Marek Jedynak, Stanisław Wolff - partyzancki kronikarz, "Dodatek Historyczny IPN" 2018, nr 1, s. 1-4

N P I k e t a d o D /1 DODATEK HISTORYCZNY 2018 Kierujemy go nie tylko cyklu: Dodatek historyczny IPN. do lektury artykułów zawartych w w lnikó czyte ją asza zapr lektury. ach . Życzymy czytelnikom ciekawej pracownicy Delegatury IPN w Kielc losów i związanych z nimi wydarzeń kich Redakcja Tygodnika eM Kielce oraz ludz karty ane niezn a eM Kielce ać dnik pozn chcą ek Skorupa, Redaktor Naczelny Tygo historia, ale także do tych, którzy gatury IPN w Kielcach, ksiądz Lesz do wszystkich, których interesuje Dele elnik Nacz alita ka-K wańs dr Dorota Kocz Stanisław Wolff – partyzancki kronikarz TEKST DR MAREK JEDYNAK DELEGATURA IPN W KIELCACH tanisław Aleksander Wolff urodził się 2 listopada 1916 r. w Zasławiu w rodzinie Stanisława Wolffa i Marii Magdaleny z Gorłowów. Matka była gospodynią domową. Ojciec mógł być żołnierzem odrodzonego Wojska Polskiego. Zginął prawdopodobnie w 1919 r. podczas wojny polsko-bolszewickiej. Lata dzieciństwa S. Wolff spędził w Zasławiu nad rzeką Horyń na Wołyniu. Po zakończeniu wojny polsko-bolszewickiej, na mocy traktatu ryskiego zachodnia część guberni wołyńskiej przypadła w udziale Polsce. Poza wytyczonymi granicami znalazł się m.in. Zasław. Polacy pozostający na obcym terytorium zostali repatriowani. Maria Wolff z synem Stanisławem przyjechali do Warszawy. W dość krótkim czasie wyszła ponownie za mąż za warszawskiego przemysłowca Juliana Zienkiewicza. Ze swym synem zamieszkała w domu drugiego męża przy ul. Zakopiańskiej 39 na Saskiej Kępie na Pradze Południu. Matka dość szybko znalazła zatrudnienie jako „urzędniczka”. Ze zgromadzonych materiałów archiwalnych wynika jednak, że po 1921 r. była pracownicą cywilną Oddziału II (Informacyjnego) Sztabu Generalnego (od 1928 r. – Głównego) Wojska Polskiego. Stanisław Wolff podjął naukę w jednej z warszawskich szkół powszechnych. W sierpniu maturalne i 12 czerwca 1936 r. otrzymał świadectwo dojrzałości. S St. strz. z cenz. Stanisław Wolff „Babiński”, „Staszek”, ok. 1936 r. 1933 r. przyjęty został do IV Państwowego Gimnazjum i Liceum Męskiego im. Adama Mickiewicza w Warszawie. Szkoła ta już w latach dwudziestych XX w. należała do najlepszych w Warszawie. Była uznanym ośrodkiem kształcenia języków obcych, głównie francuskiego i niemieckiego. Po trzyletniej edukacji S. Wolff zdał egzaminy PO EGZAMINIE DOJRZAŁOŚCI Jesienią 1936 r. złożył dokumenty kandydackie na Wydziale Prawa Uniwersytetu Józefa Piłsudskiego w Warszawie. Po rozpoczęciu studiów został członkiem Koła Prawników Studentów UJP. Już w pierwszych tygodniach życia akademickiego związał się z młodzieżą studencką o poglądach prawicowych. W dniach 23–25 listopada 1936 r. wziął udział w tzw. blokadzie Uniwersytetu Józefa Piłsudskiego. Protest zorganizowali studenci będący sympatykami i członkami Związku Akademickiego Młodzieży Wszechpolskiej, Stronnictwa Narodowego, Obozu Narodowo-Radykalnego oraz Ruchu Narodowo-Radykalnego „Falanga”. Blokada była wystąpieniem studentów przeciwko rządom autorytarnym obozu sanacyjnego II Rzeczypospolitej. Nocą 24/25 listopada 1936 r. pododdziały prewencyjne Grupy Rezerwy Policyjnej z Golędzinowa przeprowadziły szturm na kampus. Strajk rozpędzono, a setki studentów zostało zatrzymanych. W związku z tymi zdarzeniami, na podstawie decyzji ministra wyznań religijnych i oświecenia publicznego z dnia 11 grudnia 1936 r. na uniwersytecie powołano Specjalną Komisję Dyscyplinarną. Również S. Wolff został obwiniony o udział w