Nothing Special   »   [go: up one dir, main page]

Academia.eduAcademia.edu

Han Fortmann (1912-1970) tussen katholiek, westers Christendom en oosterse religies. Een poging tot begrijpen

2005

In the 1950'sand 1960's, the Roman Catholic priest Han Fortmann (1912-1970) was the first to teach such not uncontroversial topics as the psychology and anthropology of religion at the Catholic University, at Nijmegen. However, through his newspaper articles and his radio broadcasts, his influence reached far beyond Academia. Articulating his own views and doubts on contemporary (Dutch) Catholicism, he became a popular figure, an icon almost of critical Catholicism. As this essay shows, both in his major study, Als Ziende de Onzienlijke (1964-1968) and in subsequent publications, he felt increasingly disenchanted with the cultural and moral-religious vitality of the western world. Consequently, he stressed the need for an exploration of and a dialogue with eastern religions, mainly Hinduism and Buddhism, to regenerate the life and culture of western man, to show him the way from the 'I' to the 'not-I'. His own research seems to have led him to accept that man...

View metadata, citation and similar papers at core.ac.uk brought to you by CORE provided by Radboud Repository PDF hosted at the Radboud Repository of the Radboud University Nijmegen The following full text is a publisher's version. For additional information about this publication click this link. http://hdl.handle.net/2066/41924 Please be advised that this information was generated on 2017-12-06 and may be subject to change. PETER RIETBERGEN H a n F o r t m a n n ( 19 12 - 19 7 0 ) t u s s e n k a t h o l i e k , w e st e r s c h r i st e n d o m en o o st e r se r el i g i es E en p o g in g t o t b egr ijp en I. INLEIDING In de d ecen n ia n a d e T w eed e W er el d o o r l o g er v ar en st e e d s m eer N e d e r l a n d s e k a t h o l i e k e n h e t b e e l d d a t d e K e r k h u n g e e f t v a n G o d en d e g e l o v i g e m e n s e n v a n d e f u n c t i e v a n d i e K e r k d a a r t u sse n a l s p r o b l e ­ m a t i sc h . V e l e n v r a g e n z i c h a f o f n i e t - w e st e r se r e l i g i e s w e l l i c h t m e e r b e v r e d i g e n d e o p l o ss i n g e n h e b b e n g e v o n d e n v o o r d e t h e o l o g i s c h e en a n t r o p o l o g i sc h e v r ag en d i e c h r i st e n e n i n h e t W e s t e n b e z i g h o u d e n . D e g e n e d i e i n k a t h o l i e k N e d e r l a n d g e d u r e n d e d e j a r e n 19 6 0 d e z e v r a ­ P e t e r J. A . N . R i e t b e r g e n ( 19 5 0 ) i s s i n d s 2 0 0 1 g e n h e t m e e st e x p l i c i e t v e r w o o r d d e , w a s H a n F o r t m a n n , e e n o o k o p a n d e r e f r o n t e n sp r a a k m a k e n d m a n . A l s N e d e r l a n d s e e r st e g o d s d i e n s t ­ gew o o n h o o g ler aar in d e p s y c h o l o o g v e r v u l d e h i j b i n n e n h e t a c a d e m i sc h m i l i e u v a n e n r o n d d e c u l t u u r g e sc h i e d e n i s n a d e M id d eleeu w en , aan d e K at h o l i e k e U n i v e r si t e i t een b el an g r i j k e r o l . A l s r e d ac t eu r v an h et i n ­ R a d b o u d U n i v e r si t e i t v l o e d r i j k e t i j d sc h r i f t d u x , w a a r i n t a l v a n z a k e n b e t r e f f e n d e d e k a t h o ­ N ijm eg en . l i e k e p r a x i s w e r d e n a a n g e sn e d e n , a l s c o l u m n i s t i n k r a n t e n , al s sp r e k e r v o o r d e r a d i o w as h i j, d e p r i e st e r - w e t e n sc h a p p e r , o o k i n b r e d e r e k r i n g g e z a g h e b b e n d , n a a st m a n n e n a l s d e l e t t e r k u n d i g e A n t o n v a n D u i n k e r ­ k e n e n d e h i st o r i c u s L . J. R o g i e r . I n t o e n e m e n d e m a t e p u b l i e k e l i j k t w i j ­ f e l e n d e n z o e k e n d , st e l d e h i j g e v e s t i g d e o p i n i e s t e r d i sc u s si e e n k r e e g m e d e d a a r d o o r d e r o l v an e m a n c i p a t o r .1 I n v i e r p u b l i c a t i e s k o m e n F o r t m a n n s g e d a c h t e n o v e r ‘h et O o st e n ’ i n al h u n c o m p l e x i t e i t n a a r v o r e n . Z i j d o c u m e n t e r e n z i j n o n t w i k k e l i n g s ­ g a n g i n h e t l a a t st e d e c e n n i u m v a n z i j n l e v e n . I n z i j n h o o f d w e r k , 1. E e n g o e d e st u d i e o v e r d e ziende de Onzienlijke ( 19 6 4 - 19 6 8 ) Als a n a l y se e r d e h i j e e n a a n t a l w e st e r s e b et ek en is v an Fo r t m an n o n t ­ b r eek t t o t o p h ed en . V an G en n ip , H et kwetsbaremidden k a n al s i n l e i d i n g d i e n e n . V i ss e r , Logos en mythos m a a k t t e k st e n o v e r h e t f e n o m e e n ‘ g o d s d i e n s t ’ w a a r i n o .a . o o k o o s t e r s e r e l i ­ g i es w ar en o n d er z o c h t . I n H oogtijd b u n d e l d e h i j g e d a c h t e n o v e r ‘f e e s ­ t e n e n v a st e n ’ i n d e k a t h o l i e k e k e r k , w a a r b i j h i j , so m s, o o k g e w a g m a a k ­ n o c h d e t it el , n o c h d e d o e l ­ t e v a n p r a k t i j k e n t e r z a k e i n a n d e r e r e l i g i e s e n g o d sd i e n s t e n . I n st e l l i n g e n i n d e i n l e i d i n g en boeddhisten: dagboekaantekeningen en reisbrieven w a ar : h et b o ek i s v o o r h et o v e r g r o t e d e e l e e n a n a l y se Hindoes ( 19 6 8 ) d e e d h i j v e r ­ sl a g v a n z i j n e i g e n e r v a r i n g e n i n A z i ë . D e b e t e k e n i s e r v a n b l i j k t m e d e v a n st u d i e s d i e F o r t m a n n u i t h e t f e i t d a t h e t b o e k n o g i n 19 8 0 e e n v i j f d e d r u k k r e e g . I n 19 7 0 v o l ­ b eï n v l o ed h eb b en . E e n b e­ t o o i d e F o r t m a n n o p z i j n d o o d s b e d z i j n m e e st sp r a a k m a k e n d e t e k st k n o p t e p o g i n g t o t ev al u at i e b i e d t : Ja n s e n , ‘ O n d e r e m a n c i p at o r en ’. o v er d ez e m at er ie, Oosterse Renaissance, o p b a si s v a n r a d i o v o o r d r a c h t e n . e e n r e e k s z e e r k o r t e o p st e l l e n , HAN FORTMANN 2 ^ D e b e t e k e n i s v a n F o r t m a n n s g e d a c h t e n e n o p v a t t i n g e n o v e r ‘h e t O o st e n ’ v o o r een d u i d i n g v a n z i j n d e n k e n i s - m e e n i k - o n d e r sc h a t .2 F o r t m a n n b e v r o e g d e o o st e r se r e l i g i e s o m t w ee r ed en en . N i e t al l een h o o p t e h i j d o o r e e n v e r g e l i j k i n g v a n w e st e r s e n o o s t e r s r e l i g i e u s d e n ­ k e n e n d o e n a n t w o o r d e n t e v i n d e n o p z i j n e x i st e n t i ë l e v r a g e n a a n z i j n ei g en r el i g i e, h i j w i l d e o o k ac h t er h al en w aar o m i n h et W e st e n ü b er h au p t d e c o n d i t i es v o o r ‘d e r e l i g i eu z e e r v ar i n g ’ al l en g s v e r d w e n e n w ar en , t er ­ w i j l d e z e i n h e t O o s t e n n o g v o l o p l e k e n t e b e st a a n . G e z i e n d e p o p u l a r i ­ t e i t v a n z i j n p u b l i c a t i e s , a p p e l l e e r d e n z i j n o v e r w e g i n g e n e n o b se r v a t i e s k e n n e l i j k aan een b r e e d p u b l i e k , o v e r i g e n s o o k v a n n i e t - k a t h o l i e k e n , o n d er w ie v o o r al OosterseRenaissance e e n g e k e n d e t i t e l w a s. F o r t m an n s z o ek t o c h t p r o b eer ik in d ez e b ijd r ag e t e b eg r i jp en d o o r aa n h e t h i e r b o v e n k o r t g e ï n t r o d u c e e r d e d e e l v a n z i j n o e u v r e d r i e v r a ­ g e n t e st e l l e n . W e l k e i n sp i r a t i e p u t t e F o r t m a n n u i t d e c u l t u r e n e n r e l i ­ gies v an A z i ë ?3 B e ï n v l o e d d e d i e i n sp i r a t i e z i j n d e n k e n o v e r d e w i j z e w aa r o p h et k a t h o l i ek e c h r i st en d o m z i c h z o u k u n n e n r e v i t a l i se r e n o f z e l f s h e r b r o n n e n ? E n : d e e d F o r t m a n n s a n a l y se v a n h e t ‘ o o s t e r s e d e n ­ k e n ’ o v e r m e n s, w e r e l d e n b o v e n w e r e l d r e c h t a a n d a t d e n k e n o f w a s z i j , g e h e e l d a n w e l d e e l s, e e n v a n d e t a l l o z e m a n i f e st a t i e s v a n e e n c u l t u u r w a a r i n E u r o p e a n e n se d e r t d e a c h t t i e n d e e e u w h e t O o s t e n g e b r u i k t , j a z e l f s g e ï d e a l i se e r d h eb b en , v eelal o m h u n k r i t i ek op h et W e st e n te sc h e r p e n ? 2. GRONDSLAGEN IN ALS ZIENDE'. LEZEN IN FORTMANN, FORTMANNS LEESWERK U i t g a n g s p u n t v o o r d e z e b i j d r a g e w a s m i j n b e l a n g s t e l l i n g v o o r w e st e r s d e n k en o v e r ‘h et O o st e n ’, m e e r sp e c i f i e k i n een c h r i st e l i j k c u l t u r el e c o n t e x t . W i e v a n d i e i n t e r e sse h o o r d e n , r i e p e n d i k w i j l s e n t h o u si a st : o h , je b ed o elt Fo r t m an n s Oosterse Renaissance, en z o . Z e l f k e n d e i k h et b o e k n i e t , m a a r h e t l e e k n i e t o n v e r st a n d i g d i e i n d e r d a a d v o o r d e t h e ­ m at i ek v eel b el o v en d e t i t el een s n ad er t e b ez i en . D e t i t el b l eek ech t er m i sl e i d e n d . Z e k e r , i k b e g r e e p d a t m e n v a n z e s k o r t e e ssa y s, v o o r z i e n v a n e e n i n - e n u i t l e i d i n g , t e z a m e n 6 7 b l a d z i j d e n b e sl a a n d , g e e n d i e p ­ g r a v e n d e b e sc h o u w i n g v an z u l k een b r e d e t h e m a t i e k m a g v e r w ac h t e n . E c h t er , n a l e z i n g v r o e g i k m ij a f w at F o r t m an n n u , o p h et ei n d e v an z i jn l e v e n , p r e c i e s h a d w i l l e n z e g g e n ? M i s s c h i e n z o u e e n sp e u r t o c h t n a a r 2. N o c h V a n G e n n i p , H et kwetsbaremidden, n o c h Ja n ­ se n , ‘ O n d e r e m a n c i p a t o r e n ’ , g ev en er ad eq u at e aan d ach t aan . e e r d e r e sp o r e n v a n z i j n d e n k e n o v e r h e t O o s t e n v r u c h t b a a r d e r z i j n , e n 3. E e n ‘ d i a l o o g ’ m e t d e i sl a m m i j o o k h el p en d e n aar m i jn g e v o el z o e k en d e, w ei f el en d e t o o n v an d i t v o e r d e h i j n i et , o n d a n k s een e n k e l k r an t e n a r t i k e l d a ar o v er b o e k j e - v o o r v e l e n t o c h b i j u i s t e k d e t e k st w a a r m e e d i e z i j F o r t m a n n a sso c i ë r e n - a l s n o g t e b e g r i j p e n e n w e l l i c h t v e r k l a r e n . in D e Volkskrant, d . d . 3 0 c e m b e r 19 6 7 . d e­ 2 7 6 PET ER RIET BERGEN H a n F o r t m a n n ( 19 12 - 19 7 0 ) . [k d c / k l i B , N ijm eg en ] . F o r t m a n n s m eer d an d u i z en d p a g i n a’ s t el l en d e zienlijke d o e t gek r egen v an Als ziende de On­ v e r sl a g v a n e e n o n d e r z o e k d a t e i g e n l i j k d e v o r m één g r o t e b o e k b e sp r e k i n g . H o o f d st u k h eeft n a h o o f d st u k b e sp r e e k t d e a u t e u r v e l e t i e n t a l l e n st u d i e s d i e h e m a n t w o o r d m o e t e n g e v e n o p d e c en t r al e v r a a g w a t n u e i g e n l i j k w e z e n en f u n c t i e - en o o k d e i n t e l l e c t u e l e st a t u s - v a n r e l i g i e e n g o d s d i e n s t i s. H e t z i j n d e z a k e n w a a r m e e F o r t m a n n , t w i j f e l a a r i n d i e v a n t w i j f e l v e r v u l d e j a r e n 19 5 0 en 19 6 0 , i n h e t r e i n e p r o b e e r t t e k o m e n . M e t n a m e i n h e t e e r st e d e e l v a n h e t w e r k st r u c t u r e e r t h i j z i j n t w i j f e l s d o o r t e r a d e t e g a a n b i j e n e r z i j d s d e p sy c h o l o g i e en a n d e r z i j d s d e a n t r o p o l o g i e . D e p sy c h o l o g i e w e es h e m n aar h et O o st e n , v o o r a l o m d a t d e v o o r h e m z o b e l a n g r i j k e C a r l Ju n g h a d v a s t g e s t e l d h o e z e e r C h r i s t u s e n d e B o e d d h a b e i d e n a r c h e ­ t y p e s v a n ‘h e t z e l f z i j n z ijn .4 D e en o m d a t i n I n d i a, G o d e n ‘h e t z e l f g e l i j k a n t r o p o l o g i e g a f h e m d e m o g e l i j k h e i d d e g e m e e n sc h a p p e l i j ­ k e b a si s v a n r e l i g i e s i n d e w e r e l d c u l t u r e n i n z i j n b esc h o u w i n g e n te b et r ek k en . I n z i j n a n a l y se w e r d F o r t m a n n , b e h a l v e d o o r e e n g r o o t a a n t a l b u i ­ t e n l a n d se st u d i e s, o o k g e st i m u l e e r d d o o r t w e e g e r u c h t m a k e n d e N e d e r ­ l a n d se p u b l i c a t i e s: S i m o n V e s t d i j k s 4 · Ju n g , Alchemie undPsycho­ 3 3 ; F o r t m a n n , Als logie, p . ziende, d l . 