostia, “Gipuzkoako kutxa” kultur fundazioa.
´,QFHQWLYRV\GLÀFXOWDGHVSDUDODLQYHUVLyQGHOFDSLWDOPHUFDQWLOHQ*XLS~]FRDVLJORV
XVIII y XIX”, in Itsas Memoria: Revista de Estudios Marítimos del País Vasco, 4, 383-396 or.
MUÑOZ ECHABEGUREN, Fermín (2001), Anales de la Primera Guerra Carlista en San Sebastián. Cómo se vivió la guerra en la ciudad, Donostia, Donostiako Historiari Buruzko Dr. Camino
Institutua.
- (2002), Anales de la Segunda Guerra Carlista en San Sebastián. Cómo se vivió la guerra en la ciudad,
Donostia, Donostiako Historiari Buruzko Dr. Camino Institutua.
MUTILOA POZA, José María (1976), La crisis de Guipúzcoa, Donostia, CAP.
-(1982), Guipúzcoa en el siglo XIX. (Guerras-Desamortización-Fueros), Donostia, CAP.
NAVARRO LOIDI, Juan (2001), “Don Policarpo de Balzola y las Matemáticas”, in Bidasoako
ikaskuntzen aldizkaria, 21, 99-133 or.
OTAEGUI, Arantza (1991), Guerra y crisis de la hacienda local. Las ventas de bienes comunales y de
propios en Guipúzcoa 1764-1814, Donostia, Gipuzkoako Foru Aldundia.
OTAEGUI, Karmele (1990), “La primera guerra carlista en Andoain”, in Leyçaur, 1, 71-137 or.
OTAZU Y LLANA, Alfonso (1982), /DEXUJXHVtDUHYROXFLRQDULDYDVFDDÀQHVGHOVLJOR;9,,, 'RV
410
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
estudios complementarios), Donostia, Txertoa.
OTERMIN, José María (2005), Amezketa bide luze bezain malkarrak, Donostia, Amezketako Udala.
PAN-MONTOJO, Juan (koord.) (1998), 0iVVHSHUGLyHQ&XED(VSDxD\ODFULVLVGHÀQGH
siglo, Madril, Alianza.
PELLÓN, Inés eta GAGO, Ramón (1994), Historia de las Cátedras de Química y Mineralogía de
%HUJDUDDÀQDOHVGHOVLJOR;9,,,&RQLQFOXVLyQGHXQLQIRUPHLQpGLWRGH)DXVWRGH(OKX\DUVREUHODV
minas de Aralar, Gasteiz, Bergarako Udala.
PONCE MARRERO, Javier (2007), “La política exterior española de 1907 a 1920: entre el regeneracionismo y la neutralidad condicionada”, in Historia Contemporánea, 34, 93-115 or.
PRADA SANTAMARÍA, Antonio (1998), El paso del Antiguo al Nuevo Régimen en el Alto Valle
GHO 8UROD \ VX ]RQD GH LQÁXHQFLD, Donostia, Gipuzkoako Foru Aldundia-Zumarragako Udala-Urretxuko Udala.
PUCHE, Aitor (2000), Irun, veinte siglos de historia, Irun, Irungo Udala.
RECONDO, José Antonio, (2007), Tolosa y la provincia durante la ocupación francesa (1808-1813),
1DIDUURD,PDJHQ*UiÀFD1DYDUUD
RILOVA JERICÓ, Carlos (2000), “Dueño y señor de su estado”. Un ensayo sobre la persistencia
del feudalismo. El señorío colectivo de la ciudad de Hondarribia (1499-1834), Irun, Luis de Uranzu
Kultur Taldea.
-(2003), “Patria defendida a sangre y fuego. Cómo los vascos descubrieron que eran españoles (1808-1823)”, in Hispania Nova, 3, (http://hispanianova.rediris.es/articulos/03_011.htm)
(2016-12-22).
-(2004), “New York Uptown gangs, railroad tycoons and California gold miners. The basque
hands that built America (1814-1851)” (I y II), (http://www.euskonews.com/0250zbk/gaia25002en.html).
(2005), Askatasunaren arbola. Lezo historia garaikidean (1793-1876). El árbol de la Libertad. Lezo en
la historia contemporánea, Lezo, Lezoko Udala.
-(2008), Vida del duque de Mandas 1832-1917, Donostia, Donostiako Historiari Buruzko Dr. Camino Institutua.
-(2008-2009), “Salvado de entre las llamas... Breve Historia del progreso de San Sebastián
como puerto comercial. Del Libro de Actas de la Villa a la ocupación de los muelles durante
la Guerra de la Convención (1570-1794)”, in Donostiari Buruzko Azterketa Historikoen Buletina,
42, 317-336 or.
-(2009), “Bajo el signo de Wagram. La Bayoneta y los acontecimientos del año 1809” [Baliabide
elektronikoa](http://tolosa.eus/index.php/es/servicios-del-ayuntamiento/archivo-municipal/797-bajo-el-signo-de-wagram-la-bayoneta-y-los-acontecimientos-del-a%C3%B1o-1809.
html) (2016-12-22).
´¢'HXQDUHYROXFLyQDRWUD"6DQ6HEDVWLiQHQ\HQµLQDonostiari Buruzko
Azterketa Historikoen Buletina, 44, 493-514 or.
-(2012a), “Cuatro años de traición. De la revolución francesa a la constitución de 1812”, in
Euskonews, 619 (http://www.euskonews.com/0619zbk/gaia61903es.html.) (2017-02-15).
-(2012b), “José Antonio Muñagorri Otaegui”, in Auñamendi Eusko Entziklopedia (http://www.
euskomedia.org/aunamendi/83028).
-(2012c), Sorginak Hondarribian/La Brujería en Hondarribia (1611-1826), Donostia, Hondarribiko
Udala.
-(2012d), “Vida de un general de las guerras napoleónicas, Gabriel de Mendizabal e Iraeta
(1764-1838)”, in Donostiari Buruzko Azterketa Historikoen Buletina, 45, 199-248 or.
-(2014), “De simple guerrilla a ejército de las guerras napoleónicas. Historia de los tres batallones guipuzcoanos contada por ellos mismos (1808-1814)”, in Donostiari Buruzko Azterketa
Historikoen Buletina, 47, 195-265 or.
-(2015a), El Waterloo de los Pirineos. Donostia, Donostia kultura-San Telmo Museoaren lagunak.
411
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
-(2015b), “El precio de la Libertad. Apuntes para una descripción de la primera guerra civil
española de la Edad Contemporánea. San Sebastián y sus liberales en 1823”, in Donostiari
Buruzko Azterketa Historikoen Buletina, 48, 239-354 or.
-(2015c), “Veinte años después... del Congreso de Viena. La Legión Auxiliar Británica (18351838). Guerra y diplomacia para un gran giro político con la ciudad de San Sebastián como
telón de fondo”, in Donostiari Buruzko Azterketa Historikoen Buletina, 48, 355-444 or.
-(2016), “Una historia de espías. Redes de espionaje en San Sebastián. De la Guerra de Independencia a la “Gran Guerra” (1808-1918)”, in Donostiari Buruzko Azterketa Historikoen Buletina, 49, 449-550 or.
RILOVA JERICÓ, Carlos eta ARAGÓN RUANO, Álvaro (2012), “Decidnos, ¿quién quemó
UHDOPHQWH6DQ6HEDVWLiQHQ"$OJXQDVUHÁH[LRQHVVREUHOD+LVWRULD\OD3VHXGRKLVWRULDD
partir de un libro de Iñaki Egaña”.
(http://blogs.diariovasco.com/correo-historia/2012/09/03/decidnos-quien-quemo-realPHQWHVDQVHEDVWLDQHQHODQRDOJXQDVUHÁH[LRQHVVREUHODKLVWRULD\ODSVHXGRKLVWRria-a-partir-de-un-libro-de-inaki-egana/) (2017-02-23)
5,/29$-(5,&Ð&DUORVHWD7$3,$/,=$55$*$.RUR ´©$IUDQ]HVDWXD"(UUHSUHVDOLDWXD"6DULWXD"ª$QGRDLQ1DSROHRQHQRNXSD]LRDUHQPHQSH µLQLeyçaur, 13, 41-94 or.
RIVERA GARCÍA, Antonio (2006), Reacción y revolución en la España liberal, Madril, Biblioteca
Nueva.
RODRÍGUEZ DE CORO, Francisco (1980), Guipúzcoa en la democracia revolucionaria (18681876). Génesis de nacionalismo vasco, Donostia, CAP.
RODRÍGUEZ GONZÁLEZ, Agustín Ramón (1998), La guerra del 98. Las campañas de Cuba,
Puerto Rico y Filipinas, Madril, Agualarga.
RUBIO POBES, Coro (1996a), Revolución y tradición. El País Vasco ante la revolución liberal y la
construcción del estado español 1808-1868, Madril, Siglo XXI.
-(1996b), 0HPRULDMXVWLÀFDWLYDGHORTXHWLHQHH[SXHVWR\SHGLGRODFLXGDGGH6DQ6HEDVWLiQSDUDHO
fomento de la industria y comercio en Guipúzcoa (1832), Bilbo, UPV-EHU.
-(2004), “El País Vasco ante la reforma liberal o el debate Fueros-Constitución (1808-1876)”, in
Anales de Historia Contemporánea, 20, 95-122 or.
-(2006), “Los espacios identitarios del vasquismo decimonónico: provincia, país y nación”,
in FORCADELL ÁLVAREZ, Carlos eta ROMEO MATEO, María Cruz, Provincia y nación: los
territorios del liberalismo, Zaragoza, Institución “Fernando el Católico”, 123-142 or.
RUBIO POBES, Coro eta DE PABLO, Santiago (2002), Los liberales. Liberalismo y fuerismo en el
País Vasco (1808-1876), Gasteiz, Antso Jakituna Fundazioa.
RUEDA SOLER, Natividad (1992), La Compañía de comercio “Gardoqui e hijos”. Sus relaciones
políticas y económicas con Norteamérica (1770-1780), Gasteiz, Eusko Jaurlaritza.
RUIZ HOSPITAL, Gonzalo (1997), El gobierno de Gipuzkoa al servicio de su rey y bien de sus naturales, la Diputación provincial de los fueros al liberalismo (siglos XVI-XIX), Donostia, Gipuzkoako
Foru Aldundia.
RUÍZ OLABUÉNAGA, José Ignacio, VICENTE TORRADO, Trinidad L. eta RUÍZ VIEYTEZ,
Eduardo Javier (1998), Sociología electoral vasca, Bilbo, Deustuko Unibertsitatea.
SADA, Javier (2014), San Sebastián en la Primera Guerra Mundial, Donostia, Txertoa.
SALAZAR PILDAIN, María Pilar (1984), Ir a América. La emigración vasca a América (Guipúzcoa
1840-1870), Donostiako Historiari Buruzko Dr. Camino Institutua.
SÁNCHEZ ARRESEIGOR, Juan José (2010), Vascos contra Napoleón, Madril, Actas.
SANTACARA, Carlos (2015), La primera guerra carlista vista por los británicos 1833-1840, Madril,
Machado Libros.
SARRAILH, Jean (1992), La España Ilustrada de la segunda mitad del siglo XVIII, Madril, F.C.E.
SECO, Carlos eta TUSELL, Javier (1995), La España de Alfonso XIII. El Estado y la Política (19021931), Madril, Espasa-Calpe.
412
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
SERRATS URRECHA, Gonzalo (2015), El general Álava y Wellington, de Trafalgar a Waterloo,
Nafarroa, Foro para el estudio de la Historia Militar de España.
SORALUCE, Pedro Manuel (1906), “Don Juan de Olasagasti é Irigoyen. Fomentador de la
agricultura guipuzcoana”, in Euskal-Erria, 55, 520-526 or.
SORALUCE, Nicolás (2011), Historia general de Guipúzcoa, Donostia, FEDHAV.
SORONDO, Imanol (1988), “La Guerra de la Convención desde un municipio guipuzcoano”, in Vasconia, 10, 151-178 or (http://www.euskomedia.org/PDFAnlt/vasconia/
vas10/10151178.pdf).
SUAREZ CORTINA, Manuel (ed.) (2003), Las máscaras de la libertad. El liberalismo español 18081950, Madril, Marcial Pons-Fundación Práxedes Mateo Sagasta.
TEDDE DE LORCA, Pedro (1988), El Banco de San Carlos (1782-1829), Madril, Alianza.
TELLECHEA IDIGORAS, José Ignacio (1977), “Documentos sobre la crisis de 1804 del Real
Seminario de Vergara”, in Donostiari Buruzko Azterketa Historikoen Buletina, 62, 109-145 or.
-(1984), Nacionales y realistas. Un episodio donostiarra (1827), Donostia, Donostiako Historiari
Buruzko Dr. Camino Institutua.
TRANCHE, Mertxe (2006), Un modelo diferente. Vida municipal de Irun durante el reinado de Isabel
II, Irun, Irungo Udala.
TRUTXUELO, Marta (2003), Orio historian zehar, Donostia, Orioko Udala.
URQUIJO, Mikel (2002), “La crisis del Liberalismo fuerista (1868-1876)”, in RUBIO POBES,
Coro eta DE PABLO, Santiago, Los liberales, Gasteiz, Antso Jakituna Fundazioa, 163-193 or.
URRUTIKOETXEA LIZARRAGA, Josetxo (1992), En una mesa y compañía. Caserío y familia campesina en la crisis de la “sociedad tradicional” Irún 1766-1845, Donostia, Deustuko Unibertsitatea.
-(2003), “La Historia vasca ante el siglo XXI. Asignaturas pendientes. Una visión desde Gipuzkoa (1975-2000)”, in Sancho el Sabio, 19, 11-46 or.
VALDALISO, Jesús María (1991), Los navieros vascos y la Marina mercante en España (1860-1935).
Una historia económica, HAEE-IVAP, Oñati.
VALVERDE, Lola (1994), Entre el deshonor y la miseria: infancia abandonada en Guipúzcoa y Navarra, siglos XVIII y XIX, Bilbo, UPV-EHU.
VARELA ORTEGA, José (2001), Los amigos políticos. Partidos, elecciones y caciquismo en la Restauración (1875-1900), Madril, Marcial Pons.
VILAR, Juan Bautista (2007), “Aproximación a las relaciones internacionales de España (18341874)”, in Historia Contemporánea, 34, 7-42 or.
WOOLF, Stuart (1989), Los pobres en la Europa moderna, Bartzelona, Crítica.
ZABALA ALCÍBAR, Federico (1979), “Muñagorri y la bandera «Paz y Fueros»”, in Muga, 1,
50-58 or.
ZAPIRAIN, David (2005), Pasaia 1805-2005. 200 años de unidad, Donostia, Pasaiko Udala-Aranzadi Zientzi Elkartea.
-(2007), Zizurkil Aldaketa haizeak (1800-1950). Los vientos del cambio (1800-1950), Donostia, Zizurkilgo Udala-Aranzadi Zientzi Elkartea.
ZAPIRAIN, David, ARANBURU, Antxiñe eta ETXEBERRIA, Birjinia, (2003), Aduna 18561965. Bilakaera baten kronika, Donostia, Adunako Udala-Aranzadi Zientzi Elkartea.
ZUAZO, Joseba (2010), Ilustrazioa garaia eta lehenengo karlismoa Azpeitian, Gasteiz, Azpeitiko
Udala.
ZUBIZARRETA SALCEDO, Arantza (1975), “Trabajo de doña Arantza Zubizarreta Salzedo”,
in Euskalerriaren Adiskideen Elkartearen Buletina, 31, 542-544 or.
413
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
OHARRAK
1 Ikus Agirreazkuenaga, 1992: 257-260. Gipuzkoako kasu zehatzarako Urrutikoetxea
Lizarraga, 2003.
2 XIX. mendeko lehenengo zatian hasitako prozesu intelektual horren gakoak eta Gipuzkoan,
eztabaidaz aparte muturrezko bortizkeri politikoa eta 1833tik gaur egun arte biktima kopuru
haundia sortu dituena, Juaristik sistematikoki deskribatu du, Juaristi, 1998.
3 Mutiloa Poza, 1976: 9.
4 Gaur egun arte ez da existitzen ikerketa sistematiko bat Gipuzkoak eta beste probintziek
iparameriketako prozesu iraultzaileari emandako laguntzari buruz. Horrela, momentuz, eta
egiten ari diren ikerkuntzen datozen argitalpenak atera arte, oraindik sistematizatu behar
den dokumentazio zalabaren bidez eta iparameriketako iraultzaileen armen hornitzaile
nagusiaren dedikatutako obrari esker, horien artean, Gardoqui, merkatari bizkaitarra, posible
izan zela ondoriozta dezakegu. Ikus Rueda Soler, 1992. 1785ko Holandako iraultzari buruz,
ikus. Leeb, 1973. Penintsulan, eta are gehiago, Gipuzkoan, frantses iraultzaren izandako
eraginari buruz, Fajardo, 2002. Euskal Herriko ideia iraultzailee XVIII mendeko jatorriaz,
Otazu eta Llana, 1982.
5 Mutiloa Poza, 1976: 11-18. Gertaera hauei buruz ikus. ere Goñi Galarraga, 1979. Gertuko
mugako zonaldeko isladapenarako, inbasioaren ondorioak modu zuzenagoan jasan zituena,
Guevara Urkiola, 1992 eta Iparragirre, 2001: 32-47, non, gainera, aztertzen den gerra baino
lehenago Irunen ematen diren aurrekari preiraultzaileak. Bide batez, interesgarriak dira Cruz
Mundet, 1993 eta HAINBAT EGILE, 1993.
0XWLORD 3R]D *RGRH\HQ ÀJXUDUHQ WUDWDPHQGX QHXUWXDJR EDWHUDNR LNXV /D
Parra, 2002, eta Belmonte Díaz eta Leseduarte Gil, 2004..
7 Mutiloa Poza, 1976: 58.
8 Mutiloa Poza, 1976: 29-31 eta 58.
9 Mutiloa Poza, 1976: 59-60.
10 Gauza hauei buruz Mutiloa Poza, 1976: 62-93, 94-96 eta 196-197.
11 Mutiloa Poza, 1976: 184-197. Gipuzkoar erroko iraultzaile sutsu hauei buruz, ikus. Mora
Afán eta Zapirain Karrika, 1997: 75-89, Aragón Ruano, 2011, Rilova Jericó, 2012a eta 2011:
500-510. Sobre los revolucionarios tolosarras, Elorza, 1989: 69-117. Horren inguruan ikus. ere
Aetaerbe Iribar, 2008-2009a, Aetaerbe Iribar, 2008-2009b eta Chico Comerón, 2011a.
12 Honi buruz ikus. Lasala eta Collado, 1987. Obra horri buruz ohar interesgarriak egin ditu
Zubizarreta Salzedok, 1975. Askoz berriagoa Rilova Jericó, 2008: 131-181.
13 Caracaseko Konpainiari buruz ikus. Garate Ojanguren, 1990. Filipinaseko Konpainiari
buruz, Díaz-Trechuelo Spínola, 1965 eta 2003. Pasaian ontzidiaren harrapaketari buruz,
Rilova Jericó, 2008-2009: 327-336. Interesgarria izan daiteke konparatzea Konpainiak izandako
414
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
galerak maila orokorrean egondakoekin. Ikus. Chico Comerón, 2011b.
14 Mutiloa Poza, 1982: 189. Ikus. ere, Fernández Albaladejo, 1975.
15 Prozesu horren ikuspegi orokorrerako, ikus. Otaegui, 1991. Madrilgo Txanpon-etxean
Arrasateko Batzordeak egindako zilarraren salmentari buruz, ikus. Mutiloa Poza, 1978: 139170 eta Gipuzkoako Agiritegi Orokorra, JD CO 52 eta 53; JD IM 4/3/71 eta 72. Álvaro Aragón
Ruanori eskertzen diogu azken aipamen hau.
16 Mutiloa Poza, 1982: 189. Azkoz ere berriagoa Mugartegui Eguia, 1990.
17 San Carlos bankuetxeari buruz, orokorrean, ikus Tedde de Lorca, 1988. Euskal Herrian
bere garapenerako, Angulo Morales, 2002. Independentziaren gerraren hasieran Goicoa
Etxeak izandako arazoak Vales Reales-ekin, ikus. Rilova Jericó, 2016: 462-467. Vales Reales eta
1808ko testuinguruan bere funtzionamendu txarrari buruz, Caetauela Fernández eta Gallego
Palomares, 2008: 59-60.
18 Mutiloa Poza, 1982: 199-218.
19 Mutiloa Poza, 1982: 212-213. Gipuzkoako azterketa zehatz baterako, Andoainen kasuan,
ikus. Rilova Jericó eta Tapia Lizarraga, 2014: 69-80. Ikuspegi orokorrerako, Artola, 1989.
20 Mutiloa Poza, 1982: 219-228.
21 Mutiloa Poza, 1982: 229-232.
22 Mutiloa Poza, 1982: 238-242.
23 Mutiloa Poza, 1982: 240.
24 Mutiloa Poza, 1982: 303-319. Gipuzkoako industrializazio prozesu neketsu honi buruz, ikus,
berriki, Barcenilla, 2003: 88-100. Autore honen ustez, 1836 urtea, bere lege desamortizatzailea
dela eta, Antzinako Errejimenaren lurren jabegoaren egituraren bukaerarako klabea izan zen.
25 Mutiloa Poza, 1982: 319-323.
´0HPRULDMXVWLÀFDWLYDµJDUUDQW]LWVXKRUULEXUX]LNXV7HVWXKRUUHQHGL]LRD]DOGXD5XELR
Pobes, 1996. Donostiako burgesiaren arteko desadostasunei inguruan, Aragón Ruano, 2013.
27 Mutiloa Poza, 1982: 332-343 eta 372-394.
28 Ikus. Fernández Albaladejo, 1974: 181-185. Euskal Herriko ikuspegi orokor baterako,
Fernández de Pinedo, 1974: 153-230. Berriki, Irungo kasu zehatzari buruz, Urrutikoetxea,
1992..
29 Ikus. Fernández Albaladejo, 1974: 206-208 eta 228.
30 Honi buruz ikus. Escudero, 2000: 293.
31 Ikus. López Alén, 1899 eta Fernández de Pinedo, 1974: 343-346.
32 Ikus. Garmendia Arruebarrena, 1988. Dugiolsi buruz, ikus. Rilova Jericó eta Tapia
415
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
Lizarraga: 85-86.
33 Ikus. Rilova Jericó, 2008: 57-79 eta 92.
34 Mutiloa Poza, 1982: 413-474.
35 Honi buruz, ikus. López Losa, 2000: 239-276.
36 Ikus. Berriochoa, 2009: 107-139 eta 2014.
37 Mutiloa Poza, 1982: 473-474. Data horretan nekazal eta abeltzain hobekuntza horien
DSOLND]LRD]DGLELGHEDW]XN/DWH2ELQHWDQHWD(NLPHQKRULHWDNRD]WHUNHWD
konparatibo baterako ikus. Berriochoa, 2009: 93-103. Baita ere Aragón Ruano, 2009: 210-214.
38 Mutiloa Poza, 1982: 474.
39 Ikus. Fernández de Pinedo, 1974: 346.
40 Larrinaga, 2008: 1064.
41 Ikus. Rilova Jericó, 2008: 80-83.
42 Mutiloa Poza, 1982: 473 eta 487.
43 Mutiloa Poza, 1982: 552 eta 559-560. Alderdi hauen inguruan ikus. Larrinaga, 2003, 2008:
1060-1066 eta 2005. Trenbide estatubatuetarretan inbertsioari buruz Rilova Jericó, 2008: 8589. Gipuzkoako etorkinen esportazioari buruz, Salazar Pildain, 1984. Atzerriratzea z zen
beti baldintza eskasetan egiten Berez, kasu batzuetan, merkataritzan lanpostu profesional
onuragarrietara aldaketa antzematen da. Honi buruz. Galdós Monfort, 2010.
44 Ikus. Fernández de Pinedo, 1974: 78-152. Gipuzkoako populazioari buruzko geroko
garapena 1900 arte eta ondoko datak, Galdós Urrutia, 2009.
45 1876tik aurrera desamortizazioaren azken aldi honi buruz, ikus. Mutiloa Poza, 1982: 564675. Foru abolitzetik sortutako Kontzertu Ekonomikoa, Castells Arteche, 1980. Abolitzearen
arduradun nagusiaren gertuenen zegoen politikari gipuzkoarraren ikuspegi baterako eta
Kontzertuko kudeaketa horren leungarri bezala, Rilova Jericó, 2008: 246-257.
46 Juan Olasagasti e Yrigoienen ekimenen antzekoei buruz, ikus. Soraluce, 1906: 520-526.
Azterketa sistematikoa Berriochoa, 2009 eta Berriochoa, 2014.
47 Ikus. Larrinaga, 1999 eta 2008: 1060-1066.
48 Ikus. Larrinaga, 1999: 68-73.
49 Larrinaga, 1999: 100-103.
50 Larrinaga, 1999: 106-123.
51 Ikus. Larrinaga, 1999: 107 eta Larrinaga, 2013a.
52 Larrinaga, 1999: 133-148.
53 Larrinaga, 1999: 168.
416
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
54 Larrinaga, 1999: 168-169.
55 Larrinaga, 1999: 169 eta 469-518.
56 Horien antzerako entrepresen zerrenda baterako, ikus. Larrinaga, 1999: 350-468. Elizalderen
automobil inbertsioei buruz interesgarria izan daiteke Maravillas, 1915: 40.
57 Independentziaren Gerrako gertaeren ikuspegi orokorrerako, ikus. Esdaile, 2004. Euskal
Herrian ikuspegi orokorrerako, ikus. Sánchez Arreseigor, 2010.
(]WDEDLGD(JDxDNKDVL]XHQ+DVLHUDQHUDQW]XQL]DQDDUJXGLRKLVWRULRJUDÀNRHNLQ
Rilova Jericó eta Aragón Ruanon, 2012. Zehaztasun gehiago aipatutako zantzuei buruz Rilova
Jericón, 2015a: 77-83. Ikus. Baita ere Larrinaga, 2013b.
59 Mutiloa Poza, 1982: 205-212.
60 Jaureguiri buruz oinarrizko obra jarraitzen du izaten Lasa, 1973.
61 Ikus. Rilova Jericó, 2012d: 219.
62 Rilova Jericó, 2012d: 223-244.
63 Figura adierazgarri honen inguruan ikus. Gil Novales, 1991: 55 eta Rilova Jericó, 2011:
501-502.
64 Joaquín Gregorio Goicoaren egoera erlijiosoen inguruan kontsultatu San Telmo Museoko
artxibategia, Goicoa Bilduma 16, 3 eta 16, 5 non Carlos IIIaren Ordenean sarrera jasotzen den eta
Vatikanori bere eskaera spribatu oratorio batenaOkupazioaren bitarteko bere jarduera espioia
bezala eta ondore n, ikus. Rilova Jericó, 2015a: 36-54 eta 2016: 283-284. Ikus. Independentziaren
gerran bere merkatal jarduerari buruz testu honen 17. oharrean adierazitakoa. Juan Ignacio
Iztueta folklorista ospetsuak kontrako rola jokatu omen zuen. Hau da, espioia bonapartisten
alde,. Ikus. Garmendia Arruebarrena, 1999: 597-598.
65 Gerra ondoren, 1813an, Gipuzkoako boluntarioak eta beren norako desberdinei buruz,
ikus. Rilova Jericó, 2014: 258-265. Euskal masak begikotasun ideologikoak aztertzeko garai
horretan interesgarriak izan dira Fernández de Pinedoren zehaztasunak, 1974: 455-456.
Honek Independentzia gerratik, nekazari eta arrantzaleen artean legislazio liberalaren eragin
txarra nabarmentzen du, 1808 eta 1813 bitartean matxinatuen lerroetara bultzatu zituena eta
1813tik aurrera karlistak
66 Rilova Jericó, 2014: 219-221 eta 229-232.
67 Rilova Jericó, 2014: 224-227 eta 250-251.
68 Bataila honen alderdi teknikoetarako, deskribapen oso bat Guerrero Acostan, 2013.
Gipuzkoako boluntarioen azkeneko patuari buruz, Rilova Jericó, 2014: 249.
69 Gauza hauei buruz, ikus. Rilova Jericó, 2012: 231-232. 1815ko kanpainaren inguruan,
Rilova Jericó, 2015a: 123-125.
70 Napoleonen okupazioaren indarren poderioz eragindako erakunde foralen desagerpenari
417
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
buruz, ikus. Ruíz Hospital, 1997: 319-325.
71 Soroaren kasuaren inguruan, ikus. Garate Ojanguren, 2008: 1023-1024 eta Rilova Jericó,
2015a: 116-118. Álava jeneralaren ibilbideari buruz gerra hauetan, Waterloon bukatuko dena
Soroarekin gurutzatu eta gero eta handik gutxira, Serrats Urrecha, 2015.
72 Honi buruz ikus., Rilova Jericó, 2015b: 254.
73 Kasu hauei buruz ikus. Rilova Jericó, 2015b: 307-321 eta 333-350.
74 Arriolari buruz ikus. Rilova Jericó, 2015b: 322-333. Trienio bitartean Gipuzkoan egondako
altxamendu erreakzionarioen inguruan, ikus. Mutiloa Poza, 1982: 287-289 eta Llanos
Aramburu, 1998: 261-292 eta 395-437.
75 Trienioa Gipuzkoan ikuspegi orokor sakon baterako, Llanos Aramburu, 1998.
76 Gipuzkoako egoera garai horretan, Espainiako gainerakoarekin konparatuz, ikus. Mutiloa
Poza, 1982: 279-285.
77 Aldaketa politikoaren prozesu honi buruz 1820 eta 1823 bitartean, ikus., Llanos Aramburu,
1998: 139-158 eta 352-370.
78 Mutiloa Poza, 1982: 286-292.
79 Ikus. Aparicio Pérez, 1991. Fernandiar errestaurazio ondoren Gipuzkoako elementu
liberalen kontrako errepresiaoren inguruan ikus. Rilova Jericó, 2015b: 258-321 eta 344-350.
80 Bisitaren inguruan ikus. Anónimo, 1885. 1830ko iraultzaren testuinguruan errealisten eta
nazionalen arteko liskarrei buruz, ikus. Tellechea Idigoras, 1984 eta Rilova Jericó, 2000: 94-98.
81 Mutiloa Poza, 1982: 346-347.
82 Mutiloa Poza, 1982: 352-357.
83 Ikus. Alberdi, 1999: 55 eta 80-82, Bellver Amaré, 2010: 278-279, eta Montero eta Villa, 2012:
208-209.
84 Honen inguruan oso argigarria izan daiteke Jímenez de Aberasturi, 1975. Lan honetan
iraultzaren kontra gerra karlista eta beste mugimendu erreakzionarioen berdintasunak
alderatzen dira. Adibidez, errejimen errepublikar frantsesaren kontra egondako bretoi eta
normandiar nekazarien altxamenduen kasua 1794 eta 1800 bitartean.
85 Gertaera hauei buruz Mutiloa Poza, 1982: 348-372 eta 396-399. Julián Egañaren iritziari
buruz, Ayerbe Iribar, 1996. Atzerritar legioen inguruan Condado, 2002 eta De Porras, 2004.
Oraintsu Santacara, 2015 eta Rilova Jericó, 2015c. Fuerismo eta liberalismoaren arteko oreka
leunaz, Blasco Olaetxea, 1982 eta duela gutxi Cajal Valero, 2012. Muñagorriri buruz, zehazki,
ELEOLRJUDÀDXJDULVDPDUUDGDJRLNXV/DEDHWDHQ=DEDODHWD&DMDO9DOHUR
Berriki Rilova Jericó, 2012b.
86 Gertaera hauei buruz ikus. Hobsbawm, 1991 eta Droz, 1985.
418
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
87 Ikus. Mutiloa Poza, 1982: 413-427.
88 Ikus. Mutiloa Poza, 1982: 424-426. Donostiako burgesiaren arteko desadostasunak foru
arazoaren inguruan, Aragón Ruano, 2013. Argigarria izan daiteke honen inguruan López
Atxurra, 1991. Bide batez, erakunde hauetako garapen organiko baterako ikuspegi orokor
baterako zentralismoarekin zutitu batekin elkarbizi behar diren garaian, Ruíz Hospital, 1997.
89 Ikus. Aróstegui eta Canal eta González Calleja, 2003: 72. Badago, egitan, Alzáa jeneralari
1923an egindako hil ondorengo omenaldirako oso dokumentu interesgarri bat, non 1848ko
Gipuzkoan gerra karlistaren berpizteko saiakera horrengatik bere karrera militar moztuta
deskribatzen den. Kontsultatu Koldo Mitxelena Kulturunea, 091-APA-doc 165..
+LULEXUXWDUWDVXQDUHQLQJXUXNRGHVDGRVWDVXQHQLQJXUXDQELEOLRJUDÀDQDKLNRHVNDVDGD
sortutako diatriba sutsuen arren. Ikus. Artola, 2000: 274-276. Berriki eta Lasalaren familiak
jokatutako rola azpimarratuz, aita eta semea, Rilova Jericó, 2008: 189-191. Badaude interes
handiko dokumentu digitalizatuak non hiriburutartasunaren inguruko eztabaida-prozesu
honen gertakariak jarrai daitezken. Kontsultatu Deialdia, 1844. Argigarriago da ere Berruezo,
1955: 1-2. Lan honetan prozesua tonu baketzailean deskribatzen da, baina, gustokoa zen
garaian bezala (frankismoa indarrean zegoen garaian), jarrera donostiarra liberalismo
sutsuaren ondorio bezala kritikatzen baita. José Agustín Larramendi, ingeniari azkoitiarrari
buruz Espainiako banaketa probintzialaren arduraduna izandakoa, Anduaga Egaña, 2008:
193-195.
91 Ikus. García Ronda, 1991 eta Rubio Pobes, 1996: 259-305.
92 “Tercios Vascongados” horiei buruz, bibliografía eskasa eta zaharkitua da. Ikus., adibidez,
De Gorostidi eta Guelbenzu, 1907. Kubarako eskaintzari buruz, Mutiloa Poza, 1982: 558-559.
93 Gipuzkoan Sexenio demokratikoan garatuko den egoera zailari buruz, ikus. Mutiloa Poza,
1982: 559-561, Rubio Pobes eta De Pablo, 2002: 133-160, 163-193 eta 375-400.
94 Honi buruz ikus. Extramiana, 1979-1980: 2. alea, 198-202, 283-284, 292 eta 296-299. Donostia
kasu zehatzarako, Muñoz Echabeguren, 2002: 135-227.
