Bread and Games: Violence and Entertainment in the Greco-Roman world. Heraklion: Crete University Press, 2023 (in Greek)

Δ Ι Α Λ Ο Γ Ο Ι Μ Ε Τ Η Ν Α Ρ Χ Α Ι Ο Τ Η ΤΑ Άρτος και θεάματα Βία και διασκέδαση στις ελληνορωμαϊκές πόλεις εισαγωγη – μετάφραση – σημειώσεις Ελένη Φάσσα Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης ηράκλειο 2023 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΗΤΗΣ ΙΔΡΥΜΑ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΕΡΕΥΝΑΣ Ηράκλειο Κρήτης: Νικ. Πλαστήρα 100, Βασιλικά Βουτών 700 13, Τηλ. 2810 391097 Αθήνα: Θουκυδίδου 4, Πλάκα 105 56, Τηλ. 210 3849020 info@cup.gr www.cup.gr Οι Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης ιδρύθηκαν με αρχική δωρεά της Παγκρητικής Ενώσεως Αμερικής και λειτουργούν ως τμήμα του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας (ΙΤΕ) ΣΕΙΡΑ: ΔΙΑΛΟΓΟΙ ΜΕ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ • 9 Διευθυντής σειράς: Δημήτρης Ι. Κυρτάτας © 2023 για την ελληνική γλώσσα: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης & Δημήτρης I. Κυρτάτας Πρώτη έκδοση: Ιανουάριος 2023 Επιμέλεια έκδοσης: Παναγιώτης Σουλτάνης (ΠΕΚ) Στοιχειοθεσία ϗ σελιδοποίηση: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης Εκτύπωση ϗ βιβλιοδεσία: Γ. ΑΡΓΥΡΟΠΟΥΛΟΣ Ε.Π.Ε. Σχεδίαση εξωφύλλου: Ιάκωβος Ουρανός (ΠΕΚ) ISBN 978–960–524–....... Του Ορφέα, με την ελπίδα να δίνει πάντοτε δίκαιες και ωραίες μάχες περιεχομενα Εισαγωγή Σημειώσεις 15 39 Α΄. Τα θεάματα στα χρόνια της δημοκρατίας 1. «Όρκο κάνω στον θεό»: από τη δίνη του πολέμου 41 στην έξαψη της αρένας 2. «Όποιος ξέρει από πόλεμο ξέρει 41 και από θεάματα» 3. Από αυλητές, μονομάχοι 42 4. Ένας επικίνδυνος δήμαρχος 44 5. Τα νώτα στη σύγκλητο, τα σιτηρά στον λαό 45 6. Περιμένοντας στην ουρά για λίγο σιτάρι 45 7. Μικρό αντίτιμο για μεγάλη δόξα 46 8. Ο Ιούλιος Καίσαρας αγορανόμος 47 9. «Κι όταν θα φτάσεις στην ακμή σου, 48 Καίσαρ πια…» 10. Ήλθα, είδα κι έδωσα 49 11. Η φωνή του λαού 51 Β΄. Θεάματα και αυτοκρατορική πολιτική 12. Ο όχλος του Ρώμου διψά για άρτο και θεάματα 53 13. Η αρένα ως συνέλευση του λαού 53 14. Γράμματα σ’ ένα νέο αυτοκράτορα 54 9 Άρτος και θεάματα Γ΄. Οι αυτοκράτορες και το θέαμα – Οι αυτοκράτορες ως θέαμα 15. Ο φιλοθεάμων Αύγουστος 16. Τα θεάματα είμαι εγώ! 17. «Μακάρι εσείς οι θεατές να είχατε μόνο ένα λαιμό!» 18. Ο άνθρωπος που κρυβόταν πίσω απ’ τις κουρτίνες και ξύπνησε στο αυτοκρατορικό θεωρείο 19. Εκτελέσεις, πληβείοι και ο αυτοκράτορας 20. «Όσους κι αν στείλεις στον δήμιο, ο διάδοχός σου πάντα θα σου ξεγλιστρά!» 