View metadata, citation and similar papers at core.ac.uk
brought to you by
CORE
provided by Radboud Repository
PDF hosted at the Radboud Repository of the Radboud University
Nijmegen
The following full text is a publisher's version.
For additional information about this publication click this link.
http://hdl.handle.net/2066/41924
Please be advised that this information was generated on 2017-12-06 and may be subject to
change.
PETER RIETBERGEN
H a n F o r t m a n n ( 19 12 - 19 7 0 ) t u s s e n
k a t h o l i e k , w e st e r s c h r i st e n d o m en
o o st e r se r el i g i es
E en p o g in g t o t b egr ijp en
I. INLEIDING
In
de
d ecen n ia n a d e T w eed e W er el d o o r l o g
er v ar en
st e e d s
m eer
N e d e r l a n d s e k a t h o l i e k e n h e t b e e l d d a t d e K e r k h u n g e e f t v a n G o d en
d e g e l o v i g e m e n s e n v a n d e f u n c t i e v a n d i e K e r k d a a r t u sse n a l s p r o b l e
m a t i sc h . V e l e n v r a g e n
z i c h a f o f n i e t - w e st e r se r e l i g i e s w e l l i c h t m e e r
b e v r e d i g e n d e o p l o ss i n g e n h e b b e n g e v o n d e n v o o r d e t h e o l o g i s c h e en
a n t r o p o l o g i sc h e v r ag en
d i e c h r i st e n e n i n h e t W e s t e n b e z i g h o u d e n .
D e g e n e d i e i n k a t h o l i e k N e d e r l a n d g e d u r e n d e d e j a r e n 19 6 0 d e z e v r a
P e t e r J. A . N . R i e t b e r g e n
( 19 5 0 ) i s s i n d s 2 0 0 1
g e n h e t m e e st e x p l i c i e t v e r w o o r d d e , w a s H a n F o r t m a n n , e e n o o k o p
a n d e r e f r o n t e n sp r a a k m a k e n d m a n . A l s N e d e r l a n d s e e r st e g o d s d i e n s t
gew o o n h o o g ler aar in d e
p s y c h o l o o g v e r v u l d e h i j b i n n e n h e t a c a d e m i sc h m i l i e u v a n e n r o n d d e
c u l t u u r g e sc h i e d e n i s n a d e
M id d eleeu w en , aan d e
K at h o l i e k e U n i v e r si t e i t een b el an g r i j k e r o l . A l s r e d ac t eu r v an h et i n
R a d b o u d U n i v e r si t e i t
v l o e d r i j k e t i j d sc h r i f t d u x , w a a r i n t a l v a n z a k e n b e t r e f f e n d e d e k a t h o
N ijm eg en .
l i e k e p r a x i s w e r d e n a a n g e sn e d e n , a l s c o l u m n i s t i n k r a n t e n , al s sp r e k e r
v o o r d e r a d i o w as h i j, d e p r i e st e r - w e t e n sc h a p p e r , o o k i n b r e d e r e k r i n g
g e z a g h e b b e n d , n a a st m a n n e n a l s d e l e t t e r k u n d i g e A n t o n v a n D u i n k e r
k e n e n d e h i st o r i c u s L . J. R o g i e r . I n t o e n e m e n d e m a t e p u b l i e k e l i j k t w i j
f e l e n d e n z o e k e n d , st e l d e h i j g e v e s t i g d e o p i n i e s t e r d i sc u s si e e n k r e e g
m e d e d a a r d o o r d e r o l v an e m a n c i p a t o r .1
I n v i e r p u b l i c a t i e s k o m e n F o r t m a n n s g e d a c h t e n o v e r ‘h et O o st e n ’ i n
al h u n c o m p l e x i t e i t n a a r v o r e n . Z i j d o c u m e n t e r e n z i j n o n t w i k k e l i n g s
g a n g i n h e t l a a t st e d e c e n n i u m v a n z i j n l e v e n . I n z i j n h o o f d w e r k ,
1. E e n g o e d e st u d i e o v e r d e
ziende de Onzienlijke ( 19 6 4 - 19 6 8 )
Als
a n a l y se e r d e h i j e e n a a n t a l w e st e r s e
b et ek en is v an Fo r t m an n o n t
b r eek t t o t o p h ed en . V an
G en n ip ,
H et kwetsbaremidden
k a n al s i n l e i d i n g d i e n e n .