95 Honi buruz ikus. Muñoz Echabeguren, 2002: 215-218. Porrota karlistaren ondoren eremu
politikoa bereganatuko duten ideologi politiko berriei buruz, ikus. Extramiana, 1979-1980: 2.
alea, 383-390 eta Aróstegui eta Canal eta González Calleja, 2003: 87-103 eta 185-198.
96 Ikus. Rilova Jericó, 2008: 212-215. Garaiko parlamentarismoan gaitz endemiko ba zen. Ikus,
HXVNDO NDVX RURNRUHUDNR SDUODPHQWDUL H]EHUGLQHQ ELRJUDÀDN $JLUUHD]NXHQDJD 6HUUDQR
Urquijo eta Urquijo Goitia, 1993 eta Agirreazkuenaga, 2007.
97 Kontzertu Ekonomikoari buruz eta bere egoera ezegonkorra 1904-1906 urteetan, ikus.
Castells Arteche, 1980. Karlistak eta sufragio unibertsalaren inguruan, Aróstegui eta Canal eta
González Calleja, 2003: 80. Espaina osoko ikuspegi orokorra bat izateko kazikismoari buruz,
Varela Ortega, 2001. Ikerketa konparatu baterako Ruíz Olabuénaga eta Vicente Torrado eta
Ruíz Vieytez, 1998.
419
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
98 Garai horretan Espainiako egoerari buruz eszenatoki internazionalean, ikus. De la
Torre del Rio, 2007: 65-91 eta Ponce Marrero, 2007: 93-115. Gatazkaren ikuspegi orokor
baterako Pan-Montojo, 1998. Ustezko deskalabru militar espainola modu dokumentatu
batean erlatibizatzen duen ikuspegi baterako Rodríguez González, 1998. “98”ko eragina
euskal gizartean eta, errefusaz, gipuzkoarrean, bere maila guztietan (kulturala, politikoa,
HNRQRPLNRD« LNXV-XDULVWLHWD$Pp]DJDHWD)XVLHWD*RQ]iOH])HUPtQ/DVDODVHPHD
donostiarrak Londresen enbaxadorea bezala jokatutako rolari buruz, Rilova Jericó, 2008: 353417. Acerca de la situación del territorio guipuzcoano eta, especialmente, su capital, durante
la “Gran Guerra”, Sada, 2014 eta Rilova Jericó, 2016: 476-540. Espainiako egoerari buruzko
ikuspegi orokor baterako, González Calleja eta Aubert, 2014.
99 Horrela, Isabel II.ren erregetzan hasitako joera kontsolidatuko da. Ikus. Luengo Teixidor,
1999: 44.
100 Errusiar iraultzari buruz, luzea eta konplexua, eta ez zentratua bakarrik bere gertaera
ezagunenean, 1917ko urriko iraultza, hain zuzen ere, ikus. Figes, 2000.
101 1917ko Gipuzkoan gertaera hauen eraginaz, ikus. Luengo Teixidor, 1991: 85-91.
102 “Novatores”-ei buruz, maila orokorrean, ikus. López-Ocón Cabrera, 2003: 110-134.
Gaztañetaren kasurako eta beste euskal eta gipuzkoar “novatores”-en inguruan, Duo, 2000:
140-141. RSBAP-ren izaera aitzidariari buruz, Sarrailh, 1992: 236-237. Baita ere Anduaga
Egaña, 2008: 164-166.
103 Ikus. Tellechea Idigoras, 1977. Godoyren hezkuntza planei buruz, La Parra, 2002: 131 eta
252-253, eta Belmonte Díaz eta Leseduarte Gil, 2004: 142-143. Koadro-buruak formakuntzarako
erakundeak jokatutako rolari buruz, Chaparro Sáinz, 2010: 445-466 eta 2011.
104 Elhuyar Pellón eta Gagori buruz, 1994 eta Ibáñez Rodríguez, 2002. Bere lana bere
WHVWXLQJXUXKLVWRULNRDQHWD&KDEDQHDXÀJXUDULEXUX]LNXV$QGXDJD(JDxDHWD
148-155.
105 Churruca, Villafuertes eta Larrañagari buruz, ikus. Anduaga Egaña, 2008: 102-105, 198-199
eta 273-275. Orain arte ez dago apenas Ferreri buruzko ikerketarik. Claveria Arzan aipamenak
GDXGHHWD$QGXDJD(JDxDQVLVWHPDWL]D]LREDW%LRJUDÀDRVDWXHQD
1858koa da. Kontsultatu Alcalá, 1858.
106 Balzolari buruz, Navarro Loidi, 2001. Ikus. baita ere Anduaga Egaña, 2008: 64-67.
,QWHUHVJDUULDL]DQGDLWHNHÀJXUDKDXHNGDWDKRULHWDQPHQGHEDOGHNRHOLWHHQDUWHDQHJRQGDNR
giro intelektualarekin konparatzea eta bere jarrera zientziaren aurrean sinesmen erlijioso berri
batean bihurtutakoan Crocen, 1995.
107 Ikus. Agirreazkuenaga, 1992: 264-267.
108 Europa ilustratu osoan elite ilustratuek egindako kontrola kultura herrikoiaren gainean
LQJXUXDQLNXV%XUNH3HxDÁRULGDNRQWHDUHQREUDULEXUX]LNXV$OW]LEDU
6HUDÀQD)DJRQGRHWD)UDQFLVFD,JQDFLD6RURQGRNDVXHLEXUX]LNXV5LORYD-HULFyF
420
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
203-223. Europa osoan problematika honen ikuspegi orokor baterako Ankarloo eta Stuart,
1999.
110 Ikus. Anduaga Egaña, 2008: 88 eta 207-209.
111 Iztuetaren frantsesteari buruz, Garmendia Arruebarrena, 1999. Marjinaltasun horren
oinarrizko alderdi bat sasiko umeen abandonuan zentratu zen, ezkontzaren kontrol
instituzionaletik kanpo izandakoak (Iztuetak berak, oso ondo ezagututako kasua, esperientzi
pertsonalagatik). Gipuzkoako kasurako, Valverde, 1994. Momentuko Europari buruzko
ikuspegi orokor baterako Woolf, 1989. Iztuetaren bizitza eragabea alderdi horretan eta beste
batzuetan, Elosegui Irazusta, 1971.
112 Iztuetaren obraren alderdi horiei buruz ikus. Barandiaran, 1982 eta 2000: 22-23. Kontuan
hartu behar da ere, Peter Burkeren obrak seinalatzen duen bezala, Iztuetaren iritzien kontra,
konsideratzen zuena kultura herrikoia kanpoko eragin guztietatik erabat edo ia erabat
isolatua zegoela, elitearen kultura eta herrikoiaren artean elkartrukeak zeudela eta azken
hau ez da isolatzen bere inguruan dauden korronte historikoetatik. Horri buruz interesgarria
da gertaera historiko haundien eragina behatzea (Gerra napoleonikoak, Bigarren Inperio
Frantsesa) euskal poesia herrikoiaren gainean. Ikus. De Leizaola, 1965: 7-133. Iztueta, Elósegui
Irazusta, 1971 eta Garmendia Arruebarrenaren frantsesteari buruz, 1999. Bere lanaren
ÀGDJDUULWDVXQDUHQ LQJXUXDQ EHUH]LNL *LSX]NRDNR 'DQW]DNµ *DUPHQGLD $UUXHEDUUHQD
1983 eta Esteban Ochoa, 2015.
113 Ikus. Rodríguez de Coro, 1980: 60-67. Euskal Herrikan eta kanpoan egondako une historiko
horren testuinguru orokorrerako, ikus. Castells Arteche, 1985 eta Rivera García, 2006.
114 Ikus. Aizpuru, 2000: 85-100.
115 Aizpuru, 2000: 89.
116 Torres Quevedoren obraren ahazteari buruz ingenieri donostiar batek administratua
José Orbegozo Gorostegui, ikus. García Santesmases, 1980. Orbegozo Gorósteguiri buruz,
Anduaga Egaña, 2008: 227-229.
117 Ikus. Luengo Teixidor, 2000: 15-16.
118 Luengo Teixidor, 2000: 95-98.
119 Luengo Teixidor, 2000: 98.
120 Luengo Teixidor, 2000: 99.
121 Luengo Teixidor, 2000: 100-116.
122 Bustinduyren lanari buruz, Brunet, etc... eta beste batzuks ikus. Anduaga Egaña, 2008:
83-85,127-130, 139-141, 142-144, 175-177, 190-192, 227-229, 230-233 eta 234-236. Gipuakoa
Bartzelonako Erakustaldi unibertsalari buruz, ikus. Bustindueta, 1888. Obra honetan pieza
bikainak deskribatzen dira, adibidez, 64 eta 65 orrialdetan ordenagilu mekaniko moduko bat
Lehenengo Hezkuntzako ikasleei idazten ikasteko erabilia.
421
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
123 Ikus. Anduaga Egaña, 2008: 84-85. Donostia horri buruzko ikuspegi orokor baterako,
Blasco Olaetxea eta Horcajo Calixto eta Fernández Beobide, 2011. Interesgarria izan daiteke
Las maravillas de España, 1915 kontsultatzea. Bertan, 1915an Gipuzkoako hiriburutik edo bere
gertuko ingurunetik kontrolatzen zen industrien aniztasuna isladatzen da (kimikak, armenak,
automobilistikoak. Industria hauek, bestetik, tinkoki nahasiak lehiakideak hornitzeko. Ikus.
Fusi, 1975: 363-364. Gipuzkoako gizartearen garapenari buruz eta, bidez batez, Donostiakoa
masa-kontsumo eredu berri batera sartzen, dibertsio berriekin..., Castells Arteche, 1987 eta
Luengo Teixidor, 1990. Honen inguruan ere interesgarria izan daitezke Fernández Monje,
2001 eta Irazusta, 2003. Obra hauek XX mendetik aurrera Gipuzkoan masa-entretenimndu
nagusia bilakatuko denaren historia eta garapena aztertzen dute. Hau da: futbola. Garaiko
euskal langileei buruz eta, hedaduraz, gipuzkoarrei buruz, Fusi, 1975.
124 Nekazal mundu idealizatuaren eraikuntza horri buruz, bai Euskal Herrian, bai beste
tokietan, ikus. Berriochoa, 2013: 319-329.
125 Gipuzkoan euskal nazionalismoari buruz, bere eragina eta garapenaren inguruan, ikus.
Aizpuru Murua, 2000.
422
GIPUZKOA XX. MENDEAN. MODERNIZAZIOTIK
HIRIBURUTZA KULTURALERA (1876-2016)
Pedro Barruso Barés
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
GIPUZKOA XX. MENDEAN. MODERNIZAZIOTIK
HIRIBURUTZA KULTURALERA (1876-2016)
Pedro Barruso Barés
Gipuzkoako historia azken zati honek XIX. mende bukaeratik XXI. mendearen
hastapenetara eramango gaitu. Hasi egingo gara gerrate zibil baten bukaerarekin.
Ez zen azkena izango eta ondoren etorri ziren monarkia, gobernu diktatorial
batekin, errepublika, diktadura luze bat beste gerra zibil baten ondorioz, eta,
azkenik, demokrazia. Azken hori badirudi, diktadura bukatu denetik berrogei
XUWHLJDURWDNRDQÀQNDWXGHODQDKL]HWDHUDVRGH]HQWHSDLUDWXGLWXHQ2UULKDXHN
amaituko dira aipamen txikia eginez garrantzitsutzat jotzen ditudan bi gertaera
mugarriri. Lehenengoa, kronologia gorde gabe, ETAren indarkeriaren bukaera,
2011n. Bigarrena Donostiako hiriburutza kulturala 2016an, hain zuen orri hauek
idazten bukatzen ari ginela amaitu zen. Ikusten denez, asko da gertaturikoa eta
asko ikuspegi historikotik kontatu beharrekoa. Ez dugu, horratik, eskuliburu
honetan gertaeren narrazio diakronikoa egingo. Ez dugu saio luze eta trinkoa
idatziko ere. Hurrengo orriak ez dira zirriborro bat besterik, gertaeren
txatal bat, ezin da dena jaso, eta kanpoan geratu diren gauza batzuk ez ziren
garrantzi gutxiagokoak izan. Aldez edo moldez hori konpontzeko irakurleak
ELEOLRJUDÀDUDMREHKDUNRGX RVRVDNRQDH]GHQDUUHQ;,;HWD;;PHQGHHWDNR
*LSX]NRDUL EXUX]NR KLVWRULRJUDÀDUHQ HUDNXVNDUL RQD GD JHUWDHUHQ QRQGLN
norakoak gehiago handitu eta zehaztasun gehiagoz ezagutzeko.
1. MODERNIZAZIOA ETA FORALTASUNA
DQ *HUUD .DUOLVWD DPDLWXWDNRDQ *LSX]NRDNR OXUUDOGHD KDUHQ ÀVLRQRPLD
betiko aldatuko zuen modernizazio eta industrializazio prozesu batean sartu
zen. Eraldaketa hori kontuan izan behar ditugun zirkunstantzia batzuen
ondorioa izan zen. Lehenengo, gatazkaren bukaera izan zen, baina Lehen
Gerra Karlistan ez bezala, azken karlistaldia ez zen burutu bake negoziatu
425
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
batekin. Gerra karlismoaren porrot militarrarekin bukatu zen, ez, ordea, haren
porrot politikoarekin, izan ere, jarraitu baitzuen Gipuzkoako bizitza politikoan
presentzia esanguratsua izaten XX. mende bukaeraraino ia.
Hirugarren Gerrate Karlistaren ondorio ezagunena euskal foruak ezabatzea
izan zen 1876ko uztailaren 21eko lege bidez. Handik aurrera, euskal probintziek
ordaindu beharreko zergak Estatuko gainerako lurraldeetakoekin berdintzen
ziren. Erregimen berezia desagertzeak prozesu berri bat abiarazi zuen: aldundi
eratu berriekin negoziatu eta 1878an Ekonomia Ituna onartu zen. Luis Castellsek
dioenez, arau berrian diputazioek paper nabarmena zuten, hitzartutako zergak
bildu ez ezik, egokitzat jotako errekarguak erabaki baitzitzaketen. Ondorioak
zera izan ziren: kontsumoaren gaineko zergak elikatu zituzten euskal ogasunak,
Gipuzkoakoa barne, eta populazioak zama nabaritu zuen. Ekonomia Ituna zen,
Canovas del Castilloren iritziz; 1876ko uztailaren legea hartuta egin zitekeen
“aplikazio onginahizkoena”, eta erakusten zuen Gobernuaren borondatea
jarrera amore emailea eta adostasunekoa elkar ulertzearen alde zeuden euskal
gizarteko sektoreekiko. Baina, aldi berean, argi uzten zuen kontua hauxe zela:
Kontzertua edo ezer ez.... eta ongi moldatzearen alde zegoen taldeak ez zuen
beste erremediorik onartzea baino gaitz erdi moduan, eta, bidenabar izango
zelakoan bitarteko bat geroago aurreko egoera berreskuratzeko.
2OHD $ORQVRN (NRQRPLD ,WXQD GHÀQLW]HQ GX KRQHOD ´JREHUQX[HGDSHQD
XUWHNR RURKDUUHNR NRSXUX EDW ÀQNDW]HQ ]XHQD DOGXQGL EDNRLW]DN 2JDVXQ
Ministerioari ordaindu beharrekoa Estatuak diputazioen esku jartzen zuen
zenbait zergaren bidez bildutakoaren ekibalentzian”1. Sistema hori, oso aldekoa
euskal diputazioentzat, 1887an, 1894an, 1906an eta 1926an berritu zen, eta
Gipuzkoako zerga-erregimenaren oinarria izan zen, Gerra Zibilean 1937an
bando frankistak ezabatu arte Gipuzkoarako eta Bizkairako. Ekonomia Itunaren
JDUUDQW]LDKRQDNRKDXL]DQ]HQNDSLWDODUHQJDLQHNRÀVNDOLWDWHW[LNLDJRDNKXUD
metatzea ahalbidetzen zuen eta inbertsio-gaitasun handiagoa izatea, zeinari
esker lurraldean, haren mugartean jardun gabe ere, lekutu baitziren elkarte
DVNR2OHDNSDUDGLVXÀVNDOW]DWMRGXHQDVRUUDUD]L]*LSX]NRDQ
1.1. Modernizazioa, industrializazioa eta aldaketa soziala
XIX. mendeko Espainiak, astinaldi politikoak gorabehera, gizartearen aldakuntza
SUR]HVXEDWKDVL]XHQ/HKHQHQJRHWDEHKLQKLONRUWDVXQDMDLWVLWDGHPRJUDÀDUHQ
EDODQW]HDNJRUDHJLQ]XHQ+DVLHUDEDWHDQGHPRJUDÀDUHQJRUDNDGDKRULH]]HQ
islatu Gipuzkoan (populazioa Estatuaren mailaren azpitik igo zen). XX. mendearen
lehenengo hamarkadetan, ordea, populazioren hazkundea estutuarena bi
halako izan zen. Horrek fase hedatzailea sorrarazi zuen lehen sektorean, eskaria
handiagotu baitzen. Hedapen hori lurralde gipuzkoarrean abelgorriaren
426
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
kontura egin zen, zeinaren esne-ekoizpena lurraldeko elikagai industriak bere
egin zuen, bertako populazioaren handitzearekin eta turismoarekin loturiko
eskaerari erantzuteko. Gipuzkoako nekazaritza eraldatu zen errotik. Baserriek
utzi zioten autohornikuntzako unitateak izateari, eta saiatu ziren espezializazio
bidez merkaturen eskakizunei erantzuten. Zerealarentzako alorrak gutxiagotu
ziren, eta behi-aziendan zentratu ziren baserritarren ahaleginak; zelaiak eta
bazka-landareak ugaritu ziren, beharrezkoak baitziren ganadua elikatzeko.
Halaber, garraiobideen garapenak nekazaritzako eta abeltzaintzako sektorearen
merkantilizazioa erraztu zuen. Halere, eraldaketa-prozesua ez zen azkarra
izan, nekazaritzako populazioaren mentalitatea, kapitalen eskasia eta bitarteko
teknikoen falta oztopo izan baitziren2.
Gipuzkoako baserriak, XX. mendearen hasieran, iturri idatzietan ikusten denez,
kolonoek ustiatzen zituzten, errentan hartuta baitzeuden, edo apartzeriakontratu bidez, jabeek beraiek arduratzen ez ziren kasuetan. Luis Castellesek
jasotako datuen bidez frogatzen denaren arabera, Azpeitiko eta Bergarako
barruti judizialetan, jabeen ehuneko hamaseik bakarrik lantzen zuten lurra
zuzenki, Tolosakoan baserri gehienak kolonoen esku zeuden. Donostian,
aldiz, kopurua erdiraino jaisten zen3. Horrez gain, Gipuzkoako nekazaritzako
eremuan alderdi nabarmen bat dago: Aldundiak sustaturiko nekazaritza
sindikalismoaren sorrera (alkartasunak direlakoak), baserritarrentzako
laguntza moduan, lehengaien hornikuntza eta makineria bidez, eta abar.
Sindikatu horiek –apolitiko gisa aurkezten zirenak– Gipuzkoako Nekazaritza
Federazio Katolikoa osatu zuten azkenean 1907an, nekazaritzako sindikatu
boteretsuen orbitan zegoena.
(JRHUD ÀVNDO EHUULDUL ORWXULN JDUDSHQ HNRQRPLNR JDUUDQW]LWVXD KDVL ]HQ
probintzian. Carlos Larrinagak adierazi duen moduan, 1886tik 1890era 102
merkataritza-elkarte sortu ziren Gipuzkoan, eta Lehen Mundu Gerra aurretik
dagoeneko 986 ziren, merkataritza jarduera zela nagusi gehienen kasuan: 183
esandako epean4.
Elkarte horiek guztiak sortuta, XIX. mende bukaeran, Gipuzkoako industria
prozesua etengabea izan zen. Aurrekari industrialak zeuden arren (“La
Esperanza” fabrika Espainiak paper jarraitua egiten zuen lehenengo lantegietako
bat Tolosan ireki zen 1842an), Oria, Bergara edo Errenteria bezalako herrietan
jarritako fabrikekin industrializazioa ez zen hasi benetan Lehen Gerra Karlista
amaitu arte. Castellsek dioen moduan, adierazi behar da industrializazioa
fabrika batzuen batuketa baino harago doala, izan ere, haren ondorioak gizarteehunduran nabaritzen baitira, giza espazioaren eta populazioren azturen
eta ohituren aldaketen eraginez. Sektore produktibo nagusiak papergintza,
ehungintza eta siderometalurgia izan ziren, armagintza azpisektorearekin batera.
427
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
Papergintza bereziki Tolosan zegoen errotuta, eta, 1909an, Papelera Española
sortu zen zenbait fabrika batuz (horien artean Errenteriako Papelera Vasco-Belga,
eta La Guipuzcoana eta Laurak-Bat, biak Tolosakoak5). 1919an, paper cluster
bat osatu zen zenbait enpresa gipuzkoarren artean (bederatzi hamabostetik,
Hernanin, Villabonan, Tolosan eta Iruran fabrikak zituztenak), eta pisu nabarmena
irabazi zuten merkatuan6. Bestaldetik, ehungintzako fabrikak zeuden, 1840tik,
Kataluniaren mailara iritsi gabe ere, enpresa garrantzitsuak ezarri ziren bertan, hala
nola “La Guipuzcoana” Andoainen eta “San Antonio” Bergaran. Ehungintzako
garapen handia probintzian jutearekin eta espartinen fabrikazioarekin etorri
zen. Honako hauen artean azpisektore nabarmena osatu zuten: Arteche (1845),
“Esteban Alberdi eta konpainia” (1982) eta “Epelde, Larrañaga eta konpainia”
(1894), Azkoitian, eta “Manufacturas de Yute” Errenterian7. Bizkaiko garapena
lortu gabe ere, siderurgiako lantegiak ezarri ziren: San Martin burdin fabrika
Beasainen, esate baterako. Jarduera nagusia sektore horretan Bizkaitik iristen
ziren lingoteen eraldaketa zen, fundizioen jabeak ziren beste enpresa batzuen
lehengai gisa: “Bergarako Labe Garaiak” Unión Cerrajerarenak ziren, eta
Eibarko “Aurrera” sortu zen, Eibarko armagintza hornitzeko8. Gipuzkoako
industrializazioak, trinkoa eta sendoa izanik ere, ez zituen enplegatu gizon asko,
halere. 1915ean, hiru enpresak bakarrik (“Construcciones Metálicas”, “Unión
Cerrajera” eta “La Papelera Española” Tolosan) zituzten bostehun langileetatik
gora. Eibarko armagintzako azpisektoreak, lehen esan dugunez dinamikoetako
bat zenak –1915ean 69 arma fabrikatzaile zeuden–, bi eta hogeita hamar langile
artean zituen lantegi bakoitzean9. Enpresari bakar batzuek lortu zuten, Bilboko
kapitalari esker, tamaina handiagoko enpresak sortzea, hala nola “Orbea
Hermanos”, “Gárate, Anítua y Cía” edo “Víctor Sarasqueta”, besteak beste10.
Elikagaien alorrak garapen handia izan zuen, nahiz eta arazoak izan garia
garesti zegoela eta – Argentinako inportazioak gutxiagotu zirelako– ondoko
probintzietako garia ekarri behar izan zelarik (are fabriken ondoko soroetan
landutakoa erabiltzeraino iritsi zen).
Ikuspegi ekonomikotik beste alderdi azpimarragarri bat dago: turismoaren
eragina Donostian. Madril-Irun burdinbidea abiarazteak eta hirian Gortea udan
egoteak 25.646 pertsona erakarri zituzten Donostiara 1879an11. Joera hori haziz
joan zen eta dagoeneko 1887tik turismoa probintziako ekonomiaren osagai
funtsezkoa zen. Maria Cristina erreginak urte horretatik bere heriotzara arte
–1929an–Donostian igaro zituen udak (1898an izan ezik Cubako gerra zela eta),
eta horrek erosteko ahalmen handiko jende dezente ekarri zuen bertara. Edonola,
erregina hirira etorri aitzin ere, Donostiak hirigintza azpiegituran inbertitu
zuen, eta hotelen presentzia ugaria zen. Udatiarren etorrera hain zen etengabea
ezen 1887an udalak debekatu egin baitzuen kafeak eta beste establezimendu
publiko batzuk ixtea, hoteletan plazarik ez zutenak bertan igaro ahal izateko
gaua. Aldi berean, udalaren apustuak turismoaren alde hiria modelatu zuen
428
1. Irudia.
Alderdi Ederreko lorategiak, eta XX. mende hasierako kasinoa
Iturria: Fototeka Kutxa
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
429
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
arian. 1911-1912an La Perla, Maria Cristina hotela eta Victoria Eugenia antzokia
inauguratu ziren, 1916an hipodromoa, eta 1921ean Urgull mendia erosi zen
parke publiko gisa erabiltzeko, 1922an Kursaal ireki zen, eta 1923an Lasarteko
golfa eta automobilen zirkuitua. Argi zegoen hiriak turismoa zuela buruan
garapen-eredu gisa.
Modernizazio-prozesuari lotua, lurraldeko garraiobideen sarea hobetu zen. XX.
mendeko lehenengo urteetan komunikabideen hobekuntza hasi zen. 1908an,
Bizkaiarekin eta Balearrekin batera, Gipuzkoa zen galtzara kilometro gehien
zituen probintzia (Ekonomia Itunari esker, errepide-sarea administratzeko
arduraduna Aldundia bera zen12; eta, 1912an, 637 kilometroetatik 606 Aldundiaren
ardurapekoak ziren). Halere, komunikabideen iraultza trenbidearekin etorri zen,
zeinak 1864tik lurraldea zeharkatzen zuen Frantziarantz Tolosan, Donostian
eta Irunen. Trenbide-sarea osatu zen Bilbo eta Donostia batzen zituen bide
estuko trenbidearen eraikuntzarekin, adar bat zuena Zumarragaraino, 1990ean
bukaturik zegoena. Donostia-Iruñea burdinbidea eta Irun-Elizondo zatia 1914an
eraiki ziren.
Gasteiz-Bergara 1920an eta Zumarraga-Zumaia zatiek 1926an itxi zuten
trenaren trazadura lurraldean13. Aipatu ditugun urte horietan guztietan elkarte
anonimo asko sortu ziren (aurreko etapan baino gehiago), batez ere sektore
metalurgikoan (hamazazpi elkarte·sortu ziren hogeita bat milioi pezetako kapital
nominalarekin). Horrek erakusten du argi Gipuzkoako industriaren bizitasuna
XX. mendeko lehenengo hamarkadetan.
Errestaurazioko azken fasean, 1917tik 1923ra, gizarte aldaketa garrantzitsua
gertatu zen Gipuzkoan. 1920an, populazio aktiboaren % 40k lan egiten zuen
industrian, % 35ek lehen sektorean eta % 25ek hirugarrenean. XX. mendeko
lehen hereneko gipuzkoarren bizi-baldintzak aldatzen ziren asko gizarte
taldearen arabera. Félix Luengok seinalatzen duen moduan, 1917 eta 1923
bitartean, diputazioko kide izan ziren hogeita hamabi pertsonen erdiak
lurraldeko enpresetako administrazio-kontseiluetako kideak ziren14, haien
artean abokatuak, ingeniariak eta beste lanbide liberal batzuetakoak zeuden,
KRWVLQGXVWULDPHUNDWDULW]DHWDÀQDQW]DEXUJHVLDUHQSDUWDLGHDN]LUHQ+RULHQ
ondoan, jabeak Gipuzkoako agintaritza klaseko talde garrantzitsua ziren.
Esandako horien guztien azpitik erdi mailako klaseak zeuden, industria eta
merkataritza burgesia txikia, talde garrantzitsua ziren garai hartako Gipuzkoako
hirietan. Gizarte mailako beheko partean Luengok klase menderatuak deitzen
dituenak zeuden eta haien artean bereizi behar dira nekazaritza mundukoak eta
hirietakoak.·Nekazaritza eremuan15 lana gogorra zen arren, lan-baldintzak eta
elikadura onak ziren, eta 1896tik Diputazioak Fraisoroko baserri-eskola martxan
jarri zuen kultiboko langileburuak eta nekazaritza-langileak doan prestatzeko,
430
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
bertara sartzeko eskakizunak gutxi ez ziren arren: 14 eta 18 urte arteko adina,
HJRHUDÀVLNRRQDMRNDHUDPRUDOHWDHUOLMLRVRHJRNLDODXHUUHJHODDULWPHWLNRHQ
H]DJXHUDHWDHVSDLQLHUDNRD]WHUNHWDEDWKRUUH]JDLQSH]HWDNRÀGDQW]DEDW
jarri behar zuten ikasleek ikastaro erdian eskola utziko ez zuten berme gisa16.
Hirietan egoera oso desberdina zen. Lehen Mundu Gerran Espainia neutral
izateak prezioei gora eragin zien, eta bizimodua garestitu zen biztanleentzat.
Soldatak, aldiz, ez ziren igo proportzio berean, nahiz eta gerrak oparoaldi
ekonomikoa eragin. Gerraren bukaerak, ordea, krisi ekonomikoari ireki zion
atea: langabezia handitu zen (Gipuzkoako egoera ekonomiko onak kanpoko
langileak ekarrarazi zituelako gerra bitartean). 1921etik aurrera, krisiak sektore
industrial guztiei eragin zien, bereziki, armagintzari, ondorioak luzeagoak izan
baitziren sektore horretan. Gobernu Zibilaren txosten baten arabera, langileen
ehuneko hirurogei baino gehiago lanik gabe zeuden eta ehuneko hogeik lanaldi
erdia zuen. Enpresak kaleratutako askok emigratzen zuten edo baserrira
itzultzen ziren (horri esker, langabeen kopurua jaitsi zen17).
XX. mendeko langile gipuzkoarrak mendeko lehenengo hamarkadetan
kontzientziatuz joan ziren, eta langile mugimendua ernatzen hasi zen18. XIX.
mende bukaeratik, elkarte sozialisten (Tolosa eta Donostia, 1891; Eibar, 1897)
ondoan sindikalismo sozialista joan zen agertzen, herri eta hiri industrialetan,
KDODQROD'RQRVWLDQHGR(UUHQWHULDQQRQHDQ+DLQEDW2À]LRHWDNR(ONDUWH
bat zegoen. 1911n, Enrique de Francisco lider sozialistak langile elkarte
bat sortu zuen Tolosan. Eibarren, bestalde, sozialismoa errotu egin zen eta
hiribildua bihurtu zen horren gotorleku. Sindikalismo sozialistak aurrerapenak
egiten zituen bitartean, sindikalismo katolikoak ere bere urratsak egin zituen:
lehenengoak Tolosan 1913an, (1912ko greba sozialistek irabazi ondoren); bost
VHN]LR L]DQ ]LWXHQ JDUDL KDUWDNR LWXUULHN DÀOLD]LRD HVNDVD ]HOD GLRWHQ DUUHQ19.
Gizarte aldetik, urte gatazkatsuenetan, eta, bereziki 1919tik, sindikalismo
katolikoa azkarrago garatu zen, batez ere, Donostian, non Nazaret emakumeen
sindikatuak laurehun bazkide izan zituen. Bestalde, azpimarratu behar da
1911tik azaltzen hasi zirela (erakunde sozialisten indarra arintzeko) Euskal
Langileen Elkartasuneko sekzioak, elizaren doktrina soziala onartu eta ezaugarri
euskalduna zuen sindikatuaren barnean. XX. mendearen lehenengo hereneko
langile mugimenduaren panorama osatzeko, anarkismoa aipatzea falta zaigu,
1917tik presente zegoena Donostian, Tolosan eta Eibarren, besteak beste.
Anarkismoak eragin dezentea izan zuen Tolosako papergintzako langileen,
eta hiriburuko eraikuntzako eta Pasaiako portuko hainbat langileren artean.
Sozialismoaren bertsio politikoaren garapena, ordea, geldoagoa izan zen, eta,
1903ra arte, PSOEk ez zuen lortu lehenengo zinegotzia: Esteban Barrutia izan
zen lehena Eibarren. Hari jarraitu zioten, errepublikanoekiko koalizioari esker,
Jose Aldacok20 eta Castor Torrek21 (zinegotzi aukeratuak Donostian, 1909an22).
431
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
Gaia aldatuz, ezin da aipatu gabe utzi gizarte gipuzkoarra gehien kohesionatu
duen osagaietako bat: Real Sociedad futbol taldearen sorrera. Gipuzkoako
futbolaren jatorria 1902an kokatu behar da “Irun Football Club” delakoa
fundatu zen urtean, hain zuzen (1907an izena aldatu zuen “Irun Sporting
Club” deitzeko). 1908an, Sportingetik banatutako bazkide batzuek Irungo
Racing Club-a sortu zuten, zeinak 1903an Errege Kopa irabazi zuen. Irungo bi
taldeen norgehiagokari erremedioa jarri zitzaion bi taldeak batuz, eta 1915ean
sortu zen Union Club delakoa. Fusio horretan Alfonso XIII.a erregeak berak
esku hartu zuen eta talde jaio berriari errege-izendapena eman zion. Donostian
futbol-partida baten lehenengo berria 1902koa da, baina lehenengo cluba ez
zen jaioko 1903ra arte: “San Sebastián Recreation Club” (ez zen hiriko club
bakarra, hor baitzeuden Vasconia, Esperanza eta Fortuna Old Boys izenekoak).
1913an, Atotxa futbol-zelaia inauguratu zen, garai bateko belodromoan,
ordezteko Ondarretako zelai zaharra, non hainbat kirol lehiaketa egiten ziren,
bertan jokatzen zuela San Sebastian Ciclista Foot-ball Clubak. 1909an eratu
zen legez Sociedad de Foot-Ball de San Sebastián delakoa, eta urte horretan
bertan irabazi zuen Espainiako txapelketa taldeko presidente Adolfo Saenz
Alonso zelarik. Hilabete batzuk geroago, 1910eko otsailaren 11n hain zuzen,
Alfonso XIII.a erregeak elkarte berriari errege-izendapena aitortu zion. 1923an
sortu zen futbol gipuzkoarraren beste talde historikoetako bat Errenteriako
Touring delakoa (lehenengo mailan jokatu zuena), Eibar kirol elkartea, ordea,
ez zen sortu 1940ra arte23.
Primo de Riveraren diktaduraren bezperetan, Félix Luengok dioen moduan,
Gipuzkoa oso aldatuta zegoen. Eraldaketa eta modernizazio ekonomikoaren
SUR]HVXDHWHQJDEHDL]DQ]HQ;,;PHQGHDUHQEXNDHUDWLN,QGXVWULDÀQNDWXHJLQ
zen, eta gizarte egituraren aldaketa sakonak gertatu ziren. Hurrengo urteetako
gertaerek hori guztia islatu zuten24.