zajściach wojskowych. Ćwiczenia, skierowano go na badania w Centralnej w których uczestniczył Przychodni Lekarskiej przy 1 Szpitalu 11 p.uł. Leg. zorganizo- Okręgowym w Warszawie. Oicjalnie na wane zostały w rejonie podstawie orzeczenia Stałej Komisji ReRawy Mazowieckiej wizyjnej Lekarskiej ze względu na wadę i Opoczna, a także na serca z dniem 13 czerwca 1938 r. został stale terenie Obozu Ćwiczeń urlopowany od służby wojskowej do czasu Barycz k. Końskich. przeniesienia go do pospolitego ruszenia. Po ćwiczeniach poligo- Po przejściu do „cywila” powrócił do pracy nowych w stopniu ułana w Komitecie Przywozowym Rady Handlu S. Wolff z 11 p.uł. Leg. Zagranicznego RP. Podjął studia w Szkole skierowany został do Głównej Handlowej w Warszawie. Zdołał Szkoły Podchorążych zaliczyć tylko dwa semestry, gdy wybuchła Rezerwy Kawalerii II wojna światowa. Jako osoba niezdolna Por. cc. Jan Piwnik „Ponury” przyjmuje raport od ppor. cc. Waldemara Szwieca „Robota”, dowódcy II Zgrupowania. W szeregu od lewej stoją: sekcja ckm, 2 pluton „Wilka”, 1 pluton w Grudziądzu. Słucha- do służby wojskowej, nie został zmobili„warszawski” (w hełmach), 3 pluton „konecki”. Wykus, 15 IX 1943 r. czami SPRKaw. były zowany do Wojska Polskiego. Nie wziął osoby posiadające wy- udziału w działaniach zbrojnych podczas kształcenie maturalne. wojny obronnej we wrześniu 1939 r. Mimo Zadaniem szkoły było tego zaangażował się w działalność nieprzygotowanie żołnie- podległościową. rzy do pełnienia roli dowódców plutonów, W SZEREGACH ZWZ-AK a docelowo – wyszko- Od grudnia 1939 r. brał udział w pracach orlenie kandydatów na ganizacyjnych w szeregach Związku Walki oicerów rezerwy. Zbrojnej na Saskiej Kępie. Występował pod Po okresie rekruckim pseudonimem „Babiński”. 29 listopada 1937 r. W związku z wybuchem wojny niemieckow SPRKaw. miało -sowieckiej Komenda Główna ZWZ latem miejsce zaprzysiężenie 1941 r. utworzyła Wydzieloną Organizację ułanów z cenzusem. Od Dywersyjną krypt. „Wachlarz”. Jej zadatego momentu żołnierze niem było pokrycie patrolami dywersyjnymi mogli oicjalnie przedsta- terenu na wschód od Bugu aż po granice wiać się stopniem z pełną Polski z 1939 r. i częściowo na tereny ZSRS. tytulaturą przysługującą Celem dywersantów było prowadzenie akcji im jako elewom szkoły destrukcyjnych na szlakach komunikacyjpodoficerskiej. Jesz- nych, którymi transportowano dostawy dla cze w 1937 r. S. Wolff walczącej na froncie wschodnim armii nieW głębi na koniu plut. Albin Żołąk „Boruta” (szef II Zgrupowania), kolejno od lewej: sekcja dzięki dobrym wynikom mieckiej. Dodatkowo „Wachlarz” miał być ckm, sekcja rkm, 1 pluton „warszawski” (w hełmach). Wykus, 15 IX 1943 r. w nauce został rozkazem wykorzystany jako osłona dla planowanego na UJP i zawieszony w prawach studenta komendanta SPRKaw. awansowany na sto- na ziemiach polskich zbrojnego powstania na dwa lata. W zaistniałej sytuacji pod ko- pień starszego ułana z cenzusem. Natomiast powszechnego. niec maja 1937 r. znalazł pracę zarobkową z dniem 3 stycznia 1938 r. komendant szkoły Do nowopowstałej formacji w czerwcu 1942 jako urzędnik w Komitecie Przywozowym dokonał zmian etatowych w podległej mu r. przeszedł także „Babiński” (tytułowany Rady Handlu Zagranicznego RP. Był to jednostce. W ich wyniku st. uł. z cenz. S. już strzelcem z cenzusem). W Warszawie organ podlegający Ministerstwu Przemysłu Wolff został przesunięty z 3 do 2 szwadronu ukończył kurs dywersyjny. Otrzymał przyi Handlu. Pośredniczył w kontaktach po- szkolnego. dział do I odcinka „Wachlarza”. Zakładano, między