V i ss e r ,
Logos en mythos m a a k t
t e k st e n o v e r h e t f e n o m e e n ‘ g o d s d i e n s t ’ w a a r i n o .a . o o k o o s t e r s e r e l i
g i es w ar en o n d er z o c h t . I n
H oogtijd b u n d e l d e
h i j g e d a c h t e n o v e r ‘f e e s
t e n e n v a st e n ’ i n d e k a t h o l i e k e k e r k , w a a r b i j h i j , so m s, o o k g e w a g m a a k
n o c h d e t it el , n o c h d e d o e l
t e v a n p r a k t i j k e n t e r z a k e i n a n d e r e r e l i g i e s e n g o d sd i e n s t e n . I n
st e l l i n g e n i n d e i n l e i d i n g
en boeddhisten: dagboekaantekeningen en reisbrieven
w a ar : h et b o ek i s v o o r h et
o v e r g r o t e d e e l e e n a n a l y se
Hindoes
( 19 6 8 ) d e e d h i j v e r
sl a g v a n z i j n e i g e n e r v a r i n g e n i n A z i ë . D e b e t e k e n i s e r v a n b l i j k t m e d e
v a n st u d i e s d i e F o r t m a n n
u i t h e t f e i t d a t h e t b o e k n o g i n 19 8 0 e e n v i j f d e d r u k k r e e g . I n 19 7 0 v o l
b eï n v l o ed h eb b en . E e n b e
t o o i d e F o r t m a n n o p z i j n d o o d s b e d z i j n m e e st sp r a a k m a k e n d e t e k st
k n o p t e p o g i n g t o t ev al u at i e
b i e d t : Ja n s e n , ‘ O n d e r e m a n c i p at o r en ’.
o v er d ez e m at er ie,
Oosterse Renaissance,
o p b a si s v a n r a d i o v o o r d r a c h t e n .
e e n r e e k s z e e r k o r t e o p st e l l e n ,
HAN FORTMANN
2 ^
D e b e t e k e n i s v a n F o r t m a n n s g e d a c h t e n e n o p v a t t i n g e n o v e r ‘h e t
O o st e n ’ v o o r een d u i d i n g v a n z i j n d e n k e n i s - m e e n i k - o n d e r sc h a t .2
F o r t m a n n b e v r o e g d e o o st e r se r e l i g i e s o m
t w ee r ed en en . N i e t al l een
h o o p t e h i j d o o r e e n v e r g e l i j k i n g v a n w e st e r s e n o o s t e r s r e l i g i e u s d e n
k e n e n d o e n a n t w o o r d e n t e v i n d e n o p z i j n e x i st e n t i ë l e v r a g e n a a n z i j n
ei g en r el i g i e, h i j w i l d e o o k ac h t er h al en w aar o m i n h et W e st e n ü b er h au p t
d e c o n d i t i es v o o r ‘d e r e l i g i eu z e e r v ar i n g ’ al l en g s v e r d w e n e n w ar en , t er
w i j l d e z e i n h e t O o s t e n n o g v o l o p l e k e n t e b e st a a n . G e z i e n d e p o p u l a r i
t e i t v a n z i j n p u b l i c a t i e s , a p p e l l e e r d e n z i j n o v e r w e g i n g e n e n o b se r v a t i e s
k e n n e l i j k aan een b r e e d p u b l i e k , o v e r i g e n s o o k v a n n i e t - k a t h o l i e k e n ,
o n d er w ie v o o r al
OosterseRenaissance e e n
g e k e n d e t i t e l w a s.
F o r t m an n s z o ek t o c h t p r o b eer ik in d ez e b ijd r ag e t e b eg r i jp en d o o r
aa n h e t h i e r b o v e n k o r t g e ï n t r o d u c e e r d e d e e l v a n z i j n o e u v r e d r i e v r a
g e n t e st e l l e n . W e l k e i n sp i r a t i e p u t t e F o r t m a n n u i t d e c u l t u r e n e n r e l i
gies v an A z i ë
?3 B e ï n v l o e d d e
d i e i n sp i r a t i e z i j n d e n k e n o v e r d e w i j z e
w aa r o p h et k a t h o l i ek e c h r i st en d o m
z i c h z o u k u n n e n r e v i t a l i se r e n o f
z e l f s h e r b r o n n e n ? E n : d e e d F o r t m a n n s a n a l y se v a n h e t ‘ o o s t e r s e d e n
k e n ’ o v e r m e n s, w e r e l d e n b o v e n w e r e l d r e c h t a a n d a t d e n k e n o f w a s z i j ,
g e h e e l d a n w e l d e e l s, e e n v a n d e t a l l o z e m a n i f e st a t i e s v a n e e n c u l t u u r
w a a r i n E u r o p e a n e n se d e r t d e a c h t t i e n d e e e u w h e t O o s t e n g e b r u i k t , j a
z e l f s g e ï d e a l i se e r d
h eb b en , v eelal o m
h u n k r i t i ek
op
h et W e st e n
te
sc h e r p e n ?
2. GRONDSLAGEN IN ALS ZIENDE'. LEZEN IN FORTMANN,
FORTMANNS LEESWERK
U i t g a n g s p u n t v o o r d e z e b i j d r a g e w a s m i j n b e l a n g s t e l l i n g v o o r w e st e r s
d e n k en o v e r ‘h et O o st e n ’, m e e r sp e c i f i e k i n een c h r i st e l i j k c u l t u r el e
c o n t e x t . W i e v a n d i e i n t e r e sse h o o r d e n , r i e p e n d i k w i j l s e n t h o u si a st : o h ,
je b ed o elt Fo r t m an n s
Oosterse Renaissance,
en z o . Z e l f k e n d e i k h et
b o e k n i e t , m a a r h e t l e e k n i e t o n v e r st a n d i g d i e i n d e r d a a d v o o r d e t h e
m at i ek v eel b el o v en d e t i t el een s n ad er t e b ez i en . D e t i t el b l eek ech t er
m i sl e i d e n d . Z e k e r , i k b e g r e e p d a t m e n v a n z e s k o r t e e ssa y s, v o o r z i e n
v a n e e n i n - e n u i t l e i d i n g , t e z a m e n 6 7 b l a d z i j d e n b e sl a a n d , g e e n d i e p
g r a v e n d e b e sc h o u w i n g v an z u l k een b r e d e t h e m a t i e k m a g v e r w ac h t e n .