1, p . 5. B e i d e st u d i e s w o r d e n d o o r F o r t m a n n sa m e n g e v a t i n ziende, d l . 2 , p . a ,p . 7 8 - 9 7. ( 19 4 7 , d e t e k st w a s o v e r i g e n s i n 19 4 3 g e sc h r e v e n ) e n F o k k e S i e r k s m a ’ s gieuze projectie ( i 9 5 6 ) . 5 2 19 , 2 5 5 . D e toekomst der religie D e reli­ B e i d e w i j d d e n h e e l w a t w o o r d e n a a n o o s t e r se r e l i g i e s. E n k e l e g e d a c h t e n n eem t Fo r t m an n o v er , w aar b i j ech t er - Als 19 - 2 2 , en d l . 3- v r e e m d g e n o e g - V e s t d i j k s u i t g e b r e i d e e n h o u t sn i j d e n d e a n a l y se v a n h e t b o e d d h i sm e , j u i s t t e g e n o v e r d a n w e l i n r e l a t i e t o t h e t c h r i st e n d o m , Tj~j HAN FORTMANN m aar t en d el e t o t h em d o o r g e d r o n g e n l i j k t t e z i j n . H i e r v o o r z al i k t o t sl o t v a n m i j n a n a l y se v a n z i j n d e n k e n e e n v e r k l a r i n g p r o b e r e n t e v i n d e n . M e t V e s t d i j k c o n st a t e e r t F o r t m a n n d a t h e t b o e d d h i s m e a l l e k e n ­ m er k en in zich h eef t v an d e m y st i e k - i n t r o sp e c t i e v e r e l i g i e s en m e t a f y si sc h e p r o j e c t i e a f w i j st . M e t S i e r k sm a - al l e d i e o v er i g en s V e st d i j k o p v e e l p u n t e n n a s c h r i j f t - v e r h e l d e r t h i j d i e u i t s p r a a k d o o r v a st t e st e l ­ l en d at h e t b o e d d h i sm e e r i n g e sl a a g d i s d e r e l i g i e u z e p r o j e c t i e t e r u g t e n e m e n , d o o r g e e n ‘ G o d ’ t e st i p u l e r e n . 6 D a a r d o o r i s h e t b o e d d h i sm e t o e g e p a st e w e t e n sc h a p ? - n a m e l i j k o m t r e n t d e m e n s, z i j n p sy c h e en d aar u i t v o o r t v l o e i e n d e b e h o e f t e s, en z i j n p l a at s i n d e w e r e l d - m aar b l i j f t h e t t o c h r e l i g i e , a a n g e z i e n h e t st r e e f t n a a r o p h e f f i n g v a n d e m e n ­ se l i j k e o n t o e r e i k e n d h e i d , z o a l s e l k e r e l i g i e , c o n st a t e e r t F o r t m a n n z e l f D i e c o n s t a t e r i n g st a a t m i j n s i n z i e n s a a n h e t b e g i n v a n e e n p r o b l e e m d at h e m z i j n h el e v e r d e r e l e v e n b e z i g h o u d t , n a m e l i j k d e v r a a g h o e h i j b o e d d h i sm e e n c h r i s t e n d o m k a n r i j m e n . L e e st m en Als ziende v a n u i t d e v r aag h o e F o r t m a n n v er d er o m g aat m et o o st e r se r e l i g i e s , d a n v a l t m e t e e n z i j n n e i g i n g o p o m d e z e o p é é n h o o p t e g o o i e n : h e t h i n d o e ï sm e n o e m t h i j d i k w i j l s i n é é n a d e m m e t h e t b o e d ­ d h i sm e . D a a r b i j m a a k t h i j n a u w e l i j k s o n d e r sc h e i d t u ss e n h e t T h e r a v a d a e n h e t M a h a y a n a - e n d a a r o n d e r d e Z e n - v a r i a n t u i t Ja p a n , a l sm e d e h e t b o e d d h i s m e v a n T i b e t . I n d e r d a a d w e k t F o r t m a n n so m s d e i n d r u k ‘h e t O o s t e n ’ t e r e d u c e r e n t o t e e n a m a l g a a m v a n c u l t u r e n d i e m e n al s c o l l e c t i e f t e g e n o v e r ‘h e t W e s t e n ’ k a n st e l l e n . Z o a l s d e i n d e j a r e n 19 8 0 e n 19 9 0 m e t z i j n st u d i e Orientalism i n v l o e d r i j k e E d w a r d Sa i d a a n g e g e ­ v en h eef t , i s d at een g ev aar l i j k e h o u d i n g , aan g ez i en z o d at O o st e n t o t e e n st a t i sc h g e h e e l w o r d t g e r e ï f i c e e r d . 8 S p i t m e n e c h t e r w a t d i e p e r i n F o r t m a n n s d i k w i j l s w e i n i g sy s t e m a t i sc h e a n a l y se s, d a n b l i j k t d a t h i j z i c h v a n d e v e r sc h i l l e n i n A z i ë w e l b e w u st w a s. V a t m e n z i j n v e r s p r e i d e a n a l y se s v a n ‘ H e t H i n d o e ï s m e ’ sa m e n , d a n d u i d t h i j h e t a l s e e n v ó ó r - K a n t i a a n s , v ó ó r - p sy c h o l o g i sc h d e n k e n m e t n a m e sp e c u l e e r t o v e r d e v e r h o u d i n g t u sse n h e t ‘ i k ’ go d h eid - brabman.10H atman - 9 d at en d e 6 . Si e r k sm a , D e religieuzepro­ jectie, p . 2 6 , 7 7 . Z i e V e st d i j k , D e toekomst der religie, p . 13 1, 16 1. 7. I b i d e m , p . 2 2 1- 2 2 2 . Si e r k s ­ m a b a se e r t z i c h v o o r a l o p d e i n v l o e d r i j k e st u d i e v a n C o n - i j st e l t e c h t e r o o k v a st d a t h e t v e l e v a r i a n t e n k en t , w aar o p h i j i n h o u d e l i j k n au w el i j k s i n g aat . Z i j z i j n v o o r h em v o o r al v an b e l a n g al s v e r k l a r i n g v o o r d e t o l e r a n t i e d i e h i j h et h i n d o e ïsm e t o e ­ z e, D er Boeddhismus. 8 . O v e r Sa i d ’s k r i t i e k o p h et w e st e r se ‘o r i ë n t a l i sm e ’ , e n o v er d e k r it iek d ie o p z ijn k r i­ d i ch t . D e r g e l i j k e - b i j F o r t m a n n a l t i j d al s t e r l o o p s g ed a n e u i t sp r a k en - t i e k m o g e l i j k en z i n v o l i s, z i e: l i j k en er o p t e w i j z e n d at h i j ( o o k ) d o en d e w as een p ar al l el t e v i n d en R i e t b e r g e n , ‘ O r i ë n t a l i sm e ’ . v o o r z i j n e i g e n , g e w e n st e k e r k b e e l d e n k e r k p r a k t i j k : i n t e g e n st e l l i n g 9 . H i j b a se e r t z i c h o p Z i m - D er Wegzum Selbst , p . 17 ; v g l . F o r t m a n n , Als ziende, d l . 1, p . 2 2 0 . 10 . F o r t m a n n , Als ziende, d l . 3- b , p . 1 66. m e r s a n a l y se i n t o t h e t k a t h o l i e k e c h r i st e n d o m r o e p t h e t h i n d o e ï sm e i m m e r s, v o l g e n s h em , g ee n a u t o r i t e i t sp r o b l e m e n N ed er lan d s k at h o liek d ie in op. D at d e jar en sp r a k 19 6 0 R o m e ’ s g e z a g st e e d s o p e n l i j k e r t o e j u i c h t e . 11 en h em 19 7 0 zek er a a n , al s d e af b r aak v an 11. I b i d e m , d l . 3 - b , p . 2 3 7 . 2 7 8 PET ER RIET BERGEN E e n a n d e r a sp e c t d a t F o r t m a n n e n z o v e e l a n d e r e n a o o r l o g se k a t h o ­ l i e k e n b e z i g h i e l d , w a s d e r e l a t i e t u sse n c h r i st e n d o m e n se k su a l i t e i t . E e n u i t w e g u i t h et p r o b l e em z o c h t F o r t m a n n n i et al l een d o o r n ad er e st u d i e v a n d e a n t r o p o l o g i sc h e en p s y c h o l o g i sc h e a sp e c t e n v an h et f e n o m e e n , m aar o o k d o o r z i c h a f t e v r a g e n h o e h e t h i n d o e ïsm e er m e e o m g i n g e n z i j n i m p r e ssi e s v e r v o l g e n s a l s e e n m o g e l i j k e o p l o s s i n g t e p r e se n t e r e n . I n d e h i n d o e c u l t u u r z a g h i j d e ( h ) e r k e n n i n g v a n d e l i c h a ­ m e l i j k e p a ss i e a l s e e n w e l i sw a a r b e p e r k t e e n m i ssc h i e n o o k w e l b e p e r ­ k en d e m aar t o ch au t h en t i ek e u i t i n g v an de E x p l i c i e t g e e f t h i j a a n d a t h e t c h r i st e n d o m g o d d el ijk e h et l i c h aam h a r t st o c h t . z o u m o et en ( g a a n ) w a a r d e r e n a l s h e i l i g e n d i n st r u m e n t , d e se k su e l e d a a d a l s sa c r a ­ m en t . W e l m een t h i j d at d e d aad n i et d o o r z aa d l o z i n g g e v o l g d m ag w o r d en , co n fo r m so m m i g e o o st e r se v i si e s, b i j v o o r b e e l d i n h e t t a n t r a - b o e d d h i s m e . 12 H e t b o e d d h i sm e k r i j g t i n Als ziende m eer aan d ac h t d an h et h i n ­ d o e ï sm e . W a t F o r t m a n n e r i n t r e f t , i s h e t i n t r o v e r t e , h e t o n t h e c h t e . D e b o e d d h i st i s c h e v i si e o p h e t ‘ i k ’ a l s e e n g e v a a r d a t t o t l i j d e n l e i d t , o n d e r ­ sc h r i j f t h i j . H e t w e st e r se ‘i k ’ - d e n k e n r e su l t e e r t n a a r z i j n o o r d e e l i n n a r ­ c i st i sc h e z e l f o v e r s c h a t t i n g . 1^ B o v e n d i e n is h et b ep er k t , w an t al leen r a t i o n e e l - b e w u st , t h e o r e t i sc h - o b j e c t i v e r e n d . H i j b e n a d r u k t d a t d e o o s ­ t e r se ‘ i k ’ - r e l a t i v e r i n g b e o o g t d e m e n s t e b r e n g e n t o t e e n z i j n se r v a r i n g d i e b o v e n h e t ‘i k ’ u i t st i j g t . D i t a c h t h i j e e n b e l a n g r i j k e l e m e n t i n e e n n o o d z a k e l i j k e p s y c h o h y g i ë n e , d i e i n h e t O o s t e n al e e u w e n l a n g g e e st e ­ l i j k e g e z o n d h e i d e n r i j p h e i d b e w e r k st e l l i g t , m a a r i n h e t W e s t e n p a s m e t Si g m u n d F r e u d i n z i c h t i s g e k o m e n en d o o r E r i c h F r o m m m i d d e l s e e n b e w u st e v e r g e l i j k i n g t u sse n , m e t n a m e h e t Z e n - b o e d d h i s m e e n d e p sy c h o a n a l y se v e r d e r i s v e r h e l d e r d . *4 D a a r n a a st b o e i t h et h em d at h et b o e d d h i s m e n i e t o v e r G o d sp r e e k t e n z o v o o r k o m t d a t m e n G o d m i s ­ b r u i k t . D a a r o m z i e t F o r t m a n n h e t a l s e e n “ s c h o o l ” v o o r t h e ï st i sc h e g e l o v i g e n . 1^ M e t d a t al d e st i l l e e r t F o r t m a n n u i t z i j n g e d a c h t e n o v e r h e t b o e d ­ d h i sm e v o o r z i j n l e z e r s a l s t e r l o o p s e e n g o e d e r a a d : v e r g e e t G o d , o p d a t 12 . I b i d e m , d l . 3 - b , p . 2 5 3 , 2 8 8 . In Hindoes, p . 5 8 c o n st a t e e r t F o r t m a n n d a t d e se k su e l e i n ­ h i b it ie d ie I n d ia n u k en m er k t v a n l a t e d a t u m i s: d e V e d a ’ s l er en een h eel an d er e h o u - M d in g. 13 . F o r t m a n n , Als ziende, d l . 3 - b , p . 16 6 . 14 . I b i d e m , d l . 3 - b , p . 6 3 - 6 7 , j e n i et , i n h et n o o d z a k el i j k e p r o c e s v an j e z e l f l eeg m ak en , j e z o n d er n a d e n k e n aan G o d s w i l o n d e r w e r p t i n p l a at s v a n d i e b e w u st t e aan v a ar ­ d e n . 16 D e r g e l i j k e , v o o r v e l e n w a a r sc h i j n l i j k n i e t z o g e m a k k e l i j k e u i t ­ sp r a k e n , d i e F o r t m a n n o o k n a u w e l i j k s t o e l i c h t , t e k e n e n v o o r t d u r e n d z i j n m i j n s i n z i e n s a m b i v a l e n t e o m g a n g m e t h e t n i e t - g o d sb e g r i p v a n h e t b o e d d h i sm e . A l m e t al i s h e t n i e t e e n v o u d i g o m u i t d e d r i e d e l e n v a n Als ziende t e c o n c l u d e r e n w at h et O o st e n n u e i g e n l i j k r e l i g i e u s v o o r F o r t m a n n b e t e ­ 8 9 , 3 16 . 15 . I b i d e m , d l . 3 - b , p . 18 0 . 16 . I b i d e m , d l . 3- b , p . 2 9 8 . k en d e. Z o u m en een o p t e l so m m ak en , d an k w am m en t o t een r eek s l o sse n o t i e s, d i e e i g e n l i j k g e e n c o n c l u s i e g e d o g e n , o f w e l : d e l e z e r t o c h H AN FO RT M A N N Boeddhistische monnikin meditatie, Ceylon. [ F o t o V i v a n t U n i v e r s, k d c / k l ï b ,N ijm eg en ] , m et v r a g e n ac h t er l at en . Si g n i f i c a n t l i j k t m i j h et v o l g e n d e c i t aat : “ B i j g e d u l d i g d ó ó r b o r e n k o m t e r e e n l a a g t e v o o r sc h i j n w a a r o n d e r l i n g e v e r s t a n d h o u d i n g m o g e l i j k w o r d t . D e r e l i g i e s d e l e n so m s e e n st u k e v i ­ d e n t i e . V o o r m e n d i t v e r m o e d e n v a n z i c h w e r p t a l s v a a g e n q u a si - o e c u m e n i sc h g e p r a a t z o u m e n d e v e r sc h i l l e n d e r e l i g i e s z e e r g o e d m o e t e n k e n n e n en een t i j d m o e t e n d u r v e n w e r k e n m e t d e h y p o t h e se d at z i j e l k aar d aar r ak en w a a r z i j d e m e n s b e v o r d e r e n ”.’7 W ell i c h t m een d e F o r t m a n n m e er z i c h t t e k r i j g e n o p z u l k e z a k e n al s m o g e l i j k o n d e r l i n g e v e r st a n d h o u d i n g en g e d e e l d e e v i d e n t i e s d o o r w a t h i j o v e r h e t O o st e n g e l e z e n h a d a a n d e i n d a t O o s t e n g e l e e f d e p r a k t i j k t e g a a n t o e t se n . FORTMANNS LEESERVARINGEN GETOETST AAN DE PRAKTIJK 3. D r i e m a a l r e i sd e F o r t m a n n n a a r d e O r i ë n t : i n o k t o b e r / n o v e m b e r 19 6 5 b e z o c h t h i j I n d i a . I n d e c e m b e r / j a n u a r i 19 6 6 / 19 6 7 w a s h i j e r w e e r , e n v l o o g h i j v o o r een w ee k j e n aar B a n g k o k . D e m aan d en d ec em b e r / j an u ­ a r i 19 6 7 / 19 6 8 b r a c h t h i j d o o r o p S r i L a n k a . L a n g i s d a t a l m e t al n i e t , m a a r v e l e n d i e i n h e t W e s t e n o v e r h e t O o s t e n sc h r e v e n e n p r a a t t e n , b e z o c h t e n d i e w e r e l d n o o i t . B o v e n d i e n i l l u st r e r e n z i j n i n Hindoes en 17 . I b i d e m , d l . 