I. ULUSAL TİRE SEMPOZYUMU 18-20 Ekim 2010, Tire YEREL PAZARLAR-TURİZM İLİŞKİSİ VE TİRE Öğr. Gör. Emre ATABERK Ege Üniversitesi Bergama Meslek Yüksekokulu Turizm ve Otel İşletmeciliği Programı 35700 Bergama-İzmir e-mail: emre.ataberk@ege.edu.tr ÖZET Yerel pazarlar, yerel üreticiyle yerel tüketicinin buluşma noktasıdır. Çoğu zaman haftada bir, bazen de haftada iki defa kurulurlar. Yerel pazarlarda, yörenin ürünleri sergilenir ve halkın tüketimine sunulur. Bazı pazarlar, tarihsel geçmişleri, alansal büyüklükleri ve sergilenen ürünlerin çeşitleri açısından diğerlerinden ayrılıp, birer turizm ürünü haline gelmişlerdir. Tire pazarı da yakın yıllara kadar yerel bir pazar olmasına rağmen, bugün kısmen de olsa turistik bir kimlik kazanmıştır. Böylece Tire pazarının etki alanı genişlemiş, ilçe dışından yerli ve yabancı turistlerin ziyaret ettiği turistik bir pazar olma özelliğine kavuşmuştur. Tire pazarı, Osmanlı Ahilik Sistemine (babadan oğla geçen el sanatları ve mesleki loncalar) sadık kalınarak bölümlere ayrılmış olup çok işlevlidir ve Ege Bölgesi’nin geniş bir alanda kurulan en büyük pazarlarından biridir. Pazar, bir turistik ürün olarak, ilçede ön plana çıkartılması gereken en önemli kültürel çekiciliklerden birisidir. Tire pazarının dışarıya açılmasını ve tanıtımını sağlayan başlıca turistik ürünleri; yöreye özgü ot çeşitleri (dalgan, hardal, istifno, radika, turp otu vb.) ve geleneksel el sanatlarıdır (ahşap oymacılık, beledi dokumacılık, el işi ürünleri, hasırcılık, kalaycılık, keçecilik, nalbantlık, nalıncılık, saraciye, semercilik, urgancılık vb.). Ayrıca pazar günleri, yerel mutfak (kabak çiçeği dolması, karadutlu lor tatlısı, keşkek, lalengi, tak tak kebabı, Tire köftesi vb.) ayrı bir talep yaratarak pazarla bütünleşmektedir. Bu bildirinin amacı; yerel pazarlar ile turizm arasındaki ilişkiyi temel alarak, Tire’de Salı günleri kurulan Tire Pazarı’nın turistik ürünlerini ön plana çıkartmak ve kültür turizmi açısından önemini vurgulamaktır. Böylece Tire Salı pazarını işleyen bildiri, Tire’ye olan yerli ve yabancı turizm talebinin arttırılmasına katkı vermeyi amaçlamaktadır. GİRİŞ Pazarlar, tarihin en eski dönemlerinden bu yana üreticiler ile tüketicilerin buluşma alanları olmuştur. Kırsal yerleşmeler ile kasabalarda pazarlar haftada bir kez ve çoğunlukla günlük kurulmakta yahut da mevsimlik, yıllık dönemlerde ise daha uzun süreli, panayır şeklinde, gerçekleşmektedir. Daha büyük şehirsel yerleşmelerde insanlar ihtiyaçlarının bir kısmını bakkal ve manavlardan, giyim-kuşam satan dükkanlardan, çarşılardan, market ve süper marketlerden yahut daha büyük alışveriş merkezlerinden karşılamanın yanı sıra, çeşitli zamanlarda yerleşmelerin farklı kesimlerinde kurulan haftalık ya da bir diğer ifadeyle periyodik semt pazarlarından da karşılamaktadır. Semt pazarları hemen tüm dünyada, tarih 1 boyunca çeşitli alışveriş süreçlerinin değişim ve dönüşüm mekanizması içinde önemlerini hep koruyarak günümüze dek gelebilmiş mekanlardır. Günlük yaşamda ekonomik, sosyal ve kültürel açıdan yadsınamaz bir yeri olan semt pazarı (periyodik pazar, haftalık pazar) denildiğinde, genellikle ailelerin sebze, meyve, giyim-kuşam, ayakkabı, zücaciye gibi çeşitli ihtiyaçlarını uygun fiyatlarla alabildikleri; belirli günlerde ve belirli yerlerde kurulan alışveriş organizasyonu akla gelir (Tunçel 2003: 50). Tire