1.2. Bizitza politikoa Errestaurazioan
Errestaurazioko bizitza politikoa eboluzionatuz joan zen·1876tik 1923ra.
Karlismoak, militarki garaituta ere, pisu nabarmena zuen probintziako
politikan, batez ere barru aldean. Hiriko munduak jarraitu zuen haren tradizio
liberalarekin. Indar politiko guztiak saiatu ziren karlismoaren alternatiba
antolatzen, alderdi dinastikoen eta errepublikanoen arteko aliantza baten bidez
hasiera batean, eta gero errepublikanoen eta sozialisten artekoa, sistemaren
ustelkeriari erremedioa bilatu nahian25.·Behin eta berriro azaleratzen zen beste
arazo bat, garai horretan, kontu autonomikoa zen (periodoan zehar zenbait
DOGL] DJHUWXNR GD *DUDL KRUUHWDNR KLUXJDUUHQ RVDJDL GHÀQLW]DLOHD ODQJLOH
erakundeen agerpena izango da, eta lan-arazoak (langile liskarrak) gehiagotzea.
Autonomiaren erreibindikazioa oso presente egon zen, baita Ekonomia Itunaren
432
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
zabaltzearen eskaria ere. Horrek zenbait krisi politiko eragin zituen XX. mende
hasieratik 1923ra arte.
Azken Karlistaldiaren ondoko lehenengo hauteskundeak 1880an egin ziren, eta
emaitzetan liberalek irabazi zieten karlistei marjina txikiz. Liberalek hamaika
biltzarkide lortu zituzten eta karlistek bederatzi. Horrek agerian utzi zuen,
militarki porrot eginda ere, karlismoak eragin handia zuela Gipuzkoako
gizartean, batez ere, barrualdean, eta argi gelditu zen haren papera probintziako
politikan azpimarragarria izango zela. 1884an, hauteskunde-sistemaren arabera,
Tolosako eta Bergarako barrutiak berritu behar ziren, eta biak ala biak karlisten
aldekoak zirenez, Aldundian karlistek lortu zuten gehiengoa. Era horretan,
gerra bukatu eta urte gutxira, Gipuzkoan diputazio karlista zegoen, Ramon
Zabala Salazar (jabe okitua, Don Karlosek 1875ean izendaturiko Diputazioan
parte hartutakoa) buru zelarik. Gehiengo karlista are handiagoa egin zen 1886an,
Donostiako eta Azpeitiko barrutiak berritzeko orduan: Aldundian hamaika
diputatu karlista eta bost liberal.
Egoera horrek liberalen alarma piztu zuen, eta saiatu ziren kosta ahala kosta
karlistei galga jartzen. Zenbait ahaleginetan porrot egin ondoren, lortu egin zuten
1888an hauteskunde-barruti guztietan bozkak egon zirenean eta Donostiako
barrutia bitan banatu zenean Irungoa sortuta (zeinak liberalak mesedetu zituen).
Liberalen eta errepublikanoen koalizio bat sortu zen, 1907ra arte iraun zuena.
Halere, karlismoaren kontra zeuden indar guztiak batuta ere, barru aldean ez
zuten lortu hura garaitzea, eta koalizioa irabazi egin zuen bakarrik hirietan edo
tradizio liberal porrokatuko aldeetan26.
Errestaurazioko politika zailtasunei batu zitzaien konpondu gabe zeuden
gaiak, horien artean foraltasuna. Foruak ezabatzearen kontua presente egon
zen bizitza politikoan XX. mendearen lehenengo erdian. Foraltasunaren aldeko
aldarrikapenak egon ziren XIX. mendearen azken urteetan, esate baterako,
Donostian 1893ko abuztuaren 27an intzidenteak egon ziren udal musika
bandako zuzendariak Gernikako Arbola jo nahi izan ez zuenean, argudiatuz,
alkatearen aginduz, ezin zela interpretatu programan ez zegoen piezarik.
Horren ondoren, jendetza bat Londres hotelera joan zen, Gobernuburu zen
Sagasta bertan zegoela. Manifestariak harrika hasi ziren hotelaren kontra eta
hesia saltatzeko ahalegina egin zuten. Guardia Zibila iritsi zen eta tiroka hasi,
hiru hildako eta zauritu asko eraginez. Manifestazioa, gobernuaren kontrakoa,
foruzalea zen argiro, izan ere gehien oihukatzen zena baitzen: Gora Foruak!27.
XX. mendean dagoeneko, 1904an, Liga Foral Autonomista sortu zen, Alkoholen
Legearen kontra, talde politiko heterogeneoen sail bat bateratuz: karlistak,
integristak, dinastikoak eta errepublikanoak. Haren zuzendaritza industrialari
nabarmenen esku gelditu zen28.
433
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
1917 gakoa izan zen Europan: urtea oso aldeko koiuntura batez ireki zen eta
eskakizun berri batekin etorri zen. Kataluniako burgesia, gizarte iraultza
lehertuko zen beldurrez, sistemaren jarraitutasuna eta, aldi berean, hango
autonomia ahalbidetuko zuen aldaketa baten alde kokatu zen. Euskal Herrian,
Santiago Albaren gobernuak gerraren aparteko mozkinen gaineko zergaren
inguruko protestak zirela eta, Francesc Cambók, Lligako mandatariak, hitzaldi
bat eman zuen Donostian 1917ko apirilaren 15ean. Arrakasta handia izan zuen
eta abiarazi zuen mugimenduak 1917an diputazioen autonomiaren eskarian
izan zuen jarraipena. Aldarrikapen horrek Donostia bezalako udalen sostengua
izan zuen, baita ere Tolosan, Soraluzen, eta abar29. Uztailaren 27an, alkateen
batzar batek aho batez erabaki zuen diputazioen eskaria laguntzea. Politikaegoera nahasiak, ordea, galarazi zuen eskaria gobernuaren aurrean aurkeztea,
1917ko abendura arte.
1917ko arazo behinena, ordea, zalantzarik gabe, gizarte gatazka izan zen,
abuztuan izan zuena bere adierazpiderik gorena, eta aldarrikapen autonomikoa
bazter batean kokatu zuena. Abuztuaren 13rako aurreikusita zegoen greba
orokorra (Donostian, Aste Nagusia hasi eta egun bat lehenago, hain zuzen)
baino lehen lan-liskar batzuk gertatu ziren Donostian, Pasaian eta Beasainen.
Abuztuaren hasieran, okinen greba egon zen, udatiarren aldi bete-betean;
trenbide zainek ere adierazita zuten greba egiteko asmoa. Esandako egunean,
greba hasteko zegoen, baina hiriburuan oihartzun gutxi izan zuen Martinez
Anido gobernadore militarrak gerra-egoera dekretatu baitzuen. Beasainen,
grebak oihartzun zabalagoa izan zuen, eta intzidenteak egon ziren. Eibarren
greba orokorra izan zen. Arazoek iraun zuten abuztuaren 17ra arte (egun
horretan atxilotu zuten Castor Torre zinegotzi sozialista, baita Arancegui
zinegotzi ohia). Beste mandatari sozialista batzuek muga zeharkatu zuten, eta
erbestean eman behar izan zuten aldi bat (Toribio Echevarria lider eibartarra,
besteak beste30).
Mendearen bigarren hamarkada aurrekoa bukatu zen bide beretik hasi zen: gizarte
gatazka handiagotu zen, eta liskarrak gorenera iritsi ziren 1920ko maiatzean31.
Gizarte egoera konplexuari gaineratu behar zaio beste krisi ekonomiko bat
1921ean, bereziki probintzian nabaritu zena, bertan errotutako bi sektoretan
eragin zuelako: papergintzan eta metalurgian, lehen esan dugun moduan.
Gainera, 1921ean anarkistei egotzitako zenbait atentatu egon ziren, eta gizarte
giroa are gehiago sutu zen. Beotibar papertegiko erreketa izan zen lehenengo
gertakaria, eta larriena Tolosako gazte sozialista baten erailketa izan zen, zeina
tirokatu omen zuten zenbait langile anarkistak. Adierazitako guztia gutxi balitz
bezala, giro liskartsua areagotu zen Annualgo desastrearekin. Hondamendiaren
lehenengo berriak ekainaren bukaeran iritsi ziren, eta Gobernu Zibilak aurretiko
zentsura ezarri zuen, zeinari prentsa donostiarrak erantzun egin zion.
434
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
Primo de Riveraren estatu kolpearen aurretiko garaiak Ekonomia Itunaren
berrikuntzak eta autonomiaren eskaerek markatu zituzten. 1923ko martxoan
gauzatu zen eskaria Acción Fuerista delako erakundearen sorrerarekin
“Liga Foral Autonomista”ren lorratzari jarraitzen ziona. Aldarrikapena
errepublikanoek eta liberalek sinatu zuten, baita ospe handiko hainbat politikok
ere, hala nola Rafael Picaveak eta Luis Gaytan de Ayalak32.
Errestaurazioaren azken txanpa 1923ko udan iritsi zen. Ordurako, sektore
guztietan krisia gaindituta zegoen (armagintzan izan ezik), eta gizarte gatazkak
bareturik zirudien, aurreko urteekin konparatuz gero. Ezkerra erradikalizatu
egin zen, komunisten eta anarkisten taldeen agerpenarekin, sozialisten
moderazioarekin kontrastatzen zutenak. Ikusteko zegoen alderdiek bat egingo
zuten Ekonomia Ituna babesteko. Dena eten egin zen, ordea, Marrokotik zetozen
berriek, atentatuek –Zaragozako artzapezpikuaren erailketa horien artean– eta
gobernu krisiek giroa prest utzi zutelako 1923ko irailaren 13an Kataluniako
kapitain jeneralak Primo de Riverak estatu kolpea eman zezan, behin betiko
kitatuz Errestaurazioko sistema politikoa.
Hogeigarren hamarkada biziberritze kultural baten agertokia izan zen, zeinaren
erakusle garrantzitsuena beharbada 1918ko irailaren batetik zortzira Oñatin
egindako Eusko Ikaskuntzaren (sorrerako) biltzarra izan zen. Hitzaldi mordoa
egon zen alderdi linguistikoak, antropologikoak eta historikoak landuz; biltzarra
sustatu zutenak Idoia Estornesek “gehiengo foralak” deiturikoak izan ziren.
2xDWLNRELOW]DUUDEXOW]DWX]XWHQHNDXUUHUDSHQDUHQJDNRDJDUDSHQ]LHQWLÀNRDQ
eta kulturalean kokatu zuten, baita espainiar unibertsitatean 98ko krisiaren
ondotik izandako berrikuntzan ere, aldi berean, euskal unibertsitatearen
aldarrikapena eginez. XX. mendeko lehenengo urteetan, Donostiako eta
Gipuzkoako herri askotako bizitza kulturala aberastu zen33. Antzerkia ikuskizun
kutunena bihurtu zen, eta hiriburuan antzoki dezente ireki ziren: “Teatro Circo”,
“Principe”, “Principal (Antzoki zaharra)”, “Victoria Eugenia” eta “Kursaal”
gizartekoitasunaren zentro bilakatu ziren, eta haien ospea handiagotu zen, Lehen
Mundu Gerrako urteetan, lehen mailako artistek antzeztu zutela bertan. 1893tik
HXVNDO MDLDN KDVL ]LUHQ RVSDW]HQ *LSX]NRDQ $QWRLQH G·$EEDGLHUHQ LW]DODUL
jarraituz, Saran, Donibane Lohizunen eta Urruñan bezala. Azpeitian egin ziren
Gipuzkoako lehenak, eta erabaki zen urtero egitea hemezortzi herritan, 1896an,
Fiestas Euskaras izenarekin. Nekazaritza sariketak, literatura jaialdiak, dantzak eta
KHUULNLURODN«'HQD]HQHXVNDONXOWXUDKHUULNRLDUHQHWDIRONORUHDUHQJRUDW]HD
Lehen Mundu Gerran eten egin ziren eta berriro berrabiarazi Donostian 1927an
Euskal Astea eta Euskal Jaiak izenarekin.
435
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
2. MENDEKO KRISI LUZEA (1923-1930)
Errestaurazioaren erregimenaren agoniak Estatuan nagusi zen egoera politiko
eta sozial nahasiarekin bukatuko zuen “gizon indartsu” bat agertzea gero eta
posibleagoa egin zuen, Italian gertatu zen bezala. Gizon hori Bartzelonako
kapitain jeneral postua zuen Miguel Primo de Rivera izan zen, 1923ko irailaren
23an erregearen babesa ere jaso zuen jazarraldi militar baten bitartez –kolpeak
erregea ezustean Miramarreko jauregian zela harrapatu bazuen ere, militarrari
bere babes osoa eman zion modu horretan monarkiaren iraupena bermatuko
zuelakoan–, ordura arteko sistema politikoa desegin, eta 1930eko urtarrila arte
iraungo zuen diktadura bat ezarri zuen.
Diktadurak Gipuzkoan harrera xumea izan zuen, horren erakusle da
erregimenak sortutako alderdiak, Batasun Patriotikoak (Unión Patriótica),
SURELQW]LDQ R]WDR]WD ORUWXWDNR DÀOLDWXDN 'LNWDGXUDN HNDUULWDNR EDNH
sozialak eta gerra ondoko krisiaren gainjartzeak alde batetik, eta Estatuaren
esku-hartze indartsuak eta ezarritako protekzionismo zabalak bestetik, egoera
ekonomiko mesedegarria lortu zuten erregimenaren lehen urteetan, gastu ugari
HWD DXUUHNRQWX LQÁD]LRQLVWHQ NRQWXUD L]DQ ED]HQ HUH (JRHUD KRUUHNLQ ORWX
behar dira 1926an egin zen Ekonomia Itunaren berriztatzea eta Pasaiako portua
hobetzeko 1927an aurrera egindako herri-lanak. Erreforma ekonomikoak eta
itxurazko bake soziala ez ziren nahikoak izan, ordea, diktadoreak ordura arte
jasotako babesen galera ekiditeko, erregeak berak ere baztertu zuelarik. Egoerak
Primo de Rivera dimisioa aurkeztera behartu zuen 1930eko urtarrilaren 28an.
Monarkiaren amaieraren hasiera ekarri zuen diktadurak, haren helburua
NRQWUDNRD ]HQ DUUHQ ,NXVSXQWX KLVWRULRJUDÀNR EDWHWLN 3ULPR GH 5LYHUDUHQ
diktadurak interes gutxi piztu izan du historialarien artean, ohikoa izaten baita
behin 1923. urtera iritsita ia zuzenean 1930. urtera jauzi egitea, izaera lokaleko
zenbait salbuespen dugularik, Andoainen ingurukoa34 eta Mikel Zabaletak
Errenteriaren kasuan eginiko ikerketak, esaterako. Gisa honetara bukatu zen
bada, gerra karlistaren amaieratik aurrera lurralde gipuzkoarraren modernizazio
eta transformazio garrantzitsu bati bide eman zion garai hau.
2.1. Donostiako Itunetik II. Errepublikara
Diktadura erori bezain laster, atzerrian erbesteratutakoek itzultzeari ekin zioten,
horien artean zegoen Primo de Riveraren oposizioaren ikur bilakatutako Miguel
Unamuno bera. Bilbotar idazlea Espainiara Irunetik sartu zen 1930eko otsailaren
9an, harrera bero bat egin ziotelarik mugaldeko udalerrian. Ekitaldi horretan,
Guillermo Torrijos eta Indalecio Prieto sozialistek parte hartu zuten, azken horrek
Irungo “Ramuntxo” trinketean egindako mitinean jarraian adierazten den esaldi
ospetsua botaz: “o con él [el rey] o con nosotros (edo berarekin edo gurekin)”35.
436
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
Bestalde, Gobernuak 1923ko iraileko kolpearen aurreko egoera berreskuratzeko
saiakeretan eta hauteskunde legegileak deitzeko asmoz zebilen, oposizioak
errefusatu zuen udal eta diputazioen eraberritze-prozesu bat martxan jartzeko
xedea ere bazuela.
Espainiar politikaren garai berriaren hasierak Donostian izan zuen abiapuntu,
1930eko abuztuan monarkiaren kontrako oposizioko buruek bertan
elkarretaratzea adostu baitzuten. “Donostiako Ituna” deituriko batzar horretan
ez zuten ez jeltzaleek –birsortze prozesuan murgildurik zeuden– ezta sozialistek
ere parte hartu, Indalecio Prietok bere kasa agertzea erabaki zuen arren. Bilera
Garibay kalean zegoen Zentro Errepublikazalean egin zen, eta Fernando Sasiain
EXUX]DJL HUUHSXEOLND]DOH GRQRVWLDUUD L]DQ ]XHQ DQÀWULRL %HUWDQ PRQDUNLD
eroraraziko zuen greba orokor bat antolatzeko eginkizuna izango zuen batzorde
iraultzailea sortzea erabaki zen. Mugimendu iraultzailea 1930eko abenduan
lehertu zen eta Donostian garai haietan Maria Cristina hotelaren parean zegoen
Gobernu Zibila indarrez hartzeko ahaleginek Gipuzkoa Plazan tiroketa bat
abiarazi zuten. Erasoa irundar talde batek eraman zuen aurrera, geroago
Donostiako Gobernadore Zibila izango zen Antonio Ortega Gutierrez haietako
bat zelarik36. Gertakari horien ondorioz, segurtasuneko bi agentek galdu
zuten bizia, eta gipuzkoar errepublikazaleen buruzagi nagusiak espetxeratu
zituzten, preso igaro zuten tartea luzea izan ez zen arren. Aznar almiranteak
buru zen gobernuak, bere aurrekoak ez bezala, udal hauteskundeen deialdia
proposatu zuen 1923ko iraileko Primo de Riveraren estatu kolpearen aurreko
“normaltasun” konstituzionalera itzultzeko lehendabiziko pausoak emateko.
Udal hauteskundeen, deialdia zela eta, aukera politiko ezberdinek posizioak
hartzeari ekin zioten. Indar monarkikoek, tradizionalistak barne, Eskuindar
Batasuna (Unión de Derechas) izeneko alderdia sortu zuten. Abertzaleek, aldiz,
uko egin zioten eskuinak koalizio kontrairaultzaile bat eratzeko eskainitako
proposamenari eta hauteskundetara bakarka aurkeztea erabaki zuten. Aldi
berean, zenbait errepublikazalek eta sozialistek ezkerreko koalizio bat eratu
zuten. Donostiako aukera politikoen zerrendan Alderdi Komunistak ere esku
hartu zuen, zeinak hauteskundeetara bakarka aurkeztea erabaki zuen, bere
diskurtso politikoa errepublikazaleen eta sozialisten kontra bideratuz.
Udal hauteskundeak apirilaren 12rako deitu ziren, baina 89 udalerri
gipuzkoarretatik 42tan ez ziren egin azkenean, 1907ko Hauteskunde Legea
baitzegoen indarrean oraindik. Lege horren 29. artikuluaren arabera,
aurkeztutako hautagai kopurua bete beharreko hautagaitzekin bat etorriz gero,
hautetsitzat joko ziren hautagai horiek (bozkarik egin beharrik izan gabe). Ez da
zaila ondorioztatzea sistema horrek kazikismoari eta faltsukeriari bidea errazten
ziela, Gipuzkoan hori, José Antonio Rodríguez Ranzek azaldu duen bezala,
437
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
landa eremuko udalerri txiki askotan gertatu zen oso modu nabarmenean, baita
bost nukleo handiagotan ere. Bistakoa denez, hautatutako zinegotzi gehienak
erregezaleak ziren eta sei bakarrik errepublikazale eta sozialistak.
Apirilaren 12ko hauteskundeetako parte-hartzea handia izan zen, Rodríguez
Ranzek % 79ren gainekoa izan zela kalkulatu du37. Agerikoa da esku-hartze
hori ez zela berdina izan probintzia osoan, hala, hiriburuan hauteskunde
erroldaren % 85ek bozkatu zuen bitartean, landa munduan % 67 pasatxo izan
zen. Dena den, ehuneko garrantzitsuak ditugu Errestaurazio garaiko zifrekin
konparatuz gero. Apirilaren 12ko hauteskundeetan, Gipuzkoan ateratako
emaitzek nagusigoa eman zieten koalizio monarkikoko zinegotziei. Zehazki,
530 zinegotzitatik 185 lortu zituzten eta gehiengoa 19 udalerritan, horien
artean, Beasain, Elgoibar, Lezo, Urnieta eta Ordizia, besteak beste. Bestalde,
abertzaleek 110 zinegotzi lortu zituzten eta Andoain, Bergara, Zumarraga eta
Zumaia bezalako udalerrietan gailendu ziren. Tradizionalismoak 70 zinegotzi
eskuratu zituen, zortzi udalerritan garaipena lortuz, garrantzitsuenak Tolosa
eta Zarautz izanik. Bukatzeko, ezkerrak 100 zinegotzi eskuratu zituen,
udalerri nagusienetan gainerako alderdiei irabazita, Donostia barne, non 25
zinegotzi eskuratu zituen. Hurrengo egunetan gertatutakoa soberan ezaguna
da. Ezkerraren garaipenak hiri nagusienetan monarkia egoera korapilatsuan
utzi zuen. Bien bitartean, apirilaren 14ko goizean, Eibarren, aukeratu berriak
ziren zinegotzi errepublikanoek Errepublika aldarrikatu zuten Unzaga plazan,
Espainian Alfonso XIII.aren monarkiaren amaiera ekarri eta erregimen politiko
berri bati hasiera eman zion prozesua hasiz. Lurralde gipuzkoarraren kasuan,
zenbait arazori aurre egin behar izan zion etapa hau 1937ko apirila arte luzatu
zen, tropa matxinatuek Eibar hartu zuten arte hain zuzen ere, Errepublikaren
esku egon zen azken udalerri gipuzkoarra.
2.2. Erregimen berriaren erronkak
Erregimen berriaren etorrerak aldaketa politiko garrantzitsua ekarri zuen
Gipuzkoarentzat. Erakunde politikoak okupatu zituen klase politiko berri baten
sorreraz gain, egoera egonkortzea zaildu zuten zenbait arazo ere garatu ziren.
Lehenik eta behin, esan beharra dago errepublikanoak erakunde probintzialen
jabe egin zirela, zuten indar politikoa bete zituzten erantzukizunak bezain
garrantzitsua ez zen arren. Donostiako alkatetza Fernando Sasiain errepublikazale
federalaren eskuetan gelditu zen, eta Aldundia, edo, hobeto esanda, Diputazioko
Batzorde Kudeatzailea, Luis Castro Casal errepublikazalearen aginte pean.
Komeni da Foru Aldundiaren inguruan pixka bat sakontzea, Errepublika osoan
zehar Gobernuak izendatutako Batzorde Kudeatzaileen mende egon baitzen.
Erakundeko karguen lehen berriztatzea 1931ko apirilaren 21eko dekretu bidez
gauzatu zen, ateak errepublikazaleei eta sozialistei soilik irekiz. Maiatzean,
438
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
berriro handitu zen partaidetza, baina nazionalistak eta tradizionalistak
kanpoan utzi zituzten berriz ere. Egoera horrek berebiziko garrantzia izan zuen
ondorengo gertakarietan, Aldundiaren pisua eta indarra handiak baitziren –
kontuan izan dezagun Ekonomia Itunak indarrean jarraitzen zuela–. Errepublika
garaian, demokratikoki aukeratu ez zen erakunde bakarra izan zen, gobernu
errepublikazaleen beldurrarengatik beharbada, hauteskunde probintzialak
eginez gero, abertzaleak erakundeen jabe egingo ote ziren, 1934. urtean gertatu
bezala.
Erakunde gipuzkoarrak kudeatzen zituzten pertsonak aldatzeaz gain,
Errepublikak hasiera-hasieratik zenbait arazo larriz arduratu behar izan zuen.
Lehenengo aurre egin beharreko ausiabarra eta, seguruenik, gipuzkoarren bizitzan
eragin gehien izan zuena, ekonomia estatubatuarraren 1929ko hondoratzeak
ekarritako krisi ekonomikoa izan zen. Ricardo Mirallesek dioen legez, aduanazergaren politikan eta pizgarri publikoetan oinarritutako Diktaduraren politika
ekonomikoa indargabetzeko unean lehertu zen krisia38. Praktika horien amaierak
euskal industria egoera zailean jarri zuen, gipuzkoar industria bereziki.
Probintziako industria nagusia, metalgintza, eskaeraren murrizte batek jo zuen,
produkzioaren beherakada bat eraginez. Adibide gisa “Unión Cerrajera”ren
kasua aipa dezakegu, altzairuaren ekoizpena 18.000 tonatik 13.000 tonara jaitsi
]HQ HWD ELWDUWHDQ HWD ´3DWULFLR (FKHYHUUtDµUHQ [DÁDW]HODQWHJLD LD
15.000 tona produzitzetik 10.000 igaro zen aitatutako denbora tarte berean. Krisia
puntu gorenera 1932an iritsi zen, ordutik aurrera berreskuratze txiki bati bidea
emanez. Papergintzaren sektore estrategikoak ere zenbait arazo gainditu behar
izan zituen. Alde batetik, ekoizpen gaitasunaren txikiagotze bati egin behar izan
zion aurre, 1934an haren gaitasunaren % 63ra iritsiz. Bestetik, papergintzaren
industriak arazoak izan zituen paper-pasta sortzeko beharrezkoa zuen zurez
hornitzeko. Paper pasta sortzeko erabiltzen zen Pinus insignisaren hedadura ez
zen nahikoa, eta lehengaia herrialde eskandinaviarretatik inportatu behar izan
zen, produkzio-kostuak handiagotuz.
Krisi ekonomikoak ez zuen soilik produkzioaren beherakada ekarri. Krisialdiak
erregimen berriaren etorrerarekin denboran bat egin zuenez, sektore
HNRQRPLNRHN PHVÀGDQW]D] LNXVWHQ ]LWX]WHQ HUUHSXEOLNDQRHN KDUWXWDNR
neurriak eta proposatutako aldaketak. Industria gizon gipuzkoarrek ez zuten
epaimahai mistoen sorrera begi onez ikusten. Epaimahai horiek Primo de
Riveraren Diktaduran eratu ziren batzorde parekideen egokitzapena ziren.
Ordezkaritza organo horietan, ugazabak eta langileak elkartzen ziren, eta
probintziako egoera nahaspilatzen zutela iruditu zitzaien patroiei. Hala ere,
krisialdi ekonomikoaren ondorio larriena langabeziaren gorakada izan zen.
Datuen arabera, langabetuen kopurua Gipuzkoan 7.000 ingurura hurbildu zen
1932an, hau da, osotara probintziako langileen % 15 zegoen lanik gabe. Datuen
439
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
jarraitutasunaren gabeziak probintzia mailako bilakaeraren ikerketa zehatz
bat egitea galarazten digu. Udalerri batzuen datuak ezagutzen ditugu, halere;
Irunen, adibidez, 700-800 langabetu zeuden. Errenterian, 1934an zehar, langabe
kopurua 500 langiletik gorakoa zen, estatistikek gorabehera nabarmenak
adierazten dituzten arren. Laburbilduz, esan dezakegu 1935ean langabezia-tasa
Gipuzkoan % 17ra iritsi zela. Arazoari aurre egiteko politika metalgintzan eta
eraikuntzan gehienbat oinarritutako herri-lanen sustapena izan arren, udalerri
nagusienetan lan eskasiak arazo garrantzitsua izaten jarraitu zuen. “La Voz de
Guipúzcoa” egunkariaren esanetan, 1935eko irailean langabeziak gehien zigortu
zituen udalerriak Donostia, Arrasate –1.500 langabe baino gehiagorekin–, Eibar
eta Azkoitia izan ziren, probintziako langabetuen kopurua herritar aktiboen %
19tik goraxeago zegoen, eta 1936ko maiatzean % 20ra iritsi zen.
Langabeziaren igoerarekin batera langile gatazkak areagotu ziren probintzian.
Lan Ministerioaren arabera, 1931. urtean hamahiru lan-gatazka gertatu ziren,
tartean Pasaiako arrantzaleen greba. 1931ko maiatzean, Errepublika aldarrikatu
eta hilabete eskasera, pairatzen zituzten lan baldintzak zirela eta, Pasaiako
arrantzaleen sindikatuek greba deitu zuten. Komunista gipuzkoarren partehartzeak greba erradikalizatu zuen, Donostiako Langile Elkarteen Tokiko
Federazioak –krisi sakon batean murgilduta zegoen arren– greba babestu
zuelarik. Hilaren 28an, grebalariek Pasaiatik Donostiaraino antolatutako martxa
Alderdi Komunistak burgestzat jotzen zuen errepublikaren aurkako politikaren
testuinguruan ulertu behar da. Langileen ibilaldia Donostiara iristear zela,
Ategorrietako erlojuaren parean tropak eta zenbait guardia zibil kokatu ziren.
Lehendabizikoak gainditu ostean, polizia-indarrek manifestariak tirokatu
zituzten, zortzi hildako eta zauritu ugari utzita grebalarien artean. Ategorrietako
gertakarien ostean, Gipuzkoan ez zen langile gatazkekin zerikusia zuen ekintza
bortitz gehiagorik egongo 1934ko urrira arte. Lan-arazoekin loturiko gatazkak
Donostialdean zentratu ziren, Andoain izan arren iraupen luzeenetako bat izan
zuen greba baten lekuko, Donostiatik Tolosara zihoan tranbia konpainiako
langileek egin zutena, hain zuzen. 1932an, lan-gatazken kopurua 17ra igo zen
indarkeriarako joera antzeman zelarik, urte bereko otsailean Tolosan anarkista
bat eta “Papelera Española”ko ingeniari bat erail baitzituzten. Hurrengo
urtean, egoerak berdin jarraitu zuen, hamasei greba egon ziren, Eibarreko
armagintzako langileena izanik denetan gogorrena. Greba saiakuntza-bankuko
langileak kaleratzeak eragin zuen, uko egin baitzioten “Almacén de Cañones”
deituriko 900 langilek osatutako (eta armagintzako ugazabek ekidin nahi
zuten) kooperatibaren zigiluak ez zeramatzaten eskopeten kanoiak probatzeari.
Eibarko 1933ko greba beste arrazoi batengatik ere izan zen garrantzitsua, lehen
aldia izan baitzen Eusko Langileen Sindikatu abertzaleak greba bat babesten
zuela presioa egiteko metodo gisa. Lanuztea 1933ko otsailaren 1ean bukatu zen
ugazabek Artola gobernadore zibilaren ebazpena onartzean, ordurako zenbait
440
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
indarkeria ekintza gertatu zirelarik, grebalariek bi lantegi suntsitu zituzten,
esaterako.
Urriko Iraultza izan zen 1934. urteko gertakari nagusia, aurrerago ikusiko
dugun bezala. Baina horrek ez du esan nahi lan gatazkak gutxiagotu zirenik,
kontrakoa gertatu baitzen: esandako urtean zehar, 25 greba piztu ziren.
Horien artean, garrantzitsuenak 1934ko apirilean Errenterian hasi eta Pasaiara
zabaldu zen greba orokorra eta pospologileek uztailean hasitakoa ditugu,
azken horren kasuan arrazoia lantegiak asteko lanegunak hirura murrizteko
erakutsitako asmoa izan zen. Grebako egunetan, langileek fabrika okupatu
eta “Elgorriaga”ko instalazioak indarrez hartu zituzten. Ulertzekoa denez,
gatazken kopuruaren igoera horretan zuzeneko eragina izan zuten 1933ko
irailean sozialistak gobernutik alde egin izanak eta Langileen Batasun Orokor
(UGT) gipuzkoarraren erradikalizazioak, zenbait greba proposatu baitzituen
sindikatu sozialistaren Batzorde Exekutiboaren babesik izan gabe –Diputazioak
Donostiako ospitale berria eraikitzeko herri-lanak hasteko baimena ukatu
zueneko hartan, esaterako–.
Urriko Iraultzak errotiko aldaketa bat ekarri zion langile gatazkari. Iraultzaren
porrotaren ostean gobernuak langileen erakundeen eskubideak murriztu zituen
zenbait neurriren bitartez, erakunde gehienek beren lokalak itxita eta buruzagi
asko kartzelatuta ikusi zutelarik. Hori dela eta, beste arrazoi batzuk ere tarteko,
1935ean Gipuzkoa osoan soilik hiru greba dokumentatzen dira (Irunen,
Donostian eta Pasaian). 1936ko otsailean, Fronte Popularrak hauteskundeak
irabaztean eta erakunde sindikalek beren jarduerei berriro ekitean, gatazkagiroa aurreko urteetan baino indar handiagoarekin berragertu zen. Aipatutako
datatik aurrera Gerra Zibila hasi arte, Gipuzkoan hogeita zazpi lan-gatazka
zenbatzen dira.
II. Errepublikaren garaia Gipuzkoan laburtzerako orduan, langile gatazkak
bezain garrantzitsuak izan ziren beste zenbait arlo ere landu behar dira. Luze jo
lezake garai honen inguruko analisi historiko zehatza egiteak, baina ezin ditugu
erlijioaren eta autonomiaren aferak orokortasunetan oinarritutako azalpen
bidez emantzat jo. Sarritan elkarlotzen diren bi afera horiek Rodríguez Ranzek39 erabakigarritzat jotzen ditu, lurraldearen historia ulertzeko.
Erlijio-arazoa Errepublikako erregimenaren lehen hilabeteetan indarrean jarritako
legedi laikoa zela eta sortu zen. Arau berrien artean, esanguratsuenetako batzuk
eskoletatik ikur erlijiosoen nahitaezko erretiratzea, Mateo Mugica Gasteizko
apezpikuaren atzerriratzea, eta 1931ko abenduko konstituzio errepublikanoan
jasotako zenbait neurri genituzke, tartean Estatuaren akonfesionaltasuna
eta, bereziki, Jesusen Konpainiaren desegitea Espainian. Neurri eta arau
441
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
berri horiek eragin nabarmena izan zuten biztanle erlijioso kopurua eta
elizkizunen egunerokotasuna espainiar batezbestekoaren oso gainetik zuen eta
katolikotasuna oso errotuta zegoen gipuzkoar gizartean. Gainera, Gipuzkoako
alderdi nagusienetako bi –EAJ-PNV eta Elkarte Tradizionalista (Comunión
Tradicionalista)– katoliko gisa aurkezten ziren, eta ezaugarri komun horrek
1931ko ekaineko hauteskunde legegileetan “Lizarrako Estatutua babesten duen
Hautagaitzan” izeneko koalizioan elkartzera eraman zituen. II. Errepublikaren
politika laikoaren eta gizarte gipuzkoarraren arteko konfrontazioa ez zen
beste eskualde batzuetan bezain gogorra izan. Hala ere, gizartearen sektore
ultramontanoek aprobetxatutako debozio herritar sutsuaren eta hierarkia
katolikoaren arteko dikotomia aditzera eman zuten zenbait gertaera bizi izan
ziren. Elizak faltsutzat jo zituen Ezkioko Ama Birjinaren ustezko agerkundeekin
gertatutakoaz ari gara, William A. Christian-ek era txukunean ikertua40.