ministerstwem a przedsiębiorcami Niestety nie ukończył kursu dla podoice- że kierunek I miał objąć swoim zasięgiem prowadzącymi obrót zagraniczny. rów rezerwy kawalerii. Komendant SPR- obszar pokrywający się mniej więcej z ObKaw. z dniem W WOJSKU POLSKIM 19 maja 1938 Podjęta praca nie powstrzymała władz woj- r. zwolnił st. skowych przed powołaniem urlopowanego uł. z cenz. studenta do odbycia czynnej służby woj- S. Wolffa ze skowej. Powiatowa Komenda Uzupełnień Szkoły PodWarszawa Miasto III wiosną 1937 r. skiero- c h o r ą ż y c h wała go do 11 Pułku Ułanów Legionowych R e z e r w y im. marszałka Edwarda Śmigłego-Rydza, K a w a l e r i i wchodzącego w skład Mazowieckiej i przeniósł do Brygady Kawalerii. Po ukończeniu kursu macierzystego unitarnego (szkolenie podstawowe), od 5 11 p.uł. Leg. do 31 sierpnia 1937 r. jako żołnierz mło- w Ciechanodego rocznika wziął udział w manewrach wie. Stamtąd II Zgrupowanie Zgrupowań Partyzanckich AK „Ponury”. Wykus, 15 IX 1943 r. Pomnik „Partyzantom” na cmentarzu w Końskich, gdzie spoczywają ppor. Waldemar Szwiec „Robot” i jego żołnierze szarem Lwowskim ZWZ–AK, a patrole dywersyjne miały być rozmieszczone na osi linii kolejowej wiodącej przez Lwów, Złoczów, Tarnopol, Płoskirów do Winnicy oraz jej rozgałęzień w kierunku Odessy i Kijowa. Około 15 sierpnia 1942 r. z Warszawy do Lwowa wyruszyła ekipa dywersantów. Stamtąd dotarli do Odessy. Patrol, w którym działał „Babiński”, miał na swoim koncie kilka udanych akcji dywersyjnych. Ostatecznie I odcinek „Akcji W” nie został w pełni rozwinięty z powodu szczupłości kadr i niewielkich nakładów inansowych. Zmieniające się warunki wojenne spowodowały natomiast, że zdecydowano o reformie struktur dywersyjnych. Rozkazem komendanta głównego Armii Krajowej z 22 stycznia 1943 r. rozwiązano „Wachlarz” oraz „Związek Odwetu” (bliźniaczą strukturę działającą na terenie Generalnego Gubernatorstwa). W ich miejsce powołane zostało Kierownictwo Dywersji krypt. „Kedyw”. S. Wolff otrzymał tymczasowo przydział do „Kedywu” Obszaru Lwowskiego AK. W „KEDYWIE” Tymczasem w Warszawie po likwidacji „Wachlarza” dowódca jego II odcinka por. cc. Jan Piwnik „Ponury” podjął rozmowy z płk. Augustem Fieldorfem „Nilem”, komendantem „Kedywu” Komendy Głównej AK, na temat zorganizowania dużego oddziału partyzanckiego. Otrzymał zgodę na sformowanie jednostki przekraczającej wielkość plutonu dywersyjnego. Został również wyznaczony na stanowisko szefa „Kedywu” Komendy Okręgu Radomsko-Kieleckiego AK. „Ponury” przygotowując wyjazd na Kielecczyznę zdecydował, że trzonem jego formacji będzie 20 żołnierzy „Wachlarza”, ewakuowanych na początku 1943 r. do Warszawy. Z ich pomocą w niedługim czasie Zgrupowania Partyzanckie AK „Ponury” miały stanowić realną siłę w walce z niemieckim okupantem. Około 15 czerwca 1943 r. w Góry Świętokrzyskie dotarł także strz. z cenz. S. Wolff. Otrzymał przydział do pododdziału warszawiaków i „wachlarzowców”, z których ostatecznie ukształtował się 1 pluton (tzw. „warszawski”) II Zgrupowania. „Babiński” wyznaczony został na dowódcę 2 sekcji Kapliczka Matki Bożej Bolesnej na Wykusie w miejscu obozowiska Zgrupowań Partyzanckich AK „Ponury” 1 drużyny 1 plutonu. W szeregach II Zgrupowania dowodzonego przez ppor. cc. Waldemara Szwieca „Robota” przeszedł cały szlak bojowy. W tym czasie posługiwał się już drugim pseudonimem – „Staszek”, pod którym przeszedł do historii. Jazda pociągiem przez Generalne Gubernatorstwo stała się początkiem dziennika prowadzonego przez „Staszka” niemal aż do jego śmierci w boju. Opisał