Pazarı, haftanın iki günü (Salı ve Cuma) ilçenin kent merkezinde kurulmaktadır. Salı günü kurulan pazar ilçe kent merkezinin önemli bir kısmını kaplamakta, ürün çeşidi ve alan büyüklüğü açısından Ege Bölgesi’nin en büyük pazarlarından birisi olduğu bilinmektedir. Cuma günü kurulan pazar ise, ilçenin yukarı mahallerinde kurulmakta ve köylü pazarı olarak adlandırılmaktadır. Salı günü kurulan pazara göre çok daha küçük olup, sadece köylülerin yetiştirdiği ürünlerin sergilendiği yerel bir pazardır. Tire’de pazar denince ilk akla gelen Salı Pazarıdır. Tire Salı Pazarı; ilçenin var olan tarihi ve kültürel dokusunun içinde kurulan, sadece Tire ve çevresinde yetiştirilen ürünlerden değil aynı zamanda Tire’de yapılan geleneksel el sanatlarını Osmanlı Ahilik Sistemi esasına uygun olarak ön plana çıkaran ve ilçeyi önemli bir turist çekim noktası haline getiren turistik bir üründür. Bu bildiride; yerel pazarlar kavramı ve Tire’de kurulan yerel pazarın öne çıkan özellikleri incelenecek olup turizmle ilişkilendirilecektir. Yerel Pazarlar Pazar en genel anlamıyla arz ve talebin buluştuğu yerdir ancak kavram olarak çok farklı içeriklerle algılanabilir. Pazar kelimesi Avrasya pazarı, Avrupa pazarı, Rusya pazarı gibi bir ülkenin uluslararası ticaretini, yayla pazarı, semt pazarı gibi herhangi bir yerleşim biriminde kurulan sabit ya da geçici alışveriş yerini ya da sadece alışveriş amacıyla kullanılan bir mekanı anlatabilir. Bunun dışında bilgisayar pazarı, yoğurt pazarı, halı pazarı, antika pazarı gibi belirli bir ürünü tanımlamak için de kullanılabilir. Bunlardan başka pazar kavramı satış yapılan yerle ilgili olarak akşam pazarı, salı pazarı, cuma pazarı gibi belirli bir zaman dilimini veya köy-köylü pazarı, Rus-Polonya pazarı, kadınlar pazarı, sosyete pazarı, amele pazarı gibi satıcı türünü ya da sosyal statüyü de belirtebilir. 2 Geçmiş dönemlerden beri, Asya’nın büyük kısmıyla, Afrika’nın bazı bölümlerinde ve Latin Amerika’nın pek çok kesiminde özellikle gelir seviyesi ortalamanın altında olanlar için periyodik pazarlar önem taşımıştır. Ancak günümüzde pazarlar dünyanın gelişmiş ülkelerinde de görülmektedir. Pazarlar bir taraftan insanların sosyal ilişkiler kurmasını sağlarken diğer yandan ihtiyaçların karşılanmasına da hizmet etmiş, merkezi yerlerin belirmesine, oluşumuna yol açmışlardır. Özellikle kırsal kesimlerde kurulan pazarlar ürün dağıtım ve toplama yahut değiştirme sisteminin göz ardı edilemeyecek kadar önemli bir elemanıdır. Pazarların kurulma amaçlarıyla satışa sunulan mallar açısından da, önemli ve belirgin farklılıkları vardır. Ayrıca, zaman içerisinde yerleşme yerlerindeki büyüme ve gelişmeler, yol ağındaki yenilenmeler bazı pazarların ortadan kalkmasına, değişmesine, yeni pazarların kurulmasına, özellikle ulaşım ve taşıma olanaklarındaki gelişmeler de pazarlarda satılan ürünlerin çeşitlenerek artmasına, pazarlardaki satıcı niteliklerinin farklılaşmasına yol açar. Pazarların herhangi bir yerde kurulmaları ve devamlılıklarının olması için belirli koşulların bir arada bulunması gerekir. Tarih boyunca, kasabalar, şehirler ve hem de kırsal kesimlerde bazen herhangi bir yerleşim yeri bulunmasa dahi, konumun elverişli olduğu mekanlarda pazarlar kurulmuştur, bunların bazısı uzun süre kurulu kalarak günümüzdeki anlamıyla uluslararası fuar benzeri bir niteliğe de sahip olmuştur. Pazarların