E c h t er , n a l e z i n g v r o e g i k m ij a f w at F o r t m an n n u , o p h et ei n d e v an z i jn
l e v e n , p r e c i e s h a d w i l l e n z e g g e n ? M i s s c h i e n z o u e e n sp e u r t o c h t n a a r
2. N o c h V a n G e n n i p , H et
kwetsbaremidden, n o c h Ja n
se n , ‘ O n d e r e m a n c i p a t o r e n ’ ,
g ev en er ad eq u at e aan d ach t
aan .
e e r d e r e sp o r e n v a n z i j n d e n k e n o v e r h e t O o s t e n v r u c h t b a a r d e r z i j n , e n
3. E e n ‘ d i a l o o g ’ m e t d e i sl a m
m i j o o k h el p en d e n aar m i jn g e v o el z o e k en d e, w ei f el en d e t o o n v an d i t
v o e r d e h i j n i et , o n d a n k s een
e n k e l k r an t e n a r t i k e l d a ar o v er
b o e k j e - v o o r v e l e n t o c h b i j u i s t e k d e t e k st w a a r m e e d i e z i j F o r t m a n n
a sso c i ë r e n - a l s n o g t e b e g r i j p e n e n w e l l i c h t v e r k l a r e n .
in
D e Volkskrant, d . d . 3 0
c e m b e r 19 6 7 .
d e
2 7 6
PET ER
RIET BERGEN
H a n F o r t m a n n ( 19 12 - 19 7 0 ) .
[k
d c
/
k l i B , N ijm eg en ] .
F o r t m a n n s m eer d an d u i z en d p a g i n a’ s t el l en d e
zienlijke d o e t
gek r egen
v an
Als ziende de On
v e r sl a g v a n e e n o n d e r z o e k d a t e i g e n l i j k d e v o r m
één
g r o t e b o e k b e sp r e k i n g . H o o f d st u k
h eeft
n a h o o f d st u k
b e sp r e e k t d e a u t e u r v e l e t i e n t a l l e n st u d i e s d i e h e m a n t w o o r d m o e t e n
g e v e n o p d e c en t r al e v r a a g w a t n u e i g e n l i j k w e z e n en f u n c t i e - en o o k
d e i n t e l l e c t u e l e st a t u s - v a n r e l i g i e e n g o d s d i e n s t i s. H e t z i j n d e z a k e n
w a a r m e e F o r t m a n n , t w i j f e l a a r i n d i e v a n t w i j f e l v e r v u l d e j a r e n 19 5 0 en
19 6 0 , i n h e t r e i n e p r o b e e r t t e k o m e n . M e t n a m e i n h e t e e r st e d e e l v a n
h e t w e r k st r u c t u r e e r t h i j z i j n t w i j f e l s d o o r t e r a d e t e g a a n b i j e n e r z i j d s
d e p sy c h o l o g i e en a n d e r z i j d s d e a n t r o p o l o g i e . D e p sy c h o l o g i e w e es
h e m n aar h et O o st e n , v o o r a l o m d a t d e v o o r h e m z o b e l a n g r i j k e C a r l
Ju n g h a d v a s t g e s t e l d h o e z e e r C h r i s t u s e n d e B o e d d h a b e i d e n a r c h e
t y p e s v a n ‘h e t z e l f z i j n
z ijn
.4 D e
en o m d a t i n I n d i a, G o d
e n ‘h e t z e l f g e l i j k
a n t r o p o l o g i e g a f h e m d e m o g e l i j k h e i d d e g e m e e n sc h a p p e l i j
k e b a si s v a n r e l i g i e s i n d e w e r e l d c u l t u r e n
i n z i j n b esc h o u w i n g e n
te
b et r ek k en .
I n z i j n a n a l y se w e r d F o r t m a n n , b e h a l v e d o o r e e n g r o o t a a n t a l b u i
t e n l a n d se st u d i e s, o o k g e st i m u l e e r d d o o r t w e e g e r u c h t m a k e n d e N e d e r
l a n d se p u b l i c a t i e s: S i m o n V e s t d i j k s
4 · Ju n g ,
Alchemie undPsycho
3 3 ; F o r t m a n n , Als
logie, p .
ziende, d l . 1, p .
5. B e i d e st u d i e s w o r d e n d o o r
F o r t m a n n sa m e n g e v a t i n
ziende, d l . 2 , p .
a ,p . 7 8 - 9 7.