3 - b , p . 3 15 . PET ER 2 8 0 RIET BERGEN boeddhisten g e b u n d e l d e r e i sb r i e v e n - e e n a a n t a l e r v a n v e r sc h e e n e e r d e r D e Volkskrant - h o e z e e r F o r t m a n n z i j n b e st d e e d o m h e t g e e n h i j in gelez en h ad l8 t e v er g el i j k e n g o d sd i e n s t p s y c h o l o g i sc h m et d e geleefd e p r ak t ijk . C u lt u u r - en o n d e r z o e k , d e e l s v i a i n t e r v i e w s, w a s m e d e d o el v an z i j n r ei z en . D a t n eem t n i et w e g d at d e b u n d el v eel v er h al en b e v a t d i e m e e r d e t i t el ‘I m p r e ssi e s v an I n d i a ’ g e w e t t i g d z o u d e n . H e t i s d an o o k n iet gem ak k el ijk om u it Hindoes en boeddhisten Fo r t m an n s d e n k b e e l d e n o v e r t h e o r i e e n p r a k t i j k v a n d e o o st e r se r e l i g i e s - e n h u n m o g e l i j k b e t e k e n i s v o o r w e st e r s d e n k e n - t e ach t er h al en . D e ‘t h eo r i e ’ w a s, i n z i j n g e v a l , h e t c o r p u s v a n m e e st a l d o o r w e st e r se w e t e n sc h a p ­ p e r s g e sc h r e v e n a n a l y se s v a n o o s t e r s e r e l i g i e s, a l sm e d e e e n a a n t a l o o s ­ t e r se h e i l i g e t e k st e n d i e h i j , n a t u u r l i j k i n v e r t a l i n g , g e l e z e n h a d , z o a l s d e d o o r h em en z o v eel an d er e w est e r l i n g e n z eer g ew aar d eer d e Gita. H Bahgavad i j m o e s t a l sn e l v a s t s t e l l e n d a t d e i n t e r p r e t a t i e s i n d e z e st u d i e s e n d e n o b e l e g e v o e l e n s i n d e z e t e k st e n m e t d e d a g e l i j k s e p r a k t i j k l a n g n i e t a l t i j d st r o o k t e n . D i e e r v a r i n g b r a c h t h e m t o t n i e u w e v r a g e n m a a r o o k t o t w a a r d e r i n g e n d i e e l k a a r d i k w i j l s t e g e n sp r e k e n , h e t g e e n z i j n k e n n e l i j k e v e r w a r r i n g i l l u st r e e r t . W a t h i e r n a v o l g t i s m i j n sy st e m a t i se ­ r i n g v an - en co m m en t aar o p - z i jn b ev in d i n gen . W a t F o r t m a n n t r e f t a l s h i j d e m e n se n i n h u n l e v e n o b se r v e e r t , z i j n a l l e r e e r st d e g e v o l g e n v an d e h i n d o e ï st i s c h e o n t h e c h t i n g . D i e l e i d t er t o e d at d e I n d i ë r z i j n l o t ac c ep t eer t , m aar o o k d at h i j n i et i n d i v i d u eel st r i j d b a a r i s, g e e n i n i t i a t i e f n e e m t , t e v e e l d e t r a d i t i e e e r b i e d i g t . B o v e n ­ d i en , d en k t F o r t m an n , m aak t d i e o n t h ec h t i n g d e h i n d o e n i et b l i j , in F r a n c i sc a a n se z i n . ^ Z u l k e o b se r v a t i e s b r e n g e n h e m t o t a n d e r e v r a g e n . I s h e t h i n d o e ï s m e e e n g o d s d i e n st ? Ja , m a a r h e t l a a t w e l é l k g o d s b e s e f t o e , i s d a a r d o o r o n d o g m a t i s c h e n t o l e r a n t . 20 P a s l a t e r b e s e f t F o r t m a n n d a t , a l t h a n s v o o r e e n a a n t a l h i n d o e s, h u n g o d s d i e n st g e e n p o l y t h e ï st i sc h e m a a r e e n m o n o t h e ï st i sc h e i s. 21 H o e d a n o o k , h i n d o e s t o b b e n n i e t o v e r d e v r a a g w i e , o f w a t g o d i s: z i j g e n i e t e n v a n h u n g o d sd i e n s t . D e z e 18 . V e e l w a s d a t o v e r i g e n s, u i t s p r a a k l i j k t h a a k s t e st a a n o p F o r t m a n n s g e v o e l d a t d e h i n d o e n u d e n k i k , n i e t . B e h a l v e d e st u ­ j u i s t b l i j h e i d o n t b e e r t . 22 d ies d ie h ij in Als ziende a n a l y ­ se e r d e , e n d i e z e l d e n i n d e t a i l i n g a a n o p o o st e r se r e l i g i e s, v i e l h i j m e e st a l t e r u g o p : N orth rop, The meeting o f east and west. H i j geb r u ik t e d e 19 . F o r t m a n n , Hindoes, p . sc h e h a n d e l i n g e n . 2^ D a a r m e e h e e f t F o r t m a n n h e t e r g m o e i l i j k . Z i j n d e z e a c t i e s h e t i n F r e u d i a a n se z i n d w a n g n e u r o se s? I n e l k g e v a l l i j k e n h e r u i t g a v e v a n 19 6 0 . en97>35· I s h e t h i n d o e ï sm e o o k e e n l e v e n sw i j z e ? Ja , e n v o o r d e m e e st e h i n ­ d o e s w a a r s c h i j n l i j k n i e t m e e r d a n d at . Z i j l e v e n i n r i t u e l e n , i n s y m b o l i ­ z i j w e i n i g f u n c t i e m e e r t e h e b b e n . M a a r z i j v e r t a l e n w e l p a ssi e , e n d i e 16 m i st h i j i n d e d e f t i g e d o r h e i d v a n d e k a t h o l i e k e l i t u r g i e . E l d e r s b e ­ 2 0 . I b i d e m , p . 16 , 7 4 . sc h r i j f t F o r t m a n n d e h a r t st o c h t e l i j k e e n k l a g e l i j k e z a n g v a n h i n d o e - 2 1. I b i d e m , p . 4 2 . m o n n i k e n e n v e r g e l i j k t d i e m e t d e g e st i l e e r d e t o n e n v a n h u n c h r i s t e l i j ­ 22 . I b i d em , p . 7 8 . 2 3. I b i d e m , p . 3 8 , 13 2 . 2 4 . I b i d e m , p . 2 1, 8 2 . k e t e g e n v o e t e r s. H i j l i j k t n i e t t e w e t e n w a t h i j e i g e n l i j k p r e f e r e e r t . 2^ A l z i jn d e h in d o ep r ak t i jk en h em “ i n n e r l i j k v r e e m d ” , z i j l i g g e n m a n i f e st H A N FO RT M A N N 2 8 1 d i c h t b i j d e k a t h o l i e k e l i t u r g i e e n v o l k s d e v o t i e -> d i e h i j n u j u i s t i n h e t W e s t e n z i e t v e r d w i j n e n . D a n v o l g t e e n o n t b o e z e m i n g . T u s s e n al d i e h i n d o eg o d en i s v o o r h em h et k r u i s i n een s t ek en v an “ d e o v e r w i n n i n g d e r m e n s e l i j k h e i d ” 25 - i k n e e m a a n d a t F o r t m a n n d o e l t o p Je z u s ’ st e r ­ v e n n i e t al s b e v r e d i g i n g v a n e i g e n b e h o e f t e m a a r al s o f f e r v o o r a n d er en , v o o r d e a n d e r . M a a r e e n j a a r l a t e r v r a a g t h i j z i c h a f o f h e t k a t h o l i c i sm e , n a d e a f sc h a f f i n g v a n z o v e e l r i t u e el , n i e t w e e r “ o n sc h u l d i g p l e z i e r i n i j d e l h e d e n ” z o u m o e t e n h e b b e n , i n “ sh o w ” . D i e v r a a g - i n f e i t e n a t u u r ­ l i j k e e n st a n d p u n t - w o r d t h e m i n g e g e v e n , a l s h i j i n Z u i d - I n d i a d e r e l i ­ g i e u z e d a n sd r a m a ’ s z i e t . D a a r v a n k a n h e t c h r i st e n d o m i e t s l e r e n . 2,6 M e t z ek er e r eg el m aat v er z u c h t F o r t m an n d at “ een f u n d am en t el e k w e st i e v o o r d e t o e k o m s t ” d e v r a a g i s n a a r d e sa c r a l i t e i t v a n d e d i n g e n - g e e n b i j g e l o o f , g e e n p r o j e c t i e ! R e a l i t e i t e n z i j n sl e c h t s sy m b o l e n , d i e v o o r e e n a n d e r e , d e e c h t e w e r e l d st a a n . I n h e t W e s t e n i s d i e sa c r a l i t e i t v er l o r e n g eg aan . D e v o o r b ee l d en d i e h i j g eef t , t o n e n h o e z ee r h i j d en k t d a t d e a f st a n d t u sse n h i n d o e ï s m e e n c h r i st e n d o m i n e sse n t i e k l e i n i s. 2? H e t i s w ee r een v an d e v el e, z o al s z o v aak t e r l o o p se o p m e r k i n g e n d i e d e n k i k - F o r t m a n n s d i e p e b e h o e f t e s w e e r sp i e g e l e n . I n st e m m e n d l e e st h i j h e t d a g b o e k v a n d e D u i t s e I n d i a - g a n g e r G r a a f K e y se r l i n g , d i e w i j s t o p d e t a l l o z e o v e r e e n k o m st e n t u sse n d e h i n d o e p r a k t i j k e n e n h e t c h r i st e n d o m : d e t r i n i t e i t , d e i n c a r n a t i e , d e sa c r a m e n ­ t e n , d e b e h o e f t e a a n u i t e r l i j k e v o r m g e v i n g , h e t p e l g r i m e r e n . W a t i s, fond, h e t au v e r sc h i l t u s se n h e t d o o p s e l e n d e o n d e r d o m p e l i n g i n d e G a n - g e s? F o r t m a n n g a a t h i e r o p i e t s n a d e r i n , i n z i j n b u n d e l Hoogtijd, a l s h ij d e P a a sn a c h t b e sc h r i j f t . 28 W i l l e n h e t h i n d o e ï st i sc h e e n c h r i st e l i j k e v a s ­ t en n i et b e i d e t o t d e g o d se r v a r i n g l ei d en ? - H oogtijd w o r d t u it gew er k t .29 K a n m en n o g een v o o r b e e l d d at i n z o g em ak k eli jk o n d e r sc h e i d 3 m a k e n t u ss e n M a r i a , S t e r r e d e r Z e e , e n Sa r a sv a t i ? ° A l d e z e f e n o m e ­ n en h eb b en t o ch , z e k e r a n t r o p o l o g i sc h b e z i e n , d e z e l f d e g r o n d sl a g . D o o r u i t s p r a k e n v a n e e n k a t h o l i e k m i ssi o n a r i s w o r d t F o r t m a n n i n d i e 3 v i si e n o g g e s t e r k t . 1 D e s a l n i e t t e m i n k o m t h i j t o t d e b e t e k e n i sv o l l e b e k e n t e n i s, d a t h i j , g e c o n f r o n t e e r d m e t h et h i n d o e ïsm e , en o n d a n k s al l es w at h i j er n u v an w ee t , “ h e t c h r i st e n d o m al s su p e r g o d sd i e n st ” n i e t w i l p r i j sg e v e n , m aar 3 o o k d at h i j n i et w eet h o e “ d a ar v o o r een r ed el i j k e g r o n d sl a g t e g e v en ” . 2 G e e f t h i j, i n Hoogtijd, 2 5. I b i d e m , p . 4 5 . 2 6 . I b i d e m , p . 19 6 - 19 7 , 2 0 6 . ‘z i j n ’ o p l o ssi n g - z i j h e t o o k m i ssc h i e n g een 2 7. I b i d e m , p . 3 1, 5 0 , 5 8 . ‘r e d e l i j k e ’ ? H i j c o n st a t e e r t d a t j u i s t d e t o t a l e sa c r a m e n t a l i se r i n g v a n d e 28 . Fo r t m an n , w e r e l d i n h e t h i n d o e ï sm e e e n e e n v o u d i g e t o e g a n g t o t g o d b e m o e i l i j k t , 59· t er w i j l h et c h r i st en d o m d e g el o v i g e één w eg , één w a a r h ei d b i e d t .33 H oogtijd, p . 5 8 - 2 9 . I b i d em , p . 35- 36 . 30 . F o r t m an n , Hindoes, p . 12 5 . 3 1. I b i d e m , p . 6 3, 6 6 , 6 7 ; 7 0 en 7 8 . G e d u r e n d e een w e e k i n B a n g k o k , en e n k el e w e k e n o p Sr i L a n k a m aak t F o r t m a n n r e c h t st r e e k s k e n n i s m e t h e t b o e d d h i sm e - d at i n I n d i a z e l f 32 . I b i d e m , p . 12 5 . 33. F o r t m an n , Hoogtijd, p . 16 . 282 PET ER RIET BERGEN n a u w e l i j k s m e e r v a n b e t e k e n i s i s. H i j st e l t al sn e l v a st d a t d e l e e r v a n d e V e r l i c h t e v o o r d e w est e r l i n g ‘g e m ak k e l i j k er i n v o el b aar ’ i s d an h et h i n d o e ïsm e .34 O ok m er k t h ij d at d e b o e d d h i st i sc h e o n t h e c h t i n g sl e e r sa m e n g a a t m e t e e n v r o l i j k e l e v e n s w i j z e : h e t i s b e t e r l e v e n o n d e r d e B o e d d h a d a n o n d e r B r a h m a n , c o n st a t e e r t h i j N a h e t g ee n h i j sc h r e e f i n .35 Als ziende b l i j k e n F o r t m an n s in z ich t en v e r d i e p t d o o r w a t h i j n u z i e t e n d e g e sp r e k k e n d i e h i j v o e r t . D e b o e d ­ d h i st d i e z i c h z e l f p e r f e c t i o n e e r t , w i l e e n v o o r b e e l d z i j n v o o r a n d e r e n . Z i j n e i g e n g e l u k s st r e v e n k a n d u s o o k a n d e r e n g e l u k k i g m a k e n . D e s ­ n i e t t e m i n m e e n t F o r t m a n n d a t h e t b o e d d h i sm e n i e t “ w a r m ” i s z o a l s h e t c h r i st e n d o m . I m m e r s, d e g r o n d g e d a c h t e v a n h e t b o e d d h i sm e - i n h e t r e i n e k o m e n m e t j e z e l f - a c c o r d e e r t m i n d e r m e t d e c h r i st e l i j k e i d e e 3 d a t m e n b e g a a n d i e n t t e z i j n m e t d e a n d e r . 