21. Ένας στωικός στο αμφιθέατρο 22. Ο μονομάχος αυτοκράτορας 57 57 59 62 66 67 69 70 Δ΄. Το αμφιθέατρο 23. Πριν από τις τελευταίες μέρες της Πομπηίας 24. Αμφι-θέατρο 25. Ο λαός που υπέταξε την οικουμένη μετέωρος πάνω σ’ ένα μηχάνημα 26. Η κατάρρευση ενός αμφιθεάτρου και οι ευθύνες του εργολάβου 27. Το πρώτο λίθινο αμφιθέατρο της Ρώμης 28. Χούλιγκαν στο αμφιθέατρο 29. Στα εγκαίνια του Κολοσσαίου 30. Ο αγλαός κολοσσός που αγγίζει τ’ αστέρια 75 75 76 78 81 81 82 84 Ε΄. Μονομαχίες 10 31. Η μονομαχία ως επιτύμβια προσφορά 85 Π ε ρ ι ε χό μ ε ν α 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. Μονομαχία στην αγορά των βοοειδών Απ’ τα Ίσθμια στη Ρώμη Δωρεάν καθίσματα για τον λαό Ο Σπάρτακος και η εξέγερση των μονομάχων Δούλοι και απελεύθεροι στην αρένα Στα γενέθλια της αυτοκρατορικής οικογένειας Ένας εθελοντής μονομάχος Στο απόγειο της δημοφιλίας, στο περιθώριο της κοινωνίας Αν δεις στον ύπνο σου μονομάχο… Αναγγελία μονομαχίας Ο νέος είναι ωραίος Ο καρδιοκατακτητής Κέλαδος 86 86 87 88 90 90 91 93 94 95 96 96 ΣΤ΄. Θηριομαχίες 44. Προς άγρα πανθήρων 45. Οι ελέφαντες του Πομπήιου 46. Ο Ανδροκλής και το λιοντάρι του 97 98 99 Ζ΄. Ναυμαχίες 47. 48. 49. 50. Κάν’ το όπως ο Αύγουστος! «Μόλις πριν από λίγο εδώ υπήρχε γη!» Ναυμαχία στη λίμνη Φουκίνα Η Σαλαμίνα στη Ρώμη 103 104 104 105 Η΄. Μυθικές εκτελέσεις 51. Ο γιος της Αίτνας 52. Ηρακλής καιόμενος 53. Προμηθέας δεσμώτης 107 108 108 11 Άρτος και θεάματα 54. Ο Ορφέας και η αχάριστη αρκούδα 55. Ο Άττις κι ο Ερμής, ο Πλούτωνας κι ο Ηρακλής 109 109 Θ΄. Τα θεάματα στην ελληνορωμαϊκή Ανατολή 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 12 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. Τι επιφανής, τι επιμανής! Το τέχνασμα του Αντίοχου Το αμφιθέατρο του Ηρώδη Αποτυχημένες θηριομαχίες στις Πλαταιές Ο Φοίβος που κείτεται στον Πηνειό μαζί με τον φονιά του Δεν υπάρχω και δεν μου καίγεται καρφί! «Άνθρωπος δεν με νίκησε, αλλά η Τύχη» Ο Εύχρους που λάτρεψε τις νίκες Ο λαβωμένος απ’ τη Μοίρα μυρμίλλων «Ανίκητος κι αγαπητός» «Βίκτωρ, ο αριστερόχειρας μονομάχος» Ο Αίαντας της αρένας Ελεύθερος στην αρένα, δέσμιος στον τάφο Απ’ την Απάμεια στο μνήμα της Νικομήδειας Ένας γελαστός μονομάχος στην ερημιά του τάφου Θάνατος στον Ελλήσποντο Ανίκητος στ’ αμφιθέατρα όλων των επαρχιών Αφιέρωση στις Νεμέσεις Γυναίκες μονομάχοι «Ο θρύλος των αμφιθεάτρων» «Οικογένεια» μονομάχων «Τόσο μίτο έγνεσαν για μένα οι Μοίρες» 111 113 114 116 118 119 120 120 121 121 122 123 123 124 124 125 126 126 127 128 128 129 Π ε ρ ι ε χό μ ε ν α 78. Ο Καλλίδρομος και η αναπόδραστη Ειμαρμένη 79. «Ο γόης των αμφιθεάτρων» 80. Ο γενναίος σεκούτωρ 81. Ο μηδενιστής ρητιάριος 82. Εμείς αγωνιζόμαστε για τη ζωή μας, όχι για ένα στεφάνι ελιάς! 