( 19 4 7 , d e
t e k st w a s o v e r i g e n s i n 19 4 3 g e sc h r e v e n ) e n F o k k e S i e r k s m a ’ s
gieuze projectie ( i 9 5 6 ) . 5
2 19 , 2 5 5 .
D e toekomst der religie
D e reli
B e i d e w i j d d e n h e e l w a t w o o r d e n a a n o o s t e r se
r e l i g i e s. E n k e l e g e d a c h t e n
n eem t
Fo r t m an n
o v er , w aar b i j
ech t er -
Als
19 - 2 2 , en d l . 3-
v r e e m d g e n o e g - V e s t d i j k s u i t g e b r e i d e e n h o u t sn i j d e n d e a n a l y se v a n
h e t b o e d d h i sm e , j u i s t t e g e n o v e r d a n w e l i n r e l a t i e t o t h e t c h r i st e n d o m ,
Tj~j
HAN FORTMANN
m aar t en d el e t o t h em d o o r g e d r o n g e n l i j k t t e z i j n . H i e r v o o r z al i k t o t
sl o t v a n m i j n a n a l y se v a n z i j n d e n k e n e e n v e r k l a r i n g p r o b e r e n t e v i n d e n .
M e t V e s t d i j k c o n st a t e e r t F o r t m a n n d a t h e t b o e d d h i s m e a l l e k e n
m er k en
in
zich
h eef t v an
d e m y st i e k - i n t r o sp e c t i e v e r e l i g i e s en
m e t a f y si sc h e p r o j e c t i e a f w i j st . M e t S i e r k sm a -
al l e
d i e o v er i g en s V e st d i j k
o p v e e l p u n t e n n a s c h r i j f t - v e r h e l d e r t h i j d i e u i t s p r a a k d o o r v a st t e st e l
l en d at h e t b o e d d h i sm e e r i n g e sl a a g d i s d e r e l i g i e u z e p r o j e c t i e t e r u g t e
n e m e n , d o o r g e e n ‘ G o d ’ t e st i p u l e r e n . 6 D a a r d o o r i s h e t b o e d d h i sm e
t o e g e p a st e w e t e n sc h a p ? -
n a m e l i j k o m t r e n t d e m e n s, z i j n p sy c h e en
d aar u i t v o o r t v l o e i e n d e b e h o e f t e s, en z i j n p l a at s i n d e w e r e l d -
m aar
b l i j f t h e t t o c h r e l i g i e , a a n g e z i e n h e t st r e e f t n a a r o p h e f f i n g v a n d e m e n
se l i j k e o n t o e r e i k e n d h e i d , z o a l s e l k e r e l i g i e , c o n st a t e e r t F o r t m a n n z e l f
D i e c o n s t a t e r i n g st a a t m i j n s i n z i e n s a a n h e t b e g i n v a n e e n p r o b l e e m
d at h e m z i j n h el e v e r d e r e l e v e n b e z i g h o u d t , n a m e l i j k d e v r a a g h o e h i j
b o e d d h i sm e e n c h r i s t e n d o m k a n r i j m e n .
L e e st m en
Als ziende v a n u i t
d e v r aag h o e F o r t m a n n v er d er o m g aat m et
o o st e r se r e l i g i e s , d a n v a l t m e t e e n z i j n n e i g i n g o p o m d e z e o p é é n h o o p
t e g o o i e n : h e t h i n d o e ï sm e n o e m t h i j d i k w i j l s i n é é n a d e m m e t h e t b o e d
d h i sm e . D a a r b i j m a a k t h i j n a u w e l i j k s o n d e r sc h e i d t u ss e n h e t T h e r a v a d a e n h e t M a h a y a n a - e n d a a r o n d e r d e Z e n - v a r i a n t u i t Ja p a n , a l sm e d e
h e t b o e d d h i s m e v a n T i b e t . I n d e r d a a d w e k t F o r t m a n n so m s d e i n d r u k
‘h e t O o s t e n ’ t e r e d u c e r e n t o t e e n a m a l g a a m v a n c u l t u r e n d i e m e n al s
c o l l e c t i e f t e g e n o v e r ‘h e t W e s t e n ’ k a n st e l l e n . Z o a l s d e i n d e j a r e n 19 8 0
e n 19 9 0 m e t z i j n st u d i e
Orientalism i n v l o e d r i j k e
E d w a r d Sa i d a a n g e g e
v en h eef t , i s d at een g ev aar l i j k e h o u d i n g , aan g ez i en z o d at O o st e n t o t
e e n st a t i sc h g e h e e l w o r d t g e r e ï f i c e e r d . 8 S p i t m e n e c h t e r w a t d i e p e r i n
F o r t m a n n s d i k w i j l s w e i n i g sy s t e m a t i sc h e a n a l y se s, d a n b l i j k t d a t h i j
z i c h v a n d e v e r sc h i l l e n i n A z i ë w e l b e w u st w a s.