bir kısmı zaman içinde çeşitli niteliklerdeki değişmeler sebebiyle önemlerini yitirmiş ve böylece ortadan kalkmıştır, bazıları varlıklarını günümüze dek korumuştur, kimi yerlerde ise gelişen koşullar yeni pazarların ortaya çıkmasını sağlamıştır. Bir yerde pazar kurulabilmesi için konum, iklim, nüfus, ulaşım, ekonomik yapı, değişen koşullara bağlı olarak ortaya çıkan ihtiyaçlar gibi faktörlerin yanı sıra özellikle yakın dönemler için konuya ilişkin kural ve yasaların da göz önüne alınması gerekir (Tunçel 2007: 896). Tire Salı Pazarı’nın Tarihteki Yeri ve Önemi Tire Salı Pazarı, bir yerel pazar olup, kuruluş tarihi çok eskilere dayanmaktadır. Aydınoğulları Beyliği döneminden itibaren Tire, önemli bir ticaret merkezi haline gelmiş, Osmanlı Devleti döneminde de bu önemini sürdürmüştür. Türk döneminde yapılan çok sayıda han ticaretin devamını sağlamıştır. Tarihi Arasta’nın ve Tahtakale’nin yapılışı bu döneme rastlar. Günümüze kadar çeşitli ihtiyaçların satıldığı yerel satış alanlarının bulunduğu Tire merkez çarşısı birbirini tamamlayan bölümlerden oluşmuştur. Bu ana pazar yerinde; nalbantlar, demirciler, saraçlar, pabuççular, keçeciler, semerciler dükkanlar ile ilk katmanı 3 oluştururken, onu halka halka çevreleyen, tahıl, tabak, ipekçi, terzi, yorgancı, kuyumcu, kalaycı iş yerleri yer almaktaydı. Pazarlar, özellikle hafta pazarı günleri belli yerlerde oluşan satış noktalarıydı. Her mal ve ürün bu yerlerde alıcı bulurdu. Bunlar derli toplu yerlerdi. Dağınık olmadıkları için adeta alışveriş yerleri ile simgeleşmiş görünmektedirler. Gelişen nüfus, merkezde pazarların zenginleşmesini sağlamaktaydı. Bu pazarların dağılımı çarşı içinde bir sokak ya da meydan konumundaydı. Pazarların bir kısmı değişik dönemlerde yer değiştirse de tarihi pazarlar hala ad olarak varlıklarını sokak adıyla korumaktadır. İlk pazarlar bir bakıma, üretimi, geçim kaynaklarını ve uğraşları açıklayan alanlardı. Ekonominin temel maddelerini ve gereksinimlerin ne olduğunu vurgulayan elemanlardı. Belgelerde, esir pazarları ile at pazarları (Sipahi Pazarı) yan yana bulunuyordu. Tire Şer’iye Sicili kayıtlarında her iki pazarın Yeni Han (Sadrazam Lütfi Paşa Hanı) ile onun yanında kurulduğu bilgisi bulunmaktadır. Bu pazar çevresi aynı zamanda Frenk Hanı ile iç içe geçmiş görünmektedir. Bu pazarın bir bakıma Türkler öncesinde uzandığını da söylemek olasıdır. Zira burası Rum Mahallesine komşudur. Aynı pazar yerinde, Tire Emiri Süleyman Şah tarafından İbni Melek Medresesine vakfedilen Eskibey Hamamı vardır ki, bu da Bizans’tan devralınan Hamamdır. Bu kesim daha sora Tire’nin ikinci pazarıdır ki, kayıtlarda “Aşağı Pazar” olarak yer almaktadır. El sanatlarının önemli bir bölümü, saraçlar, yularcılar, pabuççular, keçeciler burada bulunmaktadır. Pazarların diğer dağılımları da değişik kesimleri kapsayacak şekilde merkez çevresinde toplanmıştı. Pazarlar içinde, kadınların ürettikleri el işlerini sattıklarını pazar ise halk dilinde “Kadınlar Pazarı” adıyla anılırken, ikinci el malların satıldığı yerler de “Bit Pazarı” olarak anılmaktaydı. Hatta Portekiz Yahudilerinin kurdukları pazar da “Portugal Pazarı” adıyla ünlenmiştir (Armağan 2010: 81). Tablo-1: Tire’deki Tarihi Pazarların Konumu Günümüzde Tire Salı Pazarı Tarihten bugüne değerinden hiçbir şey kaybetmeden kurulan Tire Pazarı bugün, 3.5 kilometrekarelik alana