130 130 131 131 132 Ι΄. Οι εθνικοί επικριτές των θεαμάτων 83. Όχι πια εκατόμβες βοδιών, αλλά εκατόμβες ανθρώπων… 84. Φόνος μπροστά στον ιεροφάντη 85. Οι Αθηναίοι και ο βωμός του Ελέους 86. Η θέαση του αίματος ως ανήκεστος νόσος 133 134 135 136 ΙΑ΄. Οι χριστιανοί και η αρένα 87. Εκτός βλέμματος, εκτός μυαλού· εκτός μυαλού, 139 εκτός επιθυμίας 140 88. Ο θεατής ως θύτης 89. «Ανθρωποφαγικό γεύμα της ψυχής» 141 90. Το αίμα που τέρπει τον πόθο 142 91. Το αίμα των μαρτύρων είναι σπόρος 146 92. Το άφθαρτο στεφάνι 148 93. Μια μέρα στο αμφιθέατρο της Καρχηδόνας 149 Βραχυγραφίες Σημειώσεις 152 153 13 Εισαγωγή Τα θεάματα στα χρόνια της ρωμαϊκής δημοκρατίας Οι πόλεις της ελληνορωμαϊκής οικουμένης πάλλονταν από θεάματα που κατέκλυζαν τον δημόσιο χώρο. Θρησκευτικές πανηγύρεις, θεατρικές παραστάσεις, θρίαμβοι, αρματοδρομίες, κηδείες, μουσικά δρώμενα, εκτελέσεις, αγώνες, μονομαχίες, ακροβατικά, συνδιαμόρφωναν τον αστικό βίο προς τέρψη και απόλαυση του πολύβουου πλήθους. Θεάματα που σήμερα θα καταχωρίζονταν ως κοσμικά, στην αρχαιότητα πραγματοποιούνταν υπό θεία σκέπη, καθότι, όπως από νωρίς εξήγγειλε ο Θαλής της θαλασσόβρεχτης Μιλήτου, πάντα πλήρη θεῶν. Η παράσταση μιας κωμωδίας του Μένανδρου ή ενός μιμίαμβου του Ηρώδα, το παγκράτιο και οι αγώνες ταχύτητας συνιστούσαν προσφορές προς τους θεούς, ζώντα αναθήματα για να ευφρανθούν οι απαιτητικές και θυμωσιάρες θεότητες. Ωστόσο, η διάρκεια, το είδος και το πλήθος των παροχών σε θεούς και ανθρώπους αποτελούσαν ένα μάλλον γήινο ζήτημα, ανάλογο της οικονομικής και κοινωνικής ευρωστίας του εκάστοτε ευεργέτη. Στη Ρώμη, η αύξηση των δημόσιων θεαμάτων ήταν ευθέως ανάλογη με την πρόοδο της ρωμαϊκής επέκτασης 15 Άρτος και θεάματα στη Μεσόγειο. Οι νικηφόροι στρατηγοί προσέφεραν ποικίλα θεάματα, προπαντός αγωνιστικού τύπου, μεταφέροντας έτσι εντός του αστικού τοπίου μια γεύση της αγωνίας και της έξαψης του πολέμου. Ήταν ένα ευχαριστήριο αντίδωρο στους θεούς και συνάμα μια προσφορά στους συμπολίτες τους, την οποία βέβαια θα εξαργύρωναν αργότερα, την ώρα της ψηφοφορίας, διότι οι αρένες των θεαμάτων τροφοδοτούσαν, όπως και σήμερα, και τις πολιτικές αρένες. Έτσι, σε μια απ’ τις εκατοντάδες μάχες του πολυτάραχου 2ου αιώνα π.Χ., στην πολιορκία της Αμβρακίας, ο Μάρκος Φούλβιος Νοβίλιορ, στρατηγός των ρωμαϊκών δυνάμεων, έκανε τάμα στον Jupiter Optimus Maximus, αν αναδειχθεί νικητής, να τελέσει προς τιμήν του αγώνες στη Ρώμη. Πράγματι, αφού απέπλευσε από τη δυτική Ελλάδα με την πεντηκόντορό του γεμάτη αγάλματα διαρπαγμένα από την αγορά της πόλης, λάφυρα που, όπως λένε οι κακές γλώσσες, τα χρησιμοποίησε αποκλειστικά για να διακοσμήσει την έπαυλή του, ο Μάρκος Φούλβιος παρουσίασε το 186 π.