6 E v e n l a t e r e c h t e r sc h r i j f t h i j d a t u i t d e i n t e n se b o e d d h i st i sc h e z e l f d i s c i p l i n e e e n ‘ d i e p d o o r g e ­ w e r k t e b e k o m m e r n i s o m d e m e n s’ v o o r t v l o e i t .37 K o r t o m , h i j k o m t er n iet u it . U i t g e b r e i d st a a t F o r t m a n n st i l b i j h e t f e i t d a t d e b o e d d h i st z i j n en an d er m an s g e l u k z o ek t t e b er ei k en z o n d er en i g er l ei g en ad e v an e n i g e r ­ l e i g o d t e v e r w a c h t e n : e r i s g e e n b o v e n n a t u u r . W a t l a t e r st e l t h i j d a a r e n ­ t e g e n v a st d a t h e t b o e d d h i sm e t o c h n i e t “ a - t h e ï st i sc h ” i s. E e r d e r i s h e t 3 “ n o n - t h e ï st i sc h ” , o m d a t h e t z i c h o v e r een g o d n i e t u i t l a at . 8 H e e f t h et b o e d d h i sm e d an g e p r e l u d e e r d o p d e G o d - i s- d o o d - t h e o l o g i e ? H e e f t h et h et g o d sb e g r i p o p b i j n a m o d e r n e w i j z e g e ï n t e r i o r i se e r d ?39 A l s d at z o i s, z o v r a a g t h i j v e r d e r , i s d a n d e b o e d d h i st z o n d e r v e r g e v i n g v a n z o n d e n e n d u s z o n d e r h o o p n i e t v r e s e l i j k e e n z a a m ?^ 0 M e t d a t al z i e t F o r t m a n n t u ss e n b o e d d h i s m e e n c h r i s t e n d o m t o c h “ v o l o p o v e r e e n k o m s t ” . H e t d e u g d d e n k e n v a n h e t b o e d d h i sm e h e r i n ­ n e r t h e m o n w e e r st a a n b a a r a a n d e T h o m i s t i s c h e h a n d b o e k e n . V o o r a l i n d e e t h i sc h e p r a k t i j k v a n b e i d e w e r e l d e n c o n st a t e e r t h i j n a u w e l i j k s c o n ­ t r o v e r s e s . “^ 1 M a a r sn e l h e r h a a l t h i j w a t h i j o o k al t e n a a n z i e n v a n h e t 4 h i n d o e ï s m e sc h r e e f : b o e d d h i s t w i l h i j n i e t w o r d e n . 2 H e r h a a l t h i j h e t t e 34 . F o r t m a n n , Hindoes, p . 13 1. v aak , al s o m z i j n e i g e n e m o t i e s t e b e z w e r e n ? D e t w e e u i t sp r a k e n d i e o p 3 5 . I b i d e m , p . 14 5 . 3 6 . I b i d e m , p . 15 0 . 37 . I b i d e m , p . 15 6 . 3 8 . I b i d e m , p . 16 6 . d e z e p a ssa g e v o l g e n , l i j k e n m i j a l t h a n s o n t h u l l e n d . E e n o n t m o et i n g “ v a n k e r k en O o st e n z al ee n g r o n d i g e h e r v o r m i n g v an h et k a t h o l i e k e d e n k e n b e t e k e n e n ” . ^ H o e , b l i j f t o n d u i d e l i j k . W e l st e l t F o r t m a n n v a st 3 9 . I b i d e m , p . 15 3 - 15 4 . .44 4 0 . I b i d e m , p . 15 4 . d a t d e c h r i st e l i j k e t h e o l o g i e h a a r b e g r i p p e n a p p a r a a t m o e t z u i v e r e n 4 1. I b i d e m , p . 15 4 , 15 7 , 17 2 . U i t z ijn o p d it p u n t w ei n i g h eld er e b et o o g lijk t m en t e m o et en o p m a­ 4 2 . I b i d e m , p . 15 0 , 17 1, 18 2 . 4 3. O v e r i g e n s: o p v al l en d k e n d at d e z e t h e o l o g i e d at b e t e r z a l k u n n e n d o e n al s er o e c u m e n e i n d e v aak geb r u ik t Fo r t m an n p r a k t i j k i s g e w e e st ; w a t h i j d a a r o n d e r v e r st a a n m a g h e b b e n , b e g r i j p i k c h r i st e n d o m e n ( k a t h o l i e k e ) n i e t . H o e d i t o o k z i j , h i j g e e f t v e r v o l g e n s a a n d a t “ d e k e r k ( ...) n o g v e r ­ k e r k a l s sy n o n i e m e n . 4 4 . Fo rt m an n , p . 17 2 . Hindoes, sc h r i k k e l i j k v e e l [ m o e t ] l e r e n , w il ze aan de werkelijke behoeften van de mensen in Oost en West voedsel geven ( c u r s. p r ) ” . A l s c o n c l u si e v a n z i j n H AN FO RT M A N N 2 8 3 Bid d en d e H in d o es in d e G a n g e s. [ F o t o g r aaf B r ian B r ak e, K d c / k l í b , N ijm eg en ] . v e r b l i j f i n A z i ë , a l s sl o t so m v a n e e n p l e i d o o i v o o r o n t m o e t i n g , l i j k t d i t b e v r e e m d e n d : d e u n i v e r se l e b e t e k e n i s, e n d a a r m e e d e m i ssi e v a n h e t c h r i st e n d o m st a a n v o o r F o r t m a n n k e n n e l i j k t o c h n i e t t e r d i sc u ssi e . D e sn i e t t e m i n , a l s m e n d e b a l a n s o p m a a k t v a r i F o r t m a n n s i n A z i ë g ew o n n e n en i n Hindoes en boeddhisten v e r w o o r d e w e l l i c h t h e t b e st e z o e k e n i n z i c h t en , k an m en n aar d e t h em a’ s d i e h i j aan d e d o o r h em b e o o g d e o e c u m en e t en g r o n d sl a g w i l l eg g en . H i j ac h t d e t i j d r i j p v o o r e e n se r i e u z e t o e n a d e r i n g , v o o r a l t u sse n b o e d d h i s m e e n c h r i st e n d o m , w a n t h e t h i n d o e ï sm e i s t o c h , i n v e r g e l i j k i n g m e t h e t c h r i st e n d o m , t e w e i n i g m e n sel i j k geworden.45 A l w e e r : m en m o et aan n em en d at F o r t ­ m a n n h i e r d o e l t o p h e t f e i t d a t h e t h i n d o e ï sm e d e n a a st e n l i e f d e n i e t c e n t r a a l st e l t , z o a l s d i e g e s y m b o l i s e e r d i s i n Je z u s ’ d o o d a a n h e t k r u i s. E e n e e r st e o p g a v e v o o r d e o e c u m e n e i s v o l g e n s h e m n a t e d e n k e n 4 o v e r i n h o u d e n b e t e k e n i s v a n h e t b e g r i p g e n a d e i n h e t c h r i st e n d o m , 6 en , n ee m i k d an m a ar aan , o v e r d e v r a a g o f m en z o n d e r d i e g e n a d e t o c h o o k v o l l e d i g m e n s k a n w o r d e n o f z e l f s al z i j n , z o a l s h e t b o e d d h i sm e m e e n t . I m m e r s, m e e n t F o r t m a n n , d e c h r i st e l i j k e g e n a d e i s i n h a a r w e r ­ k i n g n i et b ew i j sb aa r b o v e n n a t u u r l i j k , d o o r b r e ek t n i et d at g en e w at d e 4 5 . I b i d e m , p . 18 2 . 4 6 . I b i d e m , p . 15 3 . 2 8 4 PET ER RIET BERGEN b o e d d h i s t ‘ k a r m a ’ n o e m t , d e w e t d i e a l l e m e n se l i j k h a n d e l e n t o t o o r ­ z a a k en g e v o l g m a a k t en d e m e n s d a a r i n d u s u l t i e m v e r a n t w o o r d e l i j k .^ E l d e r s e c h t e r f o r m u l e e r t F o r t m a n n d e o e c u m e n i sc h e o p g a v e a n d e r s: m en m o e t n ad en k e n o v er d e p r o b l e m at i e k v an d e v er i n n er l i jk i n g . D e b o e d d h i st h e r v o r m t z i c h i n n er l i j k , z o r g t v o o r z i j n z i el , w o r d t d aar d o o r h e i l i g . D e c h r i st e n e n , d i e i n e n d o o r d e h e i l s f e i t e n t o t v e r i n n e r l i j k i n g z o u d e n m o e t e n g e r a k e n , d o e n d a t a l l e n g s m i n d e r . 48 W e l l i c h t o m h e t o e c u m e n i sc h p r o c e s m e t t e r d a a d t e b e v o r d e r e n , z e t F o r t m a n n o p h e t e i n d e v a n d e b u n d e l e e n o p m e r k e l i j k e st a p . H i j s u g ­ g e r e e r t d a t b o e d d h i sm e e n c h r i s t e n d o m t a a l sy st e m e n o p er er en . H a d b in n en t w e e , v e r sc h i l l e n d e , h i j w el l i c h t W i t t g e n st e i n g el ez en ? H i j v r a a g t z i c h a f o f ‘ G o d ’ e n ‘ g e e n G o d ’ w e l e e n e sse n t i e e l v e r sc h i l i s, al s m e n v a s t s t e l t d a t c h r i st e n e n b o e d d h i st b e i d e n v e r l o s s i n g z o e k e n . T o e ­ g e g e v e n , d e c h r i st e n f o r m u l e e r t h e t p r o c e s r e l i g i e u s en w o r d t g e l e i d d o o r Je z u s d i e z i c h g a f v o o r d e v e r l o s s i n g v a n d e m e n se n . D e b o e d d h i st d a ar en t eg en h eef t een o n r el i g i eu s t aal g eb r u i k . D a t i s een t ek en en d e u i t sp r a a k . N a m F o r t m a n n V e s t d i j k s d u i d i n g v a n h e t b o e d d h i sm e a l s i n e sse n t i e r e l i g i e u s ^ b e w u s t o f o n b e w u s t o v e r , o o k al h a d h i j e e r d e r i n Als ziende..., h e t b o e d d h i sm e a l s n i e t - r e l i g i e u s g e d e f i n i e e r d ? H o e d a t o o k z i j , F o r t m a n n st e l t v a st d a t b e i d e n d e v e r l o s s i n g t o c h a l l e e n b e r e i ­ k e n al s z i j h e t z e l f o o k w i l l e n . E n h i j r o e p t u i t : “ h o e d i c h t l i g g e n d i e t w ee v o r m en b i j el k aar !” ^0 D i e ex c l am at i e k r i j g t ex t r a r e l i ë f w an n eer m en z i c h h er i n n er t d at F o r t m a n n z i c h el d er s afv r aag t o f er z o v eel v e r ­ sc h i l i s t u sse n h e t c h r i st e n d o m , a l s r e l i g i e , e n h e t b o e d d h i s m e , a l s l e e r v a n g e e st e l i j k e g e z o n d h e i d : h e i l e n h e e l z i j n t o c h h e t z e l f d e ?^ 1 W er d Fo r t m an n door zijn eigen ged ach t en in v er legen h eid ge­ b r a c h t ? W a n n e e r h i j , o p h e t e i n d e v a n d e b u n d e l , t e sp r e k e n k o m t o v e r d e b o e d d h i st i sc h e m e d i t a t i e e n h e t c h r i s t e l i j k g e b e d , st e l t h i j v a s t d a t m e d i t a t i e e e n o m g a n g v a n d e m e n s m e t z i c h z e l f i s, h e t g e b e d d a a r e n t e ­ g e n e e n o m g a n g m e t ‘ d e a n d e r ’ , m e t G o d . E n d a n st e l t h i j d e p a r a d o x , n a m e l i j k : “ d a t w i j z o n d e r G o d m o e t e n l e v e n é n d a t H i j m e t o n s i s ( ...) d at w i j h et g e h ee l z e l f m o et e n d o e n en d at w i j 4. 4 7 . I b i d e m , p . 15 4 . 4 8 . I b i d e m , p . 17 6 . 4 9 . V est d i jk , D e toekomst , 5 d e G en ad e z ijn ” . 2 OOSTERSE RENAISSANCE W i e n a lez in g v an Hindoes en boeddhisten, i n 19 6 8 v o o r h e t e e r st v e r ­ Oosterse Renaissance d e e e r d e r g e f o r m u l e e r d e sc h e n e n , h o o p t e d a t i n v r a g e n u i t g e k r i st a l l i se e r d z o u d e n z i j n t o t een v o o r h e t W e st e n v r u c h t ­ p . 16 - 17 , 19 · 50 . F o r t m a n n toch i n , Hindoes, b aar d en k en , z al - z o k o m t h et m i j v o o r - t e l e u r g e st e l d g e w e e st z i j n . p . 17 6 - 17 7 . 5 1. I b i d e m , p . 18 9 . 5 2 . I b i d e m , p . 19 3 . H et , z o als gezegd , b e sc h e i d e n b o ek je b est e ed t g e z i e n n i e t z o v e e l a a n d a c h t aan ‘h e t O o s t e n ’ . puur k w an t it at ief H AN FO RTM A N N 2 8 5 Omslagvanhet boek: OosterseRenaissance, vanHan Fortmann. Bilthoven, 19 7 0 . H an Fortmann O O ST E R SE R E N A I SSA N C E kritische reflecties op de cultuur van nu D e b o o d s c h a p v a n h e t e e r st e h o o f d s t u k ‘ H i e r e n n u ’ i s d a t d e w e s t e r ­ l i n g m o e t l e r e n st i l st a a n b i j d e e sse n t i e v a n w a t z i c h ‘ n u ’ a a n h e m v o o r ­ d o e t ; e e r st d a n z a l h i j g e r a k e n t o t d e e c h t e r e l i g i e u z e e r v a r i n g , t o t d e o n u i t sp r e k e l i j k e g r o n d d e r d i n g e n , w a a r u i t , u i t e i n d e l i j k , d e g o d so n t m o e t i n g r e su l t e e r t . H e t W e s t e n h e e f t o p h e t g e b i e d v a n z u l k w a a r n e ­ m e n g e e n t r a d i t i e m e e r , h e t O o s t e n k e n t d i t m e d i t a t i e v e sc h o u w e n n o g w el . V e e l m eer z e g t F o r t m a n n er n i et o v er . W e l g aat h i j i n o p d e b o e d ­ d h i st i sc h e l e e r d i e h e t ‘ i k ’ a l s i l l u si e z i e t v a n d e n o g o n v e r l o st e m e n s, e n sc h r i j f t d a n : “ i k z o u m i j n i e t g r a a g d a a r m e e a k k o o r d v e r k l a r e n . D e z e d i n g en z i j n t e d i ep o m i n een p aar z i n n en t e w o r d en af g e d a an ”.53 E e r ­ d e r w a s F o r t m a n n h e e l w a t p o s i t i e v e r g e w e e st o v e r d e i k - o n t k e n n i n g v an h e t b o e d d h i sm e . T o c h g e e f t h i j t o e d at d e m et h et i k - d e n k e n v e r ­ b o n d e n o n s t e r f e l i j k h e i d sg e d a c h t e 54 “ so m s” v o o r t k o m t u it h et o n v er ­ m o g e n o m i n h e t h i e r e n n u t e l e v e n . H e t i s e e n u i t sp r a a k d i e , z o a l s h i j n a t u u r l i j k w i s t , i n d e K e r k n i e t o v e r a l g o e d z o u v a l l e n . H i j st e l t v a st d a t d e t e k st v a n h e t M a t t h a e u s e v a n g e l i e , m e t n a m e d e v e r z e n 2 7 e n 3 4 v a n 5 3. F o r t m a n n , naissance, p . OosterseRe­ 15 . 