2.3. Autonomiaren autua
Bizitako gatazketan beharbada garrantzitsuena Lehen Biurteko errepublikanotik
1936ra arte luzatu zen autonomiaren gaia izan daiteke. Autonomiaren nahia
II. Errepublika aldarrikatu bezain laster jarri zen mahai gainean, EAJko eta
Getxoko Ekintza Katolikoko (Acción Católica) buru zen Jose Antonio Agirre
“euskal udal autonomia administratibo” baten aldeko agertu zenean. Ia aldi
berean, Gipuzkoan, Bergarako alkate zen Ignazio Zubizarreta abertzaleak “la
proclamación de la república vasca, confederada con las demás ibéricas” eskaera
biltzen zuen “Bergarako Adierazpena” onarrarazi zuen.
Autonomiaren prozesua 1931ko maiatzaren 2an hasi zen, Indalecio Prieto ministro
sozialistak Bilbon Espainiako behin-behineko Gobernuak euskal autonomia ezarri
eta probintzia euskaldunetako eskubide eta askatasunak ezartzeko borondatea
zuela deklaratu zuenean. Hurrengo egunean, aitortza hori Eibarko alkate zen
Marcelino Domingok berretsi zuen, Behin-behineko Gobernuak Baskoniari
autonomia emango ziola adieraziz. Une horretatik aurrera, helburu hori
lortzearen aldeko ziren bi mugimendu sortu ziren, bat Batzorde Kudeatzaileak
gidatua eta bestea abertzaleek. Lehenengoek autonomia lortzeko prozesu bati
ekin zioten bitartean, jeltzaleek helburu bera zuen udal mugimendu bat bultzatu
zuten, demokratikoki aukeratutako erakunde bakarrak udalak zirenez prozesua
horiek gidatu beharra zutela defendatuz. Mugimendu bakoitzak Autonomia
Estatutuaren proiektua onartzea helburu zuen biltzar bat antolatu zuen egun
berean, 1931ko ekainaren 14an, hauteskunde legegileak egin baino egun gutxi
batzuk lehenago. Bi biltzarrek helburu bera zuten arren, izaera ezberdina zuten.
Batzorde Kudeatzaileak antolatutakoa Donostian egin zen, eta hogeita bederatzi
udalerritako ordezkariak gerturatu ziren, horien artean udal nagusienetako
zenbait, Donostia, Eibar, Irun, Arrasate eta Errenteria, esaterako. Bilera horretan,
442
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
Eusko Ikaskuntzak aurkeztutako Estatutuaren proiektua aztertzeko batzorde
baten sorrera erabaki zen, proiektua egun batzuk geroago ontzat emanez41.
Abertzaleek bultzatutako udal mugimenduak deitutako batzarra Lizarran
bildu zen, hirurogeita hiru udalerri gipuzkoarrek parte hartu zuten bertan, eta
aurkeztutako proposamena onartu zen. Eusko Ikaskuntzak garatutako proiektua
baino ez zen, 1931ko ekainaren 11ko Azpeitiko Biltzarrean adostutakorekin
bat zetozen zenbait aldaketa txertatuta. Biltzar hori Alkateen Mugimenduaren
Batzorde Gipuzkoarrak (Azpeitia, Bergara, Andoain eta Zumaiakoak zirenak)
antolatu zuen eta laurogeita bederatzi udalerri gipuzkoarretatik laurogei joan
ziren, bertan “Lizarrako Estatutua”ren izenarekin ezagutuko zenaren arlo
gatazkatsuenak adostu zirelarik, horien artean etorkizuneko estatu euskaldunari
Vatikanoarekin konkordatu bat egiteko askatasuna ematen zion aukera,
batzarkideek “emendakin erlijiosoa” deitu zutena.
1931ko ekaineko biltzarrak egin eta egun gutxira egin ziren II. Errepublikako
lehendabiziko hauteskunde legegileak. Hiru izan ziren Gipuzkoan aurkeztutako
hautagaitza-zerrendak: jeltzaleek eta tradizionalistek osatutako “Lizarrako
Estatutua Babesten duen Euskal Hautagaitza”, errepublikazaleek, sozialistek
eta Eusko Abertzale Ekintzakoek (EAE-ANV) osatutako koalizioa eta Alderdi
Komunista. Lizarrako Estatutuaren aldekoak gailendu ziren sufragioen % 57
lortuta, koalizio errepublikazale sozialistak % 41 lortu zuen. Hauteskunde lege
errepublikanoari jarraikiz, koalizio jeltzale-tradizionalistak lau eserleku eskuratu
zituen (jeltzale bat –Jesus Maria Leizaola, bi independente –Antonio Pildain
eta Rafael Picavea– eta tradizionalista bat, Urquijo), ezkerrak bi irabazi zituen
(errepublikazale bat, Juan Usabiaga eta sozialista bat, Enrique de Francisco).
Estatutuaren aldeko diputatu euskaldunek gehiengoa lortu arren, proiektuak
porrot egin zuen Gobernuak kanpo-harremanak estatuaren esku uzten zituen
Konstituzio berriko artikulua onartzean; horrek prozesu autonomikoa zerotik
hastera behartu zuen.
Egoera politiko ezegonkorrak Gobernuan zegoen koalizio errepublikanosozialistaren haustura ekarri zuen, 1933ko azaroan hauteskunde berriak
deituta. Horiek egin aurretik, ordea, Euskadin zenbait gertakari interesgarri
aipatu behar dira. Lehenik eta behin, autonomia lortzeko prozesu berri bat,
oraingo honetan probintzietako batzorde kudeatzaileek gidaturik. Hirurogeita
hemezortzi udalerri gipuzkoarrek 1932ko urtarrilaren 31n egindako biltzarrean
Nafarroa barnean hartuko lukeen estatutu proiektu bakar baten alde bozkatu
zuten. Ekainaren 19an, Iruñean udalerrien beste biltzar bat antolatu zen,
Euskadiko eta Nafarroako 324 udaletako ordezkari bertaratu zirelarik, horien
artean, Gipuzkoako guztiak. Jakina denez, udalerri nafar gehienak proiektu
autonomikoaren kontra azaldu ziren, eta Nafarroa prozesu autonomikotik at
gelditu zen42.
443
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
Gipuzkoan, hauteskundeak irabazi zituen koalizioa desegin egin zen Iruñeko
biltzarren ondoren. Tradizionalistek autonomiaren proiektuarekiko interesa
galdu zuten, Errepublikaren kontra egiteko tresnatzat bakarrik zuten eta.
Bestalde, 1932ko irailean Kataluniako Estatutua onartzeak eta hilabete berean
Alcala Zamorak eta Prietok Donostiara eginiko bisitan azken horrek eginiko
adierazpenek euskal autonomiarako bidea erraztu zuten. Azkenean, proiektua
1933ko abuztuko biltzar batean adostu zen, estatutua onartzeko erreferenduma
azaroan bertan eginez, hauteskunde legegileak baino egun batzuk lehenago.
Erreferendumean, argi zegoen legez, baiezkoak sekulako arrakasta lortu zuen,
gipuzkoarren % 89k bozkatuz autonomiaren alde.
Hilabete bukaeran, hauteskunde berriak egin ziren aldaketa politiko
nabarmena ekarriz estatu mailan (baita Gipuzkoan ere). Eskuinak bat egin zuen
hauteskundeetan Eskuindarren Batasuna (Unión de Derechas) koalizioaren
bitartez. Aldiz, ezkerra hiru taldetan joan zen hautetsontzietara –Alderdi
Sozialista (PSOE), Koalizio Errepublikanoa (Coalición Republicana) eta Alderdi
Komunista–, lau, EAE-ANV barruan sartuz gero. Aurkeztutako alderdien
zerrenda EAJ-PNVk bukatzen zuen. Hauteskundeetan jeltzaleek lortutako
garaipena erabatekoa izan zen, probintziako sei eserlekutatik bost eskuratuz
(Jesus Maria Leizaola, Telesforo Monzon, Manuel Irujo, Juan Antonio Irazusta
eta Rafael Picavea), seigarrena eskuineko hautagai zen Ramiro Maezturen esku
gelditu zen. 1933ko azaroko hautesle gehienek nazionalisten alde egin arren,
ezin dugu ahantzi bozken % 25ek hautagaitza erregezaleek lortu zutela eta %
30 ezkertiarrek. Eskuindarrek eserleku bat eskuratu izanak eta ezkertiarrek
batere ez, azken horiek aurrekoek baino bozka gehiago atera zituztela jakinda,
ez da harritzekoa hauteskunde-sistema errepublikanoak bozken dispertsioa
kaltetzen zuela kontuan hartuz gero –gogora ekar dezagun errepublikazaleak
eta sozialistak bananduta aurkeztu zirela hauteskundeetara, eskuindarrek
koalizioan bat egin zuten bitartean–. Erreferendum autonomikoaren eta
hauteskunde sistema errepublikarraren onuradun nagusiak abertzaleak izan
ziren, eta Gipuzkoan nagusitu ziren, beren botere politikoa handituz 1931rekiko.
Jeltzaleek hautesleen oinarriak erdi mailako Gipuzkoan zituzten bitartean,
landa-eremuak tradizionalismoarekiko leialak izan ziren, eta hiriguneetan
ezkerra izan zen nagusi.
Hala ere, 1933ko hauteskundeetan nazionalistek lortutako garaipena Espainia
mailan izandako aldaketa politikoaren itzalpean geratu zen. Probintziako
Batzorde Kudeatzailea 1933ko urrian berriztatu zen, hots, hauteskundeak egin
baino lehen, eta Azañaren gobernua erori arren, erakundeak gehiengo ezkertiarrez
osaturik jarraitzen zuen. Bertako presidente gisa Castro Casal errepublikanoak
jarraitu zuen eta eserlekuak errepublikazaleen (zenbait adarretakoak) eta EAEANVko bi kideren artean zeuden banaturik. Azken berritze horretan sozialistak
444
2. Irudia.
Errepublikako presidentea, Niceto Alcalá Zamora, Irunen 1932an
Iturria: Fototeka Kutxa
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
445
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
Batzorde Kudeatzailetik atera ziren eta EAJk batzordetik kanpo jarraitu zuen.
Jeltzaleak erakundean integratu ez izanak 1934an zehar larriagotuz joan zen
egoera politikoa konplikatu zuen. Autonomiaren autua, plebiszitua egin zen
arren, Gorteetan blokeaturik gelditu zen eskuinak horrekiko zuen interes urria
zela eta. Egoera horri autu arabarra gehitu zitzaion, Oriol tradizionalistak
1934ko otsailean Araban erreferendumean ateratako ezezkoen bozka kopuruak
eta abstentzioak bat eginik baiezkoen zifra aise gainditzen zuela adierazi
zuen mintzagai gisa legebiltzarreko batzordean, Arabako probintzian beste
erreferendum bat egin zedin eskatuz. Hilabete gutxitara, 1934ko ekainean,
diputatu nazionalistek Gorteetatik alde egin zuten diputatu katalanekiko
elkartasuna adieraziz, “rabasaires”en arazoa konpontzeko helburuz43,
Esquerrak gidatutako parlamentu katalanak onartutako lege bat Gobernuak
konstituzioaren kontrakotzat jo baitzuen.
Edonola ere, benetako arazoa 1934ko udan etorri zen euskal udalen gatazka
planteatu zenean. Aurretik esan bezala, batzorde kudeatzaileetan integraturik
ez zegoen EAJk Euskadiren interesak defendatzeko horien legitimotasun falta
salatu zuen. Bestalde, bai eskuinak bai ezkerrak hauteskunde probintzialek
nazionalistei eta Errepublikaren etsaiei bakarrik mesede egingo ziela irizten
zuten. Tentsio horiek 1934ko udan zehar sortuko zen arazoaren muinean zeuden,
uda hartan 140 diputatuk, beren buruari “mahasgintzazale eta ardoaren ekoizle
gutxiengoa” (minoría vitivinícola) deitzen ziotenek, 1932an gorteek onartutako
DONRKRODUHQ ]HUJDDULQW]H ÀVNDOD ]HNDUUHQ ´DUGRDUHQ HVWDWXWXDµ GHODNRD
indarrean jartzeko mozio bat aurkeztu zuten. Diputatu nazionalistek gertakaria
salatu zuten, neurri horrek udalen ogasunean galera ekonomiko latzak sortuko
zituela eta Ekonomia Itunaren kontrakoa zela argudiatuz.
Egia esan neurri horren aplikazioak udalen ogasunen beherakada nabaria
zekarren. Adibide gisa, Donostiak diru sarreren % 11 galduko zuen, baina beste
udalerri batzuen kasuan galerak handiagoak izango ziren (diru sarreren % 30 kasu
batzuetan, Andoainen esaterako). Laburbilduz, gatazkaren xehetasunetan sartu
gabe, “ardoaren estatutuak” udalerri gipuzkoarren eta batzorde kudeatzailearen
erlazioen arteko haustura ekarri zuen. Udalek 1934ko abuztuaren 12tik aurrera
Ekonomia Itunaren negoziazioaz arduratuko zen batzordeko kideen aukeraketa
beraien esku uzteko eskatu zuten, baina Gobernuak hori gauzatzea ekidingo
zuela adierazi zuen. Berez, 1934ko abuztu hartan nazionalistek ezkutuko
hauteskunde probintzial batzuk egitea zuten helburu hautesleak zinegotziak
izango zirelarik, batzorde kudeatzaileek irudikatzen zuten anomalia konpondu
eta probintziako benetako egoera politikoa ezagutzeko eta, aldi berean, prozesu
autonomikoari beste bultzada bat emateko asmoz44.
Autoritateek aukeraketa hori zapuzteko ahaleginek –tartean indar publikoaren
446
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
bitartez okupaturiko udaletxe eta zenbait zinegotziren atxiloketak egon zirelarik–
ez zituzten abertzaleak geldiarazi, eta berrogeita lau udal gipuzkoarrek beren
botoa ematea lortu zuten. Gipuzkoako emaitza, aurreikusi bezala, EAJren
aldekoa izan zen, hamar ordezkari lortuz, baina ezkerrak ere ez zuen emaitza
makala atera, bederatzi delegatu eskuratuz (hiru Alderdi Sozialistak, bost
errepublikanoek eta bat EAEk). Gertakarien aurrean, Gobernuak zenbait udal
gipuzkoar kargugabetu zituen, eta horiek irailaren 2an Zumarragan egin zen
biltzar bat antolatuz erantzun zuten. Deialdira diputatu nazionalistak, Indalecio
Prieto (bere izenean) abuztuaren 12an Gipuzkoak aukeratutako batzordekideak
eta zenbait alkate agertu ziren. Batzarra akordiorik onartu gabe eten zen, ordea,
gobernadore zibilak berak gidatutako ordena publikoko indarren presentzia
zela eta. “Ardoaren Gerra” delako gertakari horien epilogoa irailaren 5ean izan
zen Fernando Sasiain Donostiako alkate errepublikazalea kargugabetu eta bere
ordez gutxiengoa osatzen zuten indar erregezaleen buru zen Pedro Soraluze
jarri zutenean, 1936ko otsaileko hauteskundeak egin arte iraungo zuen batzorde
baten buru45.
Gatazka horien ondoko bakeak ez zuen luze iraun. 1934ko uda nahasi horren
ondoren politika gipuzkoarra gogor astindu zuen beste gertaera bat etorri zen:
urriko iraultza. Urriko matxinada Lerroux erradikala buru zen gobernuan
eskuindar indarrak sartzeko asmoak geldiarazteko sozialismo espainiarraren
sektore erradikalizatu batek hartutako jarrera iraultzailearen ondorio izan zen.
Gipuzkoan, gatazka urriaren 5eko ordu txikitan hasi zen Eibarreko geltokian
grebalarien eta guardia zibilen arteko liskarren bidez. Goizeko lehendabiziko
orduetarako udalerria matxinoen esku zegoen, herriko leku estrategikoak
kontrolpean hartu eta zenbait arma eskuratu zituztelarik. Goiz hartan bertan,
iraultza honen lehen hildakoak izan ziren; Carlos Larrañaga inguruko
tradizionalismoaren burua tiroka erail zuten eta Sebastian Landa izeneko
grebalariak “Compañía Española de Armas y Municiones” indarrez hartzeko
saiakeran galdu zuen bizia.
Eibarrekin batera, Arrasate izan zen gatazkak sortu ziren beste guneetako
bat. Bertako iraultzaileak urriaren 5eko goizeko ordu txikietan egin ziren
herriaren jabe, Guardia Zibilaren kuartela izanik erresistentzia puntu bakarra.
Matxinoek herrian bizi ziren eskuindarren zenbait buru atxilotzeari ekin zioten,
horietako bi –“Unión Cerrajera”ko Administrazio Kontseiluko lehendakari
zen Marcelino Oreja eta enpresako kontseilari eta diputatu probintziala zen
Dagoberto Rezusta– erailez. Egun horretan bertan, Bilbotik eta Gasteizetik
etorritako tropek iraultzaileek herrian zuten kontrolarekin bukatu zuten,
hamar hildako eraginez. Grebak eragin xumeagoa izan zuen probintziako
gainerako lurraldeetan. Donostian zenbait liskar sortu ziren grebalarien eta
ordena publikoko indarren artean, baina azkenek egoera kontrolatzea lortu
447
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
zuten. Azken istiluak –greba hilaren 12 arte luzatu zen arren– urriaren 8an
izan ziren, Pasaiako grebalarien eta indar militarren arteko tiroketa batek sei
hildako eragin zituen. Urriaren 12rako iraultza zapuztua izan zen Gipuzkoan,
eta normaltasuna berrezarrita.
Grebaren ondorio zuzenena Gobernuak langileen erakundeen aurka bideratutako
errepresioa izan zen, ELA sindikatu nazionalista ere zigortu zutela, urriko
iraultzan parte hartu ez bazuen ere. Prentsa gipuzkoarraren arabera, urriaren
20an 720 bat preso zeuden atxiloturik Donostian eta Guadalupeko gotorlekuan46.
Gipuzkoako langile mugimenduko buruzagi nagusiak atxilotu zituzten, horien
artean Guillermo Torrijos zinegotzi sozialista eta buruzagi historikoa. Errepresioa
erakunde sindikalen egoitzen itxierarekin bukatu zen. Atxilotutakoak 1936ko
urtarrila arte luzatu ziren gerra kontseiluen bitartez epaitu zituzten urriko
gertakariengatik. Bi epaiketa garrantzitsutan aipatutako Guillermo Torrijosi
hogei urteko espetxe zigorra ezarri zitzaion 1935eko abuztuan, probintziako
Batzorde Iraultzaileko presidente izateagatik, eta Eibarren atxilotutakoentzat
Iruñean epaitu ondoren lau heriotza-zigor eskatu ziren. 1936ko urtarrilean,
Eibarko prozesatuen sententzia aditzera eman zen: hiru heriotza zigor, eta
Juan de los Toyos buruzagi sozialista eibartarrari biziarteko kartzela zigorra
ezarri zioten. Horiek, ordea, ez ziren urriko gertakariak zirela eta, Gipuzkoan
ezarri ziren heriotza-zigor bakarrak izan. Arrasateko gertakariengatik epaitu
zituzten beste bi ere heriotzara kondenatu zituzten. Azkenik, Espainiako
egoera politikoak sententzien aplikazioa eragotzi zuen eta, 1936ko otsaileko
hauteskundeen ondoren, zigortutakoak libre utzi zituzten Fronte Popularreko
gobernuak dekretatutako amnistiari esker.
2.4. Ekaitza ate joka
Ezkerrak otsaileko hauteskundeen bitartez boterea berreskuratu izanak eta
geroko zenbait bortxazko gertakarik ezaugarritzen dituzte 1936ko otsaila eta
Gerra Zibilaren hasiera bitarteko hilabete horiek. Otsaileko hauteskundeez
arituko gara lehenik eta behin. Horietan, Espainian ez bezala, hiru izan ziren
lehiatu ziren korronte politiko nagusiak Euskadin47. Oraingo honetan, ezkerrak
bat egin zuen Fronte Popularra izeneko koalizioan, Alderdi Komunista eta EAE
barne. Eskuina ere Koalizio Kontrairaultzailea (Coalición Contrarrevolucionaria)
izeneko aliantzan joan zen hautetsontzietara, EAJ, aldiz, bakarka. Azken horrek
zentroko jarrera hartu zuen ezkerraren eta eskuinaren erradikalizazioaren
aurrean, boto-emaile nazionalisten mobilizazio masiboa ahalbidetuz. Gipuzkoan,
Fronte Popularraren osaerak zenbait oztopo gainditu behar izan zituen,
errepublikano gipuzkoarrek Euskadiko Alderdi Komunistarekin hautagaitza
berean joatea errefusatu baitzuten. Azkenean, Ezkerra Errepublikanoaren
(Izquierda Republicana) zuzendaritza organoek esku hartu eta gero, Gipuzkoako
448
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
Fronte Popularraren hautagaitzak bi errepublikazale –Mariano Ansó nafarra eta
Luis Apraiz arabarra–, sozialista bat (Miguel Amilibia) eta komunista bat (Jesus
Larrañaga) bildu zituen. Eskuinak, aldiz, tradizionalisten, monarkikoen eta
CEDAko kideak zituen hautagaitza aurkeztu zuen, Gipuzkoan Euskal Eskuin
Autonomoa (Derecha Vasca Autónoma) izena hartu zuelarik.
1936ko otsaileko hauteskundeetako hiru hautagaitzek antzeko emaitzak
lortu zituzten Gipuzkoan. EAJ izan zen bozka gehien jaso zituena, baina
kontrairaultzaileekiko tartea oso txikia izan zen, baita azken horiek Fronte
Popularrarekiko zutena ere. Esan beharra dago lehen itzuli horretan –
hautagaitzen artean ez zenez inor gailendu, bigarren bozketa bat egin behar izan
zen– EAJren garaipena estu xamarra izan zen arren, ez zituela 1933ko emaitza
onak errepikatu. Aitzitik, eskuinak aurreko aldietan baino bozka gehiago jaso
zituen, eta ezkerrak, bat eginda aurkeztean, 1931ko boto ehunekoa berreskuratu
zuen. Bigarren itzulian, ordea, estatu mailan jasotako emaitzak ikusita, eskuina
hauteskunde lehiatik erretiratu zen, EAJren garaipena ahalbidetuz, eskuindar
askok hautagaitza nazionalistaren alde egin baitzuten. Gisa honetara, jeltzaleek
gehiengoari zegozkion eserlekuak eskuratu zituzten (Manuel de Irujo, Jose Maria
Lasarte, Rafael Picavea eta Juan Antonio Irazusta) eta ezkerrak gutxiengoari
zegozkion beste biak: Mariano Ansó errepublikazalea eta Miguel Amilibia
sozialista.
Errepublikaren azken etapa izaera politiko eta sozialeko gatazka sutsuaren
lekuko izan zen. Liskar politikoa falangisten eskutik etorri zen hein handi batean,
gutxi izan arren, istilu ugari sortu zituztelarik. Lehenengoa 1934ko irailaren
7an gertatu zen, sozialisten eta komunisten talde bat Ondarretako hondartzan
propaganda banatzen zebilen falangista batzuei oldartu zitzaien, eta faxista
zenbait zauriturik utzi zituzten. Ondarretako liskarra eta egun gutxitara, 1934ko
irailaren 9an, hain zuzen, probintziako Falangearen buru eta Donostiako Ezcurra
Hotelaren jabe zen Manuel Carrion Damborenea Ondarretako hondartzan erail
zuten. Segur aski Carrionen heriotzari erantzunez, hurrengo egunean Segurtasun
Orokorreko zuzendari ohia zen Manuel Andres hil zuten Donostian. Carrion
ez zen Gerra Zibila hasi baino lehen eraildako falangista gipuzkoar bakarra. Ia
gerraren bezperan, 1936ko uztailaren 15ean, Manuel Banus Aguirre falangistak
bizia galdu zuen Espainiar Berriztatzea (Renovación Española) alderdiak
antolatutako Calvo Soteloren hileta-elizkizunetik ateratzean gertaturiko tiroketa
batean48.
Gatazka sozialen arloan aipatu beharra dago 1936ko otsaileko hauteskundeak
geroztik erakunde sindikalak normaltasunera itzultzeak, krisi ekonomikoak
eta gizartearen erradikalizazio politikoak tentsioa areagotu zutela. Gerra hasi
aurreko azken epean, UGTk eta CNTk eta, ondoren, ELAk ere bultzatutako
449
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
eraikuntza sektoreko greba dugu. Lan-uzteen luzapenak zenbait liskar sortu
zituen, elikagai-denda bat indarrez hartzeko saiakera eta ugazaba bati eginiko
erasoa, adibidez, ekainaren 1ean gobernadore zibilaren esku-hartzeak greba
bukatu zuen arte, lan-baldintzen inguruko zenbait oinarri adostu ondoren.
Ekainaren 23an, igeltseroek beste gatazka bat hasi zuten, 1936ko uztailaren 7an
zuraren sektoreko langileak eta Pasaiako arrantzaleak batu zirelarik (orotara
5.000 inguru). Horixe zen Gerra Zibilaren bezperan Gipuzkoan bizi zen giro
korapilatsua. Gatazka politikoa eta laneko arazoekin zerikusirik zuena uztailaren
erdialdean lehertuko zen ekaitzaren preludioak baino ez ziren.
II. Errepublika, ordea, ez zen soilik politikaren mende egon zen garai bat.
Emakumeak bizitza publikoan integratzeari ekin zion, Maria Rosa Urraca
Pastor tradizionalista izan zen hauteskunde batzuetan hautagai gisa parte
hartu zuen lehen emakume gipuzkoarra, 1933an. Emakumeak kolektibo gisa
erakunde politikoetan era aktiboan esku hartu zuen, eta lan munduan murgildu
zen. Prentsak ere garrantzia lortu zuen. “La Voz de Guipúzcoa”, “El Día”, “La
Constancia” eta “El Pueblo Vasco” ziren gipuzkoarrak egunero informatzen
zituzten egunkari esanguratsuenetako batzuk. 1925etik, “Radio San Sebastián”
irrati-etxea martxan jarri zen, II. Errepublikaren urteetan oso ezagun egin ziren
zenbait ekitaldi zuzenean emanez: estropadak 1935ean irratian zuzenean entzun
ahal izan ziren lehen aldiz. Irakaskuntzak, 1931n jesuitak kanporatu ostean,
bertsio bikoitza zuen. Batetik, Errepublikarekin sekulako bultzada jaso zuen
eskola publikoa zegoen, bestetik, oraindik indar garrantzitsua zuten ordena
erlijiosoek, legedi errepublikanoak laikotasunaren aldeko hainbat neurri hartu
arren. Euskarak ere garapen nabaria izan zuen. Prentsan ohikoa zen euskaraz
idatzitako artikuluekin topo egitea eta bertsolaritzak herri literaturaren
ezaugarri garrantzitsuenetako bat izaten jarraitu zuen. Euskararen irakaskuntza,
halere, erakunde pribatuetara mugatu zen, oraindik arautu gabe zegoen eta.
Errepublikako urteetan, Donostiak udako jomuga turistiko garrantzitsua izaten
jarraitu zuen, eta, 1932an, aurretiko garaietan errege egoitza izan zen Miramar
Jauregia hiriaren jabetzakoa izatera igaro zen. Arazo eta oztopo ugari bizi izan
baziren ere, Errepublikaren urteak modernizazio eta aurrerapen urteak izan
ziren.
3. BIZIKIDETZAREN HAUSTURA (1936ko UZTAILA-URRIA)
1936ko uztailaren 18an hasi zen Espainiako Gerra Zibila, herrialdearen
historia garaikideko haustura handiena ekarriz. Gertakari horrek Gipuzkoa
modu nabarmenean eragin zuen, eta honen inguruan arituko gara hurrengo
RUULDOGHHWDQ$UJLGDJRSLOSLOHDQGDJRHQJDLEDWGXJXODEDLWDKLVWRULRJUDÀDN
gehien landutako bat ere dela. Jada gerra piztu zuen altxamendua hasi zenetik
450
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
laurogei urte baino gehiago igaro diren arren, gertakari batzuek argitu gabe
jarraitzen dute. Maila lokalean gaia lantzen duten zenbait lan orokor eta
ongi dokumentaturiko ikerlan batzuk ditugu eskura, Tolosa, Eibar, Oñati,
Aretxabaleta, Irun eta Hondarribiko kasuak ikertzen dituztenak esaterako49.
Hala ere, oraindik asko dago egiteko, ikergaia ikuspuntu lokal batetik heldu
beharra dago, abiapuntu horretatik perspektiba orokorrago batera iritsi ahal
izateko, ñabardura garrantzitsuak argitara atera daitezen.
*DXUNR HJXQHDQ KLVWRULRJUDÀDUHQ LNXVSXQWXWLN *LSX]NRDUHQ NDVXDQ *HUUD
Zibilaren inguruko eztabaida nagusia, bakarra ez esatearren, errepresioan dago
oinarriturik, Gerra Zibilaren ondorio bada ere, gai hori frankismoaren atalean
NRNDWX RKL GHODULN (]WDEDLGD KLVWRULRJUDÀDUHQ SHUVSHNWLEDWLN KRUUHOD KDU
badaiteke (logikoa denez, eztabaida honetatik at utzi ditugu izaera guztietako
HUUHELVLRQLVWDNHWDKHOEXUXKLVWRULRJUDÀNRKXWVDNMDUUDLW]HQH]GLWX]WHQJDLQHUDNR
guztiak ere), errepresioaren arrazoi, garapen eta ondorioetan baino, gaiaren
inguruko datuen pilaketan gehiegi zentratu da. Aldi berean, eztabaida, bere
osotasunean hartuta, errepresio militar eta judizioz kanpoko hilketetan tematzen
da, beste errepresio forma batzuk alde batera utziz: lanarekin zerikusia dutenak,
karguen eskuratze arbitrarioak edota euskararen erabileraren murrizketa eta
debekua baita ere “zibilizazio nazionalista” deitu izan zaion horrek familia
esparruarekin konformatu behar izatea. Gure ikuspuntutik, xehetasun nahikoz
ezagutzen ditugu errepresioaren prozesua, bertan erabilitako mekanismoak eta
ELNWLPHQSURÀOD(JLDGDRUDLQGLNDVNRLGHQWLÀNDWXJDEHGDXGHODVHJXUXHQLN
sekula bukatuko ez den lan luze eta konplexua baita. Errepresioaren inguruko
EHVWHODNRDGLHUD]SHQDNKLVWRULRJUDÀDUHQHUHPXWLNNDQSRHWDLNXVSXQWXSROLWLNR
eta ideologikoetako diskurtsoen zati gisa ulertu beharko genituzke, ezagutza
historikoetan txertatu baino, gertakarien objektibotasunean eta gertaeren
interpretazioa garatzea ahalbidetuko duen datuen analisian oinarritu behar
delako ezagutza hori.
Gaur egun pil-pilean dauden eztabaidak alde batera utzita, Gerra Zibilaren
errepaso labur bat egin behar dugu, haren lehenengo hilabeteetakoa bederen,
orduan garatu baitziren probintzian izaera militarreko gertakari nagusiak,
altxatuek Gipuzkoako zati handi baten kontrola lortzean, 1936ko urritik aurrera
eskualdea eremu frankistako erretagoardia izatera igaroz. Dena den, Gipuzkoan
bi bandoen arteko borrokak ez ziren 1937ko apirila arte bukatu, hots, 1936ko
urriko kanpainaren bukaeratik errepublikanoen kontrolpean zeuden Eibar eta
Elgeta erori ziren arte, Intxortako erasoaldiaren ondorioz.
Gerra Zibila armadako sektore batek prestatutako estatu kolpearen porrotaren
ondorioz piztu zen. Donostian, beste hainbat lekutan bezala, kolpeak,
hainbat arrazoi direla eta, huts egin zuen. Lehendabizi, bertan altxatuek
451
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
zuten antolaketa maila eskasa izan behar dugu kontuan. Matxinatutakoek
ez zuten bertako komandante militarra, Leon Carrasco Amilibia koronela,
kolpearen prestaketetara batu zedin lortu, matxinadaren antolaketa hiriburuan
kuarteleratutako ingeniarien tropen buru zen Vallespin teniente koronelaren
esku utziz. Bigarrengoz, matxinoek beren gain zituzten indarren bitartez
hiriaren kontrola lortzeko zituzten gaitasunen inguruan izandako zalantzak
erabakigarriak izan ziren altxamenduak arrakastarik ez izateko. Hirugarrenez,
baina ez horregatik aurrekoak baino garrantzi gutxiagokoa, buruzagi
errepublikanoen esku-hartze trinkoa eta behin kolpea emanda altxatuen kontra
oldartu ziren ezkerreko erakundeetako militanteen erantzuna genituzke.
Errebeldeak garaitzea ez zen erraza izan, eta uztailaren 21etik 28rakoak
ziurgabetasunez beteriko egunak izan ziren hiriburuan. Lehenengo egunetan,
egoera ez zegoen batere argi, eta Gasteizerako bidea hartuko zuen zutabe bat
antolatzea erabaki zen, bertan arrakasta izan zuen altxamendua zanpatzeko.
Loiolako kuarteletako tropek zutabe horrekin bat egingo zutela ziurtzat ematen
zen. Aldiz, Loiolakoak atzeratu egiten zirela eta, zutabeak, Augusto Perez
Garmendia komandantea buru –postua Oviedon zuen militar profesionala,
altxamenduak Donostian aisialdian zela harrapatu zuen eta errepublikarekiko
ÀGHO PDQWHQGX ]HQ² KLULEXUX DUDEDUUHUDNR ELGHDUL HNLQ ]LRQ 0HPHQWR KRUL
bera aprobetxatu zuten altxatuek hiriburua kontrolatzen saiatzeko.