Χ. στη Ρώμη τις πρώτες θηριομαχίες και τους πρώτους αθλητικούς αγώνες ελληνικού τύπου, αυξάνοντας κατά πολύ τη δημοτικότητά του (1).* Η σύζευξη πολεμικών επιχειρήσεων και θεαμάτων ήταν ενίοτε και χωροταξική, γεγονός που ενδυνάμωνε τους συμβολισμούς δύναμης και κυριαρχίας, εγγενείς σε όλα τα θεάματα και ειδικά στα βίαια. Κανείς στη Μακεδονία δεν λησμόνησε ποτέ εκείνη τη ζεστή μέρα στα τέλη 1 * 16 Οι αριθμοί στις παρενθέσεις παραπέμπουν στην αρίθμηση των κειμένων. Ε ι σαγω γή Ιουνίου του 168 π.Χ., όταν στην καταπράσινη πεδιάδα της Πύδνας, όπου απίθωνε το αλάτι του ο Θερμαϊκός, κάποιοι στρατιώτες είδαν με την άκρη του ματιού τους τον Περσέα, τον τελευταίο απόγονο των Αντιγονιδών, να εγκαταλείπει τη μακεδονική φάλαγγα στις ρωμαϊκές λεγεώνες και να διαφεύγει πάνω στ’ άλογό του προς άγνωστη κατεύθυνση. Ο θριαμβευτής της μάχης, ο ύπατος Αιμίλιος Παύλος, άνοιξε τότε το βασιλικό θησαυροφυλάκιο και ξόδεψε αφειδώς χρυσό και ασήμι, για να διοργανώσει έξοχα επινίκια θεάματα μέσα στην κατακτημένη χώρα, και μάλιστα στην πόλη τη βασιλική, την Αμφίπολη, λίγους μήνες προτού οδηγήσει τον έσχατο ηγεμόνα της Μακεδονίας σιδηροδέσμιο στη Ρώμη για να κοσμήσει τη θριαμβική πομπή του (2). Η επίτευξη της μέγιστης ευχαρίστησης του κοινού αναδείχθηκε σε μείζον ζητούμενο των δημόσιων δρώμενων στα χρόνια της δημοκρατίας. Όπως επισημαίνει ο Πολύβιος, ο ευνοούμενος αιχμάλωτος της Ρώμης που είχε μάθει να ανατέμνει εύστοχα τη ρωμαϊκή ψυχή, οι θεατές απαιτούσαν ένταση και πάθος. Πολύ περισσότερο μάλιστα, δεδομένου ότι τα θεάματα πολλαπλασιάζονταν όσο αυξάνονταν και οι νίκες των Ρωμαίων στρατηγών. Ένας απ’ αυτούς, ο Λεύκιος Ανίκιος, οργάνωσε τον Φεβρουάριο του 166 π.Χ. θρίαμβο για να γιορτάσει τη νίκη του επί των Ιλλυριών. Μεταξύ άλλων είχε προσκαλέσει κορυφαίους καλλιτέχνες του ελληνικού κόσμου. Ωστόσο, προτού ακόμα οι αυλητές ολοκληρώσουν τη σύνθεσή τους, ο Ανίκιος τους διέταξε να επιδείξουν ανταγωνιστικότερο πνεύμα, με αποτέλεσμα η παράσταση να εξελιχθεί σ’ ένα πανδαιμόνιο, όπου οι μουσικοί, οι τραγουδιστές 17 Άρτος και θεάματα 18 και οι χορευτές άρχισαν να παλεύουν μεταξύ τους (3). Κι αν στους θιασώτες της ελληνικής παιδείας μόνο απέχθεια προκαλούσαν τα δρώμενα αυτά, φαίνεται ότι η μετάλλαξη του θεάματος επί το πολεμικότερον ήταν σύμφυτη με τις απαιτήσεις του ρωμαϊκού κοινού, που θελγόταν ιδιαιτέρως από τη μαχητική δράση επί σκηνής. Η εορταστική ατμόσφαιρα των παραστάσεων συνήθως συμπληρωνόταν με δείπνα