5 4 . D i e st a a t i n so m m i g e h e t z e sd e h o o f d s t u k , d e m e n s v o o r h o u d t d a t h i j z i c h i n d e r d a a d n i e t o m d e t o e k o m st m o e t b e k o m m e r e n , en v r a a g t z i c h d an a f o f d i e g e d a c h t e b o e d d h i st i sc h e p r a k t i j k e n o v er i g en s o o k cen t r aal ! i 8 6 PET ER RIET BERGEN n i et d i c h t l i g t b i j d e Z e n - f i l o so f i e . W a t d e l ez e r d aar n a z o u v er w ac h t en - e e n u i t e e n z e t t i n g o v e r d e o v e r e e n k o m st e n e n v e r s c h i l l e n t u s se n d e c h r i st e l i j k e e n b o e d d h i st i sc h e v i si e s o p h e t d o e l v a n h e t m e n s e l i j k l e v e n - w o r d t n iet geg ev en , t er w ijl F o r t m an n in Hindoes en boeddhisten t er z ak e z u l k e b el an g w ek k en d e v r ag en h ad g ef o r m u l eer d . H e t t w e e d e h o o f d st u k , ‘ D e o o s t e r se r e n a i ss a n c e ’ , t e l t n a a st sl e c h t s z e s p a g i n a ’ s t e k st v i j f b lad zi jd en n o t en , h et g een h et k a r ak t er v an g e d a c h t e n - i n - w o r d i n g er v an en w e l l i c h t v a n h et h el e b o e k j e n o g een s o n d e r st r e e p t . H e t b e o o g t een k o r t e u i t e e n z e t t i n g t e b i e d e n o v e r d e v e r sc h i l l e n t u sse n l e v e n e n d e n k e n v a n O o s t e n W e s t , e n w i l t e v e n s d u i d el i j k m ak en w aar o m h et W e st e n z i c h z o t o t h et O o st e n aan g e t r o k ­ k e n v o e l t . F o r t m a n n g e e f t t o e d a t ‘h e t O o s t e n ’ e e n v e e l t e a l g e m e n e t er m i s, m a a r g a a t n i e t i n o p w a t h i j , b l i j k e n s z i j n e e r d e r e w e r k , w e l d e g e l i j k w i st : d a t d e v e r sc h i l l e n z o g r o o t z i j n a l s t u sse n h i n d o e ï sm e en b o e d d h i sm e , t u ss e n h e t l e v e n i n I n d i a e n i n T h a i l a n d - o m v a n C h i n a n o g m a a r t e z w i j g e n . E r i s, v o o r h e m , t o c h z o i e t s a l s ‘h e t O o s t e n ’ , z o a l s e r z o i e t s a l s ‘E u r o p a ’ i s. V e r v o l g e n s c o n st a t e e r t h i j d a t “ al h e t m o o i s en e d e l s d a t b e w o n d e r a a r s v a n I n d i a o f T i b e t o p s o m m e n ( ...) o o k i n d i e l a n d e n b e t r e k k e l i j k sc h a a r s” is.55 O n g e t w i j f e l d m een d e h ij, o p gr o n d v a n z i j n e i g e n w e l l i c h t o v e r sp a n n e n v e r w a c h t i n g e n v o o r z i j n v e r t r e k n a a r A z i ë , d a t d e z e w a a r sc h u w i n g n i e t o v e r b o d i g w a s. D i e c u l t u r e n w o r d e n g e d r a g e n d o o r w e i n i g e n , e n l e v e n m i ssc h i e n m e e r i n t e k st e n d a n i n d e d a g e l i j k se p r a k t i j k . W a t t r e k t h e t W e s t e n d a n z o a a n , w a t h e ef t h et O o st e n b ew a ar d d at “ b i j o n s al s g e m i s b e g i n t h e r k e n d t e w o r ­ d e n ?” ?6 W e l , d e e v e n w i c h t i g e r v e r h o u d i n g t u sse n sc h o u w i n g . D e z e c o n st a t e r i n g l a a t F o r t m a n n sa m e n v a t t i n g v a n z i j n g e d a c h t e n u i t act ivit eit n iet v o l g en en b e­ d o o r een Hindoes en boeddhisten, m a a r door e e n , o v e r i g e n s n i e t o n j u i st e , o p m e r k i n g o v e r d e a l t e g o e d k o p e b e v r i j d i n g d i e w e st e r l i n g e n z o e k e n v i a p sy c h e d e l i sc h e p h a r m a c a i n p l a a t s v a n d o o r g e d u l d i g o e f e n e n i n t e c h n i e k e n d i e w a r e b e w u st z i j n s v e r r u i ­ m i n g b ew er k st el l i g e n . O o k l eef t , z o v e r v o l g t F o r t m a n n z i j n b e t o o g , i n h et O o st e n h et b e se f d at kennen e n zijn sa m e n m o e t e n v a l l e n , d a t k e n ­ n i s z o n d e r z i j n w a a r d e l o o s, j a z e l f s sc h a d e l i j k i s, o m d a t m e n i m m e r s m o e t w o r d e n w a t m e n k e n t . D e w e st e r s e n a d r u k o p h e t o b j e c t i v e r e n d e v e r st a n d st a a t a f f e c t i e v e r i j p h e i d i n d e w e g . D a t v o o r al v er d r o n g en d o o r h et hebben, t e r w i j l zijn l i j k t i n h et W e st e n i n h e t ( b o e d d h i st i sc h e ) O o s ­ t e n j u i s t o n t h e c h t i n g , n i e t - w i l l e n - h e b b e n c e n t r a a l st a a t . A l l e e n o p d i t punt gaat F o r t m a n n iet s v er d er in , d o o r o o st e r se v e r e e n v o u d i g i n g t e g e n o v e r w e s t e r se o n t v o u w i n g t e st e l l e n . T e n s l o t t e w e e t h e t O o st e n w at 55. F o r t m an n , naissance, p . d e r o l v an h et l i c h aam is in b e st a a n so m v o r m i n g , b e w u s t z i j n s ­ OosterseRe­ 20 . 56 . I b i d em , p . 20 . v er n ieu w in g - een t er r ei n d at , v o l g e n s F o r t m a n n , i n h et W e st e n n o g n a u w e l i j k s o n t g o n n e n i s. H A N FO RT M A N N 2 8 7 I n ‘D e y o g i e n d e c o m m i s sa r i s ’ p a r a f r a se e r t e n b e c o m m e n t a r i e e r t Fo r t m an n eigen lijk h et g e l i j k n a m i g e b o e k v a n A r t h u r K o e st i e r , u i t 19 6 4 . H i j c o n st a t e e r t d a t n o c h d e h e i l i g e , d i e z i c h i n z i j n c o n t e m p l a t i e o p sl u i t e n z o g e e n o o g h e e f t v o o r d e so c i a l e p r o b l e m a t i e k , n o c h d e r e v o l u t i o n a i r , d i e m e n se n n i et i n n er l i j k v er an d er t m aar h en z i jn w i l o p l e g t , d e m e n sh e i d e c h t h e l p e n . E e n sy n t h e se i s n o d i g , v a n a c t i v i t e i t e n r u st e n d e b e sc h o u w i n g . P a s d a a r u i t z a l , z o c o n st a t e e r t F o r t m a n n w a t v e r r a sse n d , h e i l i g h e i d v o o r t k o m e n . I s d i e sy n t h e se i n één p e r so o n m o g e l i j k , t e g e n d e k r a c h t e n v a n d e m o d e r n e w e st e r se w e r e l d i n ? Ja , d o o r y o g a e n Z e n - b o e d d h i s m e , m i t s a a n g e p a st a a n d e w e st e r s e si t u a t i e en m o g e l i j k h e d e n . H o e d a t z o u m o e t e n , b l i j f t e c h t e r o n d u i d e l i j k . ‘P e p e r e n z i e l e n ’ b i e d t v e r v o l g e n s e n k e l e n a d e r e r e f l e c t i e s o p d e i k g e r i c h t e , i k - b e v e st i g e n d e h o u d i n g e n n a a r b u i t e n g e r i c h t e a c t i v i t e i t s ­ d r a n g d i e d e w e s t e r se w e r e l d k e n m e r k t . D i e k r e e g , b i j v o o r b e e l d , g e s t a l ­ t e i n d e o v e r z e e se e x p a n si e v a n d e z e st i e n d e e e u w m a a r l e i d d e v o o r a l i n d e t w i n t i g st e t o t h e t a f b r e k e n v a n t r a d i t i e s, t o t g e z a g s p r o b l e m e n , t o t se c u l a r i se r i n g . D i e h o u d i n g e n d i e p r o b l e m e n k e n t h e t O o s t e n n i e t ! H e t i s e e n c a t e g o r i s c h e u i t sp r a a k , d i e b e v r e e m d t o m d a t z i j n i e t s t r o o k t m et F o r t m a n n s w aar n e m i n g e n t i j d en s z i j n ei g e n opon th oud al d aar . H i j st e l d e i m m e r s r e g e l m a t i g v a st d a t d e m o d e r n e , m e e r i n d i v i d u a l i s t i ­ sc h e I n d i ë r a f st a n d n e e m t v a n z i j n t r a d i t i o n e l e , a u t o r i t a i r e c u l t u u r In ‘ Sc h o o n m a a k o f v e r a r m i n g ?’, h et .57 v i j f d e h o o f d st u k , h e r n e e m t F o r t m a n n d e e l s h o o f d s t u k d r i e . W a s , i s G o d e e n p r o j e c t i e , m a a r i n t u s­ se n v o o r v e l e n i n h e t W e s t e n d o o d ? W a t h e e f t d e o n t w i k k e l i n g v a n d e m o d e r n e w e t e n sc h a p d a a r m e e v a n d o e n ? H i j st e l t v a s t d a t h e t v e r s t a n ­ d e l i j k e w e t e n g e e n b e w i j z e n p r o o f c o n t r a G o d s b e st a a n z a l b i e d e n . Eer d er , in Hindoes en boeddhisten, h a d F o r t m a n n z i c h l at en v er t el l en d at i n I n d i a , o n d a n k s d e sc h i j n v a n h e t t e g e n d e e l , w e l d e g e l i j k ‘w e t e n s c h a p ’ i n w e st e r se z i n b e s t o n d , d i e z i c h r i c h t t e o p d e m a t e r i ë l e w e r e l d . M a a r m e n v e r t e l d e h e m o o k , n i e t z o n d e r t r o t s, d a t d i e w e t e n sc h a p n o o i t f i l o ­ so f i e w e r d , z i c h n i e t o p h e t g o d d e l i j k e r i c h t t e , w a a r d o o r er , c o n st a t e e r ­ d e h i j j a l o e r s , o o k g e e n c o n f l i c t e n k o n d e n o n t st a a n t u sse n g e l o o f e n 5 w et e n sc h a p . 8 T o e g a n g k r i j g en t o t G o d i s t o ch m o g e l i j k , m i t s m en z u l k s p o o g t v an u i t een k en n en d at g ef u n d e er d i s i n h et z i j n , i n h et h ar t , en d u s u it g aat b o v en h e t a f st a n d e l i j k e , k r i t i sc h e d e n k e n . M a a r h o e b e r e i k t d e m e n s d a t st a d i u m v a n k e n n e n ? D o o r d e p s y c h o t h e r a p i e e e n v a n F o r t m a n n s k e r n i n t e r e ss e s? W e l l i c h t , m a a r l e i d t d i e t o t h e t k e n ­ n en v an g o d ? O f m o e t m en h et z o e k e n i n d e p r a k t i j k en d i e i n h et O o s­ t e n t o t ‘v e r l i c h t i n g ’ l e i d e n - m a a r d a a r b i j k a n m e n z i c h d e z e l f d e v r a a g st e l l e n , h e t g e e n F o r t m a n n n i e t d o e t . E r i s e e n d e r d e m o g e l i j k h e i d : d e 57. F o r t m a n n , o p l o ssi n g l i g t i n h e t m y st i e k e k e n n e n d at i n h et c h r i st e n d o m een t r a d i ­ t i e i s. I n e l k g e v a l w o r d t d a t k e n n e n i n h e t r e l i g i e u z e O o s t e n e n W e s t e n Hindoes, p . 8 4 - 8 5 , 8 7 - 8 8 , 10 0 , 12 8 . 58 . I b i d em , p . 7 7. 288 PET ER RIET BERGEN m e d e m o g e l i j k g e m a a k t d o o r i n i t i a t i e r i t e s, z o a l s d e k a t h o l i e k e k e r k d i e al e e u w e n l a n g p r a k t i se e r t , m a a r w a a r t e g e n o v e r i n d e w e st e r se c u l t u u r v a n d e t w i n t i g st e e e u w t o e n e m e n d e sc e p si s b e st a a t - e e n sc e p si s d i e i n h e t O o s t e n a f w e z i g i s. D a n l i j k t F o r t m a n n z i c h t o c h m a a r sc h r a p t e z e t ­ t e n , e n st e l t h i j : z e k e r , d a t g o d d e l i j k e m eer : G o d - i s i n h et c h r i st en d o m i m m an en t . E n i n een s h eet h et b i j h em n i et t r a n sc e n d e n t , e n i n h e t O o s t e n a l w e e r v r a a g t d e l e z e r z i c h af : g e l d t d i t w e l v o o r h e t b o e d d h i sm e , d at o v e r G o d i m m e r s n i e t sp r e e k t ? O m d at p r o b l eem b l i j f t F o r t m a n n h een d r aai en , m aar j a m m e r g e n o e g d o et h i j d at n i et o p d e b ez o n k en m an ier d ie m en in h ij d at , v o o r z i j n Hindoes en boeddhisten b e sp e u r t . D u r fd e r ad i o p u b l i ek , n i et , o f d u r f d e h i j h et ei g en l i j k n i et m e e r ? F o r t m a n n st e l t w e l v a st d a t i n b e i d e g e v a l l e n h e t k e n n e n v a n h e t g o d d e l i j k e d e m e n s i n st a a t m o e t st e l l e n t o t e e n b e l e v i n g v a n e e n h e i d . D aar o m - d en k ik - gaat h i j v e r v o l g e n s i n o p d e t e au t o r i t ai r e g o d s­ v o o r st e l l i n g d i e i n h et c h r i st en d o m g e g r o e i d i s: d i e sc h e p t g e e n e e n ­ h ei d en m o e t v e r d w i j n e n . I n h e t W e st e n , m a ar e i g e n l i j k o v e r al , m o et h et g o d d e l i j k e een m ac h t z i j n d i e “ b e v o r d e r t en g r o o t m aak t , d i e l ev en v e r w e k t en d o e t groeien”.59 I n h e t l a a t st e h o o f d s t u k j e , ‘H e t g e v a a r l i j k e i k ’ , k o m t F o r t m a n n t e r u g o p h e t g e e n h i j r e e d s i n h e t e e r st e e n v i e r d e b e h a n d e l d e . H i j b e sp r e e k t e e n a a n t a l a u t e u r s, o n d e r w i e n a t u u r l i j k F r e u d , e n c o n st a t e e r t d a t e e n z e k e r e m a t e v a n ‘i