w nim wszystkie zdarzenia, w których brał udział (w tym miejscu zainteresowanych odsyłam do lektury reportażu historycznego Cezarego Chlebowskiego Pozdrówcie Góry Świętokrzyskie oraz mojej książki Robotowcy 1943). S. Wolff utrwalił na kartach swoich zeszytów żołnierzy i oicerów Armii Krajowej, którzy razem z nim ramię w ramię walczyli o niepodległość ojczyzny. Dziennik urywa się na dacie 10 października 1943 r. Tego dnia na rozkaz dowódcy II Zgrupowania „Staszek” oraz inni żołnierze zostali odkomenderowani z leśnego obozu w Lasach Niekłańskich do Wielkiej Wsi. Mieli stanowić obstawę chorego dowódcy. POZOSTAŁ DZIENNIK... Nikt wówczas nie przypuszczał, że były to ich ostatnie dni. Po przeprowadzonych przez Zgrupowania Partyzanckie AK „Ponury” kilkunastu udanych akcjach Niemcy podjęli działania mające na celu ich izyczną likwidację. Urząd niemieckiego komendanta Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa dla dystryktu radomskiego posłużył się przede wszystkim swoim agentem – ppor. Jerzym Wojnowskim „Motorem” (oicerem Zgrupowań Partyzanckich AK „Ponury”). W kartotece Gestapo zarejestrowany był jako „Mercedes” i „Garibaldi”. Jednym z ich celów był wówczas bardzo aktywny ppor. cc. Waldemar Szwiec „Robot”, dowódca II Zgrupowania. Na „melinie” w Wielkiej Wsi” namierzył go niemiecki konident. Nad ranem 14 października 1943 r. połączone siły operacyjne kieleckiego Gestapo i III batalionu 17 Pułku Policji SS przeprowadziły antypartyzancką akcję. W jej wyniku w walce przy próbie przebicia się przez niemieckie okrążenie zginęli ppor. cc. Waldemar Mariusz Szwiec „Jakub”, „Robot” oraz jego żołnierze st. strz. Piotr Downar „Azor”, kpr. Janusz Rychter „Jasiek” i st. strz. z cenz. Stanisław Wolff „Babiński”, „Staszek”. Biegnąca tuż za nimi st. strz. Grażyna Śniadecka „Grażyna” została ciężko ranna; zmarła kilka godzin później. Przy poległych żołnierzach AK Niemcy znaleźli fotograie, dokumenty i… dziennik. Ze względów operacyjnych dwa zeszyty wspomnień zostały przetłumaczone w Gestapo w Kielcach na język niemiecki. Pierwsza strona niemieckiego tłumaczenia dziennika Stanisława Wolffa „Staszka” Dokument Niemcy wykorzystali do dalszej inwigilacji AK. W 1944 r. w wyniku przesunięcia się linii frontu sowiecko-niemieckiego na zachód, ewakuowane zostało kieleckie i radomskie Gestapo do Częstochowy. W styczniu 1945 r. tuż przed wkroczeniem Armii Czerwonej do tego miasta, Niemcy zdołali spalić większość swojego archiwum. Okazało się jednak, że część dokumentów ocalała. W kilka lat po wojnie niemieckie tłumaczenie dziennika „Staszka” odnalazł mec. Jan Pietrzykowski. Dzięki jego przezorności wspomnienia przetrwały. Z pomocą red. Longina Kaczanowskiego odnalezione zostały ponownie w 2011 r., przetłumaczone znów na język polski, opatrzone stosownymi komentarzami i złożone do druku. *** Dziennik „Staszka”. Zapiski st. strz. z cenz. Stanisława Wolffa, żołnierza Zgrupowań Partyzanckich AK „Ponury” (15 czerwca – 11 października 1943 r.) w opracowaniu dr. Marka Jedynaka ukaże się w 2018 r. jako II tom Serii Świętokrzyskiej „Dzienniki, wspomnienia, pamiętniki, listy”. Serię wydawniczą koordynują Archiwum Diecezjalne w Kielcach, Archiwum Państwowe w Kielcach, Biblioteka Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach, Instytut Historii Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach, Delegatura Instytutu Pamięci Narodowej w Kielcach, Muzeum Historii Kielc, Muzeum Narodowe w Kielcach oraz Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. Witolda Gombrowicza w Kielcach.