yayılmıştır. Sabah 08.00’de belediye hoparlörlerinden okunan özel duayla açılmaktadır. Yaklaşık 1800 esnafın tezgah kurduğu Tire Salı pazarının sınırları, batıda Alay Parkı’na, doğuda İtfaiye Meydanı’na, kuzeyde Cumhuriyet Meydanı’na, güneyde de Bakır Han’a kadar ulaşır. Foto-1’de pazarın kuruluş yeri gösterilmiştir. Foto-1: Tire Salı Pazarı’nın İlçe Merkezinde Kapladığı Alan 4 Tire Salı Pazarı’nda Satılan Ürünler Tire Salı Pazarı’nda satılan ürünler, Osmanlı Lonca Sistemine göre ürün çeşitlemeleri aynı lokal bölgede olmak kaydıyla pazar kurulan alana dağılmıştır. Örneğin; ot satan tezgahlar bir güzergahta, meyve satan tezgahlar ayrı bir güzergahtadır. El sanatları satış mekanı ise, Tahtakale Meydanı’dır. 12 Ekim 2010 tarihinde Tire Belediyesi Zabıta Müdürlüğü’nden alınan bilgiye göre pazara gelen satıcıların bölümlenmesi, sayıları ve geldikleri yerler şöyledir: Tablo-2: Tire Pazarı’nda Tezgah Açan Satıcıların Bölümlenmesi, Satıcı Sayısı, Geldikleri Yerler  Meyve ve Sebzeler Tire’de hemen hemen her çeşit meyve yetişmektedir. Zeytin (yağlık), şeftali, incir ve ceviz ilçe ihracatında öne çıkan ürünlerdir. Zeytin: Ege Bölgesi’nin karakteristik ürünleri arasında yer alır. Tire’de 2006 yılı itibariyle sofralık zeytin üretimi durdurulmuştur. Sadece yağlık zeytin üretimi yapılmaktadır. Şeftali: Ege Bölgesi’nin en kaliteli şeftalileri Tire’de yetiştirilmektedir. Tire’den Doğu Anadolu’ya kadar şeftali gönderilmektedir. İncir: Dünya çapındadır. İlçenin, şeftali, kestane ve ceviz ile öne çıkan ürünlerinin başında gelir. Başköy, Tire’de inciri ile ön plana çıkan köydür. Kestane: Anadolu’da kestanenin ana vatanı olarak Bursa bilinse de, Tire, bu yerel ürünü ile kestane ihracında oldukça iddialı durumdadır. Kestane, Güme Dağı’nın eteklerinde yetiştirilmektedir. Ceviz: Tire’de yetişen bir diğer üründe cevizdir. Dayanıklı bir ürün olması sebebiyle ihracı kolaydır. Antep Fıstığı: İdealist bir ziraat teknikerinin Güme Dağı’ndaki menengeçleri aşılamasıyla üretimi başlamıştır. Ürün, Tire pazarında sergilenmeyip Gaziantep’e ihraç edilmektedir. Antep Fıstığı üretiminde Küçükburun Köyü başı çekmektedir. 5 Karadut: Tire’nin Cambazlı köyü bir karadut cennetidir. İhracı yapılan ürünlerdendir. Ayrıca, “karadutlu lor tatlısı” yörenin en önemli tatlılarından birisidir. Tablo-3: Tire’de Meyve Üretimi (2007) Gerek ılıman iklimin etkisi gerekse Küçük Menderes Havzası’nın verimli toprakları nedeniyle Tire’de yapılan tarımla, doğal ve lezzetli her çeşit sebze üretilir. Özellikle yaylalarda üretilen sebzeler daha lezzetlidir. Köylülerin pazara getirdiği bu sebzeler tarla sebzelerinden biraz daha geç olgunlaşır fakat daha lezzetlidir. Bu sebzeler: Domates, bezelye, havuç, turp, pancar, karpuz, patlıcan, kereviz, ıspanak, pırasa, kavun, barbunya, börülce, soğan (kuru ve taze), lahana, marul (kıvırcık ve göbekli), kabak, hıyar, sarımsak (taze ve kuru), bamya, biber (sivri, dolmalık, salçalık), fasulye, pırasa, bakla, karnabahardır. Ayrıca, tarım ürünlerinden, mısır (silaj ve dane), pamuk, buğday, arpa, yulaf, susam, patates ve tütün vs. tarımı yapılmakta olup alıcısı ile satıcısının karşılaştığı yer salı pazarıdır.  