V a t m e n z i j n v e r s p r e i d e a n a l y se s v a n ‘ H e t H i n d o e ï s m e ’ sa m e n , d a n
d u i d t h i j h e t a l s e e n v ó ó r - K a n t i a a n s , v ó ó r - p sy c h o l o g i sc h d e n k e n
m e t n a m e sp e c u l e e r t o v e r d e v e r h o u d i n g t u sse n h e t ‘ i k ’ go d h eid -
brabman.10H
atman -
9 d at
en d e
6 . Si e r k sm a , D e religieuzepro
jectie, p . 2 6 , 7 7 . Z i e V e st d i j k ,
D e toekomst der religie, p . 13 1,
16 1.
7. I b i d e m , p . 2 2 1- 2 2 2 . Si e r k s
m a b a se e r t z i c h v o o r a l o p d e
i n v l o e d r i j k e st u d i e v a n C o n -
i j st e l t e c h t e r o o k v a st d a t h e t v e l e v a r i a n t e n
k en t , w aar o p h i j i n h o u d e l i j k n au w el i j k s i n g aat . Z i j z i j n v o o r h em v o o r al
v an b e l a n g al s v e r k l a r i n g v o o r d e t o l e r a n t i e d i e h i j h et h i n d o e ïsm e t o e
z e,
D er Boeddhismus.
8 . O v e r Sa i d ’s k r i t i e k o p h et
w e st e r se ‘o r i ë n t a l i sm e ’ , e n
o v er d e k r it iek d ie o p z ijn k r i
d i ch t . D e r g e l i j k e - b i j F o r t m a n n a l t i j d al s t e r l o o p s g ed a n e u i t sp r a k en -
t i e k m o g e l i j k en z i n v o l i s, z i e:
l i j k en er o p t e w i j z e n d at h i j ( o o k ) d o en d e w as een p ar al l el t e v i n d en
R i e t b e r g e n , ‘ O r i ë n t a l i sm e ’ .
v o o r z i j n e i g e n , g e w e n st e k e r k b e e l d e n k e r k p r a k t i j k : i n t e g e n st e l l i n g
9 . H i j b a se e r t z i c h o p Z i m -
D er Wegzum
Selbst , p . 17 ; v g l . F o r t m a n n ,
Als ziende, d l . 1, p . 2 2 0 .
10 . F o r t m a n n , Als ziende,
d l . 3- b , p . 1 66.
m e r s a n a l y se i n
t o t h e t k a t h o l i e k e c h r i st e n d o m r o e p t h e t h i n d o e ï sm e i m m e r s, v o l g e n s
h em , g ee n
a u t o r i t e i t sp r o b l e m e n
N ed er lan d s k at h o liek
d ie in
op. D at
d e jar en
sp r a k
19 6 0
R o m e ’ s g e z a g st e e d s o p e n l i j k e r t o e j u i c h t e . 11
en
h em
19 7 0
zek er
a a n , al s
d e af b r aak v an
11. I b i d e m , d l . 3 - b , p . 2 3 7 .
2 7 8
PET ER
RIET BERGEN
E e n a n d e r a sp e c t d a t F o r t m a n n e n z o v e e l a n d e r e n a o o r l o g se k a t h o
l i e k e n b e z i g h i e l d , w a s d e r e l a t i e t u sse n c h r i st e n d o m
e n se k su a l i t e i t .
E e n u i t w e g u i t h et p r o b l e em z o c h t F o r t m a n n n i et al l een d o o r n ad er e
st u d i e v a n
d e a n t r o p o l o g i sc h e en
p s y c h o l o g i sc h e a sp e c t e n
v an
h et
f e n o m e e n , m aar o o k d o o r z i c h a f t e v r a g e n h o e h e t h i n d o e ïsm e er m e e
o m g i n g e n z i j n i m p r e ssi e s v e r v o l g e n s a l s e e n m o g e l i j k e o p l o s s i n g t e
p r e se n t e r e n . I n d e h i n d o e c u l t u u r z a g h i j d e ( h ) e r k e n n i n g v a n d e l i c h a
m e l i j k e p a ss i e a l s e e n w e l i sw a a r b e p e r k t e e n m i ssc h i e n o o k w e l b e p e r
k en d e
m aar
t o ch
au t h en t i ek e u i t i n g v an
de
E x p l i c i e t g e e f t h i j a a n d a t h e t c h r i st e n d o m
g o d d el ijk e
h et l i c h aam
h a r t st o c h t .