Donostia okupatzeko saiakeran, altxatuak Loiolako kuarteletik bi taldetan
atera ziren. Gaur egungo udaletxearen eraikinean, Maria Cristina hotelean eta
hiriburuko beste zenbait txokotan altxatutakoen nukleo txiki batzuk gotortu
ziren, eta Loiolatik irtendako taldeetako batek, Urumeako ibaiertzari jarraituz,
hiriaren erdialderantz jo zuen. Loiolako bigarren taldea Amaran barrena abiatu
zen, hirian Urbieta kaletik sartzeko asmoz. Puntu horretan eta Larramendi
kalean, ordea, Amarako eskolen parean, CNTko anarkistek antolatutako
erresistentziarekin egin zuten topo. Urbietan borrokatzen zen bitartean,
Donostiako altxamenduaren berriek eraginda, milizianoen zutabe bat iritsi
zen Bilbotik Amarako geltokira. Militar errebeldeak, kaleetan borrokatzeko
ohiturarik ez zutenak, bi suren artean harrapatuak izango ziren beldurrez,
Loiolako kuarteletara erretiratu ziren, bertan setiatu zituztelarik. Maria
Cristina Hotelean, Gran Casinon, La Equitativaren eraikinean eta Polloe eta
Ametzagañako zenbait posiziotan errebelde talde batzuek gotortuta jarraitu
zuten pixkanaka azpiratuak izan ziren arte. Erresistentzia gehien Maria Cristina
hotelean gotortutakoek erakutsi zuten, Pasaiako portuan ainguratuta zegoen
eta Errepublikaren esku gelditu zen itsas armadako 3 zenbakiko torpedo-ontzia
bera ere hotela bonbardatzeko erabili zelarik. Bien bitartean, Gasteizerantz
abiatu zen zutabeak, Donostiako altxamenduaz ohartarazita, Oñatin buelta
eman eta gipuzkoar hiribururako norabidea hartu zuen errebeldeei aurre egiten
452
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
zieten milizianoei laguntzeko. Modu honetan, uztailaren 24an gelditzen ziren
matxinoak Loiolako kuartelean setiaturik zeuden eta, praktikan behintzat,
altxamenduak porrot egin zuen Gipuzkoan. Kuartelek uztailaren 28an eman
zuten amore, diputatu gipuzkoarrekin adostuz errenditzea, militar altxatuen
bizia errespetatzearen truke. Militarrak atxilotuak izan ziren eta Diputazioko
jauregira eraman zituzten –gertakarietan parte hartu ez, baina kuarteletan babes
bilatu zuen Carrasco koronela ere bai–.
Probintziako beste eskualdeetan ere, altxamenduak porrot egin zuen, eta ez zen
ia gudaldirik egon. Gipuzkoako udalerri nagusienetan miliziano ezkertiarrak,
errebeldeen planak aurreikusiz, egoeraren jabe egin ziren. Azkoitia izan zen
salbuespena, zenbait guardia zibil eta errekete Guardia Zibilaren kuartelean
gotortu baitziren, baina inguruko herrietako miliziano ezkertiarren etorrerarekin
etsi eta errenditu egin ziren, gotortuta zeuden batzuek ihes egitea lortu bazuten
ere.
3.1. Iraultza garaiak
Behin errebeldeak garaituta, Gipuzkoako autoritate errepublikanoak ez ziren gai
izan gertakariak kudeatzeko eta iraultzaileak kontsidera ditzakegun autoritate
berri batzuek ordezkatu zituzten, lurraldean egoera kontrolatzea lortuz. Artola
gobernadore errepublikanoa Antonio Ortega mugazainen tenienteak ordezkatu
zuen arren, Gobernu Zibilak eta udalek funtzionatzen jarraitu zuten, azkenek
beren eskumenak lan administratibo hutsetara mugatuta ikusi zutelarik.
Defentsa batzordeen, Fronte Popularreko batzordearen edota alderdi
ezkertiarren eraginpeko erakunde batzuen esku gelditu zen Probintzia. Manuel
Irujo diputatuaren bitartez, EAJk Errepublikaren alde egin zuen Gipuzkoan
lehenengo mementotik, inolako dudarik erakutsi gabe. Egia da jeltzaleek
ez zutela Donostiako kaleetako borroketan parte hartu eta beren laguntza
eraikin erlijiosoen zaintzara murriztu zutela, baina sortu berri ziren lurraldeko
erakundeetan integratu ziren. Horietan, garrantzitsuena Gipuzkoako Defentsa
Batzordea izan zen, Miguel Amilibia sozialista buru eta sei komisariaz osaturik
(Gerra, Hornidura, Garraioak, Ordena Publikoa, Informazioa eta Finantzak),
ondoren Lanarena ere gehituko zelarik, Guillermo Torrijos lider sozialista
beteranoak gidatuta. Kontzentraziozko erakunde kolegiatu hori ezkerreko
DOGHUGLHQNRQWUROSHDQ]HJRHQDUUHQ(UUHSXEOLNDULÀGHOPDQWHQGX]LUHQDOGHUGL
guztiek osatzen zuten –EAJ bera Ordena Publikoko Komisariaz arduratzen zen–
. Erakunde probintzialek gainezka egin zuten gertakarien aurrean eta Defentsa
Batzordeak ordezkatu zituen. Gobernadore zibilaren postua soilik mantendu
zen, denbora gutxira mugazainen teniente zen Antonio Ortegak aurreko
gobernadorea ordezkatu zuelarik.
453
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
Gipuzkoako Defentsa Batzordea ez zen indarrean zegoen erakunde bakarra.
Beste bi batzorde ere sortu ziren, bata Azpeitian, Oria eta Deba arteko zona
kontrolatzen zuten abertzaleen mende, eta hirugarrena Eibarren, Juan de
los Toyos sozialista buru, Debagoiena eta Debabarrena eskualdeen gaineko
jurisdikzioarekin. Batzordeen eredua udalerri gipuzkoarretan zabaldu zen, eta,
L]HQDVNRKDUWXWD EDW]RUGHNRPLWHHWDHUDNXQGH« XJDULVRUWX]LUHQ7RORVDQ
Arrasate, Irunen, Errenterian, Pasaian, Zarautzen, Zumarragan (Urretxun ere
konpetentziak zituena) edo Leintz Gatzagan, batzuk aipatzearren.
Jarduera militarrez eta hornidurez arduratzeaz gain, defentsa batzordeen
funtzio nagusia ordena publikoaren kontrola izan zen. Aipatu bezala, kasu
gehienetan betebehar hori jeltzaleek hartu zuten beren gain, arreta berezia jarriz
eraikin erlijiosoen zaintzan, halere, zenbait unetan ez zuten gaitasunik izan
egoerari aurre egiteko. Hasieran, ordena publikoa izan zen arazo larrienetako
bat. Altxamenduaren berri izan bezain laster, eskuindarren eta altxamenduaren
aldeko susmagarriak zirenen espetxeratzeak hasi ziren. Gehienetan
inprobisatutako presondegietan sartu zituzten eta zenbaitetan erailak izan
ziren. Dena den, ordena publikoaren gaia erakunde errepublikano berrien eta
horiek osatzen zituzten sentsibilitate ezberdinen arteko indarren koordinazio
gabeziaren erakusle ere bada. Horren adibide dugu Loiolako kuarteleko
militarrean errendituen kasua. Esan bezala, altxatu eta diputatu gipuzkoarren
akordioaren arabera preso hartutako militarren bizia errespetatuko zela agindu
egin zen, eta batzuk Diputaziora eraman zituzten eta beste batzuk Ondarretako
kartzelara. Leon Carrasco komandantea atera egin zuten Aldundiko Jauregitik
eta, ikusi dugun legez altxamenduan esku-hartze txikia izan bazuen ere,
Donostiako Burdinazko Zubian hil zuten. “Bat bateko justizia” deituriko kasuen
artean odoltsuenetako bat50 1936ko uztailaren 30ean Ondarretako presondegia
indarrez hartu zuteneko hartan gertatu zen, bertan zeuden berrogeita hamahiru
preso erail zituzten, gehienak Loiolan atxilotutako militarrak ziren, baina
bazen ere altxatuen aldeko jarrera susmagarririk –beste gabe– zuen zibilik
ere. Bortxak jarraitu egin zuen Tolosako espetxea indarrez hartu zutenekoan
ere: miliziano ezkertiarrek hamalau preso hartu eta Donostiako Paseo Berrian
fusilatu zituzten.
Gertakari horiek Errepublikaren alde kokaturiko zenbaiten berehalako
erantzuna izan zuten. Abertzaleek abuztuaren 2an “Frente Popular” deituriko
egunkarian argitaraturiko ohar batean, eta ondoren Defentsa Batzordeak
berak, gaitzetsi eta berriz horrelakorik berriz ez zela gertatuko ziurtatzeko
eskura zituzten baliabide guztiak erabiliko zituztela agindu zuten, hein handi
batean lortuz helburu hori. Horrela, bat bateko indarkeria desagertu ez bazen
ere, murriztu egin zen asko. Halere, oraindik ere, bat bateko bortxakeria eta
Genevako Konbentzioan adostukoa urratzen zuten zenbait ekintza burutu ziren,
454
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
Errenteria edota Iraetan (Azpeitia) gertaturiko gerrako presoen fusilamendua
adibidez. Altxatuen bandoak ere horrelako zenbait erailketa gauzatu zituen,
Oiartzunen Pikoketa defendatzen zutenen erailketa esaterako. Dena den, ez
ziren presoen erailketa masiboak errepikatu, iraileko lehenengo egunetan,
errebeldeak jada Irunen zeudela, Guadalupeko presoen fusilamendua
salbuespena izan litekeelarik.
Azken gertakari horrek preso ugariren bidegabeko erailketa soilak baino inplikazio
gehiago izan zituen, Guadalupeko gotorlekuaren inguruko ikerlan batean adierazi
dugun legez. Iraila hasierako gertakariak gatazkaren garapenarekiko paralelo
joan zen prozesu konplexu baten bukaeraren testuinguruan ulertu behar ditugu.
Kontuan hartu beharreko lehenengo ezaugarria Espainiako Gerra Zibilarekiko
potentzia atzerritarrek hartutako jarrera dugu. II. Errepublikan zehar, monarkia
garaian bezala, Gobernuaren udako hiriburua zenez, diplomatiko atzerritar
asko Donostiara hurbiltzen ziren. Hori dela eta, enbaxada batzuek zegozkien
ministerioetara bidalitako txostenek lehen mailako informazioaren kontsulta
ahalbidetu digute. Espainian ez ote zen izaera sobietarreko iraultzarik sortuko
zen kantzelaritzen kezka nagusia, enbaxadore frantsesaren dokumentazioan
irakurri ahal den bezala, Juan Carlos Jiménez Aberasturirekin elkarlanean
argitaraturiko lan batean ikusi ahal denez51, eta berbera esan daiteke gainerako
enbaxaden inguruan. Lehendabiziko unetik matxinatuen alde jarri ziren Italia
eta Alemania salbu, gainerako enbaxadek gertakariak arreta handiarekin jarraitu
zituzten. Gatazka behatu zuten diplomatikoen artean bi aipatu beharra ditugu
izan zuten garrantzi bereziagatik: Jean Herbette enbaxadore frantsesa eta Henri
Morel bere agregatu militarra, Gipuzkoa lekuko izan zen gatazkaren “begirada
kanpotarra” ezagutzeko gakoak diren kalitate eta garrantzi handiko txosten
ugari egin baitzituzten.
Guadalupen gertaturiko drama borroka desorekatuaren adibide bat dugu,
armada errebeldeko gerraontziek gipuzkoar kosta eraso eta Donostiako zenbait
tokiren kontra jaurtitako bonbardaketek erakusten duten gisa. Abuztuan
itsasotik eginiko bonbardaketek altxatuek nahi zutenaren kontrako ondorioa
izan zuten. Jesus Larrañaga gerrako komisarioak proposatuta, Defentsa
Batzordeak hiru gerra kontseilu bildu eta Loiolan atxilotu eta espetxeak indarrez
hartu ostean bizirik atera ziren militar batzuk epaitu, kondenatu eta exekutatu
zituen. Epaiketa horiek gatazkaren beste arlo interesgarri bat aditzera ematen
dute: 1936ko udan Gipuzkoan indarrean jarri zen “justizia iraultzailearen”
testuinguruan Manuel Irujo jeltzaleak eta enbaxadore frantsesak altxatuen bizia
errespetatu zedin eginiko ahaleginak. Azkenean, Defentsa Batzordeak edo,
hobeto esanda, defentsa batzordeek, egitura zabal bat antolatu arren, ez zuten
lortu matxinatuek lurralde gipuzkoarraren gain jaurtitako eraso gogorrari aurre
egitea.
455
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
3.2. Berrogeita hamabost egun Gipuzkoan
Gatazkaren garapenaren haria berriro berreskuratuz, adierazi dugu
errepublikazaleek Gipuzkoan altxamendua zanpatu zutela eta estatu kolpeak
porrot egin zuela, beraz. Nafarroako egoera, aldiz, guztiz onuragarria izan zen
altxatuentzat, eta horrek Gipuzkoako kanpaina erraztu zien. Erasoa lurralde
nafarretik atera ziren hiru zutabetan antolatu zen. Lehenengoa, Beorlegi
koronela buru, Donostiarantz abiatu zen Endarlatsako errepidetik, OiartzunErrenteriara helduta Donostiako altxatuak laguntzera abiatzeko. Cayuelaren
zutabea Altsasutik atera zen Oriako arroan barrena Donostia hegoaldetik
setiatzeko. Latorre lider zuen hirugarren zutabeak Nafarroa eta Gipuzkoaren
arteko Leitzaran aldeko tontorrak kontrolatzea zuen helburu, Tolosara jaitsi
eta Cayuelaren indarrekin bat egiteko. Mola jeneralak diseinatutako plan hori,
aitzitik, ez zen osorik bete. Cayuela eta Latorreren tropek herri txikiak okupatu
eta batak Beasainerantz eta besteak Tolosarantz aurrera zailtasunik gabe egiten
zuten bitartean, Beorlegiren tropek arazo gehiago aurkitu zituzten bidean.
Hasiera bateko plana Endarlatsa okupatzea zen, hortik Irun hartu eta
Donostiara heltzeko. Baina Bidasoan zeuden tropa errepublikanoen buru zen
Ortega tenienteak zubia leherrarazi zuen. Horrek Aiako Harritik itzulinguru
bat egitera behartu zituen Beorlegiren tropak, bidean zehar errepublikanoen
erasoak pairatuz, martxa geldiarazita. Edonola ere, uztailaren 26an Oiartzun
tropa nafarren eskura zegoen eta biharamunean okupatu zuten. Hurrengo
urratsa Errenteria erasotzea zen, Donostiarako bidea eta bertan setiatuta
zeuden altxatuei laguntzeko aukera zabalduz. Baina berriz gertakariak ez ziren
Beorlegiren aldekoak izan. Errenteria hartzeko erasoak porrot egin zuen eta
uztailaren 28an Donostiako errebeldeak errenditu ziren tropa nafarren hasierako
planak aldatzera behartuz.
Gipuzkoako iparraldean egoera hori bizi zen bitartean, uztailaren 27an
Cayuelaren tropek Beasain okupatu zuten, non lehendabiziko erresistentzia
aurkitu zuten Alejo Beñaran Eibarreko kuarteleko Guardia Zibilen kapitainak
antolatuta. Udalerria hartu eta gero, altxatuek hogeita hamar bat pertsona
fusilatu zituzten, horien artean Beñaran bera eta baita Zirkulu Tradizionalistako
presidente zen Andres Izaguirre, erreketeei beren jarrera aurpegiratzeagatik.
Beasainen gertatutakoa –gatibuen fusilamendua, saltokien harrapaketa,
HUDLNLQHQ VXQWVLW]HD² LQÁH[LRSXQWX EDW L]DQ ]HQ *HUUD =LELODUHQ JDUDSHQHDQ
Gipuzkoan. Gatazkak Errepublikaren porrot garbia bilatzen zuen eta, Molak
SODQLÀNDWXEH]DODHNLQW]HQERUWL]NHULDPXWXUUHNRDL]DQJR]HODDUJLJHOGLWX]HQ
Beasainen hori gertatzen zelarik, Berastegiko bailaran barrena sartu zen Latorre,
Leaburura iritsi orduko abiazio errepublikanoaren erasoa jasanez. Tolosa gertu
456
3. Irudia.
Irungo hondakinak, irailaren 4ko sutearen ondoren
Iturria: Fototeka Kutxa
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
457
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
zuela, Oriako arrotik aurrera egin behar zuen Cayuelaren zain gelditu zen.
Azken horrek uztailaren 29an Ordizia hartu zuen, kontraeraso errepublikano
batek atzera bota bazuen ere. Eginahal handiak egin arren, errepublikanoak
Tolosara erretiratu ziren, eta, azkenik, abuztuaren 11n, altxatuen eskuetan erori
zen udalerria. Garai bateko foru-hiriburuaren okupazioa eta gero, errebeldeen
tropek berrantolatzeari ekin zioten, Oriako arroari jarraiki Donostiarantz
joz eta Andoain aldean lerro defentsibo bat ezarri zuten errepublikanoak
erasotzeko. Andoain okupatu zen abuztuaren 16an eta Buruntzaren jabe egin
ziren abuztuaren 29an eta bitartean borroken epizentroa Oriako bailaran egon
zen. Azken posizio hori hartu ostean Gipuzkoako hiriburutik kilometro gutxira
gelditu egin zen abantzatzea.
Gipuzkoako borroka erabakigarriak, ordea, ekialdean gertatu ziren, Bidasoa
inguruan. Donostiara iristeko saiakeren porrotaren ondoren, Beorlegik taktikaz
aldatu zuen. Une horretatik aurrera helburua muga frantseseraino iristea eta
errepublikanoek antolatutako Pikoketa, Erlaitz, Gorostiaga, Pagogaña tontorrak
Endarlatsaraino hartzen zituen lerro defentsiboa haustea izan zen. Prestaketetan
eta borrokan hainbat egun igaro eta gero, lerro defentsiboaren kontrako erasoa
abuztuaren 11n hasi zen Pikoketako borrokarekin, eta bertan atxilotutakoak
fusilatu zituzten. Egun berean, Gorostiaga hartu zuten. Abuztuaren 15ean,
errepublikanoen lehenengo lerro defentsiboa garaitua izan zen borroka gogorren
ostean. Errepublikanoak Elaizako gaztelua, San Martzial eta Bidasoaren
bazterrean zegoen mugazainen Puntzako kuartela gune esanguratsu gisa zituen
ELJDUUHQOHUUREDWHUDHUUHWLUDWX]LUHQ*HUUD=LELOHNRKLVWRULRJUDÀDQHGHUNLDVNR
azaltzen diren xehetasunetan ez sartzearren, era laburrean esango dugu irailaren
2an tropa errebeldeek San Martzial hartzea lortu zutela, muga frantsesa eta Irun
eskura zutela52.
Bidasoan burutzen ari ziren borroka horiekin batera, gipuzkoarren lehendabiziko
exodo garrantzitsua garatzen ari zen. Andoaingo kasuan ikusi dugun bezala53,
altxatuak Oriako bailaran barrena abiatzeak sorrarazitako herritarren exodoa
Gipuzkoaren barnealderantz bideratu bazen, Bidasoa aldearen kasuan herritar
askok Frantzian erbesteratzea aukeratu zuten. Horrela erabaki zuten ere
Fronte Popularreko agintariek mugako udalerrien egoera latzaren aurrean, era
horretan, Irungo eta Hondarribiko populazioaren zati handi bat ebakuatua izan
zen bi udalerriak okupatuak izan baino egun gutxi lehenago.
Irail hasierako gertakari garrantzitsuena, dudarik gabe, erretiratzen zeuden
milizianoek irailaren 4an Irun erre zuteneko hura dugu. Hurrengo egunean,
Beorlegiren tropak sartu ziren Irunen. Beorlegik berak zauri bat jaso zuen hankan
eta egun gutxira hil zen. Irailaren 6an, Hondarribira iritsi ziren tropa horiek
eta bertan aurreko egunean Guadalupetik ihes egindako presoen harrera jaso
458
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
zuten54. Donostiarantz erretiratu ziren errepublikazaleentzat kolpe gogorra izan
zen Irungo suntsiketa eta galera. 1936ko irailaren 13an, errebeldeak hiriburuan
sartu ziren ia erresistentziarik gabe, eta azken memento arte gelditu ziren tropa
errepublikanoak, Irungo sutea bezalakoak ekiditeko hirian, Zarautz eta Zumaia
aldera erretiratu ziren Igeldotik.
Donostia okupatu ostean, Gipuzkoako ekialdea altxatuen esku uzten zuen
Oria guztian barrena zabaltzen zen fronte batekin, errebeldeek oraindik
errepublikanoen eskuetan gelditzen zen lurralde gipuzkoarrak okupatzeari
ekin zioten. Horretarako, hiru zutabetan aurrera egin behar zuen estrategia
bat diseinatu zuten. Garrantzitsuenak Los Arcos teniente koronela zuen buru,
eta probintziaren erdialdean aritu zen, Arrasate eta Elgoibar helburu izanda,
Tolosatik Azpeitira doan errepidetik egin zuen aurrera. Bigarrena Iruretagoyena
koronelak gidatu zuen, eta haren misioa kostatik jotzea zen. Hirugarren zutabea,
Camilo Alonso Vega teniente koronelaren agindutara, Gipuzkoara Arlabaneko
portutik sartu zen Arrasate hartzeko asmoz.
Erdialdeko zutabeak Ormaiztegitik egin zuen aurrera eta Legazpi hartu zuen
Azpeitirako bidea behartu nahian, era horretan, nazionalisten lerro defentsiboa
gaindituz. Irailaren 19an, altxatuek hegoaldetik zanpatu zuten defentsalerroa , Azpeiti eta Azkoitirako bidea libre utziz55. Horrek, Zumarraga eremu
errepublikanotik isolatuta uzteaz gain, Oria eta Urolako eskualdeak altxatuen
esku uzten zituen, Debako bailara arriskuan jarriz. Irailaren 21ean, frontea
$]NRLWLD'HVNDUJD2xDWL=HJDPD HUHPXDQ ÀQNDWX ]HQ$QW]XROD HUUHEHOGHHQ
mehatxuaren itzalpean geldituz. Zenbait egunetan zehar aurrera eginez, urriaren
lehenengo egunetan, frontea Eibar inguruan zeuden Ukarregin, Kalamuan, San
Pedron eta Arraten oinarritutako lerro batean egonkortu zen. Gertakari horien
ondoren, gerraren epizentroa Madrilera mugitu zen, eta fronte gipuzkoarra
egonkortu zen 1937an herri armaginaren eta Elgetaren gaineko erasoaldia hasi
arte, lurralde gipuzkoarrean gerra azken fasean sartuz.
Aipatu bezala, Donostia erori ostean, errebeldeek hiru zutabetan egin zuten
aurrera. Erdialdekoaren ibilbidea laburki ikusi ondoren, Iruretagoyenaren
zutabeaz arituko gara. Mendizorrotzetik irailaren 15ean atera eta egun
gutxitan Usurbil eta Oriora iritsi zen. Ondoren, errepublikanoek Zarauztik
Zumaiarako norabidean erretiratzeko erabakia hartu zuten, eta irailaren
18an Latorrek gidatutako tropak Debara iritsi ziren. Behin udalerri horretara
iritsita, zutabeak Gipuzkoako erdialdera jo zuen Eibar inguruan zebiltzan
tropei laguntzeko, aldi berean, kostatik aurrera egiten zutelarik, urriaren
4an Gipuzkoaren eta Bizkaiaren arteko mugara iritsiz eta erasoaldia bertan
geldituz56.
459
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
Molaren tropen erasoaldiaren hirugarren ardatza Arlabango portua izan zen:
Alonso Vega zutabea deiturikoa Arabatik sartu zen lurralde gipuzkoarrean.
Helburua, errepublikazaleek bi probintzien artean ezarritako lerro defentsiboaren
kontra ekitea zen. Erasoa irailaren 21eko ordu txikitan hasi zen. Munizioen
gabeziak ezinezkoa egin zuen milizianoen defentsa, eta erresistentziarik
aurkeztu gabe erretiratu ziren. Altxatuek etengabe jasotzen zituzten errefortzuek
errepublikanoen egoera konplikatu zuten, erretiratzera behartuta, eta irailaren
26rako Molaren tropek Arrasate okupatu zuten. Errebeldeen ahalegin eta
aurrerapauso itzelak, ordea, ezin izan zuen Kanpazarko portua hartu, eta
Intxortan eta Udalan errepublikanoek zituzten posizioek ofentsiba geldiarazi
zuten, frontea 1937ko martxora arte egonkortu zela. 1936ko urriaren hasieran,
Gipuzkoako ia probintzia osoa altxatuen esku zegoen eta, aurretik esan bezala,
gerraren epizentroa penintsularen erdialdera lekualdatu zen. Madrilen kontra
jaurtitako eraso guztien porrota zela medio, errebeldeek taktikaz aldatu eta
Guadalajarako ofentsibaren ondoren Iparraldeko frontea gainditzeko apustu
sendoa egin zuten, ondoren Madrileko erasoaldiarekin jarraitzeko asmoz.
Erasoaldia 1937ko martxoaren 31n hasi zen Durangoko bonbardaketarekin –336
hildako eraginez–, ordura arte ezagutzen ez zen erabateko gerra izango zenari
hasiera eman zitzaiolarik horrela. Apiril erdialdean, tropa nafarrak Bergaran
biltzen hasi ziren, eta, hilaren 20an, artilleria eta abiazio frankistak bortizki
hasi zuen erasoa. Tropa frankistek jaurtitako su-potentziak, ordea, ez zuen ia
eraginik izan, eta altxatuek ez zituzten bilatzen zituzten helburuak lortu. Bi egun
baretsu pasatu ondoren, berriz ere erasoari ekin zioten eta Udala eta hurrengo
egunean Elgeta hartu zituzten erasotzaileek57. Eibarko sektorean ere egoera zaila
zen. 1937ko apirilaren 23 eta 26 artean, alemaniarrek eta italiarrek udalerria
bonbardatu zuten, hirurogeita hamar hildako baino gehiago eta ia ehun zauritu
utziz58. Apirilaren 25ean, Eibar ebakuatzea erabaki zen, eta egun horretan bertan
soldadu batzuek zenbait eraikin erre zituzten, bonbardaketekin batera hiriko
zati inportanteak suntsiturik gelditu zela. Gerora, gerra ondoren, Hondatutako
Eskualdeen Zuzendaritza Orokorrak Eibarren, Irunen eta Elgetan egin zituen
esku-hartze gehien, aurrerago ikusiko dugun bezala. Behin Elgeta eta Eibar
okupatuta, esan dezakegu Gerra Zibila –arlo militarra behintzat– Gipuzkoan
bukatutzat eman daitekeela. Lurraldearen zati handi bat jada frankisten
atzeragoardia zen 1936ko udazkenean, eta falangisten eta tradizionalisten arteko
oreka ahul batean oinarritutako “Estatu Berria” eraikitzeari ekin zitzaion.
4. GALDUTAKO GARAIA. FRANKISMOA GIPUZKOAN (1939-1975)
Ia XX. mende bukaeraraino, Gipuzkoaren historiaren zati handi bat frankismoak
eta honen ondorioak baldintzatuta egon zen. Bortizki ezarritako diktadura
460
4. Irudia.
Gerra Zibila Gipuzkoan (1936ko uztail-urria)
Iturria: autoreak berak egina
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
461
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
eta haren eraginak egon ziren XX. mende bukaeran eta XXI.aren hasieran
garatutako indarkeriaren oinarrian. Frankismoaren urte luze horiek, pentsatu
ahal denaren kontra, ez ziren inolaz ere monolitikoak izan. Haren iraupen
guztian zehar Frankismoa aldatuz eta mementoko baldintzetara moldatuz joan
zen, nazioarteko testuinguruaren arabera, batez ere. Urteak igaro ahala, itxura
faxista alde batera uzten joan zen, izaera erreakzionariodun erregimen autoritario
eta ultrakatoliko bilakatzeko, baina, eginahalak egin zituen arren, ez zen gai
izan garai berrietara eta herritarren askatasun nahietara egokitzeko. Aurreko
JX]WLDUL HXVNDO HVSH]LÀNRWDVXQD JHKLWX EHKDUNR OLW]DLRNH QD]LRQDOLVPRDN
frankismoan bizirik irautea lortu baitzuen, oposizio hegemoniko bilakatuz.
Abertzaletasunaren eragina oso zabala zen, gizartean oso errotuta zegoen eta
bere ekintza esparrua eremu pertsonalean eta euskara eta tradizioak bezalako
nortasunezko ezaugarriak mantentzera bideratuta zegoen, hasieran modu
ezkutuan eta ondoren era zabalago batean, garatzen ziren ekimen askotan
jarduten zuen, ezaugarri horiek garapen ekonomiko frankistaren ondorioz
Gipuzkoara etorritako emigranteek osatutako “kanpotarren” kolektiboaren
eta gizarte euskaldunaren arteko desberdintasunak markatzea ahalbidetzen
zutelarik. Nahiz eta gainerako indar politikoek, sozialistak eta komunistak
funtsean, oposizioaren papera jokatu, abertzaletasuna izan zen diktadurak
eskaintzen zizkion “abantailak” probestuz oposizioaren hegemonia lehenengo
eta demokraziaren bueltan politikan ere gero gailentzea lortu zuen indarra. Aldi
berean, oso goiz hasita erregimenaren sinbologia helburu zuten erresistentziaekintzak burutzen hasi ziren.
)UDQNLVPRD*LSX]NRDQLNXVSXQWXKLVWRULRJUDÀNREDWHWLNSDUW]LDONLLNHUWXDL]DQ
da. Guztietan, gehien landu izan den gaia errepresioarena izan da, horren lekuko
ikerlan esanguratsuak ditugularik bai eremu orokorrean59 baita xehetasunez
HJLQGDNR ODQ HVSH]LÀNRDJRWDQ HUH 7RORVDQ60, Andoainen61 edota orain gutxi
egindako Azpeitian zentratutakoak, esaterako62. Edonola ere, frankismoaren
LQJXUXNR KLVWRULRJUDÀD HUUHSUHVLRD] MDUGXWHQ GHQD EDLQR ]DEDODJRD GD
Politikagintzan aritzen zirenei buruzko63 eta frankismoaren sinbologiari
buruzko64 zenbait hurbilpen historiko egin diren arren, nire ustez nahikotxo
da lehen frankismoaz oraindik ikertu beharrekoa. Oposizioaren bilakaeran eta,
bereziki, frankismoaren azken urteetako oposizio nazionalistaren ibilbidean
zentratutako ikerketek aspektu ugari aintzat hartu gabe utzi dituzte. Esaterako,
oraindik ez dugu frankismoko ekonomia gipuzkoarrari buruzko lanik ez eta
ekonomia horren eragina gizartean jasotzen duen lanik. Lehenengo frankismoko
HUUHSUHVLRDUHQ JDLDN KLVWRULRJUDÀD SRODUL]DWX GX PHPRULD KLVWRULNRNR
mugimendu sozialaren garapenak gaiari bultzada eman zionetik, batez ere.
(UUHSUHVLRDUHQ LQJXUXNR KLVWRULRJUDÀD PDUGXO [DPDUUD GHQ DUUHQ H] GDJR
ukatzerik aspektu kuantitatiboan kualitatiboan baino gehiago oinarritu dela.
Errepresioaren bortizkeria frogatzea beharrezkoa izango balitz bezala; zifrak
462
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
DGLW]HUD HPDWHNR MRHUDN PLVLR KLVWRULRJUDÀNRDUHQ D]NHQ KHOEXUXD QRODEDLW
lausotu du, hau da, iraganeko prozesuak ulertaraztea ahalbidetzen duen egitura
interpretatzaile bat sortzea. Bestalde, zifrek xehetasun handiz hartzen dituzten
mikro ikerketei esker soilik egin dezake aurrera interpretaziozko egitura horrek,
betiere errepresioaren biktimen kopuru zehatzak sekula jakingo ez ditugula
onartuta, aurpegi ugari zituelako. Argi dago zenbakiak lor daitezkeela eskura
ditugun dokumentuei esker, zati bat galduta egon daitekeen arren, baina askoz
zailagoa dugu “errepresio psikologikoaren” edota baztertze soziala bultzatzen
zuten politiken biktimak zenbatzea. Prozesuak ezagutzen ditugu, baina ez
KRULHQRQGRULRDN/LWHNHHQDGDHSHPRW]HUDKRULL]DWHDODQKLVWRULRJUDÀNRDUHQ
aztergai nagusia.
4.1. “Bakea lehertu da”. Lehenengo frankismoa Gipuzkoan
“Las bicicletas son para el verano” Fernando Fernán Gómezen antzezlanean,
azkeneko eszenan, protagonistak Gerra Zibilaren bukaerari buruz berriketan
dabiltzala, batek bere semeari ez zela bakea etorri argitu dio, “bakea lehertu
zela” (había estallado la paz) baizik, aldi berean, beharbada atxilotu egingo
zutela esanez. Daitekeena da hori izatea gerraondoko eta lehenengo frankismoko
ezaugarri nagusienetako bat, hots, Gerra Zibiletik Bigarren Mundu Gerraren
bukaerara doan garai horretan, berebiziko garrantzia izango duten bi elementu
garrantzitsu topa ditzakegu bertan: errepresioa eta frankismoaren lehen urte
horietako boterearen eboluzioa.
Gerraondoko errepresioaren inguruan arituko gara hurrengo paragrafoetan.
Gipuzkoaren kasuan, errepresioa altxatuek probintzia okupatu bezain laster
hasi zen. Atxiloketak eta epaiketaz kanpoko exekuzioak ohikoak izan ziren
Gipuzkoan udazkeneko lehenengo hilabeteetan. Berako harrobia, Hernaniko
hilerria edota Oiartzun ondoko paraje bat izan ziren, besteak beste, agintari
berriek eginiko lehenengo hilketen agertoki arruntak. Dudarik gabe, oihartzun
gehien izan zuen kasua eta mementoko giroari antzemateko adibide gisa
balio duena, “Galerna” itsasontziko bidaiariekin gertatutakoa da. Ontzia bou
frankistek harrapatu zuten Baionako portutik Bilbora zihoala, eta bidaiariak
atxilotu eta fusilatu zituzten (horien artean Jose Ariztimuño “Aitzol” apaiza65),
salbuespen bakarra egon zen, Jean Herbette enbaxadore frantsesaren eskuhartzeari esker herritar frantses bat salbatu baitzen66. Aitzolen erailketa
Gipuzkoako errepresioan paradigmatikoa izan zen bortxa mota bati loturik
dago: fusilatutako elizgizonak.
Gai hau, adierazi bezala67 zeharo jorratua izan den arren, klero gipuzkoarraren
gaineko errepresioa hamahiru elizgizonen fusilamendua baino harago joan
zen. Aizpuruk eta Unanuek frogatu zuten legez68, Gipuzkoan tradizionalisten
463
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
eta nazionalisten artean banatzen zen kleroak garbiketa prozesu bat pairatu
zuen: hogeita lau deserriratze, hogeita hamaika erbesteratze, hamahiru
lekualdatze eta berrogeita bat atxiloketa69. Garbiketa-lan horren lehendabizikoa
Mateo Mugica Gasteizko apezpikuaren atzerriratzea izan zen, Gerra Zibilaren
lehenengo egunetan. Garbiketa prozesuaren ildo beretik irakaskuntzako lehen
eta bigarren hezkuntzan eginikoa aipatu beharko genuke. Gipuzkoan maisuen
% 27 eta bigarren hezkuntzako irakasleen % 26 zigortu zituzten. Horien artetik,
maisuen % 13 eta institututako irakasleen % 15 irakaskuntzatik betiko baztertu
zituzten. Ez gara xehetasunetan sartuko, baina gaiaren ikerketak erakusten du
irakaskuntzan eginiko purgen helburu nagusia ideia “disolbatzaileak” zabaldu
zitzaketen irakasleak baztertzea zela, ezkertiarrak asko; abertzaleen kasuan,
katoliko praktikanteak zirenez, lurralde euskaldunetatik at lekualdatzearekin
nahikoa zela iritzi zen70.