Ot Çeşitleri Bölgenin coğrafi özelliği nedeniyle Tire’de birçok ot çeşidi yetişmektedir. Yöreye özgü olan ot çeşitlerinin başında; dalgan, istifno, turp otu, sarmaşık, kopurcuk, tere, roka, arapsaçı, nane, kekik, menengeç, kuzukulağı, kaymak otu, radika, şevketi bostan, hardal, sirken, köpek üzümü, semiz, pazı, kazayağı, ballık, kenker, iğnelik ve ebegümeci gelir. Aynı zamanda bu otlardan tıbbi ilaçlar da yapılmaktadır. Yöresel otlar tazeliklerinle bir çekim gücü yaratmaktadır. Foto-2: Tire Salı Pazarı’ndan Bir Görüntü (Köylü Pazarı)  Yöresel Tatlar Tire’ye özgü yöresel tatlar; Tire Köfte, Tak Tak Kebabı, Keşkek, Kabak Çiçeği Dolması, Lalengi, Dalgan Salatası, Karadutlu Lor Tatlısıdır. Tire çevresindeki restoranlarda doğal güzellikler eşliğinde keyifle tadılabilir. Bu tatlar, damak zevki nedeniyle bir turistik üründür ve özellikle yakın çevre turizmi kapsamında turistik çekicilik yaratmaktadır.  El Sanatları 6 Tire’de geçmişi Aydınoğulları Beyliği’ne kadar dayanan geleneksel el sanatları, güçlükle de olsa varlığını hala sürdürmektedir. Geleneksel el sanatlarının başında ahşap oymacılık, beledi dokumacılık, el işi ürünleri, hasırcılık, kalaycılık, keçecilik, nalbantlık, nalıncılık, saraciye, semercilik, urgancılık gelir. Ahşap Oymacılık: Geometrik ve bitkisel motiflerin kimi kez ayrı ayrı, kimi kez birlikte ele alındıkları bu sanat dalı, ne yazık ki günümüze pek az örnek getirebilmiştir. Tire’de dini yapıların dışında, konakların benzer süslemeleri de aynı durumdadır. Yeşil İmaret, Yeniceköy ve Kazanoğlu Camilerinin kapı ve pencerelerinde görülen işçilik, yıpranmalarına karşılık güzelliklerini koruyan örneklerdir. Evlerdeki ve Tire Camilerindeki kapı, pencere, dolap kanatlarına, sandık ve ayna gibi diğer ahşap eserlere bakıldığında ağaç oymacılığın Tire’de çok eski ve parlak bir geçmişe sahip olduğu anlaşılmaktadır (http://www.tire.bel.tr, Erişim Tarihi: 12 Ekim 2010). Beledi Dokumacılık: 15.yy’da ünü Osmanlı coğrafyasını aşan bu dokuma, işlevsel özellikleriyle çok yönlü ele alınabilecek bir üründür. Yazgıdan perdeye, giysiden yorgan, yastık ve minder kılıflarına değin genişleyen dokuma, iç ve dış pazarların da önemli bir ticari malzemesi olarak kent ekonomisine katkı sağlamaktadır (Armağan 2010: 101). Günümüzde Tire Belediyesi’nin katkılarıyla bu dokumacılık türü yaşatılmaya çalışılmaktadır. El İşi Ürünleri: Tire el sanatları, özellikle hanımların ürettiği iğne oyaları, danteller, diğer bazı ev malzemeleri içtenliği, söylenmeyen sözleri, duyguları yansıtmaktadır. Evleri süslemekte, çeyizlerde kullanılan el işleri, ev ekonomisine katkısı olması için Türkiye'nin en büyük canlı, samimi halk pazarı olarak nitelendirilen Tire pazarının “Kadınlar Pazarı” kısmında satılmaktadır. Bu el işleri içinde dünya literatürüne “Türk Danteli” olarak geçmiş iğne oyaları ayrı bir güzelliğe sahiptir (http://www.tire.bel.tr, Erişim Tarihi: 12 Ekim 2010). Foto-3: Tire Salı Pazarı’nda Satılan El İşleri Hasırcılık: Dokumalar içinde “Hasır Dokuma” daha özel bir durum göstermektedir. Yüzlerce yıl “Boynuyoğun” köyü bir başına bu dokuma işlevini yerine getirmiş görünmektedir. Küçük Menderes Havzasının sazlıklarından elde edilen sazlarla tezgahlara sağlanan ham maddeler, tezgahın ana maddesiydi. Yer yazgısı geniş bir alana seslenen tezgah, özellikle, kırsal kesim ile orta ve yoksul kesimlerin gözdesi olan hasır, yüzlerce yıl tütün 7 çardaklarının simgesel yazgısı haline gelmişti. Yazgının geliştirilememesi, onu sanayinin seçenekler sunması karşısında varlığını koruyamamıştır (Armağan 2010: 