z o u m o et en
( g a a n ) w a a r d e r e n a l s h e i l i g e n d i n st r u m e n t , d e se k su e l e d a a d a l s sa c r a
m en t . W e l m een t h i j d at d e d aad n i et d o o r z aa d l o z i n g g e v o l g d m ag
w o r d en , co n fo r m
so m m i g e o o st e r se v i si e s, b i j v o o r b e e l d i n h e t t a n t r a -
b o e d d h i s m e . 12
H e t b o e d d h i sm e k r i j g t i n
Als ziende m
eer aan d ac h t d an h et h i n
d o e ï sm e . W a t F o r t m a n n e r i n t r e f t , i s h e t i n t r o v e r t e , h e t o n t h e c h t e . D e
b o e d d h i st i s c h e v i si e o p h e t ‘ i k ’ a l s e e n g e v a a r d a t t o t l i j d e n l e i d t , o n d e r
sc h r i j f t h i j . H e t w e st e r se ‘i k ’ - d e n k e n r e su l t e e r t n a a r z i j n o o r d e e l i n n a r
c i st i sc h e z e l f o v e r s c h a t t i n g . 1^ B o v e n d i e n
is h et b ep er k t , w an t
al leen
r a t i o n e e l - b e w u st , t h e o r e t i sc h - o b j e c t i v e r e n d . H i j b e n a d r u k t d a t d e o o s
t e r se ‘ i k ’ - r e l a t i v e r i n g b e o o g t d e m e n s t e b r e n g e n t o t e e n z i j n se r v a r i n g
d i e b o v e n h e t ‘i k ’ u i t st i j g t . D i t a c h t h i j e e n b e l a n g r i j k e l e m e n t i n e e n
n o o d z a k e l i j k e p s y c h o h y g i ë n e , d i e i n h e t O o s t e n al e e u w e n l a n g g e e st e
l i j k e g e z o n d h e i d e n r i j p h e i d b e w e r k st e l l i g t , m a a r i n h e t W e s t e n p a s
m e t Si g m u n d F r e u d i n z i c h t i s g e k o m e n en d o o r E r i c h F r o m m m i d d e l s
e e n b e w u st e v e r g e l i j k i n g t u sse n , m e t n a m e h e t Z e n - b o e d d h i s m e e n d e
p sy c h o a n a l y se v e r d e r i s v e r h e l d e r d .
*4 D a a r n a a st
b o e i t h et h em d at h et
b o e d d h i s m e n i e t o v e r G o d sp r e e k t e n z o v o o r k o m t d a t m e n G o d m i s
b r u i k t . D a a r o m z i e t F o r t m a n n h e t a l s e e n “ s c h o o l ” v o o r t h e ï st i sc h e g e l o v i g e n . 1^
M e t d a t al d e st i l l e e r t F o r t m a n n u i t z i j n g e d a c h t e n o v e r h e t b o e d
d h i sm e v o o r z i j n l e z e r s a l s t e r l o o p s e e n g o e d e r a a d : v e r g e e t G o d , o p d a t
12 . I b i d e m , d l . 3 - b , p . 2 5 3 , 2 8 8 .
In
Hindoes, p .
5 8 c o n st a t e e r t
F o r t m a n n d a t d e se k su e l e i n
h i b it ie d ie I n d ia n u k en m er k t
v a n l a t e d a t u m i s: d e V e d a ’ s
l er en een h eel an d er e h o u -
M
d in g.
13 . F o r t m a n n ,
Als ziende,
d l . 3 - b , p . 16 6 .
14 . I b i d e m , d l . 3 - b , p . 6 3 - 6 7 ,
j e n i et , i n h et n o o d z a k el i j k e p r o c e s v an j e z e l f l eeg m ak en , j e z o n d er
n a d e n k e n aan G o d s w i l o n d e r w e r p t i n p l a at s v a n d i e b e w u st t e aan v a ar
d e n . 16 D e r g e l i j k e , v o o r v e l e n w a a r sc h i j n l i j k n i e t z o g e m a k k e l i j k e u i t
sp r a k e n , d i e F o r t m a n n o o k n a u w e l i j k s t o e l i c h t , t e k e n e n v o o r t d u r e n d
z i j n m i j n s i n z i e n s a m b i v a l e n t e o m g a n g m e t h e t n i e t - g o d sb e g r i p v a n
h e t b o e d d h i sm e .
A l m e t al i s h e t n i e t e e n v o u d i g o m u i t d e d r i e d e l e n v a n
Als ziende t e
c o n c l u d e r e n w at h et O o st e n n u e i g e n l i j k r e l i g i e u s v o o r F o r t m a n n b e t e
8 9 , 3 16 .
15 . I b i d e m , d l . 3 - b , p . 18 0 .
16 . I b i d e m , d l . 3- b , p . 2 9 8 .
k en d e. Z o u m en een o p t e l so m
m ak en , d an k w am
m en t o t een r eek s
l o sse n o t i e s, d i e e i g e n l i j k g e e n c o n c l u s i e g e d o g e n , o f w e l : d e l e z e r t o c h
H AN
FO RT M A N N
Boeddhistische monnikin
meditatie, Ceylon.