Edonola ere, errepresio frankistaren baliabide nagusia Erantzukizun Politikoen
Legea izan zen. Haren bitartez, frankismoak Gerra Zibilaren kausa eta
ondorioen erantzukizunak garaituei leporatu zizkien, eta, aldi berean, ustez
sortutako kalteengatik ondasunak galera-ordain gisa erabiltzera ere behartu
zitzaien. Gipuzkoan lege horrek izandako eragina aztertu da: gutxienez 1.316
gipuzkoar epaitu zituen Erantzukizun Politikoen Eskualde Epaimahaiak, 700
kondenatuak izan ziren, eta horien artean hemeretzik, tartean Donostiako
alkate izandako Fernando Sasiain errepublikanoak, beren ondasun guztiak
galdu zituzten.
Gipuzkoan bizi izan zen errepresioaren aurpegi beharbada ezezagunenetako
bat gatibu-lanena izan daiteke: langile batailoiak, zigortutako soldadu langileen
diziplina-batailoiak eta Frantziatik itzultzen zirenak kontrolpean izateko
prestaturiko militarizatutako kolonia presondegiak –ez dira “kontzentrazio
HUHPXHNLQµ LQROD] HUH LGHQWLÀNDWX EHKDU *LSX]NRDQ H] ]HJRHQ KRUUHODNRULN
Gerra Zibila bukatu zenetik–. Atxiloturiko presoek, zigorturikoek edota ustezko
“desafektuek” armadan zerbitzu militarra beteko ez zutela eta, berreraikuntza
eta gotortze lanetan parte hartzea izan zen frankismoaren borondatea. 1939ko
maiatzean, Gipuzkoan langileen sei batailoi egon ziren mugako gotortzelanetan. Geroago behartutako langileek gerran zehar suntsipen handienak jasan
zituzten udalerrien berreraikuntza-lanetan ere lan egin zuten, Eibarren, Elgetan
eta Irunen, adibidez. Zigortutako langile horiek Gipuzkoan eginiko azken partehartzea “militarizatutako kolonia presondegietan” izan zen, erakunde horien
bitartez enpresa ugarik, Arronako harrobiak ustiatzen zituen ACS enpresak
kasu, presoak erabili zituzten lanerako. Errepresioaren ondorioek, aipatu bezala,
denboran zehar iraun zuten. Berrogeiko hamarkadaren erdialdean, Gerra
Zibilagatik atxilotutako preso gehienek baldintzapeko askatasuna lortu zuten
arren, zigor osagarriek –zenbait lanpostutarako gaitasun-gabetzeak, bizilekua
464
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
aukeratzeko askatasunean mugak eta lanbide edo postu batzuetan lan egiteko
debekuak– mantendu ziren.
Hondatutako Eskualdeen Zuzendaritza Orokorrak Gipuzkoan gehien kaltetuak
izan ziren hiru udalerritan (Irun, Eibar, Elgeta) esku hartu zuela aipatu dugu
dagoeneko. Berreraikuntza-lanetan behartutako eskulana erabiltzeaz gain,
udalerri horietan aldaketa urbanistikoak egiteko aprobetxatu zen aukera hori.
,UXQJR EHUUHUDLNLW]H SURLHNWXD DQ KDVL ]HQHDQ HUDLNLQ RÀ]LDODN SRVWD
bulegoa) eta etxebizitzak diseinatu ziren. Eibarren eginiko esku-hartzeak
garrantzitsuagoak izan ziren, eta proiektuan udalerriaren zabalgunea eta Ego
ibaia estaltzea erabaki ziren. Maria Angela kaleko eraikin guztiak suntsiturik
zeudenez, kale osoa berreraiki zen. Proiektu berantiarrena Elgetakoa izan
zen, 1945ean hasita, suntsitutako eraikinen berregiteari arreta jarri zitzaion,
ELUPROGDW]HXUEDQLVWLNRQDEDUPHQDNSODQLÀNDWXJDEHHUH71.
Errepresioarekin batera, Gipuzkoan berebiziko garrantzia izan zuen beste
aspektuetako bat erregimenaren ezarpena izan zen. Estatuko beste zenbait
eskualdetan ez bezala, existitzen ziren bi indarren arteko lehia sortu zen
bai probintzia bai udalerri mailako erakundeak kontrolatzeko orduan. Bi
indarretako bat, tradizionalismoa, probintzian zeharo errotuta zegoen72. Aldiz,
Falangearen presentzia Gipuzkoan oso xumea zen Gerra Zibila baino lehen73.
Probintzia errebeldeek okupatu zuten lehenengo mementotik ikusi zen bi
aukera politikoen arteko borrokak latza izan behar zuela boterea lortzearren,
nahiz eta tradizionalismoaren ezarpen handiagoak gipuzkoar erakundeen eta,
batez ere, Aldundiaren kontrola haren esku gelditzea ahalbidetu zuen. Udal
mailan, gauza berbera gertatu zen, tradizionalismoa hegemonikoa izan zen.
1937 eta 1948 bitartean izendatutako laurehun udal karguren zerrenda batean,
zinegotzi karguen % 46 eta denbora tarte berean aukeratutako alkatetzen
% 55 tradizionalistentzat izan ziren74. Frankismo guztian zehar, bereziki
lehendabiziko udal hauteskunde organikoak egin ziren 1948 arte, udal karguen
izendapen ia esklusiboa gobernadore zibilen esku zegoen. Gobernadoreek
askotan ez zuten probintziako egoera ongi ezagutzen eta beren misioa lehian
zeuden bi indar politiko nagusien arteko oreka erdiestea zen, sarritan lortu ez
bazuten ere. Erregimenaren aldeko bi ideologia ezberdin horien arteko tirabiren
erakusgarri Gerra Zibilean bizia galdu zutenak gogorarazteko egiten ziren ohiko
oroitzapen-ekitaldiak izan ziren, terminologia falangistaren arabera gerran
hildakoak “eroriak” eta tradizionalisten hitzetan “Tradizioaren martiriak” ziren,
eta korronte ideologiko bakoitzak oroipen-ekitaldiak era ezberdinean ospatzen
zituen, beste ikerlan batean ikusi dugun bezala.
Gerra Zibilak beste ondorio batzuk ere izan zituen. Lehenengoa erbestea izan
zen; zenbait fasetan gauzatu zen, eta, zenbaitetan, kanpora joandakoak ezin izan
465
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
ziren denbora luzea igaro arte itzuli. Erbesteratu gehienen helmuga Frantzia
izan zen, baina gipuzkoar batzuk, haurrak bereziki, Belgika eta SESBra bidali
zituzten. Euskara prentsatik desagertu zen, hizkuntzaren erabilera familiartera
mugatuz. Ez zen guztiz debekatu, baina aurretiko garaiarekin konparatuz gero,
hizkuntzak atzerakada nabaria jasan zuen eta haren erabilera jazarrita zegoen.
Erlijioa bizitza publikoaren ardatz bilakatu zen; eguneroko eliza-jarduerak
gipuzkoar udalerrietako kaleak bete zituzten eta moral katolikoa gailendu zen.
Errazionamendua eta elikagaien gabezia ere arruntak izan ziren frankismoaren
lehenengo urteetan. Berrogeigarren hamarkadan agertu ziren errazionamenduNDUWLOODNH]]LUHQJHRJUDÀDJLSX]NRDUUHWLNKXUUHQJRKDPDUNDGDDUWHGHVDJHUWX
Zaila da, ikusi dugunez, Gerra Zibilak sortu zuen hausturaren analisi sakon bat
egitea. Datozen urteetan ikergai izan litezkeen arlo ugari gelditzen dira oraindik75.
4.2. Immigrazioa, modernizazioa eta garapena
Lurraldean gertaturiko aldaketa ekonomiko eta sozialak eta prozesu horretan
erakunde gipuzkoarrek betetako papera, probintziako Diputazioak beterikoa
bereziki, dira frankismoaren garaiko bi atal oso garrantzitsu. Gipuzkoako
Aldundiak bere foru izaera galdu zuen ekainaren 23ko dekretuaren bitartez,
Ekonomia Ituna bertan behera utziz, diputazioari hainbat eskumen eta funtzio
kenduta. Ez gara Arrietak eta Barandiaranek ikertutako76 legedi berriak eta,
gehienbat, Toki Araubidearen Oinarriak arautzen dituen Legeak ekarritako
aldaketen xehetasunetan murgilduko, garrantzitsuago iruditzen baitzaigu 1940
eta 1975 artean Gipuzkoaren modernizazioan erakunde probintzialak izandako
garrantziaz aritzea, agintaritza berriak bere funtzioak murriztu bazituen
ere. Arrietak eta Barandiaranek zuzenki azaldu duten bezala, frankismoko
*LSX]NRDUHQ H]DXJDUUL LGHQWLÀNDJDUULHQDN JDUDSHQ GHPRJUDÀNR LW]HOD77 eta
ekimen pribatuak ahalbidetu zuen aldaketa biziki handia dugu. Diputazioaren
lana gizarte laguntzara eta azpiegituretara mugatuta zegoen, modernizazioaren
giltzarrien inguruko erabakietatik kanpo zegoela, gako horietako batzuk
turismoa, urbanismoa eta kultura izan ziren, aurrerabiderako benetan
garrantzitsuak ziren arloak.
Berrogeita hamargarren hamarkadan, aldaketa prozesu garrantzitsu bat jarri
zen martxan. Une horretatik aurrera, Gipuzkoa batez ere Gaztela eta Leondik
]HWRUUHQLPPLJUD]LRSUR]HVXLQGDUWVXEDWLORWXULNRJDUDSHQGHPRJUDÀNRKDQGL
baten lekuko izan zen, eragina garapen urbanistikoan nabaritu zelarik. Hirigintza
hazkundea, beste toki askotan gertatu zenaren kontra, ez zuen hiriburuaren
makrozefaliak ezaugarritu (Donostian ez baitzegoen industria askorik), bai,
RUGHD LQGXVWULDWUDGL]LRD ]XWHQ XGDOHUUL HUWDLQHQ KD]NXQGH GHPRJUDÀNRDN
VDUULWDQ SODQLÀNDWX JDEHNR JDUDSHQ XUEDQLVWLNR HVSHNXODWLERD HNDUUL ]XHQD
Aldi berean, landa udalerriak populazioz hustu zituen barne prozesu
466
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
migratzaile bat ere gertatu zen. Joera horren ondorioz, Andoain, Arrasate,
Beasain, Eibar, Errenteria, Hernani, Legazpi edo Urnieta esaterako, probintziako
batezbestekoaren oso gainetik hazi ziren, kasu esanguratsuenak Urnieta, %
429ko hazkundearekin 1940-1975 artean, Errenteria (% 358) edota Hernani (%
295) izan zirelarik, adibide batzuk aipatzearren. Bien bitartean hiriburuak %
60ko hazkundea bizi izan zuen aitatutako denbora tarte berberean78.
*DUDSHQGHPRJUDÀNRDNRQGRULR]X]HQEDWL]DQ]XHODDLSDWXGXJXHW[HEL]LW]D
urrien arazoa aurpegiratu beharrak arazo urbanistikoak ekarri zituen. Data
goiztiarretatik, 1950etik, etxebizitza babestuak eraikiz eta hirigintza arautuz
–landa orubetan eraikitzea baimenduta– ordenatzen saiatu ziren kontrolik
gabeko hazkundea. 1951ko abuztuan berrogeita hamar urte iraungo zuen
eta hamarkadatan banatutako alditan burutuko zen Probintziako Hirigintza
Antolamendu Plana aditzera emateko erakusketa bat antolatu zen Donostiako
San Telmon. 1961ean, ordea, plan berri baten beharra agerikoa zen, azkenean
1963an onartu zelarik eta 1965ean aurkeztu. Asmo onak eta egindako ahaleginak
handiak izan arren, bailara gipuzkoarrak esparru metropolitanotzat hartu
behar zituzten eskualde-plangintzak (1965eko plangintzako egitasmoetako bat)
1974an oraindik ez ziren abiarazi, eta azkenean ez zen proiektu hutsetik harago
joan ekimen guztia79.
Prozesu modernizatzailea lurraldearen garapen ekonomikoari loturik dago,
lehenengo sektorearen atzerakadan, industriaren hazkundean eta hirugarren
sektorearen garapenean (turismoaren eta azpiegituren herri-lanen arloan bereziki)
oinarriturik. Frankismo garaian, Gipuzkoako lehenengo sektoreak atzerakada
gogor bat pairatu zuen, bertan lan egiten zuen populazioa aktiboa 1940an %
23 izatetik, 1975ean % 10 izatera igaroz. Probintziako BPGra lehen sektoreak
eginiko ekarpena % 12tik % 5era murriztu zen esandako denbora tartean. Zifra
horiek, ordea, ezin dira orokortu, nekazaritzak sekulako atzerakada jasan
bazuen ere, arrantza eta abeltzaintza sektore indartsu gisa mantendu zirelako
Gipuzkoako ekonomian80. Begi-bistakoa da lehenengo sektorearen atzerakada
garapen industrialak bultzatu zuela (Arrietak eta Barandiaranek Gipuzkoako
bigarren industrializazioa egoki izendatu duena, XIX. mende bukaeran eta XX.
mende hasierakoaren ondoren). 1975ean, probintziako lanpostuen % 57 industria
sektoreari zegozkion (1950ean % 47). Industria gipuzkoarrak hiru ezaugarri
izan zituen, batetik probintzian zehar sakabanatuta egotea –eremu industrial
ugari sortu ziren, Debako arroa, Urola Garaia, Oriako arroaren barnealdea eta
hiriburuaren gerriko industriala–, bestetik, enpresa gehienen tamaina txikia
–industrien % 96k tamaina txiki eta ertaina zuten garai hartan– eta, azkenik,
´PRQRODERUDQW]D GLEHUWVLÀNDWXUDQ]NRµ MRHUD KDX GD EHUURJHLWD KDPDUJDUUHQ
hamarkadako Gipuzkoako industrializazioan azpisektore ugarik hartu zuten
parte, baina metalgintzak lehentasun malgu bat zuen denen artean, industriaren
467
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
% 50 zehazki81. Sektore horren ondoren, indartsuenak eraikuntza, papergintza
HWD DUWH JUDÀNRDN ]LUHQ 8OHUW]HNRD GHQH] HUDLNXQW]DN JDUDSHQ KDQGLD L]DQ
]XHQ SHULRGR KRUUHWDQ ²ODQSRVWX NRSXUXD KLUXNRL]WX]² GHPRJUDÀDUHQ
hazkundeak etxebizitzen eskaera bultzatu baitzuen. Tolosako, Hernaniko eta
(UUHQWHULDNR XGDOHUULHWDQ ÀQNDWXWDNR SDSHUJLQW]DUHQ VHNWRUHDN (VSDLQLDNR
paperaren produkzioaren heren bat ekoizten zuen 1940 eta 1975 bitartean. Dena
den, Gipuzkoako industria diktaduraren amaieraren ostean azaleratuko ziren
zenbait hutsune bilduz joan zen etengabe.
Hirurogeigarren hamarkada arteko frankismoaren politika ekonomikoa
autarkikoa izan zen, nazioartearekiko isolamendua bultzatuz eta industriak
DW]HUULDQ L]DQ ]LW]DNHHQ DXNHUDN JDODUD]L] +RUUHN GHÀ]LW WHNQRORJLNRD
produktibitate txikia eta irakaskuntza eta lan munduaren arteko erlazio eskasa
eragin zituen, eta langileen prestakuntza mugatu zuen. Horrek guztiak XX.
mendearen azken urteak zail xamarrak egin zituen tamaina txikia eta familia
izaera ezaugarri zituen enpresa gipuzkoarrentzat. Frankismoko ekonomia
gipuzkoarraren inguruan egiten ari garen gainbegiratu labur honekin bukatzeko,
hirugarren sektorea aipatu behar dugu, Arrietaren eta Barandiaranen hitzetan,
sektore horren garapen maila izan beharrekoa baino txikiagoa zen lurraldeko
errenta maila eta garapen ekonomikoa kontuan hartzen baditugu. Bi ikertzaileek
dioten moduan, hirurogeita hamargarren hamarkada hasieran hirugarren
sektorearen ekarpena Probintziako BPGari % 39 bakarrik zen, Espainia
mailan batezbestekoa % 50ekoa zen eta populazioa aktiboaren heren bati lana
ematen zion bitartean. Era berean, azpiegiturei, ekipamenduei, osasunari eta
LUDNDVNXQW]DULGDJRNLHQH]HJRHUD]HKDURGHÀ]LWDULRD]HQ
Berrogeita hamargarren hamarkada hasieran, turismoaren lehen zantzuak hasi
ziren probintzian, ordura arte ahalegin guztiak, aurretik aipatu dugunez, Irunen,
Eibarren eta Elgetan gerran jasandako azpiegituren suntsiketak berreraikitzen
jarri baitziren. Gainera, 1953. urteko uholde larriek hautsitako azpiegiturak
konpontzen baliabide asko erabili ziren82. Agerikoa da berrogeita hamargarren
hamarkadako turismoak ez zuela zerikusirik Gerra Zibilaren aurretik
zegoenarekin. Goi klasekoei zuzendutako turismo batetik nazio eta nazioarteko
masa-turismo batera pasatu zen. Berrogeita hamargarren hamarkadaren
hasieran, ibilbide turistiko berriak estreinatu ziren Arantzazun, Hondarribian,
Lekeition eta Zarautzen, besteak beste. Aldi berean, historian zehar ospetsu
izandako gipuzkoarrekin nolabaiteko lotura zuten eraikinak zaharberritu ziren,
Aldundiak zenbait monumentu eta herri-eliza berriztatzeko diru laguntzen
politika jarri baitzuen martxan.
Hirurogeigarren hamarkadan, turismoa Espainiako ekonomiaren zutabeetako
bat bihurtzen zen bitartean, Probintziako I. Turismo Plana (1962) idatzi zen,
468
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
1963ko azaroan Gipuzkoako Turismoaren I. Batzar Probintziala egin zelarik.
Helburuak turismoari bultzada ematea eta inbertsio pribatua erakartzea ziren.
Politika horren barruan Hondarribiko Karlos V.aren gazteluan eraikitako ostatua
eta aireportuaren handitze-lanak aipatu behar dira. Mahai gainean borondate
onez beteriko egitasmo ugari jarri ziren arren, frankismoaren bukaeran askok
proiektu izaten jarraitzen zuten, Informazio eta Turismoko Ministerioko
idazkariorde zen Marcelino Orejak turismorako plan berria aurkeztu zuenean.
Aurreikusitako esku-hartzeen artean honako hauek zeuden: Donostiak ostatu
hartzeko zuen gaitasuna handitzea, Hondarribiko paradorea handiagotzea
eta Zubietan Lasarteko hipodromora iristeko bidea erraztuko zuen zubi bat
eraikitzea83.
Garai horretako beste arlo esanguratsu bat garraio-azpiegituren modernizazioa
L]DQ]HQPHUNDQW]LHQHWDLELOJDLOXHQJHURHWDWUDÀNRKDQGLDJRDMDVDWHNRDQ
5.778 ibilgailu egotetik 142.308 egotera iritsi baitzen 1975ean. Horrek errepideazpiegituren modernizazioaren beharra argi utzi zuen, N-1 eta N-634 errepideak
eta bigarren mailako hiru ardatz (bata Debako bailaratik barrena zihoan, bestea
Urolakotik eta hirugarrena aurreko biak batuz Bergaratik, Zumarragatik eta
Beasainetik igarotzen zen) abiapuntu gisa hartuta. Garai horretako azpiegituren
herri-lan nagusiak Donostia eta Tolosa arteko N-1 errepidea bikoiztea, hirietako
saihesbideen sorrera eta Behobia eta Bilbo arteko A-8 errepidearen eraikuntzan
oinarritu ziren. Hala ere, beste arlo batzuek oraindik konponbidea behar zuten:
Deba Goienaren “inkomunikazio” egoera, Iruñearekiko lotura konplikatua
eta Debaren eta Urolaren arteko lokarriak hobetu beharra. Hala eta guztiz ere,
probintziako erakundeek ezin zituzten Gipuzkoak zituen garraio-azpiegituren
arazoak konpondu. Ekonomia Itunaren abolizioak errepide sarearen kudeaketa
Estatuaren mende utzi zuen; beraz, errepide sarearen politika ez zen Gipuzkoan
erabakitzen84. Aipatutakoaz gain, azpiegituren atalean, 1955ean inauguratutako
Hondarribiko aireportua eta Estatuak eraiki eta 1975ean bukatu zuen Donostiako
saihesbidea aipatu behar dira –azken hori, Estatuak bideratutako herri-lana
izateagatik, bidesaritik libre–.
Maila sozialari begira, hirurogeiko hamarkada aldaketa sozial sakonen lekuko
izan zen, frankismoak 1964an ospatutako “XXV urteko bakea”aldiak “Gerra
Zibila eta haren ondorioen gainditze-unea” izan nahi zuen. Urte horietan,
Gipuzkoako panorama zeharo aldatu zen garapen industrialagatik eta
JHKLHQEDWHPLJUD]LRDNHNDUULWDNRKD]NXQGHGHPRJUDÀNRDJDWLN3RSXOD]LRDUHQ
hazkundeak etxebizitzaren kostuen arazoa ekarri zuen, eta horrek udalerri
JLSX]NRDU DVNRUHQ ÀVLRQRPLD JX]WL] DOGDWX ]XHQ JDUDSHQ XUEDQLVWLNR EHUULHL
bidea ireki zien. Aldaketa horiek, ordea, udalerri batzuen eta besteen arteko
ezberdintasun sozialak handitu zituzten, baita hauen barruan ere oraindik ere
Gipuzkoaren kasurako ikertzeko dagoen bizilagunen mugimendu bat sorrarazi.
469
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
Edonola ere, hirurogeiko hamarkadako aldaketek lurraldearen erabateko
modernizazioa ekarri zutela ez dago zalantzan jartzerik.
4.3. Francoren alde eta Francoren kontra
Jakina den bezala, frankismoak ia berrogei urtez luzatzea eta agertuz joan ziren
egoera politikoei aurre egin eta bizirik irautea lortu zuen. Baina frankismoak
ez zuen bere “merituengatik” aurrera egitea bakarrik lortu, ezta oposizioaren
demerituengatik ere, murritza baina giltzarri ziren postuetan egokituta edota
diktadura negozioetarako aukera gisa aprobetxatu zuen oinarri sozial baten
babesari esker eta bere baitara egin eta bizirik irautera jo zuen gizartearen
gehiengo batengatik baizik. Gipuzkoan, ordea, espero ez zuen fenomeno baten
lekuko izan zen frankismoa: turismoaren garapena, hain zuzen. Alfonso XIII.
aren monarkiaz geroztik, Donostia udako errege-egoitza zen, eta Francok
WUDGL]LRKRUULHXWVL]LRQ(UUHJLPHQDUHQXGDNRHJRLW]DRÀ]LDO]HQKLULEXUXDHWD
koiuntura horren aurrean, erregimenarekin elkarlanean aritu zen, bide batez
turismoa indartzeko asmoz. Bailengo dukesarena zen eta Isabel II.ak egonaldi
luzeen egoitza izan zen Aieteko jauregia Donostiako udalak erosi egin zuen
1939an, diktadoreari eskaintzeko –egun Aieteko Kultur Etxea dugu–.
Gipuzkoan, frankismoak bere oinarri soziala erregimenaren kontura aurrera
egiten zuen klase ertain batean topatu zuen, erregimenak probintzia beti
etsaitasuna zerion lurraldetzat hartu izan bazuen ere. Katolikotasun sutsuak
erakarrita nazionalista ez gutxi egokitu zen erregimenera eta sektore
kontserbadoreenek –tradizionalismoari loturikoak– frankismoan beren ideia
politikoak praktikan jartzeko aukera ikusi zuten. Ekonomia aldetik txiroagoak
ziren eskualdeetan jatorria zuen emigrazioak aurrera jo zuen aldaketa sozialei
esker. Nahiz eta oraindik ez den erregimena oinarritu zen “frankismo soziologiko”
horren inguruko ikerlanik egin, ondoren ez zela horrenbesterakoa izan ikusi
zen, Franco hiltzean berehala disolbatu baitzen. Halere, klase desberdintasunak
beste lurralde batzuetan baino txikiagoak ziren gurea bezalako gizarte batean
berrogei urtez eusteko nahikoa indar izan zuen.
Gerra Zibilaren amaierak eta ondorengo errepresioak ia erabat neutralizatu
zuten oposizioa, zati handi bat erbestera edota espetxeetara eramanez lehenengo
urteetan. Alemanak Frantziako hegoaldetik 1944an erretiratu zirenean hasi zen
era xumean indartzen. Frankismoaren aurkako erresistentzia armatuko taldeak,
makiak, urriak izan ziren, barnealderantz joaten zirenentzat igarobide soil
gisa jokatzen zuen lurralde honetan, hala ere, ezin dugu aipatu gabe utzi era
tragikoan bukatu zen Higerreko itsasargiaren eremuan 1944an makiek eginiko
lehorreratzea85. Berrogeita hamargarren hamarkadatik aurrera, oposizioaren
ekintzak, bereziki Bizkaian egiten ziren grebak, areagotu egin ziren. Ezkerrak
470
5. Irudia.
Uztailaren 18ko ospakizuna (1943) Donostiako Zuloaga Plazan, Franco bertan zela.
Iturria: Fototeka Kutxa
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
471
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
berrosatze lan apal bati ekin zion, sozialisten kasuan oztopoz betea behin eta
berriz buruzagiak atxilotzen zituztelako. Euskal sozialismoaren berreraiketaz
arduratu ziren pertsonak 1938an San Cristobaleko gotorlekutik ihes egin eta
Frantziatik itzulitako Juan Iglesias, Antonio Amat arabarra eta Ramon Rubial
izan ziren. Gipuzkoan, sozialismoak pisu gehien Eibarren eta Donostian izan
zuen, Luis Martin Santos eta Eulogio Urrejolari esker, beste batzuen artean86.
Beste aldetik, nazionalismoak zenbait fase bizi izan zituen frankismoan zehar,
uzkurtze memento batetik, hasieran, II. Mundu Gerran zehar Estatu Batuekin
lankidetzan aritzera igaroz. Euskal nazionalismoaren ordura arteko garaia
Parisen 1960ko martxoaren 22an Jose Antonio Agirreren heriotzarekin bukatu
zen. Apur bat lehenago “Euskadi Ta Askatasuna” erakundea jaio zen. ETA
jeltzaleen gaztediaren eta Ekinen zatitze batetik sortu zen. Erakunde armatuaren
lehenengo urteetako eboluzioaz ez gara mintzatuko, gai horren inguruko
ELEOLRJUDÀD NRSXUXWVXD HWD ]DEDOD GD HWD87. ETAren berebiziko aurrerapausoa
Gipuzkoan eman zen 1968an. Lehenengo erailketaren –Manuel Pardines
guardia zibila, ezusteko topaketa batean, non Txabi Etxebarrieta ETAko kideak
ere bizia galdu zuen– aurreko garaian, erakundeak borroka iraultzailearen alde
egin zuen, Euskadi Espainiak menderatutako koloniatzat joz88. Gogoeta horien
ondorioz, lehenengo biktima hiltzeko erabakia hartu zuen: Brigada Politiko
Sozialeko komisarioa zen Meliton Manzanas, 1968ko abuztuaren 2an.
Erregimenak jaurtitako ondorengo errepresioak Burgosko prozesua ekarri
zuen, non epaitutako ugari hiltzera kondenatu zituzten, ETAk Donostian
Alemaniako kontsula zen Eugenio Beihl bahituz erantzun zuelarik89. Memento
horretatik aurrera, erakundearen ekintzak ugaritu egin ziren eta Franco
hil aurretik berrogeita hemeretzi pertsona erail zituen, tartean Gobernuko
presidente zen Luis Carrero Blanco, baita ere Madrileko Rolando kafetegian
zeuden hamahiru pertsona 1974ko irailaren 13an, hain justu, frankismoak Gerra
Zibilean Donostiaren okupazioa ospatzen zuen data berean. ETAk hamar
pertsona erail zituen Gipuzkoan, gehienak Guardia Zibilaren kideak, baina
baziren zenbait zibil ere, Carlos de Arguimberri (1975eko uztailaren 7an Deban
eraildako autobus gidaria)90 eta Francisco Exposito Camio taxilaria (Usurbilen
1975eko uztailaren 31n eraila)91. Franco hil osteko ETAren lehen erailketa
Gipuzkoan izan zen –Oiartzungo alkate zen Antonio Echevarria Albisu, 1975eko
azaroaren 24an–92. Modu horretan abiatu zen hurrengo urteak baldintzatuko
zituen indarkeria giroa, Gipuzkoa bihurtuz bortizkeria terroristak zigortutako
eskualde nagusia. “Terrorismoa” borroka politikoaren aurpegi bortitzari deritzo,
zeinak ezarritako ordena suntsitzea edo aurkaria, eta populazioa orokorrean,
kikiltzeko gai den segurtasun eza eta izua ezaugarri dituen giroa ezartzea duen
helburu. Indarkeriarako joera askatasun nazionalerako politiken eta ikuspuntu
marxistetatik planteatutako boterea eskuratzeko teoria iraultzaileen arteko
batasun ideologikoaren ondorioa izan zen. “Talde armatua”, “talde terrorista”,
472
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
´EDQGDDUPDWXDµ«JLVDNRGHLW]DLOHDNHVSDUUXVHPDQWLNRWLNLGHRORJLNRUDLJDUR
ziren komunikabideetan, eguneroko elkarrizketetan erabilitako hizkera denbora
luzez korapilatuz.
Frankismoarekiko oposizioa beste arlo batzuetan ere gauzatu zen, kultura
aldetik esaterako. 1966ko Prentsaren Lege Berriak, “Fraga Legea” deiturikoak,
zabaltze txiki bat baimendu zuen, argitalpenentzako eta elkarte kulturalentzako
giro hobea sorraraziz. Euskararen normalizazioaren alde egin ahal izan zen
ikastolak sortuz. Aurretik, Elbiria Zipitria bezalako andereño batzuek –berrogeita
hamargarren hamarkadatik– ezkutuko lana egiten zuten haurrei irakatsiz.
Hirurogeigarren hamarkadan, ikastolak erregularizatuz joan ziren, euskararen
garapen eta iraupena erraztuz (1968ko Euskaltzaindiaren Arantzazuko
batzarrak mugarri bat markatu zuen euskara batuaren aurrerakuntzarako)
sekula erabat debekatuta egon ez bazen ere, frankismoan zehar familiarteko eta
lagunarteko esparruetara mugatuta egon zen93. Hamarkada honetatik aurrera,
euskaraz argitaratutako lanak, bertsolari-saioak eta euskal jaiak areagotu ziren.
1965ean, Ez dok amairu euskal kantautore eta idazle multzo batek osaturiko
taldea sortu zen (haren kide zen Joxan Artze hil berri da –2018ko urtarrilean–),
haren abestiek zabalkunde handia lortu zutelarik. Arlo artistikoan Gaur taldea
gailendu zen, haren barruan Oteiza, Chillida, Ruiz Balerdi, Sistiaga, Amable
$ULDV%DVWHUUHW[HD«JDUDLNREL]LW]DNXOWXUDOHUDEDWX]LUHQKLULEXUXNR]HQEDLW
liburu-dendaren ekimenak giro horren osagarri bihurtu ziren, horien artean
“Ramos”, “Easo”, “Manterola”, “La Internacional” edo “Lagun”. Azkenak ateak
1967an zabaldu zituen liburu hau argitara ematen ari zela hil den Maria Teresa
Castellsen eskutik, eta laster talde ultraeskuindarren erasoen helburu bilakatu
zen (ETAren inguruko taldeena ere, geroago).
5. INDARKERIAREN ESPIRALA. TRANTSIZIOA ETA DEMOKRAZIA
Francoren heriotzak trantsizio-prozesu asaldatu bati bide eman zion, 1976ko
ekainaren 15ean erreferendum bidez onartu zen Erreforma Politikoaren
Legearen bitartez. Gipuzkoan % 92ko babesa lortu zuen bozkatu zutenen artean,
baina abstentzioa erroldaren % 54 baino gehiagokoa izan zen. Trantsizioaren
lehenengo urteek jarduera politiko handia bizi izan zuten, hauteskunde-prozesu
ugari egon zirelarik, estatu mailakoak lehenengo, udal-hauteskundeak ondoren
eta autonomikoak, bukatzeko (ordena horretan). Trantsizioaren prozesu
politikoa 1977ko ekainaren 15eko hauteskundeekin hasi zen, nazionalisten
nagusigoa agerian utzita. Bozka gehien jaso zuen aukera EAJrena izan zen (%
31) hiru eserleku lortuz, sozialistek bozken % 28 lortu zuten beste hainbeste
eserleku lortuta. Hondarreko eserlekua Euskadiko Ezkerrako kide zen Francisco
Letamendia “Ortzi”k eskuratu zuen.
473
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
1977ko hauteskundeetatik atera zen panorama politikoak nazionalisten eta ez
nazionalisten arteko parekotasuna erakusten zuen. Aukera abertzaleek (EAJ,
EE, ESB) bozken % 45 eskuratu zuten, eta bik lortu zuten legebiltzarkideak
ateratzea; nazionalistak ez zirenek (PSOE, Guipúzcoa Unida”, Aliantza
Popularrak eskualdeko hauteskundetarako hartutako izena–, Euskal Kristauen
Alderdia –Democracia Cristiana Vasca– eta Euskal Demokrata Independenteak
–Demócratas Independientes Vascos) bozken % 46 erdietsita ere, sozialistek
soilik lortu zuten Legebiltzarreko ordezkaritza.
1. Taula:
1977ko ekaineko hauteskundeetako emaitzak.
Alderdia
Bozkak
Bozken %
Eserlekuak
EAJ-PNV
102.494
% 31
3
PSE-PSOE
93.010
% 28,13
3
EE
31.208
% 9,44
1
G.U.