102). Kalaycılık: Sürekli kullanılan bir bakır kabın bakır zehirlenmesine yol açmaması için en azından yılda bir kez kalaylanması gerekmektedir. Oldukça ustalık gerektiren kalaylamada bakır kaplar önce tuzruhuyla ardından da kumla temizlenir. Daha sonra nişadır ve eritilmiş kalayla birlikte odun kömürü ateşinde kalaylanan kaplar, pamukla silinerek ilk günkü gibi yeni hale gelmektedir. Keçecilik: Kuzunun ilk kırkımı olan Haziran yününden birinci kalite, koyunların ikinci kırkımından olan Ağustos yününden ikinci kalite keçe imal edilmektedir. Al keçe, tuzuk, süt keçesi, at, deve keçesi, kepenek, ayakkabı, minder keçesi gibi çeşitleri ve acem, yarım acem, gül, göbek, sarma, sandık gibi nakışları bulunan Tire keçeleri zamana karşı direnmektedir. Zaman onu alt etmesin diye ustalar keçeye çağ atlatmışlardır. Günümüzde klasik keçe motiflerinin yerine görenleri hayrete düşüren çağdaş grafik desenler kullanılmaktadır (İzto 2007: 910). Foto-4: Tire Salı Pazarı’nda Satılan Keçeler Nalbantlık: Geçmişte ulaşım aracı olarak atın kullanılmasıyla iş yetiştiremeyen nalbantlar, günümüzde motorlu taşıtların her türlü ulaşımda kullanılması dolayısıyla önemini gittikçe yitirmişlerdir. El ve alın teri ile yapılan nalbantlık mesleği günümüzde zor durumlar yaşamaktadır. Nalıncılık: Günümüzde Tire'ye gezmeye gelen yabancıların, hediyelik eşya olarak seçtikleri nalınlar diğer el sanatları içinde farklı bir yoruma sahiptir. Nalınlar, Tire’de bir bakıma kültürel simge durumundadır. İster sade, ister telli veya sedefli olsun kadın erkek yüzyıllar boyu bir gereksinim aracı olarak kullanılmıştır. Anadolu’nun diğer kentlerinde nalınlar, ceviz ve gürgen gibi dayanıklı ağaçlardan yapıldığı halde Tire'de mevsimlerin yağışlı, kentin eğimli olması nedeniyle, ıslandığında etkilenmeyen, tabanın da pürüzler meydana getiren kavak ağacı kullanılır (http://www.tire.gov.tr, Erişim Tarihi: 12 Ekim 2010). Saraciye: “Kösele" denilen kalın deri ve normal ince deri ile hayvan koşum takımları, kemer, silah kılıfı, mermi kılıfı, çanta gibi avcı gereçlerinin yapıldığı sanata Saraçlık, bu işle 8 uğraşanlara da “Saraç” deniliyor. Özellikle ata verilen önem dolayısıyla saraçlığın eski Türk sanatları arasında önemli bir yeri bulunmaktadır. Tarihsel süreç içerisinde besi hayvanları ve evcil hayvanlar için de üretimler yapılan saraçlık mesleği Tire’de halen yaşamakta olan geleneksel el sanatlarından biridir. Tireli saraçların hayvancılık ığı gibi, Tirelilerin hayvanlarında bile estetiğe verdiği önemi gözler önüne sermektedir (http://www.tire.bel.tr, Erişim Tarihi: 12 Ekim 2010). Semercilik: Tire’de zamana karşı direnen el sanatlarından biri de semerciliktir. At, eşek ve develerin boncuklarla işlemelerle süslü semerlerini yapan ustalar, sokak aralarındaki küçük dükkanlarında var gücüyle çalışmaktadırlar. Bu semerler; hayvanın cinsine ve büyüklüğüne göre farklılık göstermektedir (İzto 2007: 911). Urgancılık: Tire’nin sembolü olup urgancılık deyince kenevirden üretilen kendir urgancılığı akla gelmektedir. Tarihi antik çağa kadar uzanan el urgancılığının Tire kültür tarihinde oldukça eskiye dayanan bir geçmişi vardır. Küçük Menderes ovasının verimli topraklarında yüzyıllar boyunca bölgenin en kaliteli kendiri yetiştirilmiş ve beyazlığı ve sağlamlığı ile tüm yurtta ün kazanmıştır. Fatih Sultan Mehmet’in İstanbul’u fethederken, Tire’li ustaların