k ’ n o d i g i s v o o r d e o n t w i k k e l i n g v a n d e p e r so o n z o a l s i n h e t W e s t e n b e n a d r u k t - m a a r d a t , i n l a a t st e i n st a n t i e , d e m e n s d e m o ed m o et h eb b en o m z i c h z e l f t e v er liez en , leeg t e w o r d en , z o als in h e t O o s t e n v o o r a l h e t b o e d d h i sm e su g g e r e e r t . T e r e c h t st e l t h i j v a st d a t o m t o t ‘n i e t - i k ’ t e g er a k e n , e en ‘i k ’ b l i j v e n d a c t i e f m o e t z i j n , en d at d aar ­ m e e h e t v e r sc h i l t u sse n h e t W e s t e n e n h e t b o e d d h i st i s c h e O o s t e n k l e i ­ n e r w o r d t . Z i j n c o n c l u si e d a t z o w e l c h r i st e l i j k e m y st i c i a l s Z e n - b o e d d h i st e n d i t l e e g - w o r d e n a l s n o o d z a k e l i j k z i e n , k o m t m i j e c h t e r v e e l t e sn e l , e v e n a l s d e u i t sp r a a k d a t h e t k o n i n k r i j k G o d s e n d e l e e g h e i d v a n h e t b o e d d h i s m e t o c h m e e r v e r w a n t sc h a p h e b b e n d an m en z o u v er ­ w a c h t e n . .. I m m e r s, b i j d i e u i t s p r a a k z i t d e a d d e r o n d e r h e t g r a s: “ ...al s m e n b e d e n k t d a t h e t b o e d d h i s m e n i e t o v e r e e n G o d w e n st t e sp r e k e n . ” H e t t o ch w ez e n l i j k e , j a z el f s c en t r al e p r o b l ee m d at F o r t m a n n z o o n t ­ h u l t , l a a t h i j o p n i e u w o n b e sp r o k e n . B i e d t h e t n a sc h r i f t , g e t i t e l d ‘ H e t h e l d e r e l i c h t ’ , u i t k o m st ? F o r t m a n n p o n e e r t d a a r i n e e n st e l l i n g . O f i s h e t e e n h o o p , d e h o o p v a n e e n d o o d ­ z i e k e ? H i j sc h r i j f t : “ E r moet ( c u r s. p r ) e e n f u n d a m e n t e l e o v e r e e n k o m st z i j n t u sse n d e V e r l i c h t i n g , w a a r v a n h i n d o e e n b o e d d h i s t sp r e k e n , en h et E e u w i g e L i c h t d er c h r i st en en ” . W a a r o m m o e t d at , d en k t d e l ez er ? 59 . Fo r t m an n , naissance, p . OosterseRe­ 5 3. 6 0 . I b id em , p . 6 6 . “ B e i d e n st e r v e n i n h e t L i c h t ” . 6 ° F o r t m a n n l i j k t e c h t e r t e b e d o e l e n d a t c h r i st e n e n h et L i c h t t en o n r ech t e z ien a l s h i e r n a m a a l s, t e r w i j l h e t , H AN FO RT M A N N ev en al s h et ee u w i g l ev en , h i er en n u g ez o c h t en g e v o n d e n m o e t en k an w o r d e n , z o a l s z i j n s i n z i e n s b o e d d h i s t e n d o e n . F o r t m a n n s l a a t st e r e g e l l u i d t d an o o k : “ h et g o d d el i j k e L i c h t [ m o et ] w ee r een r eal i t ei t [ w o r d en ] in h et alled ag- lev en - z o als h et n at u u r lijk door al l e r e l i g i es i s b e- d o e l d ” .6 ' 5. F O R T M A N N S O R I Ë N T A L I S M E F A S C I N A T I E E N - E E N Z O E K T O C H T T U S S E N C U L T U U R K R I T I E K ? D e h i e r b o v e n b e s p r o k e n t e k st e n m a k e n F o r t m a n n s f a sc i n a t i e v o o r h e t O o st e n d u i d e l i j k z i c h t b aar . W i e z i c h a f v r a a g t o f z i j n z o e k t o c h t u n i e k i s, d a n w el in een t r ad it ie st a a t , z a l w ellich t e e r st v a st s t e l l e n hoe b e v r eem d en d h et e i g en l i j k i s d at F o r t m a n n n er g en s ex p l i c i et i n g aat o p d e ‘ o o s t e r s e ’ o o r s p r o n g v a n z i j n r e l i g i e , h e t c h r i st e n d o m . M a a r é é n ­ m aal b e t r a p t e i k h e m o p een t e r l o o p se v e r w i j z i n g n a ar h e t g e g e v e n d at een d e n k e r - i n c a su p s e u d o - D i o n y s u s A r e o p a g i t a m e t z i j n l e e r o v e r h et g o d d e l i j k l i c h t - c o n c e p t e n g e b r u i k t d i e m e n z o w e l i n O o s t al s W e s t t e r u g v i n d t . 62 D i e p e r g r a a f t F o r t m a n n n i e t , z o d a t h e t h e m l i j k t t e o n t g aan h o ez e er h et h el e c h r i st en d o m i n d e e e r st e t w e e e e u w e n v e r ­ w a n t i s m e t a n d e r e r e l i g i e s d i e i n d e k o sm o p o l i t i sc h e w e r e l d v a n h e t H e l l e n i sm e en , l at er , d e o o st e l i j k e p r o v i n c i e s v a n h et R o m e i n se R i j k o n t st o n d e n e n e l k a a r b e ï n v l o e d d e n . H a d h i j V e s t d i j k s n u c h t e r e c o n st a ­ t e r i n g g e v o l g d , d at h et c h r i st e n d o m “ m i d d e l l i j k al l es aan h e t o o st e n t e d an k en h e ef t ”,63 d a n h a d e e n d a a r u i t v o o r t v l o e i e n d h i st o r i s e r e n d p e r ­ s p e c t i e f h e m k u n n e n h e l p e n z i j n e i g e n p r o b l e m e n m e t d e v e r sc h i l l e n t u sse n d e ‘ o o s t e r s e ’ r e l i g i e s e n h e t ‘w e s t e r s e ’ c h r i s t e n d o m t e r e l a t i v e r e n e n b o v e n d i e n d e d o o r h e m z o g e w e n s t e d i a l o o g - z i j h e t n a c a 17 0 0 j a a r - w eer o p g a n g t e h el p en . S o w i e s o m i s t m e n b i j F o r t m a n n e e n b e s e f v a n d e v e r l e d e n d i m e n si e v a n d e v e r sc h i j n se l e n d i e h i j n o t e e r t en b e c o m m e n t a r i e e r t . R e g e l m a t i g c o n t r a st e e r t h i j d e so b e r e , st r a k k e G r i e k s e t e m p e l s e n k a t h o l i e k e k e r ­ k en m e t d e k a k e l b o n t e o o st e r se h e i l i g d o m m e n ,64 h i j l i j k t z i c h e r n i e t v a n b e w u s t d a t d i e t e m p e l s v a n b i n n e n e n b u i t e n b o n t b e sc h i l d e r d e n m et v e e l k l e u r i g b e e l d h o u w w e r k v o l g e st o u w d w a r e n , en d at d e so b e r ­ h e i d v a n d i e k e r k e n p a s i n d e t w i n t i g st e e e u w w e r d g e r e a l i se e r d . M i d ­ d e l e e u w se k a t h e d r a l e n w a r e n e v e n k l e u r r i j k a l s h i n d o e t e m p e l s. A l s h i j v a s t st e l t d a t i n h i n d o e h e i l i g d o m m e n st i l t e , p i ë t e i t o n t b r e k e n , v e r g e e t h i j d at i n d e z ev en t i e n d e eeu w d e p a u se n z i c h n o g k w a a d m o e st e n m a k e n o m h e t g e k r a k e e l d a t z e l f s i n d e S i x t i j n s e K a p e l d e d i e n st e n v e r ­ 6 1. I b i d e m , p . 6 7 6 3. V e st d i j k , st o o r d e . K o r t o m , z e k e r F o r t m a n n s v i si e o p d e u i t e r l i j k h e d e n v a n h e t k a t h o l i e k e c h r i s t e n d o m i s e e n n e g e n t i e n d e - e e u w se , o f m i ssc h i e n b e t e r Hindoes, p . 2 5. D e toekomst, 6 2. F o r t m an n , p .3 0 6 . 6 4 . Fo r t m an n , Hindoes. 29 0 PET ER RIET BERGEN H in d o ev r o u w en v o o r een b i d h u i sj e v an een g o d i n . [ F o t o V i v a n t U n i v e r s, K D c / k L i B , N ij m egen ]. g e z e g d , e e n n a o o r l o g se t w i n t i g s t e - e e u w s e , e n v a n d a a r u i t b e o o r d e e l t h i j ‘h e t O o s t e n ’ . H e t i s o v e r i g e n s j u i s t d i e n a o o r l o g se w e r e l d d i e h e m z o r g e n b a a r t , o n d er an d er e v an w eg e h et v e r l i es v an f u n d a m e n t - g ev e n d e w aar d en , d e v e r h e e r l i j k i n g v a n d e r at i o en d e m o d e r n i t e i t en d e o n g e b r e i d e l d e g r o e i v a n h e t c o n su m e n t i sm e . W e n s t h i j d i e w e st e r s e w e r e l d d a a r o m o p h e t e i n d v a n z i j n l e v e n e e n ‘ O o s t e r s e r e n a i ssa n c e ’ t o e ? E n z o j a , w a t v e r ­ st a a t h i j d a a r o n d e r ? D e t e r m i s n i e t , z o a l s h i j su g g e r e e r t , a f k o m s t i g v a n d e n e g e n t i e n d e - e e u w se F r a n s e o r i ë n t a l i st E d g a r Q u i n e t . 6^ D e m a n d i e h e t e e r st z a g d a t E u r o p a e e n ‘ O o s t e r s e r e n a i ss a n c e ’ g i n g d o o r m a k e n 6 5. F o r t m an n , naissance, p . 7. OosterseRe­ d i e , z i j n s i n z i e n s, v a n e v e n g r o o t b e l a n g w a s a l s d i e e e r d e r e , W e s t e r se , w a s A r t h u r Sc h o p e n h a u e r . I n z i j n st i m u l e r e n d e m a a r o o k c h a o t i sc h e H AN b o ek D ie Welt als W ille und als Vorstellung ( 18 19 ) , FO RT M A N N 2 9 1 h ield h ij z ijn lez er s v o o r d at z i j k e n n i s m o est en n e m en v an d e V e d a ’s en an d er e o u d - I n d i ase w i j s h e i d s g e s c h r i f t e n , a a n g e z i e n d i e e e n h e l d e r l i c h t z o u d e n w e r p e n o p z u l k e f u n d a m e n t e l e p r o b l e m e n a l s: w i e b e n i k e n w a t i s w e r k e l i j k ­ h e i d , d i e i n h e t W e s t e n o n o p g e l o s t b l e v e n . E e r d e r e c h t e r al h a d F r i e d r i c h v o n H a r d e n b e r g , b e t e r b e k e n d al s N o v a l i s ( 17 7 2 - 18 0 1) i n e e n r e e k s v an i n d e n e g e n t i e n d e en t w i n t i g st e e eu w v o o r a l i n h et D u i t se c u l t u u r ­ g e b i e d v e e l g e l e z e n g e d i c h t e n e n p r o z a t e k st e n d e w e st e r se w e r e l d v o o r ­ g e h o u d e n d a t , w i l d e h a a r b e sc h a v i n g n i e t d o o r o n g e l o o f e n r e v o l u t i e t en o n d e r g a an , h e r b r o n n i n g n o d i g , en , m ed e d a ar t o e , h e r n i e u w d e k e n ­ n i sm a k i n g m e t ‘h e t O o s t e n ’ o n o n t b e e r l i j k w a s. S l e c h t s e e n h u w e l i j k t u sse n ‘ h a r t ’ e n ‘ h o o f d ’ , d e p o ë z i e v a n d e O r i ë n t e n d e r a t i o v a n d e O c c i d e n t , z o u e e n m e n sw a a r d i g e sa m e n l e v i n g g a r a n d e r e n . M e t d e d o o r h e m n i e t g e n o e m d e - g e k e n d e ? - N o v a l i s e n Sc h o p e n h a u e r d e e l t F o r t m a n n z i j n u i t g a n g sp u n t . H i j d e e l t h e t o v e r i g e n s o o k m et een m an w i e n s w er k e n en d en k en h i j i n z i j n ei g e n t i j d h eef t k u n n e n v o l g e n - al w e e t i k n i e t o f h i j d a t e n i g sz i n s sy s t e m a t i sc h g e d a a n h e e f t . I k d o e l o p d e N o b e l p r i j sw i n n a a r H e r m a n H e s s e . D i e n s z o e k t o c h t v a n W e st n aar O o st en t er u g , g e d o c u m e n t e e r d i n g e d i c h t e n en r o m a n s d i e t u sse n c a. 19 10 e n 19 7 0 i n h e e l E u r o p a e n N o o r d - A m e r i k a g e l e z e n w e r ­ d e n , v e r t o o n t o p m e r k e l i j k e p a r a l l e l l e n m e t d i e v a n F o r t m a n n . 66 O o k F o r t m a n n v e r d i e p t z i c h i n h et O o st e n o m d a t h em d at h el p t “ k r i t i sc h e r e f l e c t i e s o p d e c u l t u u r v a n n u ” t e v e n t i l e r e n . D a t i s n i e t v o o r n i e t s d e o n d e r t i t e l v a n z i j n l a a t st e b o e k . F o r t m a n n - en z i j n o u d er e t i j d g e n o o t H e s s e - st a a n d a a r m e e i n e e n r i j k e E u r o p e s e t r a d i t i e , d i e , v i a Sc h o p e n h a u e r e n N o v a l i s e n v e l e a n d e r e n , t e r u g g a a t t o t d e w e st e r se R e n a i ss a n c e , al k r e e g z i j h a a r d u i d e l i j k e t r e k k e n v o o r a l se d e r t d e a c h t ­ t i e n d e e e u w . H o n d e r d e n g e l e e r d e n e n g e l e t t e r d e n h e b b e n se d e r t d i e n g ep r o b ee r d h u n o n v r ed e m et h u n ei g en c u l t u u r n ad er t e ar t i c u l er en d o o r i n e e n o o s t e r s e sp i e g e l t e k i j k e n , d o o r i n h e t O o s t e n t e z o e k e n w a t h et W e st e n n i e t , o f n i e t m e e r b o o d . St a p p e n d ‘ t h r o u g h t h e l o o k i n g g l a s s ’ w e r d e n z i j n i e t z o z e e r g e f a sc i n e e r d d o o r o o s t e r s e l e v e n s p r a k t i j ­ k e n - d i e o o k F o r t m a n n d i k w i j l s o n g u n s t i g c o n t r a st e e r t m e t d e v o o r a l op so c i a a l g e b i e d h u m a n e r e w e st e r s e - al s d o o r r e l i g i e s e n l e v e n s ­ b e s c h o u w i n g e n , d o o r g e d a c h t e n o v e r m e n s e n m a a t sc h a p p i j . D i e r a a k ­ t e n , d e n k i k , o p t a l v a n p u n t e n a a n h e t v r o e g e c h r i st e n d o m , m a a r h a d ­ d en i n d e o n t w i k k e l i n g v an d e k er k e n n a d e d er d e, v i e r d e eeu w g ee n r o l m e e r g e sp e e l d . Z o r o a s t e r , C o n f u c i u s , d e B o e d d h a , i a z e l f s M o h a m m e d 1 b lek en id eeën t e h eb b en geh ad d ie t o t n ad en k en J stemden.7 W e t e n sc h a p p e l i j k g e z i e n l e i d d e d i t t o t d e v e r g e l i j k e n d e g o d sd i e n st - „ . . .. 