27.048
% 8,18
0
ESB
18.167
% 5,49
0
DCV-EKA
16.627
% 5,03
0
D.I.V.
15.505
% 4,69
0
Iturria: Eusko Jaurlaritza.
Senaturako, ordea, “Fronte Autonomiko”ko hiru senatari aukeratu ziren
(Federico Zabala EAJtik, Enrique Iparraguirre PSOEtik eta Gregorio Monreal
ESEItik –Euskal Sozialistak Ekartzeko Indarra–) eta Gipuzkoako laugarren
eserlekua Euskadiko Ezkerrako Juan Maria Bandresentzat izan zen.
1977ko ekaineko hauteskundeen ostean, testu konstituziogile bat osatzeko
ekimena hasi zen. Estatu mailan eztabaidak Konstituzioa sortzeko prozesuaren
ingurukoak ziren bitartean, eremu euskaldunean eztabaida politikoak
Euskadiren autonomiarantz salto egingo lukeen erregimen aurre-autonomikoaz
ziharduen. Autonomiarako bideak askotarikoak ziren. Gipuzkoan, 1931n gertatu
zen bezala, lehendabizi udal mugimendu bat sortu zen, Bergarako alkate zen
Jose Elcoro buru zuena. Benetako bultzada, ordea, 1977ko hauteskundeak baino
lehen EAJk, PSOEk, ESEIk, EAEk, Alderdi Komunistak eta Euskal Kristauen
Alderdiak sinaturiko akordioarekin etorri zen. “Konpromiso Autonomikoa”
deiturikoan Autonomia Estatutua 1977ko ekainean aukeratutako parlamentariek
474
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
diseinatuko zutela adostu zen. 1978ko urtarrilean Euskadiko aurre-autonomia
onartu zen, eta jarraian Eusko Kontseilu Nagusia eratu zen.
1978ko gai nagusia, halere, eztabaida konstituziogilea izan zen, zeinean
EAJk abstenitzea erabaki zuen. Arrazoiak bi ziren, alde batetik, batzorde
konstituziogilean pairatu zuen marjinazioa, bestetik, euskaldunen eskubide
historikoen inguruko Konstituzioaren VIII. atalari buruz egin zen interpretazioa.
EAJk euskaldunen berezko subiranotasuna aitortzen zuen foruen gaineko
interpretazioa aldezten zuen, eta EEk eskatzen zuen autodeterminaziorako
eskubidea txertatzea Konstituzioan. Abertzaleek konstituzioa ez babesteak
Gipuzkoan abstentzio handia ekarri zuen, hauteskunde erroldaren % 56,57,
Euskadiko batezbestekoaren (% 55,53) gainetik. Konstituzioa bozkatu zutenen
artean baiezkoak irabazi zuen (% 68), 2. taulan ikus daitekeenez.
2. Taula:
Erreferendum konstituzionalaren emaitzak
Bozkak
Bozken %
BAI
139.777
%68,12
EZ
65.429
%31,88
Iturria: Eusko Jaurlaritza.
Prozesu demokratizatzaileak aurrera egin zuen 1979an, 1931tik egiten ez ziren
udal hauteskundeak deituta. Emaitzetan, nazionalismoak bere indarra erakutsi
zuen 553 zinegotzi lortuta, EAJk 369 eskuratu zituen eta ezker abertzaleak
gainerakoak. Lehen aldia zen 1978ko apirilean “Altsasuko Mahaian” sortutako
Herri Batasuna hauteskunde batzuetara aurkezten zela, eta 125 zinegotzi lortu
zituen, Euskadiko Ezkerrak, berriz, 59.
475
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
Miguel de Aranburu
3. Taula:
1979ko udal hauteskundeetako emaitzak
Alderdia
Bozkak
Bozken %
Zinegotziak
EAJ-PNV
HB
PSE-PSOE
EE
C.I.
PCE-EPK
EMK-OIC
ORT
EKA
110.866
54.946
46.604
28.962
11.896
10.937
6.837
3.455
3.366
36,13
% 17,91
%15,19
% 9,44
% 3,88
% 3,56
% 2,23
% 1,13
% 1,1
369
125
80
59
5
9
6
10
6
Iturria: Eusko Jaurlaritza.
Eskualdeko udalerri nagusietan, EAJ bozka gehien jaso zuen aukera izan zen
Donostian, Eibarren eta Arrasaten. Bestalde, Alderdi Sozialistak Irunen irabazi
zuen, 2. taulan ikus daitekeen bezala. Donostian 1931z geroztik demokratikoki
aukeratutako lehenengo alkatea Jesus Maria Alkain jeltzalea izan zen, ondoren
etorri ziren Ramon Maria Labaien (EAJ), Xabier Albistur (EA), Odon Elorza
(PSE) –1991 eta 2011 bitartean–, Juan Carlos Eizagirre (EH Bildu) 2011-2015
bitartean, eta Eneko Goia (EAJ) 2015etik.
4. Taula:
1979ko udal hauteskundeetan udalerri nagusienetan izandako emaitzak
Alderdia
Donostia
Eibar
Irun
Arrasate
EAJ-PNV
HB
PSE-PSOE
EE
C.I.
PCE-EPK
EMK-OIC
Ind. IRUN
9
6
4
3
5
0
0
0
8
4
6
1
0
2
0
0
8
3
9
2
0
0
0
3
11
4
3
2
0
0
1
0
Iturria: Eusko Jaurlaritza.
476
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
Udal hauteskundeekin batera, Gipuzkoako Batzar Nagusietarako lehen
hauteskundeak egin ziren. Batzar Nagusiak martxoaren 4an 1977/18 Erregedekretu-legearen bitartez berrezarri ziren, Gipuzkoako eta Bizkaiko Batzarrak
berrezarriz eta Ekonomia Ituna ezabatzen zuen 1937ko dekretua indarrik gabe
utziz. 1978ko Konstituzioaren onarpenarekin, 1979ko urtarrilaren 26ko Errege
Dekretu baten bitartez, Batzar Nagusien aukeraketa sistema eta arauak onartu
ziren, eta Javier Aizarna jeltzaleak presidentetza bete zuen bi legealditan. Batzar
Nagusiak aukeratzeko lehen hauteskundeak 1979ko apirilean egin ziren, EAJ
gailendu zelarik 33 batzarkiderekin, ondoren Herri Batasuna 19rekin, Alderdi
Sozialista 12rekin eta Euskadiko Ezkerra 10ekin. EAJren barnean gertaturiko
banaketak 1999ko presidentetza EAko Iñaki Alkizaren garaipena ahalbidetu
zuen. Alkizaren osteko Batzar Nagusietako presidenteak emakumeak izan dira
(EAJko Leire Ereño; PSEko Rafaela Romero, EH-Bilduko Lohitzune Txarola eta
EAJko Eider Mendoza). Batzar Nagusi berriek hartutako lehenengo erabakietako
batek Gipuzkoako ikurrei eragin zien. 1979an, garai hartan Euskadiko Ezkerran
integraturik zegoen ESEIko kide zen Jose Antonio Ayestaran Lekuona
batzarkideak proposatuta94 probintziaren armarriko kanoiak kendu ziren.
Mozioaren testuak, Batzar Nagusien web orrialdean agertzen den legez95,
ikur horren ibilbide historikoa azaltzen zuen, 1512ko kanpaina Nafarroako
subiranotasunaren aurkako erasotzat joz.
Batzar Nagusietarako hauteskundeen ostean, Diputazioa osatu zen lehen
aldiz hogeigarren hamarkadaz geroztik, ez Primo de Riveraren Diktaduran
ezta II. Errepublikan ere ez baitziren probintzia-hauteskundeak egin. Aldundi
demokratikoko lehen presidentea Xabier Aizarna jeltzalea izan zen, 1983an Jose
Antonio Ardanzak ordezkatua. EAJren banaketa ekarri zuen barne krisiaren
ondorioz Ardanza Lehendakari izendatu ostean, kargua Eusko Alkartasunarekin
bat egin zuen Imanol Muruak bete zuen 1985etik 1991ra bitartean. Orduz
gero, gaur egunera arte EAJren esku egon da, 2011-2015 Martin Garitano EHBildukoak kargua bete zuenean izan ezik.
Udal eta Batzar Nagusietarako hauteskundeak egin ziren urte berean,
Autonomia Estatutua onartzeko erreferenduma egin zen, Gipuzkoan baiezkoa
% 95ek bozkatu zuen, abstentzioa % 40koa izan zelarik.
477
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
5. Taula:
Autonomia Estatutuaren erreferendumaren emaitzak
Bozkak
Bozken %
Bai
278.399
% 95,77
Ez
12.290
% 4,23
Iturria: Eusko Jaurlaritza.
Prozesu demokratizatzailea 1980ko martxoan Eusko Legebiltzarra osatzeko
deitutako lehen hauteskundeek osatu zuten. Bozka gehien jaso zuen alderdia EAJ
izan zen, bederatzi eserleku lortuta. Gainerako eserlekuak Herri Batasunarentzat
(4), PSErentzat (3), Euskadiko Ezkerrarentzat (3) eta UCDrentzat (1) izan ziren.
6. Taula:
Eusko Legebiltzarrerako hauteskundeen emaitzak
Alderdia
Bozkak
Bozken %
Eserlekuak
EAJ-PNV
111.411
% 37,36
9
HB
52.559
% 17,62
4
PSE-PSOE
41.148
% 13,8
3
EE
40.210
% 13,48
3
UCD
22.598
% 7,58
1
PCE-EPK
9.017
% 3,02
0
AP
7.975
% 2,67
0
Iturria: Eusko Jaurlaritza.
Gipuzkoako XX. mendearen azken hereneko historiako pil-pileko beste gai bat
lurralde osoan zabaldu zen indarkeriazko giroa izan zen. 1960 eta 2009 bitartean,
*LSX]NRDQ (7$N SURÀO JX]WLHWDNR SHUWVRQD KLO ]LWXHQ *XDUGLD ]LELODN
poliziak, militarrak, politikariak, enpresariak eta zibilak. Florencio Domínguezek,
Rogelio Alonsok eta Marcos Garcíak ETAren biktima guztiak banan-banan
aztertu dituzte96. Ezinezkoa da guztien izena orrialde hauetan aipatzea, baina
beharrezkoa da uneko egoera markatu zuten zenbait erailketa esanguratsu
478
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
aitatzea. Oihartzun handia izan zuen erailketetako bat Donostiako Udaleko
alkateordea eta Alderdi Popularreko presidente zen Gregorio Ordoñezena izan
zen, 1995eko urtarrilaren 23an. Ordoñez ETAk eraildako lehenengo politikaria
izan ez bazen ere –gogora ekar dezagun Franco hil eta egun gutxira Oiartzungo
alkatea eta 1976ko urriaren 4an Donostiako erdialdean Diputazioko presidente
zen Juan Maria Araluce eta bere txofer eta eskoltak erail zituztela97, eta 1984an
Enrique Casas–, ETAk Alderdi Popularra eta Alderdi Sozialistako politikariak
erasotzeko erabakitako estrategiaren lehen biktima izan zen. Estrategia horren
ondorioz etorri ziren Fernando Mugica (1996ko otsailak 6), Gipuzkoako
gobernadore zibil ohia zen Juan Mari Jauregi (2000ko uztailak 29), Lasarteko
Florian Elespe (2001eko martxoak 20) eta Orioko Juan Priede (2002ko martxoak
21) zinegotzi sozialisten hilketak. Bestalde, Alderdi Popularreko zinegotzi askok
ere bizia galdu zuten: Errenteriako Jose Luis Caso (1997ko abenduaren 11) eta
Manuel Zamarreño (1998ko urtarrilak 9), Zarauzko Jose Ignacio Iruretagoyena
(1998ko urtarrilak 9) eta Zumarragako Manuel Indiano (2000ko abuztuak 29).
ETAren indarkeria ez zen soilik politikariekin tematu, halere.
Enpresariak ere ETAren jomuga izan ziren, bahiketak (Julio Iglesias Zamora
edo Jose Maria Aldaya), zerga iraultzailea eta erailketak derrigorrean aipatu
beharrekoak dira. Hildako ugazaben artean Isidro Usabiaga (1996), 1997ko
Tolosako inauterietan eraildako Francisco Arratibel edo bere enpresaren
atarian 2000ko abuztuaren 8an eraildako Jose Maria Korta aipa ditzakegu.
Komunikabideek ere eraso asko jasan zituzten. “El Diario Vasco”ko zuzendari zen
Santiago Oleagak eta “El Mundo”ko zutabegile zen Jose Luis Lopez de la Callek
bizia galdu zuten. Oso oihartzun handia izan zuen Joseba Pagazaurtunduaren
erailketak, 2000ko otsailaren 8an; ETAren tregoa bitartean itzularazi zutenez
herrira (Andoain), horrek polemika bizia sortu baitzuen eraila izan ondoren.
Gatazkak ere abertzaletzat jotzen ziren komunikabideak ixtea ekarri zuen, “Egin”
1998an edo “Euskaldunon Egunkaria” 2003an. Atentatuen beste helburuetako
bat ETAko kide ohiak izan ziren, batzuk erailak izan zirelarik98, esanguratsuena
1977ko amnistiaren magalean aterpetu zen Maria Dolores Gonzalez Katarain
“Yoyes”en kontrakoa izan zen, Ordizian, 1986ko urriaren 10ean99.
Gipuzkoan, indarkeriak beste aurpegi bat ere izan zuen, 1977 eta 1981 bitartean
hamar hildako utzi zituzten eskuin muturreko taldeek, egoera ezberdinetan
poliziak bederatzi erail zituen eta polizia indarrekin izandako aurrez
aurrekoetan edo atentatuak prestatzen hogeita hamabi etakide hil ziren. Talde
ultra-eskuindarren biktimen artean, ezin ahaztu dezakegu Donostian Herri
Batasuneko zinegotzia zen Tomas Alba, 1979ko irailaren 28an Astigarragan
eraila100. Estatuak ETAren kontra bideratutako “gerra zikinaren” testuinguruan,
oihartzun gehien izan zuen kasuetako bat Jose Antonio Lasa Arostegiren eta Jose
Ignazio Zabala Artanoren desagerpena izan zen, GALeko kideek 1983an bahitu
479
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
eta erailak. Hain gorpuak Bussot-en (Alacanten) agertu ziren bi urte geroago,
EDLQD H] ]LUHQ DUWH LGHQWLÀNDWXDN L]DQ XUWHDQ NULPHQ KRUUHQJDWLN
guardia zibil batzuk epaituak eta zigortuak izan ziren, tartean Intxaurrondo
kuartelaren ardura nagusia zuen Rodriguez Galindo koronela101.
Aurretik esan bezala, bortxakeria ez zen soilik pertsonen erailketen bitartez gauzatu.
XX. mende bukaerako gai eztabaidagarrienetako bat Leitzarango Autobiaren
eraikuntza izan zen, Gipuzkoaren eta Nafarroaren arteko komunikazioa
hobetzeko aspaldiko ideia bat. Proiektuaren lehendabiziko pausoak 1985ean
eman ziren azpiegitura berriak jarraituko lukeen ibilbidea azaltzean. “Lurraldea”
izeneko koordinakundea agertu zen, Jonan Fernandez buru, autobiaren
proiektuaren kontra agertuz sorrarazi zezakeen ingurumenaren gaineko
inpaktua atzeraezina izan zitekeela eta. ETAk “Lurraldea”ren planteamenduak
bere egin zituen eta herri-lan horietan parte hartzen zuten enpresak oldartzen
hasi zen. Mehatxuetatik atentatuetara igaro zen, “Y taldeak” izenekoek ia 200
atentatu burutuz. Hiru pertsona erail zituzten autobiarekiko zuten ustezko
loturagatik. Lehenengoa Jose Edmundo Casañ Perez-Serrano ingeniaria izan zen,
1991ko martxoaren 4an Valentzian eraila. ETAk atentatua bere gain hartu zuen
“Egin” egunkarira bidalitako komunikatu batean, autobiaren eraikuntzarekin
lotuz, nahiz eta Casañ-en enpresak harekin inolako erlaziorik ez izan102. 1991ko
ekainaren 12an, TEDAXeko bi kidek –Valentin Martin Sanchez eta Andrés Muñoz
Perez– bizia galdu zuten autobiaren herri-lanez arduratuko zen enpresa baten
nagusiari bidalitako pakete bonba bat indargabetzen ari zirela103. Gatazkaren
irtenbidea 1992an lortu zen, EAJko eta Alderdi Sozialistako komisio batek Herri
Batasunarekin autobiarentzako beste ibilbide bat “San Lorenzo Alternatiba”
deiturikoa, negoziatu zuenean. Ezker abertzaleak eginiko iradokizun guztiak
onartu ziren, HBk garaipentzat joz autobiaren ibilbidean sartutako aldaketak.
Azkenean, 1995eko maiatzean inauguratu zen Leitzarango Autobia.
Lehen aipatu dugu 1909an gizarte gipuzkoarra batzen zuen elementu
kohesionatzaileetako bat sortu zela: Erreala. Futbol taldearen loraldia laurogeiko
hamarkadan izan zen. 1979-1989 bitarteko urteak ahaztezinak dira edozein
gipuzkoarrentzat. Ligan garaiezin errekorra lortu ondoren (32 jardunaldi
galdu gabe 1979-1980 denboraldian), Ligako bi titulu eskuratu zituen. 1981eko
apirilaren 26an, El Molinon futbol zelaia eta Zamoraren gola gipuzkoar guztien
imajinario komunera igaro ziren. Lehenengo ligari 1981-1982koa gehitu
zitzaion, Superkoparen lehen edizioa (1982) eta 1987ko kopa. Gainera, Europako
txapelketetan parte hartu izana ere kontuan hartzekoa da, garai hori futbol
gipuzkoarraren “hamarkada harrigarria” osatuz.
Ekonomiaren ikuspegitik, Gipuzkoako panorama industriala hein handi
batean aldatu zuten XX. mende bukaerako arazo ekonomikoek. 1973ko
480
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
6. Irudia.
Real Sociedad Frantziako Racing Club taldearen aurka, Pariseko Rue Olivier-de Serres estadioan (1921).
Iturria: Bibliothèque nationale de France, département Estampes et photographie, EI-13 (768).
481
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
krisiak, “petrolioarena” deiturikoak, Francoren heriotzak ekarri zuen astinaldi
politikoarekin bat egin zuen. Halere, Gipuzkoan krisiak gogorren laurogeiko
hamarkadan jo zuen. Industria gipuzkoarrak, izaera ertain eta txikikoa
gehienbat, lehiakorra izateko arazoak zituelako sortu ziren arazoak, beste
eskualde batzuetan baino gutxiago, halere. Krisiaren ondoren, XXI. mende
hasierako urteetan ekonomiaren goraldi bat egon zen. Garapen urbanistiko
berriak, Estatuaren mugatik kanpoko immigrazioaren etorrerak eta aldaketa
sozialek mende berri bati hasiera eman zioten. Arlo horiek guztiek gipuzkoar
gizartean izan zuten eragina jada nolabaiteko perspektibarekin xehetasunez
ikertu daiteke, haien eragina era zuzenean balioesteko.
6. BAKEA ETA EUROPAKO
ETORKIZUNAREN ERRONKAK
KULTURA
HIRIBURUA
(2010-2016).
Guztiz ezberdinak diren bi gertakari izan daitezke Gipuzkoako XXI. mendeko
lehen urteak hobekien laburtu ahal dituztenak. Kronologikoki, lehenengoa
2011ko ekainaren 28koa dugu, 2016ko Europako Kultura Hiriburua Aukeratzeko
Batzordeko presidentea den Manfred Gaulhofer-ek Donostia, Wroclaw
hiri poloniarrarekin batera, Europar Batasuneko 2016ko Europako Kultura
Hiriburua izango zela aditzera eman zuenean. Epaimahaiak azpimarratu zuen
hiriburu gipuzkoarrak indarkeriaren aurka hartutako konpromiso sendoak
eta horretarako kultura tresna gisa erabiltzeak erabakia hartzerako orduan
berebiziko garrantzia izan zutela. Erabakiak, ordea, polemika sortu zuen
hautagaitza aurkeztu zuen hiri espainiarretako batekin. Bigarren gertakaria
handik hilabete gutxira gertatu zen, 2011ko urriaren 20an. Data horretan,
ETAk bere ekintza armatuarekin behin betiko amaitzeko erabakia plazaratu
zuen. Adierazpena Aieteko jauregian ospatu zen Donostiako Nazioarteko Bake
.RQIHUHQW]LD HJLQ HWD KLUX HJXQHWDUD HJLQ ]HQ EDW]DU KRUUHWDQ .RÀ $QQDQ
Bertie Ahern, Gro Harlem Brundtland, Pierre Joxe, Gerry Adams eta Jonathan
Powell egon ziren gonbidatuak eta, azken ebazpenean, ETAri armak utz zitzan
eskatu zitzaion.
Bi gertakari horiek Gipuzkoaren historian zehar egin dugun ibilbidearekin
amaitzeko besteko garrantzia dutela iritzi dugu. Hemendik aurrerako
Gipuzkoaren historia idazteko dago. Lehenengo giza agerpenetik Europako
Kultura Hiriburua doan denbora tartea bide luzea izan da. Kapitulu honi ekin
genionean, XIX. mende bukaerarekin hasita, lurraldea eraldatu zuen prozesu
modernizatzaile bat abiatu zen, probintzia industrializatuz eta modernizatuz,
garapena gertagarri egiteko beharrezko azpiegiturak eraikiz. Joera horrek
jarraipena Europako abiadura handiko trenbide sarearekin sortutako loturan eta
Espainiar Abiadura Handiaren (AHT) etorreran duelarik.
482
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
Probintziak erronkari askori aurre egin behar izan dio kapitulu honetan landu
dugun aldian. Behin eta berriz, modu batean edo bestean, erreibindikatu zen
autonomia azkenean 1979an lortu zen Espainian demokrazia berrezarri zenean.
Gerra Zibilak haustura sakona ekarri zuen, ondorengo diktadurak luzatutako
apurketa bat. Diktaduran zehar, garai horretako desarrollismoak bultzatuta,
eskualdearen behin betiko aldaketa etorri zen, aldi berean, aldaketa soziala ere
gertatu zelarik. Frankismoaren azken urteek eta Trantsizioak bortizkeria izan
zuten protagonista. Indarkeriak eragin kaltegarria izan zuen lurraldean, Euskal
Nazio Askapenerako Mugimenduak babes sozial gehien Trantsizio garaian
lortu zuenean. Ezker abertzalearen babesa denboran zehar murrizten joan zen
arren, ezker abertzalearen alderdiek hauteskundetan bozka gehien ETAk bere
jarduera murrizten zuenean lortzen zuten. 2011n, ezker abertzalea legez kanpo
utzi izanak eragin handia izan zuen esparru politiko abertzaleetan, eta orientazio
politikoaren aldaketa bat bultzatu zuen, indarkeriaren amaieraren zikloa irekiz.
Baina ez zen bortxakeria izan XX. mende bukaera korapilatu zuen arazo bakarra.
Mundu globalizatu baten ateetan, XX. mende bukaerako krisi ekonomikoak
eta arazo sozialak izan ziren garaia konplexu egin zuten alderdiak. Dena den,
egun ditugun erronka berriek (EAH-AVEren eraikuntza, hondakinen arazoaren
konponketa, etxebizitzarako eskubidea, azpiegituren eguneratzea, eta, bereziki,
bizikidetza) etorkizuna, gutxienez, interesez ikustera bultzatzen gaituzte,
erronka horiek Gipuzkoako etorkizun hurbil baldintzatuko dute dute eta.
Gipuzkoarentzat, XX. eta XXI. mende hasiera Ongizate Estatuaren,
irakaskuntzaren eta osasun zerbitzuen unibertsalizazioarena izan da, baina
azken krisi ekonomikoak eragindako arazoak direla eta, zerbitzu horiek
zenbait murrizketa pairatu dituzte Ongizate Estatuaren iraupenaren gaineko
eztabaida mahai gainean jarriz. Aldi berean, gure lagunarteko, familiarteko eta
genero erlazioak aldatu dituzten teknologia berrien aplikazio eta hedapena,
Internet, sare sozialak eta kontsumismoa bezalako fenomenoen lekuko izan den
garai bat dugu hau. Lerro hauek idatzi baino hilabete gutxi lehenago utzi dio
Donostiak kultura hiriburu izateari, kritika ugari jasan dituen proiektua izan
arren, orokorrean gogobeteko esperientziatzat jo daitekeena. Ekimen horrek
Tabakalera –Kultura Garaikidearen Nazioarteko Gunearen eraikina– utzi du
ikur gisa, aldi berean, XX. mende hasierako Gipuzkoa modernizatzaile haren eta
XXI. mendeko Gipuzkoa moderno eta dinamiko honen arteko loturaren sinbolo
bikaina izan daitekeena. Gainerakoa oraindik ikusteko dago.
483
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
BIBLIOGRAFIA
ABAIGAR, Fréderic (1986), “Elecciones y Política en Irún durante la II República”, in Bidasoako ikaskuntzen aldizkaria, 3, 7-46 or.
AGIRREAZKUENAGA, Joseba et al. (2007), 'LFFLRQDULRELRJUiÀFRGHORVSDUODPHQWDULRVGH9DVFRnia (1876-1939), Gasteiz, Eusko Legebiltzarra.
AIZPURU, Mikel (2000), El Partido Nacionalista Vasco en Guipúzcoa (1893-1923), Leioa, UPVEHU.
- (zuz.) (2007), El otoño de 1936 en Gipuzkoa: Los fusilamientos de Hernani, Irun, Alberdania.
AIZPURU, Mikel eta UNANUE, Donato (1991), “El clero diocesano guipuzcoano y el nacionalismo vasco: un análisis sociológico”, in BERAMENDI, Justo G. eta MAÍZ SUÁREZ, Ramón
(konp.), Los nacionalismos en la España de la II República: [Simposio “Os nacionalismos na Segunda
República (1931-1939), Pazo de Mariñán (La Coruña) 29-1 de Octubre de 1988], Madril-Santiago de
Compostela, Consello de Cultura Galega-Siglo XXI, 287-304 or.
ALONSO, Rogelio, DOMINGUEZ, Florencio eta GARCÍA REY, Marcos (2010), Vidas rotas.
Historia de los hombres, mujeres y niños víctimas de ETA, Madril, Espasa.
ALONSO OLEA, Eduardo (1995), El concierto económico (1878-1937): orígenes y formación de un
derecho histórico, Leioa, UPV-EHU.
- (1999), Continuidades y discontinuidades de la administración provincial en el País Vasco (18391978). Una “esencia” de los derechos vascos, Oñati, HAEE-IVAP.
ALVAREZ ROYUELA, Ricardo (2007), Guerra de España 1936-1949. Testimonio de un militar de
la República, Hondarribia, Hondarribiako Udala.
ARAMBURU PELUAGA, Antonio (1986), “La batalla de Irún”, in Bidasoako ikaskuntzen aldizkaria, 3, 135-153 or.
ARRIETA, Leyre eta BARANDIARÁN, Miren (2003), Diputación y modernización en Gipuzkoa
1940-1975, Donostia, Gipuzkoako Foru Aldundia.
ARTETXE FERNÁNDEZ, Oihana (2006), “T.S.S.T. konpainiaren tranbia eta trolebusask eta
hauek Andoainen izan zuten eragina”, in Leyçaur, 9, 121-180 or.
ARTOLA, Miguel (ed.) (2000), Historia de Donostia-San Sebastián, Donostia, Nerea, 2000.
ARZAK, Eduardo, BARANDIARÁN, Alberto eta OIARTZUN, Fermín (1986), “La toma de
Irún de 1936 a través de sus protagonistas”, in Bidasoako ikaskuntzen aldizkaria, 3, 119-143 or.
AZPIRI ALBISTEGUI, Ana (2003), Arquitectura y Urbanismo en Hondarribia, 1890-1965, Hondarribia, Hondarribiako Udala.
BARCENILLA, Miguel Ángel (1999), La pequeña Manchester. Origen y consolidación de un núcleo
industrial guipuzcoano. Errenteria (1845-1905), Donostia, Gipuzkoako Foru Aldundia.
BARROSO, Anabella (1995), 6DFHUGRWHVEDMRODDWHQWDPLUDGDGHOUpJLPHQIUDQTXLVWD/RVFRQÁLFWRV
sociopolíticos de la Iglesia en el País Vasco desde 1960 a 1975, Bilbo, Desclée de Brouwer.
BARRUSO BARÉS, Pedro (1990), “La población activa de Rentería durante la II República.
8QDDSUR[LPDFLyQGHPRJUiÀFDµLQBilduma, 4, 35-46 or.
- (1991a), “Las elecciones en Rentería durante la II República”, in Bilduma, 5, 31-50 or.
´&RQÁLFWLYLGDGREUHUDHQODFULVLVGHOD5HVWDXUDFLyQ(OFDVRGH5HQWHUtD/DKXHOJD
de mayo de 1920”, in Bilduma, 8, 33-48 or.
- (1995), “La política de justicia de la Junta de Defensa de Guipúzcoa”, in Sancho el Sabio, 6,
155-186 or.
- (1996a), El movimiento obrero en Guipúzcoa durante la II República. Organizaciones obreras y dinámica sindical (1931-1936), Donostia, Gipuzkoako Foru Aldundia.
- (1996b), Verano y revolución. La Guerra Civil en Gipuzkoa, Donostia, Luis Haranburu Editor.
- (1998), “1936: Violencia espontánea, revolucionaria y popular”, in Vasconia, 26, 259-268 or.
- (1999a), “Autonomía y poder municipal. La actitud del Ayuntamiento de San Sebastián ante
los procesos autonómicos (1931-1936)”, in Donostiari buruzko Azterketa Historikoen Buletina, 33,
484
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
667-765 or.
- (1999b), “Poder político y representación social en Guipúzcoa durante el Primer Franquismo
(1936-1947)”, in Spagna Contemporánea, 16, 83-100 or.
- (1999c), “Poder político y representación social en Guipúzcoa durante el Primer Franquismo
(1936-1947)”, in Spagna Contemporánea, 16, 83-100 or.
´6LIXHUDPDxDQDÀJ~UDWH(OV*RYHUQVG(VSDQ\D\)UDQoDGDYDQWHOUHWRUQGHUHIXgiats i exiliats (1936-1940)”, in Recerques. Historia, economía, cultura, 41, 139-160 or.
- (2004a), “II República, Guerra Civil y Franquismo en Hondarribia (1931-1959)”, in Hondarribiako Historia, Hondarribia, Hondarribiako Udala, 325-354 or.
- (2004b), “La memoria incompleta. La recuperación de la memoria histórica en el País Vasco”,
in Cuadernos Republicanos, 56, 39-60 or.
- (2004c), “La recuperación de la memoria histórica. Entre la Historia y la demanda social”, in
El valor de la Palabra. Hitzaren Balioa, Gasteiz, Fernando Buesa Fundazioa, 73-92 or.
- (2005), Violencia política y represión en Guipúzcoa durante la Guerra Civil y el Primer Franquismo
(1936-1945), Donostia, Hiria.
- (2006), La reconstrucción de Guipúzcoa. Catálogo de la actuación de la Dirección General de Regiones
Devastadas. Guipúzcoa (1938-1959) [argitaratu gabeko jatorrizkoa].
- (2007), “La represión en las zonas republicana y franquista del País Vasco durante la Guerra
Civil”, in Historia Contemporánea, 35, 653-681 or.
- (2008), “Memoria e historia de vida. Tipologías documentales en los procesos represivos del
Primer Franquismo: el caso de Guipúzcoa (1936-1935)”, in Cultura Escrita & Sociedad, 6, 41-78 or.
- (2009), “La represión del clero diocesano guipuzcoano durante la Guerra Civil”, in Actas del
Congreso Internacional 1936-1939. La Guerra Civil Española, Madril, Sociedad Estatal de Conmemoraciones Culturales [CD-ROMeko edizioa].
- (2014), “Memoria e historia de la Guerra Civil. Los lugares de memoria en San Sebastián”, in
Donostiari buruzko Azterketa Historikoen Buletina, 47, 411-510 or.
BARRUSO BARÉS, Pedro eta JIMÉNEZ ABERASTURI, Juan Carlos (2011), El comienzo de la
Guerra Civil en Euskadi a través de los documentos diplomáticos franceses. Los informes del embajador
Jean Herbette (San Sebastián: julio-octubre de 1936), Donostia, Kutxa Fundazioa.
BELAUSTEGI, Unai (2015), Errepublikanismoa Gipuzkoan (1868-1923), Bilbo, UPV-EHU.
BERRIOCHOA AZCÁRATE, Pedro (2014), Como un jardín. El caserío guipuzcoano entre los siglos
XIX y XX, Bilbo, UPV-EHU.
BEPERET OLABERRI, Eunate (2003), “Incidencia de la segunda republica en Hondarribia”, in
Bidasoako ikaskuntzen aldizkaria, 23, 49-218 or.
BERODIA GORDEJUELA, Ricardo (1986a), “La guerra de 1936 en Irún”, in Bidasoako ikaskuntzen aldizkaria, 3, 1986, 47-104 or.
(1986b): “La defensa de Irún”, in Bidasoako ikaskuntzen aldizkaria, l3, 105-118 or.
BERRIOCHOA AZCÁRATE, Pedro (2014), Como un jardín. El caserío guipuzcoano entre los siglos
XIX y XX, Bilbo, UPV/EHU.
BUCES CABELLO, Javier (2016), Azpeitia 1936-1945, Azpeitia, Aranzadi Zientzia Elkartea.
CALVO, Cándida (1994), Poder y consenso en Guipúzcoa durante el franquismo, 1936-1951, Salamanca, Universidad de Salamanca [Doktorego Tesia].
CASTELLS, Luis (1980), Fueros y conciertos económicos. La Liga Foral Autonomista de Guipúzcoa
(1904-1906), Donostia, Haranburu.
- (1987), Modernización y dinámica política en la sociedad guipuzcoana de la Restauración (18761915), Madril, Siglo XXI.
- (1993), Los trabajadores en el País Vasco (1876-1923), MadriL, Siglo XXI.
- (1999), El rumor de lo cotidiano. Estudios sobre el País Vasco contemporáneo, Bilbo, UPV/EHU.
CATALÁN, Jordi (1990), “Capitales modestos y dinamismo industrial: Orígenes del sistema
de fábrica en los valles guipuzcoanos, 1841-1918”, In NADAL, Jordi eta CARRERAS, Albert
485
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
(ed.) Pautas regionales de la industrialización española (siglos XIX y XX), Bartzelona, Ariel.
CEA PIRÓN, Miguel Ángel (2002), “Las elecciones municipales de 1931 y la proclamación de
la II República en Errentería”, in Bilduma, 16, 149-178 or.
CHRISTIAN, William A. (1997), Las visiones de Ezkioga. La Segunda República y el reino de Cristo,
Madril, Ariel.