[ F o t o V i v a n t U n i v e r s,
k d c
/
k l ï b
,N
ijm eg en ] ,
m et v r a g e n ac h t er l at en . Si g n i f i c a n t l i j k t m i j h et v o l g e n d e c i t aat : “ B i j
g e d u l d i g d ó ó r b o r e n k o m t e r e e n l a a g t e v o o r sc h i j n w a a r o n d e r l i n g e
v e r s t a n d h o u d i n g m o g e l i j k w o r d t . D e r e l i g i e s d e l e n so m s e e n st u k e v i
d e n t i e . V o o r m e n d i t v e r m o e d e n v a n z i c h w e r p t a l s v a a g e n q u a si - o e c u m e n i sc h g e p r a a t z o u m e n d e v e r sc h i l l e n d e r e l i g i e s z e e r g o e d m o e t e n
k e n n e n en een t i j d m o e t e n d u r v e n w e r k e n m e t d e h y p o t h e se d at z i j
e l k aar d aar r ak en w a a r z i j d e m e n s b e v o r d e r e n
”.’7 W
ell i c h t m een d e
F o r t m a n n m e er z i c h t t e k r i j g e n o p z u l k e z a k e n al s m o g e l i j k o n d e r l i n g e
v e r st a n d h o u d i n g en g e d e e l d e e v i d e n t i e s d o o r w a t h i j o v e r h e t O o st e n
g e l e z e n h a d a a n d e i n d a t O o s t e n g e l e e f d e p r a k t i j k t e g a a n t o e t se n .
FORTMANNS LEESERVARINGEN GETOETST AAN DE
PRAKTIJK
3.
D r i e m a a l r e i sd e F o r t m a n n n a a r d e O r i ë n t : i n o k t o b e r / n o v e m b e r 19 6 5
b e z o c h t h i j I n d i a . I n d e c e m b e r / j a n u a r i 19 6 6 / 19 6 7 w a s h i j e r w e e r , e n
v l o o g h i j v o o r een w ee k j e n aar B a n g k o k . D e m aan d en d ec em b e r / j an u
a r i 19 6 7 / 19 6 8 b r a c h t h i j d o o r o p S r i L a n k a . L a n g i s d a t a l m e t al n i e t ,
m a a r v e l e n d i e i n h e t W e s t e n o v e r h e t O o s t e n sc h r e v e n e n p r a a t t e n ,
b e z o c h t e n d i e w e r e l d n o o i t . B o v e n d i e n i l l u st r e r e n z i j n i n
Hindoes en
17 . I b i d e m , d l . 3 - b , p . 3 15 .
PET ER
2 8 0
RIET BERGEN
boeddhisten g e b u n d e l d e r e i sb r i e v e n - e e n a a n t a l e r v a n v e r sc h e e n e e r d e r
D e Volkskrant - h o e z e e r F o r t m a n n z i j n b e st d e e d o m h e t g e e n h i j
in
gelez en
h ad l8 t e v er g el i j k e n
g o d sd i e n s t p s y c h o l o g i sc h
m et
d e geleefd e p r ak t ijk . C u lt u u r -
en
o n d e r z o e k , d e e l s v i a i n t e r v i e w s, w a s m e d e
d o el v an z i j n r ei z en . D a t n eem t n i et w e g d at d e b u n d el v eel v er h al en
b e v a t d i e m e e r d e t i t el ‘I m p r e ssi e s v an I n d i a ’ g e w e t t i g d z o u d e n . H e t i s
d an
o o k n iet gem ak k el ijk
om
u it
Hindoes en boeddhisten
Fo r t m an n s
d e n k b e e l d e n o v e r t h e o r i e e n p r a k t i j k v a n d e o o st e r se r e l i g i e s - e n h u n
m o g e l i j k b e t e k e n i s v o o r w e st e r s d e n k e n -
t e ach t er h al en . D e ‘t h eo r i e ’
w a s, i n z i j n g e v a l , h e t c o r p u s v a n m e e st a l d o o r w e st e r se w e t e n sc h a p
p e r s g e sc h r e v e n a n a l y se s v a n o o s t e r s e r e l i g i e s, a l sm e d e e e n a a n t a l o o s
t e r se h e i l i g e t e k st e n d i e h i j , n a t u u r l i j k i n v e r t a l i n g , g e l e z e n h a d , z o a l s d e
d o o r h em en z o v eel an d er e w est e r l i n g e n z eer g ew aar d eer d e
Gita. H
Bahgavad
i j m o e s t a l sn e l v a s t s t e l l e n d a t d e i n t e r p r e t a t i e s i n d e z e st u d i e s
e n d e n o b e l e g e v o e l e n s i n d e z e t e k st e n m e t d e d a g e l i j k s e p r a k t i j k l a n g
n i e t a l t i j d st r o o k t e n . D i e e r v a r i n g b r a c h t h e m t o t n i e u w e v r a g e n m a a r
o o k t o t w a a r d e r i n g e n d i e e l k a a r d i k w i j l s t e g e n sp r e k e n , h e t g e e n z i j n
k e n n e l i j k e v e r w a r r i n g i l l u st r e e r t . W a t h i e r n a v o l g t i s m i j n sy st e m a t i se
r i n g v an - en co m m en t aar o p - z i jn b ev in d i n gen .