6 6 . D e l e z e r z al m i j o p m i j n W OOr d m o e t e n g e l o v e n . M i j n o p st e l t e r z a k e i s n o g n i e t g e - g e s c h i e d e n i s , al w a r e n d e b e o e f e n a r e n d a a r v a n l a n g n i e t a l l e n z e l f e m o - ^ V glR ietb ergen t i o n e e l o f r e l i g i e u s i n h e t o o s t e r s g e d a c h t e g o e d g e ï n t e r e sse e r d . E e n sp r a k Z a r a t h u st r a ’ . ‘Z o v e e l g r o t e r e g r o e p w e st e r l i n g e n k o k e t t e e r d e m e t e e n si m p e l e r , v o o r a l e x o t i sc h b e l e e f d e ‘ O r i ë n t ’ . M e n g e n o o t v a n o p e r a ’ s z o a l s B i z e t s vissers e n Turandot, m e n v e r sd r a m a Sakuntala, Pu cc in i’s h e t I n d i a se Parel­ l a s d e m y s t i e k e p o ë z i e v a n Sa a d i en e n m e n k o c h t o f k o p i e e r d e Ja p a n se sc h i l d e r i n g e n . Z o w e l h e t w e t e n sc h a p p e l i j k a l s h e t a r t i st i e k ‘ o r i ë n t a l i sm e ’ sp e e l d e e e n o p v a l l e n d e r o l i n d e E u r o p e s e c u l t u u r v a n d e n e g e n ­ t i e n d e e e u w . R o n d d e e e u w w i ss e l i n g v e r d i e p t e d e b e l a n g s t e l l i n g z i c h i n n i e u w e r e l i g i e u s- l e v e n s b e sc h o u w e l i j k e st r o m i n g e n , z o a l s b i j v o o r ­ b e e l d d e t h e o so f i e ; o o k d e v e r s p r e i d i n g i n h e t W e s t e n v a n h e t r e l i g i e u s- sy n c r e t i st i sc h e S u f i s m e d u i d d e e r o p d a t v e l e n d e b e h o e f t e v o e l d e n hun b e st a a n o p n ieu w een r e l i g i e u z e d i m e n si e t e g e v e n . D e E e r s t e W e r e l d o o r l o g d eed v er v o l g en s m eer d an v a l i d i t e i t v a n d e w e st e r se c u l t u u r an sich. D o o i t t w ijfels r ijz en aan d e e T w eed e W er el d o o r l o g v er ­ st e r k t e d i e t w i j f e l s a l l e e n m a a r e n l e i d d e e r t o e d a t d e k r i t i e k o p d e e i g e n w er eld zich in d e d e c e n n i a t u sse n 19 5 0 en 19 7 0 v er d iep t e, in een sa m e n l e v i n g d i e st e e d s m e e r ‘ o n t t o v e r d ’ r a a k t e e n t e g e l i j k e e n m e e r d a n o o i t g r o t e g r o e p r e l a t i e f g o e d o p g e l e i d e , k r i t i sc h e m e n se n o m v a t t e . T e r o n d er b o u w i n g v an d e g r o ei en d e o n v r ed e m et d e t o en em en d e ver z ak eli jk in g en c o m m er c i a l i ser i n g zo ch t m en n aar al t er n at iev en . M e n v o n d d i e , z o a l s al si n d s d e a c h t t i e n d e e e u w , v o o r a l i n A z i ë . M a a r w a t d e h i p p i e s en d e f l o w e r - p o w e r j o n g e r e n en z e k e r o o k z i j d i e t el eu r ­ g e st e l d w ar e n i n d e o n t w i k k e l i n g e n b i n n e n d e k e r k e n , i n h et O o st e n z o c h t e n , w a s z e l d e n i n z i c h t i n h e t g e e n d aar g e d a c h t w e r d , m aar , d u n k t m i j , v e e l a l e e n v e r t a l i n g v a n h u n o n v r e d e i n e e n e sc a p i sm e d a t so m s e r g g e m a k z u c h t i g w a s . 68 H o e z e e r v e r w i j z i n g e n n a a r h e t O o s t e n i n b r e d e k r i n g i n t e r e ssa n t g e v o n d e n w e r d e n , en h o e z e e r , i n k a t h o l i e k N e d e r l a n d , F o r t m a n n m et d a t O o s t e n w e r d g e a sso c i e e r d , b l i j k t w e l u i t d e ‘ a d v e r t e n t i e t e k st ’ d i e W . J. B e r g e r e n F . H a a r sm a sc h r e v e n b i j d e h e r z i e n e d r u k v a n F o r t m a n n s Hoogtijd. Gedachten overfeesten en vasten. Z i j m en en d at m en “ i n v r i j w el a l l e h o o f d st u k k e n d e b e l a n g s t e l l i n g v a n p r o f . F o r t m a n n v o o r h e t o o s ­ t e n ” t e r u g v i n d t . “ B i j d e b e sc h r i j v i n g v a n d e h o o g t i j d a g e n i n h e t c h r i st e ­ l i j k w e st e n v e r w i j s t h i j t e l k e n s w e e r n a a r h i n d o e ï sm e e n b o e d d h i sm e , 6 8 . F o r t m a n n w a s z i ch d a ar ­ v a n b e w u st . I n z i j n b i j l e v e n en g ed a c h t e n , d i e h i j i n Oosterse Renaissance v e r d e r t r ef t m en h i er r eed s aan ”.69 Z o n i e t g e p u b l i c e e r d e t e k st ‘ D e d i n g e n e n d e m e n s’ g e e f t h i j aa n h o e o p p e r v l a k k i g , b i j ­ v o o r b e e l d , d e o o st e r se b e ­ h o ef t es v an d e B eat l es z i j n . 6 9 . D e z e t e k st i s o p g e n o m e n a c h t e r i n d e a c h t st e d r u k v a n OosterseRenaissance, p . 69. 7 0 . Ja n s e n , ‘ O n d e r e m a n c i p a t o r e n ’,p . 26. z o u o n t w ik k elen , w er d F o r t m a n n d u s i n een b ep aal d e h o ek g ez et . W a s d at t er ec h t ? W e l , z e k e r n i et i n d i t g ev al . D e b ei d e h e r e n z i j n k e n n e l i j k sl a c h t o f f e r v a n h e t v i g e r e n d e F o r t m a n n - b e e l d , én v a n h u n e i g e n sl o r d i g e l e z e n . D e v e r w i j z i n g e n n a a r ‘ h e t O o s t e n ’ z i j n i n H oogtijd o p d e v i n g e r s v a n één h an d t e t el l en . E v e n m i n i s h et b o ek j e, z o al s e l d er s b e w e e r d w o r d t , e en v e r sl a g v a n een z o e k t o c h t n aar ‘n i e u w e 7 v o r m e n v a n sy m b o l i e k v o o r r e l i g i e u z e e r v a r i n g ’ ° - a l t h a n s: z u l k e v o r ­ m e n r e i k t F o r t m a n n , m i j n s i n z i e n s, z i j n l e z e r s n i e t aan . U i t F o r t m a n n s w e r k b l i j k t d a t h i j d e e l d e i n d e b e st a a n d e o n v r e d e m e t d e w e s t e r se c u l t u u r . M e e r d a n b i j v e l e a n d e r e n e c h t e r w e r d z i j n d e n k e n g e st u u r d d o o r z i j n t e l e u r st e l l i n g o v e r d e o n t o e r e i k e n d h e i d v a n h e t v i g e r e n d e c h r i st e n d o m j u i s t i n r e l a t i e m e t d e h e e r se n d e , a l s d e s­ i n t e g r e r e n d e r v a r e n t e n d e n s e n i n d i e c u l t u u r . Z i j n b e l a n g st e l l i n g v o o r o o st e r se r e l i g i e s w e r d i n g e g e v e n d o o r e e n v e r m o e d e n d a t z i j d i e t e n ­ d e n se n z o u d e n k u n n e n h e l p e n d o o r z i e n e n b e s t r i j d e n . W a t h e m a a n ­ t r o k i n h et O o st e n v an u i t z i j n o n v r e d e m et h et W e st e n i s d u i d e l i j k d e i k / n i e t - i k g e r i c h t e g e e st e l i j k e i n t r o sp e c t i e , d e m a t e r i ë l e o n t h e c h t i n g , h e t n i e t - i n st i t u t i o n e l e , a n t i - a u t o r i t a i r e d e n k e n . I n d i e z i n i s z i j n f a s c i n a ­ t i e v o o r h e t O o s t e n n i e t a n d e r s d a n d i e v a n v e l e v a n z i j n w e st e r se t i j d ­ g en o t en . W a t d e o o st e r se r e l i g i e s v o o r h e m b e t e k e n d e n , i n h u n o v e r e e n k o m ­ st e n e n v e r sc h i l l e n m e t h e t c h r i st e n d o m , v e r w o o r d d e h i j h e t m e e st u i t ­ d a g e n d , h o e w e l z o a l s i k h e b p r o b e r e n a a n t e g e v e n z e k e r n i e t sy st e m a ­ Hindoes en boeddhisten. D i e st i m u l e r e n d e g e d a c h t e n v i n d t m e n i n OosterseRenaissance n i e t t e r u g - w a s F o r t m a n n o p h e t e i n d v a n t i sc h i n ech t er z i j n l e v e n b e v r e e sd v o o r d e c o n s e q u e n t i e s v a n z i j n e e r d e r e i n z i c h t e n ? M e e r d an d e r t i g j a a r n a z i j n d o o d b l i j k en F o r t m a n n s p o g i n g e n o m m e t d e v e r s c h i l l e n t u sse n O o s t e n W e s t i n h e t r e i n e t e k o m e n , d i e t e v er z o en en - o f m i ssc h i e n , t o c h h e t O o s t e r s d e n k e n i n st r u m e n t e e l t e 7 1. R e c e n t e l i j k g a f P . v a n d e r m ak en v o o r een r e g en er at i e v an h et W e st e n - o n b eh o l p en . D a t k w am n i et al l een o m d a t h i j, k en n el i j k , d o o r z o v eel t w i j f e l s o v er m an d , n i et i n st a a t w a s sy st e m a t i sc h v r a g e n t e st e l l e n . W i j m o e t e n o n s o o k r e a l i se r e n V e l d e aa n d a t o o k h e t h e d e n ­ d a a g se b o e d d h i sm e - v a n - h e t w e st e n o p t a l v a n f r o n t e n h e t ‘ e c h t e ’ b o e d d h i sm e z o i n t e r ­ d at i n d e n a o o r l o g se j a r e n g o d sd i e n s t p sy c h o l o g i e e n in k at h o liek N ed er lan d - an t r o p o lo gi e n o g in d e v er gelijk en d e d e k i n d e r sc h o e n e n st o n d e n . D a t z i j i n t u sse n e e n st u k v e r d e r z i j n , i s w e l l i c h t m e d e a a n p r e t e e r t , d a t h e t a a n w e st e r se b eh o ef t es v o l d o et . E c h t e r , h et k o m t m e v o o r d at h ij i n zi jn p o g i n g o m d it z o gen aam d e F o r t m an n t e d an k en . navayana t e D a t al l es n e e m t n i et w e g d at z i j n b e l a n g st e l l i n g d i ep g i n g , z o d i ep d e - b u n k e n al t e g e m a k k e l i j k d e t a l l o z e ( v aak t h e ï st i sc h e ) p r a k t i j k e n v a n z el fs d at h ij - i n t el l ec t u e el , m aar z e k e r o o k t h e o l o g i sc h - so m s i n d e h e t b o e d d h i sm e g e b r u i k t o m p r o b l e m e n r a a k t e , z o a l s, h o o p i k , b l i j k t u i t b o v e n st a a n d e a n a l y se s v a n h e t w e st e r se o n b e g r i p t e i l l u s­ e n k e l e v a n z i j n o p d i t v l a k b e l a n g r i j k st e w e r k e n . I n d i t v e r b a n d m o e t i k t r e r e n ; d e m e e st e w e st e r l i n ­ g e n g i n g e n en g a a n t o c h t er u gk o m en o p h et geen ik h ier b o ven c o n st a t e e r d e : F o r t m a n n s z e e r b e v r e e m d e n d e n i e t - d i sc u s si e m e t , z i j n z e e r b e v r e e m d e n d e n i e t - v e r w i j z e n n a a r V e s t d i j k s u i t g e b r e i d e a n a l y se v a n h e t b o e d d h i s m e . M e n m o e t v o o r a l u i t v an - t o e g e g e v e n : h u n - i n t er p r et at i es v an ‘ d e l e e r ’ ; d i e i s, d u n k t m i j , r i j k e r g e sc h a k e e r d d a n V a n d e r V e l ­ i m m e r s v a s t st e l l e n d a t d i e v e e l sy s t e m a t i sc h e r w a s d a n d e z i j n e , o o k a l d e su g g e r e e r t , i m m e r s, h e e f t k a n m e n t e v e n s c o n st a t e r e n d a t d e v e h e m e n t a n t i - c h r i st e l i j k e V e s t d i j k , h i j g e l i j k , d an z o u m e er d an z o a l s z o v e l e a n d e r e n v o o r h e m , d e o o st e r se r e l i g i e s - e n m e t n a m e h e t 15 0 j a a r w e st e r s e w e t e n sc h a p ­ p e l i j k e i n t e r p r e t a t i e v an h et b o e d d h i sm e - i d e a l i se e r d e e n d a a r d o o r , a l sm e d e d o o r g e b r e k k i g e k e n ­ b o e d d h i sm e g o e d d e e l s o n ­ n i s, o o k n i e t a l t i j d j u i s t i n t e r p r e t e e r d e . ?1 ju i st zi jn . M e t d a t al h a d F o r t m a n n t a l v a n z a k e n d i e h i j , t o t e n m e t Renaissance, Oosterse ‘o p e n ’ l aat en d i e z i j n l e z e r s t o t v r a g e n m o e t e n h e b b e n V a n d e r V e l d e , ‘L u i s t e r e n d n a a r e e n w e st e r s b o e d d h i s­ m e’. 29 / }. PET ER RIET BERGEN g e n o o p t , k u n n e n v e r h e l d e r e n d o o r V e st d i j k s g e d a c h t e n o v e r t e n em en . M i j n sl o t v r a a g i s d a n o o k , w a a r o m h i j d a t n i e t g e d a a n h e e f t . M e t z e k e r e r e g e l m a a t v r a a g t F o r t m a n n z i c h a f o f d e b o e d d h i st i sc h e m e n s v i s i e n i e t t e e g o ï s t i s c h i s. D a t w a s v o o r h e m , i n h e t c u l t u r e l e k l i ­ m a a t v a n d e j a r e n 19 5 0 - 19 6 0 , e e n h e e l w e z e n l i j k e v r a a g . V e s t d i j k l aat d u i d e l i j k z i e n h o e z e e r h e t b o e d d h i s m e z i c h b e w u st i s v a n d e u n i v e r se l e b e t e k e n i s v a n h e t l i j d e n . A l l e e n al d a a r o m i s h e t e e n r e l i g i e , a l s m e n r e l i ­ 7 g i e o p v a t a l s e e n d e n k - o f z i e n sw i j z e d i e d e h e l e m e n s o m v a t . 