CORCUERA ATIENZA, Javier (1979), Orígenes, ideología y organización del nacionalismo vasco
(1876-1904), Madril, Siglo XXI.
DOMINGUEZ, Florencio (1998), ETA: Estrategia organizativa y actuaciones, 1978-1992, Bilbo,
UPV-EHU.
EGUIGUREN, Jesús (1984), El PSOE en el País Vasco (1886-1936), Donostia, Haranburu.
ELORZA, Antonio (1978), Ideologías del nacionalismo vasco, 1876-1937, Donostia, Haranburu
Editor.
ELORZA, Antonio, GARMENDIA, José María, JAUREGUI, Gurutz eta DOMINGUEZ, Florencio (2002), La Historia de ETA, Madril, Temas de Hoy.
ERRAZKIN AGIRREZABALA, Mikel (2013), Los nombres de la memoria, Tolosa 1936-1945, Tolosa, Aranzadi Zientzia Elkartea.
ESTORNES ZUBIZARRETA, Idoia (1990), La construcción de una nacionalidad vasca. El Autonomismo de Eusko Ikaskuntza, Donostia, Eusko Ikaskuntza.
ETXEANDIA, Ignacio y PRADO, Antonio (1987), Movimiento obrero en Euskadi durante el franquismo (Hablan los protagonistas), Madril, Movimiento Popular Cristiano.
FERNÁNDEZ, Gaizka (2016), La voluntad del gudari. Génesis y metástasis de la violencia de ETA.
Madril, Tecnos.
- (2017), “La responsabilidad histórica de ETA”, in Letras Libres, 2017/02/15. ((http://www.
letraslibres.com/espana-mexico/revista/la-responsabilidad-historica-eta) (2017-03-02).
FERNÁNDEZ, Gaizka eta LÓPEZ, Raúl (2012), Sangre, votos y manifestaciones. ETA y el nacionalismo vasco radical (1958-2011), Madril, Tecnos.
FURUNDARENA SALSAMENDI, José Javier (2002), Hondarribiko Toponimia, Colección Onomasticon Vasconiae, 23, Bilbo, Euskaltzaindia.
FUSI, Juan Pablo (1975), Política obrera en el País Vasco (1890-1923), Madril, Turner.
- (1979), El problema vasco en la II República, Madril, Turner.
GAMBOA, Carmen de (2004), Galerna. Recuerdos de mi niñez en tiempos de guerra, Irun, Alberdania.
GARCIA CRESPO, Carmen; VELASCO, Roberto eta MENDIZABAL, Arantza (1981), La economía vasca durante el franquismo. Crecimiento y crisis de la economía, Bilbo, Gran Enciclopedia Vasca.
GARDE, María Luisa (2001), ELA a través de dos guerras (1936-1946), Iruñea, Pamiela.
GARMENDIA, José María (1995), Historia de ETA, Donostia, Haranburu Editor.
GOGORATU GURAN TALDEA (2011), Gerrako garrak Oñatin, Oñati, IKE.
GONZALEZ PORTILLA, Manuel (1985), La siderurgia vasca (1880-1901), Bilbo, UPV/EHU.
- (1995), Ferrocarriles y desarrollo. Red y mercados en el siglo XX, (1856-1914), Bilbo, UPV/EHU.
GONZALEZ PORTILLA, Manuel eta GARMENDIA, José María (1988), La posguerra en el País
Vasco: Política, acumulación, miseria, Donostia, Kriselu.
GRANJA, José Luis de la (1986), Nacionalismo y II República en el País Vasco, Madril, CIS.
- (1990), República y guerra civil en Euzkadi. Del pacto de San Sebastián al de Santoña, Oñati, HAEEIVAP.
- (2007), El oasis vasco. El nacimiento de Euskadi en la República y la Guerra Civil, Madril, Tecnos.
GRANJA, José Luis de la eta PABLO, Santiago de (koord.) (2002), Historia del País Vasco y Navarra en el siglo XX, Madril, Biblioteca Nueva.
GURRUCHAGA, Ander (1985), El código nacionalista durante el franquismo, Bartzelona, Antthropos.
- (1990), La refundación del nacionalismo vasco, Bilbo, UPV/EHU.
486
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
GUTIERREZ AROSA, Jesús (2001), La insurrección de octubre del 34 y la II República en Eibar,
Eibar, Eibarko Udala-Ego Ibarra.
- (2007), La Guerra Civil en Eibar y Elgeta, Eibar, Eibarko Udala-Elgetako Udala.
IMAZ MARTÍNEZ, Iñigo (2014), “Andoaingo emakumeen lana, ogibideak eta protagonismo
soziala (1900-1975)”, in Leyçaur, 13, 221-308 or.
INTXAUSPE LÓPEZ, José Ramón (koord.) (2011), Gerra Zibila Aretxabaletan. Ezin Ahaztu!=La
Guerra Civil en Aretxabaleta. Ezin Ahaztu!, Donostia, Eusko Ikaskuntza.
IRUJO, Manuel de (2006), La Guerra Civil en Euzkadi antes el Estatuto. Bilbo, Kirikiño Argitaldaria.
IZAGUIRRE IGIÑIZ, Martín (1986), “El impacto de la Guerra Civil en Irún”, in Bidasoako ikaskuntzen aldizkaria, 3, 153-210 or.
JAUREGUI, Gurutz (1981), Ideología y estrategia política de ETA. Análisis de su evolución entre
1959 y 1968, Madril, Siglo XXI.
JIMENEZ DE ABERASTURI, Juan Carlos (1999), De la derrota a la esperanza. Políticas vascas
durante la II Guerra Mundial, Bilbo, HAEE-IVAP.
LABORAL KUTXA (1989), Economía vasca 1975-1987, Mondragón, Laboral Kutxa.
LACUNZA, Juan Miguel (2002), “La Juventud Obrera Católica de Rentería (1931-1975)”, in
Bilduma, 16, 95-147 or.
LANDA MONTENEGRO, Carmelo (1998), Espetxean-Semilla de libertad. Bizitza eta Heriotza
Giltzapean, Bilbo, Fundación Sabino Arana.
LARRINAGA RODRÍGUEZ, Carlos (1996), “La defensa del Pirineo occidental en Guipúzcoa
durante la Restauración: El campo atrincherado de Oyarzun (1875-1890)”, in Sancho el Sabio,
6, 117-136 or.
- (1999), Actividad económica y cambio estructural en San Sebastián durante la Restauración (18751914), Donostia, Kutxa Fundazioa.
(2003), “Partidos políticos y sistema de partidos en el País Vasco durante la Restauración,
1876-1914”, in Spagna Contemporánea, 23, 1-18 or.
- (2013), Diputaciones provinciales e infraestructuras en el País Vasco durante el primer tercio del siglo
XX. (1900-1936). El caso guipuzcoano (puertos, ferrocarriles y carreteras), Bilbo, UPV-EHU.
LARRINAGA RODRÍGUEZ, Carlos et al. (1995), El fuerte de San Marcos de Rentería. Errenteriako San Markos gotorlekua, Errenteria, Errenteriako Udala.
LASA BERGARA, Xabier (2006), Historia oral: La voz dormida en la memoria. El impacto de la
Guerra Civil (1936-1939) en la vida social de un pueblo de Gipuzkoa, Andoain, Oroituz.
LÓPEZ ROMO, Raúl (2015), Informe Foronda: Los efectos del terrorismo en la sociedad vasca, Madril, La Catarata.
LEGARISTI UROZ, Lourdes (1988), “Apuntes para el estudio de la estructura urbana de Rentería”, in Bilduma, 2, 25-41 or.
LINZ, Juan José (1981), Atlas electoral del País Vasco y Navarra, Madril, CIS.
LOIDI BIZCARRONDO, José Antonio (1986), “Euskararen Egoera Irunen 1936a ondoren”, in
Bidasoako ikaskuntzen aldizkaria, 3, 221-244 or.
LOPETEGI, Joxe Mari eta ELOSEGI, Joxan (2004), Joxe Mari Lopetegi: errepublikanoen bertsolaria:
(Irun, 1875 - Arrueta, 1942), Paper hotsak, 2, Soraluze, Paper Hotsak.
LÓPEZ ROMO, Raúl (2015), Informe Foronda: Los efectos del terrorismo en la sociedad vasca, Madril, La Catarata.
LORENZO ESPINOSA, José María (1989), Dictadura y dividendo. El discreto negocio de la burguesía vasca (1937-1950), Bilbo, Deustuko Unibertsitatea.
LUENGO TEIXIDOR, Félix (1991), /DFULVLVGHOD5HVWDXUDFLyQ3DUWLGRVHOHFFLRQHV\FRQÁLFWLYLGDG
social en Guipúzcoa, 1917-1923, Leioa, UPV-EHU.
- (1988), “La mujer en el movimiento obrero: una huelga en Rentería en 1920”, in Bilduma, 2,
179-186 or.
487
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
- (1990), Crecimiento económico cambio social: Guipúzcoa 1917-1923, Bilbo, UPV-EHU.
- (1991), /DFULVLVGHOD5HVWDXUDFLyQ3DUWLGRVHOHFFLRQHV\FRQÁLFWLYLGDGVRFLDOHQ*XLS~]FRD
1923, Leioa, UPV/EHU.
- (1995), “Sociabilidad y socorros mutuos: Las sociedades de socorros mutuos de Rentería
(1890-1930)”, in Bilduma, 9, 27-39 or.
- (2000), San Sebastián. La vida cotidiana de una ciudad. De su destrucción a la ciudad contemporánea,
Donostia, Txertoa.
MARTINEZ LASA, Mónica eta GONZÁLEZ FERNÁNDEZ, Fátima (2006), “Andoaingo algodonera, bertako langileak eta emakumeen ezaugarriak”, in Leyçaur, 9, 63-119 or.
MEER, Fernando de (1992), El Partido Nacionalista Vasco ante la Guerra de España (1936-1937),
Madril, Eunsa.
MEES, Ludger (1992), Nacionalismo vasco, movimiento obrero y cuestión social 1903-1923, Bilbo,
Sabino Arana Fundazioa.
MINA, Javier (2008), El ateneo guipuzcoano. Una historia cultural de San Sebastián, Donostia,
Txertoa.
MIRALLES PALENCIA, Ricardo (1988), El socialismo vasco durante la II República, Bilbo, UPV/
EHU.
MONTERO, Manuel (1993): La construcción del País Vasco Contemporáneo. Donostia, Txertoa.
- (1998), “La transición y la autonomía vasca”, in UGARTE, Javier (ed.), La transición en el País
Vasco y España. Historia y memoria, Madril, Siglo XXI.
MORÁN, Gregorio (2003), Los españoles que dejaron de serlo, Bartzelona, Planeta.
MUJIKA ARAKISTAIN, José María (1993), “La repercusión de la proclamación de la II República en el municipio de Rentería”, in Bilduma, 6, 125-146 or.
NOAIN CENDOYA, Enrique (1986), “El incendio y proyecto de reconstrucción de la ciudad
de Irún”, in Bidasoako ikaskuntzen aldizkaria, 3, 249-292 or.
NOVO LOPEZ, Pedro A. (1995), La explotación de la red ferroviaria del País Vasco. Mercado y ordenación del territorio, Leioa, UPV/EHU.
OBIETA, María (1996), Los integristas guipuzcoanos. Desarrollo y organización del Partido Católico Nacional en Guipúzcoa (1888-1898), Donostia, Euskal Herriko Zuzenbide historikorako Institutua.
OLAIZOLA ELORDI, Juanjo (1989), “San Sebastián-Rentería. Casi un siglo de transporte público”, in Bilduma, 3, 31-50 or.
ONAINDIA, Mario (2001), El precio de la libertad. Memorias (1948-1977), Madril, Espasa Calpe.
ORMAECHEA, Ángel María (1989), Ferrocarriles en Euskadi, 1885-1936, Bilbo, Eusko Trenbideak-Ferrocarriles Vascos.
OTAEGI NEGREDO, Karmele (1998), “La transición en Andoain desde la perspectiva de la
izquierda”, in Leyçaur, 5, 371-423 or.
PABLO, Santiago de (1988), “El carlismo guipuzcoano y el Estatuto vasco”, in Bilduma, 2, 193216 or.
PABLO, Santiago de, MESS, Ludger eta RODRIGUEZ RANZ, José Antonio (1998), Documentos para la historia del nacionalismo vasco. De los fueros a nuestros días, Bartzelona, Ariel.
- (1999-2001), El péndulo patriótico. Historia del Partido Nacionalista Vasco, Bartzelona, Critica.
PAGAZAURTUNDUA, Maite (2004), Los Pagaza. Historia de una familia vasca, Madril, Temas
de Hoy.
3$5'26$1*,/-XDQ3DEOR ´/DÁRWDGHDUUDVWUHGH3DVDMHVGXUDQWHOD*XHUUD&LYLO
(1936-1939)”, in Bilduma, 4, 47-80 or.
- (1998), La marina de guerra auxiliar de Euzkadi (1936-1939), Donostia, Untzi Museoa.
- (2004), Crónica de la guerra en el Cantábrico. Las fuerzas navales republicanas (1936-1939), Donostia, Txertoa.
PEREZ, Pilar eta ZABALETA, Mikel (2002): “Las elecciones de 1979 en Rentería: Un estudio
electoral local en el marco de la Transición”, in Bilduma, 16, 179-225 or.
488
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
3,&$9($6$/9,'(3HGUR ´5HQWHUtD /DVWUDQVIRUPDFLRQHVGHPRJUiÀFDV
de un municipio industrial”, in Bilduma, 2, 9-24 or.
PLACENCIA MENDIA, Víctor (2012), “Sociedad anónima de Placencia de las Armas SAPA.
Trayectoria histórica de una empresa (1935-1985)”, in Leyçaur, 12, 145-378 or.
- (2014), “Andoain: Un enclave papelero en el Bajo Oria (1895-2008)”, in Leyçaur, 13, 95-220 or.
PLATA PARGA, Gabriel (1994), La derecha vasca y la crisis de la democracia española (1931-1936),
Bilbo, Bizkaiko Foru Aldundia.
PUCHE MARTINEZ, Aitor (2001), Unidad y cultura Cien años de socialismo en Irún (1901-2001),
Irun, LUKT.
RAMIREZ ESCUDERO, Juan Carlos (2007), Guerendiain, Espejo, El Eco de Valegovía.
REAL CUESTA, Javier (1991), Partidos, elecciones y bloques de poder en el País Vasco, 1876-1923,
Bilbo, Deustuko Unibertsitatea.
- (1991), Partidos, elecciones y bloques de poder en el País Vasco, 1876-1923, Bilbo, Deustuko Unibertsitatea.
RIVERA Blanco, Antonio (2003), Señas de identidad. Izquierda obrera y nación en el País Vasco,
1880-1923, Madril, Biblioteca Nueva.
RODRIGUEZ ALVAREZ, Mikel (2001), Maquis. La guerrilla vasca 1938-1962, Tafalla, Txalaparta.
- (2002), “Andoain durante la Dictadura de Primo de Rivera (1923-1930)”, in Leyçaur, 7, 255338 or.
RODRIGUEZ ALVAREZ, Mikel eta URRUTIA OCHOA, Peio (1996), “Andoain: postfranquismo y transición. Las elecciones legislativas de 1977 y 1979”, in Leyçaur, 4, 379-490 or.
RODRIGUEZ RANZ, José Antonio (1988), “Diktaduraren errepresio kulturalarenezaugarri
bat: eskolateko liburutegien espurgaketa”, in Bilduma, 2, 187-191 or.
- (1994), Guipúzcoa y San Sebastián en las elecciones de la II República, Donostia, Kutxa Fundazioa.
RODRÍGUEZ RANZ, José Antonio, LANDABEREA ABAD, Eider eta ARANBURU AMILLETA, Antxine (1991), Historia de las vías de comunicación en Gipuzkoa, Donostia, Aldundia.
58%,2&RUR ´/DEXUJXHVtDGRQRVWLDUUD\ODFXHVWLyQDGXDQHUDXQFRQÁLFWRIRUDOµ
Estudio introductorio de la 0HPRULDMXVWLÀFDWLYDGHORTXHWLHQHH[SXHVWR\SHGLGRODFLXGDGGH6DQ
Sebastián para el fomento de la industria y comercio de Guipúzcoa, Bilbo, UPV/EHU.
SÁEZ GARCÍA, Juan Antonio (2000), 9LHMDV3LHGUDVIRUWLÀFDFLRQHVJXLSX]FRDQDV, Donostia, Michelena.
- (2001), “El fuerte de Nuestra Señora de Guadalupe”, in Bidasoako ikaskuntzen aldizkaria, 21,
209-254 or.
- (2002), “El Fuerte de Txoritokieta”, in Bilduma, 16, 9-93 or.
- (2003), “Los fuertes no construidos del campo atrincherado de Oyarzun (Guipúzcoa)”, in
Militaria. Revista de Cultura Militar, 17, 151-198 or.
- (2005), “La defensa del sector guipuzcoano de la frontera pirenaica durante el franquismo.
Los campamentos militares en 1951”, in Brocar, 28, 167-204 or.
- (2006), “El fuerte de Txoritokieta (Guipúzcoa)”, in Castillos de España: publicación de la Asociación Española de Amigos de los Castillos, 142-143, 3-14 or.
´/DIRUWLÀFDFLyQ9DOOHVStQHQHODOWRGH*DLQW[XUL]NHWD *XLS~]FRD µLQBilduma, 22,
203-259 or.
D ´/DVIRUWLÀFDFLRQHVFRVWHUDVHQ*LSX]NRD VV;9,;; µLQItsas Memoria. Revista de
Estudios Marítimos del País Vasco, 6, 113-132 or.
E ´/DIRUWLÀFDFLyQ´9DOOHVStQµ HQ$UNDOH 2LDUW]XQ,U~Q*XLS~]FRD µLQ
Bilduma, 22, 117-184 or.
- (2010), La batería de la Diputación de Guipúzcoa, en Mompás (Donostia-San Sebastián), Donostia,
Ingeba.
- (2014a), )RUWLÀFDFLRQHV HQ HO QRUGHVWH GH *LSX]NRD GXUDQWH OD ~OWLPD JXHUUD FDUOLVWD, Donostia,
Ingeba.
489
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
- (2014b), /DOtQHDGHIRUWLÀFDFLyQ(UODLW](QGDUODWVD, Donostia, Ingeba.
SANCHEZ SOLER, Mariano (2010), La Transición sangrienta. Una historia violenta del proceso
democrático en España (1975-1983), Madril, Península.
SOLOZABAL, Juan José (1975), El primer nacionalismo vasco, Madril, Turner.
TALÓN, Vicente (1988), Memoria de la Guerra de Euzkadi de 1936, Bartzelona, Plaza y Janés.
TAPIZ, José María (2001), El PNV durante la II República. Organización interna, implantación
territorial y bases sociales, Bilbo, Sabino Arana Fundazioa.
TRUTXUELO GARCÍA, Marta, “Laborde Hermanos: trayectoria histórica de una empresa”,
in Leyçaur, 5, 226-297 or.
UGARTE TELLERÍA, Javier (1998a), La nueva Covadonga insurgente. Orígenes sociales y culturales de la sublevación de 1936 en Navarra y el País Vasco, Madril, Biblioteca Nueva.
- (1998b), La Transición en el País Vasco y España. Historia y memoria, Leioa, UPV/EHU.
URANZU, Luis de (1975), Lo que el rio vio (Biografía del Bidasoa), Bilbo, La Gran Enciclopedia
Vasca.
URMENETA, Xabier eta MARKEZ, Iñaki (2013), Donostiako alkate errepublikanoa: Historiaren
ahanztura=Alcalde republicano de San Sebastián: El olvido histórico, Bilbo, Ekimen.
URRUTIA OCHOA, Peio (2004), “De los años triunfales a los días sin postre: Crónica de una
posguerra en clave de hambre”, in Leyçaur, 6, 351-475 or.
D ´'RFH PLO WUHV $SXQWHV SDUD HO ÀQDO GH XQD GpFDGD $QGRDLQ µ LQ
Leyçaur, 9, 299-466 or.
- (2006b), “Variaciones sobre gris. Adolescencia y vida cotidiana en el primer franquismo (Andoain, 1939-1951)”, in Leyçaur, 9, 227-340 or.
- (2008), “XXV años de paz y cinco mil días de paciencia (Andoain 1952-1965)”, in Leyçaur, 10,
207-371 or.
´'RFHPLOWUHV$SXQWHVSDUDHOÀQDOGHXQDGpFDGD $QGRDLQ µLQLeyçaur,
11, 295-416 or.
VALDALISO, Jesús Mª (1991), Navieros vascos y la marina mercante en España, 1860-1935, Bilbo,
HAEE-IVAP.
VARGAS ALONSO, Francisco (1996), “Guipuzcoanos en los batallones del Frente Popular de
Euzkadi (1936-1937)”, in Bilduma, 10, 45-84 or.
- (2002), “Guipuzcoanos en el Eusko Gudarostea (1936-1937)”, in Bilduma, 16, 193-235 or.
ZABALETA GARCÍA, Mikel (1992), “Panorama político y elecciones municipales en Rentería
(1891-1922)”, in Bilduma, 6, 83-124 or.
- (1994), “Bases sociales de partidos y sindicatos en Rentería durante la II República”, in
Bilduma, 8, 49-100 or.
490
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
OHARRAK
1 Alonso Olea, 1995.
2 Castells, 1987: 117-158.
3 Castells, 1987, 123-158.
4 Larrinaga Rodríguez, 1999: 343-373.
5 Castells, 1987: 53.
6 Castells, 1987: 55.
7 Barcenilla, 1999.
8 Castells, 1987: 57-69.
9 Luengo, 1990: 119.
10 Luengo, 1990: 118.
11 Luengo, 2000: 331.
12 Larrínaga Rodriguez, 2013 eta Rodríguez Ranz, 1991.
13 Castells, 1987: 75-96
14 Luengo, 1990: 240-241.
15 Berriochoa, 2014.
16 Luengo, 1990: 256.
17 Luengo, 1990: 289.
18 Fusi, 1975.
19 Luengo, 1990: 328.
KWWSZZZISDEORLJOHVLDVHVDUFKLYR\ELEOLRWHFDGLFFLRQDULRELRJUDÀFRELRJUDÀDVB
aldaco-ugalde-jose (Kontsulta, 2017-02-27).
KWWSZZZISDEORLJOHVLDVHVDUFKLYR\ELEOLRWHFDGLFFLRQDULRELRJUDÀFRELRJUDÀDVB
torre-romero-castor (Kontsulta, 2017-02-27).
22 Eguiguren, 1984.
23 Futbolaren jatorriari buruzko informazioa Erreala eta Real Union weborrialdetatik aterata
dago: www.realsociedad.com eta www.realunionclub.com (Kontsulta, 2017-02-27).
24 Luengo, 1990: 339-344.
25 Belaustegui, 2015.
26 Castells, 1987: 260-263.
491
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
27 Castells, 1987: 354-355.
28 Castells, 1980.
29 Luengo, 1991: 81-82.
30 Luengo, 1991: 87-90 eta Barruso Barés, 1994.
31 Luengo, 1991: 118-132
32 Luengo, 1991: 155-156.
33 Estornés 1990, 121-135.
34 Rodríguez, 2002: 255-388.
35 Puche Martínez, 2001: 79 eta Miralles Palencia, 1988: 133.
36 Barruso Barés, 1996: 255-257.
37 Rodríguez Ranz, 1994.
38 Miralles Palencia, 1988.
39 Rodríguez Ranz, 1994: 155-259.
40 Christian, 1997.
41 Estornés Zubizarreta, 1990.
42 De la Granja, 1986.
43 “Rabasaires”-en gatazka, 1934ko martxoaren 21ean Kataluniako Parlamentuak Landutako
Lurren Kontratuen Legea onartzean sortu zen. Legearen helburua “rabasa morta”-ren
nekazari maizterrak babestea zen –zehazki, rabassa morta-k “hilik dagoen mahatsondoa”
esan nahi du. Rabassa morta kontratua Katalunian zehar oso zabalduta zegoen kontratu mota
bat zen, maizterrak (maizter rebassaire) mahatsondoak lantzeko lur zati bat hartzen zuen
errentan, landatutako lehenengo mahatsondoen heren bat galdu ezkero kontratua desegingo
zenaren baldintzarekin– lurrak gutxienez sei urtez lantzeko aukera ziurtatuz eta hemezortzi
urtez jarraian landu zituzten partzelen jabetza lortzeko eskubidea emanez. Legea ez zen
aplikatzera iritsi, Berme Konstituzionalen Epaimahaiak atzera bota zuelako eta gobernu
espainiarra eta gobernu katalanaren arteko negoziazioa Estatu Katalana aldarrikatu zuen
1934ko Urriko Iraultzak eten zuelako.
44 Barruso Barés, 1999a: 667-765.
45 Urmeneta eta Markez, 2013: 104-110.
46 Barruso Barés, 1996.
47 De la Granja, 1986: 529-567.
48 Barruso Barés, 2013 eta 2014.
492
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
49 Bruces, 2016, Errazkin 2013, Gogoratu Guran Taldea, 2011, Intxauspe López, 2011 eta
Barruso Barés, 2015.
50 Barruso Barés, 1998.
51 Barruso Barés eta Jiménez de Aberasturi, 2011.
52 Barruso Barés, 1996.
53 Barruso Barés, 2000: 139-160.
54 Barruso Barés, 2015.
55 Barruso Barés, 2006: 253-257.
56 Barruso Barés, 2006: 258-260.
57 Gutierrez Arosa, 2007: 121-132.
58 Gutierrez Arosa, 2007: 134.
59 Barruso Barés, 2005 eta Aizpuru, 2007.
60 Errazkin Agirrezabala, 2013.
61 Lasa Bergara, 2006.
62 Buces, 2015.
63 Calvo, 1994 eta Barruso Barés, 1999a.
64 Barruso Barés, 2014.
65 Gamboa, 2010, Barruso Barés, 2001: 99-110 eta Aizpuru Murua, 2007: 185-228.
66 Barruso Barés eta Jiménez de Aberásturi, 2011.
67 Barruso Barés, 2005: 143-180.
68 Aizpuru Murua eta Unanue, 1991.
69 Barruso Barés, 2009 (www.academia.edu/4320933/LA_REPRESI%C3%93N_DEL_
CLERO_DIOCESANO_GUIPUZCOANO_DURANTE_LA_GUERRA_CIVIL).
(Kontsulta,
2017-02-27).
70 Barruso Barés, 2007.
71 Barruso Barés, 2006.
72 Rodríguez Ranz, 1988, 401-412.
73 Barruso Barés, 2013.
74 Barruso Barés, 1999a.
75 Barruso Barés, 2015.
493
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
76 Arrieta eta Barandiarán, 2003.
77 Arieta eta Barandiarán, 2003: 87.
78 Arrieta eta Barandiarán, 2003: 91. Andoainen kasurako: Barruso (2017).
79 Arrieta eta Barandiarán, 2003: 94-101.
80 Arrieta eta Barandiarán, 2003: 109-127.
81 Arrieta eta Barandiarán, 2003: 104-108.
82 Sortutako hondamendiaren lekuko, Hondatutako Eskualdeen Zuzendaritza orokorrak
1953ko uholdeekin lotura zuten 144 herrilan egin zituen probintzian.
83 Arrieta eta Barandiarán, 2003: 130-140.
84 1940 eta 1975 bitarteko garapen ekonomikoaren inguruan gehiago jakiteko, ezinbestekoa
da Arrieta eta Barandiarán-en ikerlanaren kontsulta.
85 Barruso Barés, 2015: 208-209 eta Jiménez de Aberásturi, 1999.
86 Barruso Barés eta Lema Pueyo, 2005: 330-331.
87 Fernández Soldevilla, 2016 eta Jáuregui, 1981.
88 Ideia honen garapenean eragin handia izan zuen Federico Krutwig-ek eta “Vasconia”
deituriko bere lanak.
89 Onaindia, 2001.
90 Alonso, Domínguez eta García Rey, 2010: 57-58.
91 Alonso Domínguez eta García Rey, 2010: 58-59.
92 Alonso, Domínguez eta García Rey, 2010: 63.
93 Artola, 2000: 439.
(UUHIHUHQW]LDELRJUDÀNR]DEDOEDWKHPHQKWWSZZZHXVNRPHGLDRUJDXQDPHQGL
(Kontsulta, 2017-02-27).
95
http://w390w.gipuzkoa.net/WAS/CORP/DJGPortalWEB/territorio_historico_de_
JLSX]NRDMVS"LGLRPD HV LG .RQWVXOWD
96 Alondo, Domínguez eta García Rey, 2010.
97 Angulo Altube, 2016 [http://www.elmundo.es/espana/2016/10/04/57f2a5c9468aebb7468b4602.html] (Kontsulta, 2017-02-27).
98 Fernández Soldevilla 2016: 185-214.
99 Alonso, Domínguez eta García Rey, 2010: 590-592.
100 López Romo, 2014 eta Sánchez Soler, 2010: 369-437.
494
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
101 Zaila da indarkeriaren eragina neurtzea. Argitaratu berri den artikulu batean (2017),
Gaizka Fernández-ek 845 hildako, 2.533 zauritu, 86 bahitu eta 15.649 mehatxatu bildu zituen.
7DUWHDQ DW[LORWXWDNRDN JHKLHJLNHULD SROL]LDOHQ ELNWLPDN WUDWX W[DUUDN MDVDQ ]LWX]WHQDN«
gehitu beharko genituzke, hauetako kasu batzuk Foronda Txostenak jaso dituelarik: http://
www.letraslibres.com/españa-mexico/revista/la-responsabilidad-historica-eta (Kontsulta,
2017-02-27).
102 Alonso, Domínguez eta García Rey, 2010: 770-773.
103 Alonso, Domínguez eta García Rey, 2010: 798-802.
495
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
DOHAINTZA-EMAILE ZERRENDA
Abánades del Amo, Marta
Aguirre Ruete, Alfonso
Aguirreurreta Valdecantos, Pedro
Aizpiri, Yon
Albisu Iriarte, Ane
Albisu Labandibar, Andoni
Alcelay Guerrico, Miren Pilare
Almandoz Zapiain, Xanti
Álvarez Fernández, Carmen
Álvarez Pérez-Sostoa, Denis
Amiama Marquinez, Gema
Arabaolaza Galarmendi, Juan José
Aragón Ruano, Marta
Aramendia Amundarain María Lourdes
Aranceta, José Miguel
Aranzadi Anabitarte, Conchi
Aranzadi Zientzia Elkartea-Liburutegia
AREA 7 s.l.
Arriola, Valentín
Arruabarrena Goikoetxea, Arkaitz
Arsuaga Langer, Leopoldo
Asensio Ibarguren, Juan Luis
Astorkia Larrinaga, Ion
Ayllón Usanos, Vega
Azarola Iberoaga, Manu
Azpirotz Arribas, Jon Joseba
Azpitarte, Antton
Aztiria Andueza, Borja
Bagues Erriondo, Jon
Barruso, Pedro
Beitia, Iñaki
Beltrán Aguirre. Ana Isabel
Bengoetxea Jauregi, Joakin
Beristain Zumalde, Jabier
Cajal de Elizagarate, Alejandro
Campo Berasarte, Sergio del
Carrillo Palacios, Javier
Castillo Gabilondo, Juan Carlos
Castro, Javi
Cebrián Oreja, Elena
496
GIPUZKOAKO HISTORIAREN SINTESIA
Corral Alza, Jorge
Crespo Miguel, Ángel
Díez Sarasola, Mikel
Domínguez Rubio, Miguel Ángel
Echebarria Orueta, Pablo
Echeberria Ayllón, Iker
Eguiluz Miranda, Beñat
Eizaguirre Gárate, Juan Pedro
Elgarresta Larrabide, Miren
Elizagarate Dilis, María de
Elizasu, Jabi
Elorza Gorrochategui, Enekoitz
Elustondo Cazenave, Pedro
Etxeberria Aierbe, Mikel
Etxeberria Mendizabal, Olatz
Familia Arrazola Ibáñez
Fernández Álvarez, Idoia
Flórez Arabaolaza, Jésus
Florez Arabaolaza, Luis Mari
Florez Cortazar, Martin
Fornells, Montserrat
Fraile Azcue, Aitor
Garay, Maite
Garrido Alonso, Santiago
González-Cerecedo, Mercedes
González Dios, Estibaliz
Hernández Diego, Karmen
Hernando Vilarrodona, Carlos
Irazu, Begoña
Izeta Agote, Francisco Javier
Izeta, Ander
Jauregui Fuertes, Gloria
Jericó Margarita
Jimenez Idarreta, José
Jiménez Silva, Juan José
Joaquin Mendizabal, José
Landa Altuna, José
Landa Ijurko, Iñigo
Landa Zaldúa, Patxi Xabier
Lekuona, Arantza
Lema Pueyo, José Ángel
Leoz Aizpuru, Mikel
497
Miguel de Aranburu
Asociación de Historiadores Guipuzcoanos
Gipuzkoako Historialarien Elkartea
Lertxundi Irigoien, Aintzane
Lopez Landatxe, Francisco Javier
Martín Sánchez, David
Martín Sanz, María Mercedes
Martínez Esnaola, María Pía
Martínez Fombellida, Justino
Medrano, Sara
Mendiluce Sesma, Patxi
Mercero, Imanol
Michel, Mario
Mikel Del Olmo Irizar, Alexander
Monfort, Ana Galdós
Munita Loinaz, José Antonio
Mutiozabal, Ignacio
Navajas Urrestarazu, Luis
Ochoa de Eribe, Javier Esteban
Odriozola Galarza, Francisco Javier
Oliveros, Iñaki
Onoro, Enrique
Otermin Garmendia, José Ignacio
Quintana Bergera, Ignacio
Ramírez Berra, Lorena
Rivas Mulas, Eloy
Rodríguez de Aspiunza, María José
Ruano Tejedor, Henar
Ruiz Estornell, Iñaki
Ruiz Estornell, Vicente
Sánchez Blanco, Pedro
Santana Ezkerra, Alberto
Santiago, Jesús
Sarasola Yurrita, José María
Serrats Urrecha, Gonzalo
Sexmilo Ayesa, Fernando
Sistiaga Berasategui, Fernando
Torre Gurutzealde, Jon
Torregaray Pagola, Susana
Torregaray Pagola, Elena
Tostado, Kepa
Truchuelo Aragon, Ana Maite
Ugarte Gómez de Segura, Félix
Unzueta Mitxelena, Xalbador
498
Urruzola Arriet, Txomin
Usabiaga García, Igor
Vergés, Ivan
Villoslada Fernández, Iñaki
Villoslada Fernández, Jon
Villoslada Hevia, Pablo
Zalacain, Elena