ördüğü urganla gemilerini karadan Haliç’e çektirdiği rivayet edilmektedir. Osmanlı Donanması’nın halatları da Tire’de dokunmaktaydı. Bu nedenle kent yüzyıllar boyu Kendir Vergisi’nden muaf tutulmuştur. Osmanlı döneminde binden fazla olan çark sayısı, 1951 yılında Tire Ticaret ve Sanayi Odası tarafından yayınlanan kitapta 600 çark olarak geçmekte iken günümüze 50 çark kalmıştır. Tire Müzesinde urgancı esnafının dokuduğu atlas üzerine işlenmiş ve üzerinde İmam-ı Gazali’nin adı yazılı klaptanlı Urgancılar Sancağı bulunmaktadır. Şu anda 50 kadar aile evlerinde urgancılıkla geçinmektedir (http://www.tireto.tobb.org.tr, Erişim tarihi: 12 Ekim 2010). TİRE PAZARI VE TURİZM Ege Bölgesi’nin en büyük pazarlarından olan Tire Pazarı’nın turistik değeri fazladır. Hürriyet Gazetesi’nin 7 Eylül 2007 basımında Tire Pazarı, Türkiye’nin en orjinal yerel pazarları arasında 1.sırada gösterilmiştir. Yine, Hürriyet Gazetesi’nin 19 Kasım 2007 basımında Türkiye genelinde yapılan bir araştırmaya göre Tire Pazarı, “Alışveriş, El Sanatları ve Tarih İçiçe” sloganıyla Türkiye’nin en iyi 4 Sonbahar Pazarı arasına girmiştir. 9 Tire Pazarı, ilçeye yerli ve yabancı yaklaşık 5 bin kişiyi çekmektedir. Bu nedenle, paket tur programlarına dahil edilecek kadar turistiktir. Pazara gelen yerli ve yabancı ziyaretçiler günübirlik turlarla gelirler. İlçede konaklama yapmazlar. Yerli ziyaretçiler, İzmir ve ilçelerinden gelmektedir. Özellikle bahar aylarında gelen yerli ziyaretçiler sayısında artış gözlemlenmektedir. Bu gruplar, genellikle organize olmamış gruplardır. Yabancı ziyaretçiler, Kuşadası Limanı’na gelen kruvaziyerlerin yolcuları veya Efes ve Meryemana ziyareti nedeniyle ülkemize gelen yabancılardır. Bunlar, genellikle pazarı, turizm sezonu süresi içerisinde ziyaret ederler. Yerli gruplara göre daha organizedirler. Profesyonel Kokartlı Rehberler eşliğinde gezdikleri için Tire’nin ve pazarın tanıtımında etkindirler. Gerek yerli gerekse yabancı ziyaretçiler, pazar gezileri esnasında yöresel tatlardan tatmak isterler. Gelen yerli ziyaretçi profili orta yaş ve üzeri olup, çoğunlukla ev hanımıdır. Yabancı ziyaretçi profili ise, her yaş ve her meslek grubundandır. Foto-5: Tire Salı Pazarı’na Gelen Yerli Turistler Foto-6: Tire Salı Pazarı’na Gelen Yabancı Turistler SONUÇ VE ÖNERİLER Tire pazarında; İzmir, Aydın, Manisa ve çevre ilçelerden gelen satıcılar ile Tire köylerinden gelen yerli çiftçi ve tüccarlar yer almaktadır. Tire ilçesinin nüfusu salı günleri 5 bin dolayında artmaktadır. Bu artışta az da olsa gelen yerli ve yabancı ziyaretçilerin de payı vardır. Yerel pazarlar, turizm için önemli bir turistik çekiciliktir. Tire Pazarı, sadece Tire ve çevresinde üretilen ürünlerin sunulduğu pazar olarak değil aynı zamanda geçmişi ile bütünleşen ve tarihi yapıları içine alan bir pazardır. Bu özelliği sayesinde sayıları her geçen gün artan yerli ve yabancı ziyaretçiyi ilçeye çekmektedir. Bu sonuçtan yola çıkarak, Tire Salı Pazarı ile ilgili olarak aşağıdaki önerileri söylemek mümkündür.  Pazarın daha turistik olabilmesi için, restore edilen Kurşunlu Han’da açılan el sanatları çarşısı aktif hale getirilip turistik çekiciliği olan el sanatları burada tanıtılıp satışı  yapılmalıdır. Gelen yabancı ziyaretçilerin zamanı kısıtlı olması nedeniyle, şehir merkezinde yöresel tatları kısa sürede yiyebilecekleri geniş kapasiteli turistik restoranlar hizmete açılmalıdır. 