και συμπόσια που στήνονταν στους δρόμους της πόλης και με διανομές φαγητού και ειδών πρώτης ανάγκης, όπως το σιτάρι. Πρωτεργάτης σ’ αυτό το τελευταίο ήταν ο Γάιος Γράκχος. Από τον χείμαρρο νόμων που εισηγήθηκε στα δύο χρόνια της δημαρχίας του, περίφημος ήταν ο σιτικός. Ο νόμος εξασφάλιζε τη μηνιαία εκ μέρους του κράτους πώληση στους Ρωμαίους πολίτες μιας ποσότητας σίτου σε σταθερή και χαμηλή τιμή (4–6). Χάρη στη ριζοσπαστική καινοτομία του, η Ρώμη έγινε η πρώτη και μοναδική πόλη του αρχαίου κόσμου που για αιώνες παρείχε στους πολίτες της βασικά αγαθά για τη διαβίωσή τους. Ότι η παροχή θεαμάτων και συμποσίων αποτελούσε λυσιτελές εργαλείο για να εκμαιεύσει τη συναίνεση του δήμου το είχε αντιληφθεί, ήδη ως άκαπνο μειράκιο στην πολιτική κονίστρα της Ρώμης, ο Ιούλιος Καίσαρας. Όπως άλλωστε διακήρυξε ο συγκαιρινός του Κικέρων, η βούληση του ρωμαϊκού λαού εκδηλώνεται σε τρεις χώρους: στις λαϊκές συνελεύσεις, τις εκλογές και τα θεάματα (11). Ο άνθρωπος λοιπόν που «έριξε τον κύβο», μολονότι έκανε καταχρεωμένος τα πρώτα βήματά του στη δημόσια ζωή, διοργάνωσε κάθε λογής θεάματα, μεγαλειώδη και πολυτελέστατα, ενώ προέβαινε συστηματικά σε διανομές Ε ι σαγω γή σίτου, χρημάτων, αλλά και αιχμαλώτων, οι οποίοι λόγω των αλλεπάλληλων πολέμων συνέρρεαν αναρίθμητοι στη Ρώμη (7–10). Τα θεάματα και οι αυτοκράτορες Τις ολέθριες συνέπειες της συνδιαλλαγής μεταξύ αρχόντων και λαού, στην οποία τα πλήθη κατά τα αυτοκρατορικά χρόνια φαίνεται πλέον να έχουν εθιστεί, καταγγέλλει ο Ιουβενάλης (12). Με ομηρικό μέτρο, αλλά διόλου ομηρικό ύφος, η φωνή του ηχεί υψιτενής στα σοκάκια της Ρώμης, για να επικρίνει τον εκφυλισμό των θεσμών και των ηθών, την υποκρισία των ηγεμόνων και την αδιαφορία του δήμου. Η Ρώμη είναι γι’ αυτόν ένας αποπνικτικός οχετός και η σάτιρα η μόνη δυνατή ανταπάντηση ενός ποιητή ο οποίος υπό τη μοναρχική εξουσία είναι ασφαλές να υπομνηματίζει μόνο το παρελθόν. Κι αν ο όχλος συμπεριφέρεται κατ’ αυτό τον τρόπο, πώς θα πρέπει να διαχειριστούν οι αυτοκράτορες τα θεάματα του αμφιθεάτρου; Σύμφωνα με τον Πλίνιο τον Νεότερο, η δημόσια διασκέδαση αποτελεί ζήτημα ύψιστης προτεραιότητας για τους ηγεμόνες της οικουμένης (13). Το αμφιθέατρο είναι για τον Πλίνιο ο χώρος ουσιαστικής επικοινωνίας ανάμεσα στον αυτοκράτορα και τον λαό, η οποία, ελλείψει λαϊκών συνελεύσεων, συντελείται πια στην αρένα. Σε αντίστοιχο πνεύμα, αλλά με περίσσιο ρεαλισμό, ο Φρόντων απευθύνει επιστολές στον Μάρκο Αυρήλιο περί των ενδεδειγμένων αυτοκρατορικών τρόπων (14). Διαισθανόμενος βέβαια ο πολυμαθής δικηγόρος ότι ο επερχόμενος άρχοντας του κόσμου δεν θα συμπαθούσε 19