2 O o k sc h r i j f t h i j d a t d e B o e d d h a n i e t a l l e e n “ e e n d e r g e n i a a l st e p sy c h o l o g e n [ w a s] d i e o o i t g e l e e f d h e b b e n ” , m a a r t e g e l i j k o o k e e n m y s t i c u s .73 D a a r ­ o p v o o r t b o r d u r e n d g e e f t h i j a a n d a t d e b o e d d h i st i sc h e m y st i e k “ r e g e l ­ r e c h t [ l e i d t ] t o t z e l f o p o f f e r i n g , m e d e l i j d e n m e t a l l e w e z e n s. . . ” , i n c a su t o t n a a st e n l i e f d e .74 W a a r F o r t m a n n z o v a a g b l i j f t al s h et g aat o m o v e r ­ e e n k o m s t e n e n v e r sc h i l l e n t u ss e n o o st e r se e n w e st e r se m y s t i e k e n d e t ec h n i ek en d i e d aar b i j g e b r u i k t w o r d e n , i s V e st d i j k d aar o v er d i ep g r av e n d e r . B o v e n d i e n g e e f t h i j aan , w aar , b i j v o o r b e e l d i n h et d e n k e n v an P l o t i n u s, i n d e g e sc h r i f t e n v a n M e i s t e r E c k h a r t , b i j d e Sp a a n se m y st i c i , d e f u n d a m e n t e l e o v e r e e n k o m st l i g t : i n h e t st r e v e n n a a r ‘ e e n w o r d i n g ’ ( = ‘y o g a ’) , i n v e r e n i g i n g n i e t m e t e e n p e r s o o n l i j k e g o d , m a a r m e t ‘ g o d h ei d ’.75 Z u l k e v o o r b eel d en z o u d en F o r t m an n s lez er s z ek er geh o lp en h e b b e n . Z i j z o u d e n o o k h e t p r o b l e e m v a n e e n ‘t r a n s c e n d e n t e ’ w e st e r se m y st i ek en een i m m an en t e o o s t e r s e i e t s m a k k e l i j k e r b e sp r e e k b a a r g em aak t h eb b en . V e s t d i j k m a a k t e i n 19 4 7 d e t i t e l v a n z i j n b o e k w a a r . H i j sp e c u l e e r d e o o k - n a a r n u b l i j k t n i e t z o n d e r z e k e r p r o f e t i sc h i n z i c h t - o v e r ‘ d e t o e ­ k o m st d e r r e l i g i e ’ i n h e t W e s t e n . H i j v o o r z a g e e n u i t h o l l i n g , e e n t en d e l e v e r d w i j n e n v a n d e m e t a f y si sc h e g o d s d i e n s t d i e h e t c h r i st e n d o m i s, t e n k o s t e v a n e e n so c i a l e r e l i g i e . T e g e l i j k z o u , m e e n d e h i j , d a t c h r i st e n ­ dom z e l f e v o l u e r e n i n so c i a l e z i n . D a a r n a a st w a s er , m e e n d e h i j , een k l e i n e , d o o r h e m z e l f g e p r e f e r e e r d e / 6 k a n s o p h e t o n t st a a n v a n een m y st i e k - so c i a l e r e l i g i e , g e ï n s p i r e e r d d o o r h e t boeddhisme,77 h e t z e l f d e b o e d d h i sm e d a t , v a n a l l e A z i a t i s c h e g o d sd i e n s t e n , h e t c h r i st e n d o m 7 v o l g e n s h e m h e t m e e st e a n g s t i n b o e z e m d e . 8 Si e r k s m a , d i e V e s t d i j k s 72. V est d i j k , De toekomst, p . 19 . a n a l y se v a n h e t b o e d d h i sm e g e h e e l o n d e r sc h r e e f , st e l d e v e r h e u g d v a st d a t h e t “ b u i t e n g e w o o n m e r k w a a r d i g [ i s] , h o e e e n o u d e , I n d i sc h e r e l i g i e 7 3 . I b i d e m , p . 17 3 . 7 4 . I b i d e m , p . 18 2 - 18 3 . ( ...) e n e e n m o d e r n e , W e s t e u r o p e s e a n t r o p o l o g i e h i e r , e l k a a r a a n v u l l e n , 7 5 . I b i d e m , p . 16 3 - 16 7 , 17 5 , een z elfd e an t w o o r d geven”.79 17 9 , 18 0 , 18 4 , 3 5 2 . 7 6 . I b i d e m , p . 3 19 , 3 3 1. L a g F o r t m a n n s p r o b l e e m m i ss c h i e n i n h e t b e s e f d a t h i j d e c o n c l u ­ 77. I b i d em , p . 2 4 7 , m et u i t ­ si e s v a n m a n n e n a l s V e s t d i j k e n Si e r k s m a , h o e a a n t r e k k e l i j k o o k , n i e t w e r k i n g e n o p p . 2 9 2 , 3 11- 3 2 1. kon d e l e n ? S t o n d h i j w e l l i c h t n a a r e i g e n g e v o e l e n al t e b e a n g s t i g e n d 7 8 . I b i d em , p . 30 5 . 7 9 . Si e r k sm a , D e religieuze projectie, p . 2 16 . d i c h t b i j al d i e w e st e r l i n g e n d i e , b e w u s t d a n w e l o n b e w u s t , o n d e r sc h r e ­ v e n w a t Sc h o p e n h a u e r al h a d a a n g e g e v e n : d a t h e t b o e d d h i sm e e e n H A N FO RT M A N N ‘b e t e r ’ so o r t c h r i s t e n d o m w a s? D e h o g e r e w a a r d e ( n ) e n w a a r h e i d v a n d at c h r i st e n d o m k o n , w i l d e , d u r f d e F o r t m a n n n i e t o p g e v e n , w a a r d o o r z i jn g ed ac h t en o v e r o ec u m en e - h o e b o e i e n d en z i n v o l o o k - u i t e i n d e­ l i j k m i ssc h i e n st e r i e l z o u d e n z i j n g e b l e v e n . T e g e l i j k e r t i j d b l i j k t k e e r o p k e e r h o e z e e r p r e c i e s h e t b o e d d h i sm e h e m i n z i j n b a n h ad . E i n d i g d e F o r t m a n n z i j n l e v e n z o a l s, m i ssc h i e n , n i e t w e i n i g a n d e r e N e d e r l a n d se k at h o liek en v an een m ed e door h e m z e l f g e st i m u l e e r d e g en er at i e: e r g e n s i n h e t n i e m a n d sl a n d t u ss e n e e n o n - t h e ï st i sc h c h r i st e n d o m en een t h e ï st i sc h b o e d d h i sm e ? F o r t m a n n i s e r n i e t u i t g e k o m e n , z o a l s w e l b l i j k t u i t e e n v a n z i j n h a r t e n k r e t e n : “ H i j [ G o d ] i s er , e n h i j i s e r n i e t . 8aFor t m an n ;jt t >^ O e e u w i g e e r g e r n i s v a n h e t g e l o o f ’ .8° p . 19 3 . G E R A A D P L E E G D E B R O N N E N E N L I T E R A T U U R DerBoeddhismus. B e r l i j n 19 5 3 . Als ziende de Onzienlijke. Een cultuurpsychologischestudie over de religieuze waarneming en de zogenaamdereligieuzeprojectie. H i l v e r su m / U t r e c h t / - E. C o n ze, H an Fo r t m an n , A n t w e r p e n , 19 6 4 - 19 6 8 , 3 d l n . ( 2e d r u k : H i l v e r su m , 1974 su m , 19 9 0 ) , p . 9 - 3 1. Alchemie undPsychologie. Z ü r i c h , 19 5 2 . Theyogi and thecommissar. L o n d e n , 19 6 4 . F . N o r t h r o p , The meeting of east and west. An inquiry concerningworldunderstanding. N e w Y o r k , 19 4 6 . C . Ju n g , A . K o e st i e r , P .J. R i e t b e r g e n , ‘ O r i ë n t a l i sm e : ee n t h e o r i e v a n f i c t i e s - )· H an Fo rt m an n , ten. U t r e c h t , Han Fortmann. Symbool en werkelijk­ heid. Essays over religie en cultuur 1962-1970 ( H i l v e r ­ J. Ja n se n ( r ed .) , Hoogtijd. Gedachten over feesten en vas­ 19 6 6 . ( 3e h e r z i e n e en u i t g e b r e i d e d r u k : B i l t h o v e n , 19 7 0 ) . Hindoes en boeddhisten. Dagboekaante­ keningen en reisbrieven. B i l t h o v e n , 19 6 8 . druk: H an Fo rt m an n , d e f i c t i e v a n ee n t h e o r i e ? E e n p o g i n g t o t c o n t e x t u a l i se r i n g en h e r i n t e r p r e t a t i e ’ , i n : denis, í n P .J. R i e t b e r g e n , ‘Z o sp r a k Z a r a t h u st r a , o f w e l : O o st e r ­ se w i j z e n ‘V e r l i c h t ’ v e r w e st e r d ’ , i n : F . K o r st e n , Studies in deAchttiendeEeuw B a a r n , 19 8 0 ) . J. B l o m ( r ed .) , OosterseRenaissance. Kritische reflexies op de cultuur van nu. B i l t h o v e n 19 7 0 . ( 8 e d r u k : B i l t h o ­ g e n , 2 0 0 2 ) , p . 15 3 - 17 0 . H an Fo rt m an n , v e n , 19 7 0 ; i 6 e d r u k : B a a r n , 19 8 2 ) . H a n F o r t m a n n , ‘D e d i n g e n en d e m e n s. D e v e r sc h i l l e n t u sse n h et W e st e n en h et O o st e n ’ , i n : H eel demens. Reflecties over demenselijke mogelijkheden ( B i l t h o v e n , 19 7 2 ) , p . 2 5 0 - 2 6 0 . H et kwetsbaremidden. Persoon en Werk van Han Fortmann. B i l t h o v e n , 19 7 3 . P .A . v a n G e n n i p , J. Ja n se n , ‘ O n d e r e m a n c i p a t o r e n . H a n F o r t m a n n s g o d sd i e n st p sy c h o l o g i e i n een c u l t u r e l e c o n t e x t ’ , i n : Tijdschrift voor Geschie­ ( 19 9 8 ) , p . 5 4 5 - 5 7 5 . ( N i jm e­ De religieuzeprojectie. Een antropologi­ scheen psychologischestudie over deprojectie-verschijnselen in degodsdiensten. D e l f t , 19 5 6 . F o k k e Si e r k sm a , P. v a n d e r V e l d e , ‘L u i st e r e n d n aar een w e st e r s b o e d ­ Concilium, 3 9 ( 2 0 0 3) , n r . 4 , p . 9 1- 10 3 . De toekomst der religie. A r n h e m , 19 4 7 . F . V i sse r , Logos en mythos. Een beschouwing over de religie-opvattingvan Han Fortmann. N i j m e g e n , 19 8 7 . H e i n r i c h Z i m m e r D í t Wegzum Selbst. Z ü r i c h , 19 5 4 . d h i sm e ’, i n : Si m o n V e st d i j k , 2 9 6 PET ER RIET BERGEN P E R S O N A L I A S U M M A R Y In the 1950’ s a n d 1960’ s, t h e R o m a n C a t h o l i c p r i e st 1912- 1970) w a s t h e f i r s t t o t e a c h P e t e r J. A . N . R i e t b e r g e n ( 19 5 0 ) st u d e e r d e t e N i j m e ­ H an Fo r t m an n ( g e n , P a r i j s, e n R o m e . Si n d s 19 9 2 i s h i j b i j z o n d e r su c h n o t u n c o n t r o v e r si a l t o p i c s a s t h e p sy c h o l o g y h o o g l e r a a r v o o r d e g e sc h i e d e n i s v a n d e r e l a t i e s t u s­ an d a n t h r o p o l o g y o f r e l i g i o n at t h e C a t h o l i c U n i v e r ­ se n E u r o p a e n d e n i e t - E u r o p e se w e r e l d , e n si n d s si t y , a t N i j m e g e n . H o w e v e r , t h r o u g h h i s n e w sp a p e r 2 0 0 1 o o k g e w o o n h o o g l e r a a r i n d e c u l t u u r g e sc h i e d e ­ a r t i c l e s a n d h i s r a d i o b r o a d c a st s, h i s i n f l u e n c e n i s n a d e M i d d e l e e u w e n , a a n d e R a d b o u d U n i v e r si - r eac h ed f a r b ey o n d A c a d e m i a . A r t i c u l a t i n g h i s o w n t ei t N i j m eg en . Pausen, prelaten, bureaucraten ( N i j ­ v i e w s an d d o u b t s o n c o n t e m p o r a r y ( D u t c h ) C a t h o l i ­ Z i j n p r o e f sc h r i f t , c i sm , h e b e c a m e a p o p u l a r f i g u r e , a n i c o n a l m o st o f m e g e n , 19 8 3 ) , a n a l y se e r d e d e e c o n o m i sc h e e n so c i a l e c r i t i c a l C a t h o l i c i s m . A s t h i s e ssa y sh o w s, b o t h i n h i s m a j o r st u d y , AlsZiendede Onzienlijke ( 1964- 1968) a n d i n su b se q u e n t p u b l i c a t i o n s, h e f e l t i n c r e a si n g l y st r u c t u u r v a n d e P a u se l i j k e St a a t i n d e z e v e n t i e n d e ee u w . H i j p u b l i c e e r d e i n 19 8 7 Pieter Both De eerstelandvoogd: ( Z u t p h e n , 19 8 7 , 2 d e l e n ) , d e e e r st e b i o ­ d i se n c h a n t e d w i t h t h e c u l t u r a l a n d m o r a l - r e l i g i o u s g r a f i e v a n d e e e r st e g o u v e r n e u r - g e n e r a a l v a n N e d e r - v i t a l i t y o f t h e w e st e r n w o r l d . C o n se q u e n t l y , h e l a n d s- I n d i ë . st r e sse d t h e n e e d f o r an e x p l o r a t i o n o f a n d a d i a l o g u e ( A m e r s f o o r t , 19 9 3 , et c e t e r a ) b e l e e f d e a l ee n d e r d e w i t h e a st e r n r e l i g i o n s, m a i n l y H i n d u i s m a n d B u d ­ h e r z i e n e d r u k , en w o r d t o o k i n d e E n g e l s e v e r si e , d h i sm , t o r e g e n e r a t e t h e l i f e a n d c u l t u r e o f w e st e r n A Short History o f theNetherlands ( A m m a n , t o sh o w h i m t h e w a y f r o m t h e ‘ I ’ t o t h e ‘ n o t - I ’ . 2 0 0 0 ) v eel g e l e z en . Z i j n E u r o p e se c u l t u u r ­ H i s o w n r e se a r c h se e m s t o h a v e l e d h i m t o a c c e p t g e sc h i e d e n i s: t h a t m a n ’ s b e l i e f s a r e p r o j e c t i o n s. D o u b t i n g g o d ’ s 19 9 8 ) , i s o o k v e r t a a l d i n , o .a ., h e t C h i n ee s. I n 2 0 0 3 e x i st e n c e , a n d y e t k n o w i n g h e , a n d t h e w e st e r n v e r s c h e n e n : De retoriek van deEeuwige stad: Romegele­ zen ( N i j m e g e n , 2 0 0 3 ) e n : Japan verwoord. Nihon door Nederlandse ogen, 1600-1800 ( A m st e r d a m , 2 0 0 3 ) . w o r l d , w o u l d b e l o st w i t h o u t g o d , o r a t l a st ‘ t h e d i v i n e ’ , h e h e s i t a t i n g l y f o u n d a p o si t i o n b e t w e e n a n o n - t h e i st i c C h r i st i a n i t y a n d a t h e i st i c B u d d h i sm . Geschiedenis van Nederland in Vogelvlucht e r sf o o r t , 19 9 3 , Europe. A Cultural History ( L o n d e n , A d r e s: P r o f . R o g i e r s t r a a t 3 , N L - 6 5 2 4 N L N i j m e g e n . E - m a i l : p .r i e t b e r g e n @ l e t .r u .n l