10  Kruvaziyer Turizmi kapsamında İzmir ve Kuşadası’na gelen ziyaretçileri Tire Pazarı’na yönlendirmek amacıyla Tur Operatörleri ve Seyahat Acentalarıyla iletişime      geçilmelidir. Rehberlik hizmeti almadan gelen gruplara yönlendirmek amacıyla rehberlik hizmeti verilmesi gerekmektedir. Pazarın bir yerleşim planı çıkartılarak gelen ziyaretçilere Tire’yi tanıtan broşürle birlikte verilmesi gerekmektedir. Ulusal ve Uluslararası Turizm Fuarlarına katılarak pazarın ön plana çıkartılması sağlanmalıdır. Uygun fiyata satılabilen küçük el sanatı ürünleri üretilip gelen ziyaretçilere sunulmalıdır. Belediye ve Halk Eğitim bünyesinde geleneksel el sanatları kursları açılarak ekonomik ömrünü tamamlamış ve son temsilcileri kalmış el sanatlarının yeni ustaları yetiştirilmelidir. KAYNAKLAR ARMAĞAN, M. (2010). Tire Ekonomi Tarihi, Tire Ticaret Odası Yayını, İzmir. İZTO. (2007). Tire. http:// www.izto.org.tr., Erişim Tarihi: 12 Ekim 2010. MUSLU, G. (2005). Küçük Menderes Havzası’nın Beşeri ve İktisadî Coğrafyası, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul. TUNÇEL, H. (2003). Anadolu Şehirlerinde Semt Pazarları: Elazığ Örneği. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 13, Sayı: 1, Sayfa: 49-70, Elazığ. TUNÇEL, H. (2007). Geleneksel Ticaret Mekanı Olarak Türkiye'de Haftalık Pazarlar. 38. Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi -ICANAS 38- (10-15 Eylül 2007), Bildiri Özetleri Kitabı. Sayfa: 896-897. Ankara. İNTERNET KAYNAKLARI http://www.tire.bel.tr, Erişim Tarihi: 12 Ekim 2010. http://www.tire.gov.tr, Erişim Tarihi: 12 Ekim 2010. 11 http://www.tireto.tobb.org.tr, Erişim tarihi: 12 Ekim 2010. TABLOLAR VE ŞEKİLLER Tablo-1: Tire’deki Tarihi Pazarların Konumu Pazarın Adı At Hayvan Odun Bardak Hasır Pamuk Kestane Üzüm Pekmez Tahıl Pirinç Gön Çıra Sırık/Çatal Yeri Yenihan çevresi Gökçen Efe Meydanı Bedesten batısı Cumhuriyet ilköğretim okulu güney Hüsamettin Camii doğusu Yeşil İmaret doğusu Hekim Hamamı kuzeyi Havra sokağı Havra Sokağı Lonca Afyonlu Mescidi çevresi Hüsamettin Camii batısı Portakal Pazarı Eski Bey Hamamı batısı Kaynak: M. Armağan, (2010). Tire Ekonomi Tarihi, Tire Ticaret Odası Yayını, İzmir, s. 82. Tablo-2: Tire Pazarı’nda Tezgah Açan Satıcıların Bölümlenmesi, Satıcı Sayısı, Geldikleri Yerler Satılan Ürün Grubu Meyve-Sebze Giyim-Ayakkabı Hırdavat Bakkaliye TOPLAM Satıcı Sayısı 1100 550 100 100 1850 Geldikleri Yer Tire, Bayındır, Zeytinova, Ödemiş Tire, Ödemiş, Torbalı, İzmir İzmir Tire, İzmir Kaynak: Tire Belediyesi Zabıta Müdürlüğü, 2010, Tire, İzmir. Tablo-3: Tire’de Meyve Üretimi (2007) Ürün Zeytin (yağlık) İncir Şeftali Antep Fıstığı Armut Meyve Veren Yaşta Ağaç Sayısı 827.500 456.000 260.000 61.000 30.000 Üretim (ton) Verim (kg/ağaç) 18.205 6.840 10.400 244 750 22 15 40 4 25 12 Kestane Ceviz Nar Dut 24.500 18.500 6.400 1.500 1.225 740 192 30 50 40 30 20 Kaynak: İZTO. (2007). Tire. http:// www.izto.org.tr., Erişim tarihi: 12 Ekim 2010. FOTOĞRAFLAR Foto-1: Tire Salı Pazarı’nın İlçe Merkezinde Kapladığı Alan Foto-2: Tire Salı Pazarı’ndan Bir Görüntü (Köylü Pazarı) Foto-3: Tire Salı Pazarı’nda Satılan El İşleri 13 Foto-4: Tire Salı Pazarı’nda Satılan Keçeler Foto-5: Tire Salı Pazarı’na Gelen Yerli Turistler Foto-6: Tire Salı Pazarı’na Gelen Yabancı Turistler 14 15 Foto-7: Tire Pazarından Görüntüler 16