W a t F o r t m a n n t r e f t a l s h i j d e m e n se n i n h u n l e v e n o b se r v e e r t , z i j n
a l l e r e e r st d e g e v o l g e n
v an
d e h i n d o e ï st i s c h e o n t h e c h t i n g . D i e l e i d t
er t o e d at d e I n d i ë r z i j n l o t ac c ep t eer t , m aar o o k d at h i j n i et i n d i v i d u eel
st r i j d b a a r i s, g e e n i n i t i a t i e f n e e m t , t e v e e l d e t r a d i t i e e e r b i e d i g t . B o v e n
d i en , d en k t F o r t m an n , m aak t d i e o n t h ec h t i n g d e h i n d o e n i et b l i j , in
F r a n c i sc a a n se z i n . ^ Z u l k e o b se r v a t i e s b r e n g e n h e m t o t a n d e r e v r a g e n .
I s h e t h i n d o e ï s m e e e n g o d s d i e n st ? Ja , m a a r h e t l a a t w e l é l k g o d s b e s e f
t o e , i s d a a r d o o r o n d o g m a t i s c h e n t o l e r a n t . 20 P a s l a t e r b e s e f t F o r t m a n n
d a t , a l t h a n s v o o r e e n a a n t a l h i n d o e s, h u n g o d s d i e n st g e e n p o l y t h e ï st i sc h e m a a r e e n m o n o t h e ï st i sc h e i s. 21 H o e d a n o o k , h i n d o e s t o b b e n n i e t
o v e r d e v r a a g w i e , o f w a t g o d i s: z i j g e n i e t e n v a n h u n g o d sd i e n s t . D e z e
18 . V e e l w a s d a t o v e r i g e n s,
u i t s p r a a k l i j k t h a a k s t e st a a n o p F o r t m a n n s g e v o e l d a t d e h i n d o e n u
d e n k i k , n i e t . B e h a l v e d e st u
j u i s t b l i j h e i d o n t b e e r t . 22
d ies d ie h ij in
Als ziende a n a l y
se e r d e , e n d i e z e l d e n i n d e t a i l
i n g a a n o p o o st e r se r e l i g i e s,
v i e l h i j m e e st a l t e r u g o p :
N orth rop,
The meeting o f east
and west. H
i j geb r u ik t e d e
19 . F o r t m a n n
, Hindoes, p .
sc h e h a n d e l i n g e n . 2^ D a a r m e e h e e f t F o r t m a n n h e t e r g m o e i l i j k . Z i j n
d e z e a c t i e s h e t i n F r e u d i a a n se z i n d w a n g n e u r o se s? I n e l k g e v a l l i j k e n
h e r u i t g a v e v a n 19 6 0 .
en97>35·
I s h e t h i n d o e ï sm e o o k e e n l e v e n sw i j z e ? Ja , e n v o o r d e m e e st e h i n
d o e s w a a r s c h i j n l i j k n i e t m e e r d a n d at . Z i j l e v e n i n r i t u e l e n , i n s y m b o l i
z i j w e i n i g f u n c t i e m e e r t e h e b b e n . M a a r z i j v e r t a l e n w e l p a ssi e , e n d i e
16
m i st h i j i n d e d e f t i g e d o r h e i d v a n d e k a t h o l i e k e l i t u r g i e . E l d e r s b e
2 0 . I b i d e m , p . 16 , 7 4 .
sc h r i j f t F o r t m a n n d e h a r t st o c h t e l i j k e e n k l a g e l i j k e z a n g v a n h i n d o e -
2 1. I b i d e m , p . 4 2 .
m o n n i k e n e n v e r g e l i j k t d i e m e t d e g e st i l e e r d e t o n e n v a n h u n c h r i s t e l i j
22 . I b i d em , p . 7 8 .
2 3. I b i d e m , p . 3 8 , 13 2 .
2 4 . I b i d e m , p . 2 1, 8 2 .
k e t e g e n v o e t e r s. H i j l i j k t n i e t t e w e t e n w a t h i j e i g e n l i j k p r e f e r e e r t . 2^ A l
z i jn d e h in d o ep r ak t i jk en h em
“ i n n e r l i j k v r e e m d ” , z i j l i g g e n m a n i f e st
H A N FO RT M A N N
2 8 1
d i c h t b i j d e k a t h o l i e k e l i t u r g i e e n v o l k s d e v o t i e -> d i e h i j n u j u i s t i n h e t
W e s t e n z i e t v e r d w i j n e n . D a n v o l g t e e n o n t b o e z e m i n g . T u s s e n al d i e
h i n d o eg o d en i s v o o r h em h et k r u i s i n een s t ek en v an “ d e o v e r w i n n i n g
d e r m e n s e l i j k h e i d ” 25 - i k n e e m a a n d a t F o r t m a n n d o e l t o p Je z u s ’ st e r
v e n n i e t al s b e v r e d i g i n g v a n e i g e n b e h o e f t e m a a r al s o f f e r v o o r a n d er en ,
v o o r d e a n d e r . M a a r e e n j a a r l a t e r v r a a g t h i j z i c h a f o f h e t k a t h o l i c i sm e ,
n a d e a f sc h a f f i n g v a n z o v e e l r i t u e el , n i e t w e e r “ o n sc h u l d i g p l e z i e r i n
i j d e l h e d e n ” z o u m o e t e n h e b b e n , i n “ sh o w ” . D i e v r a a g - i n f e i t e n a t u u r
l i j k e e n st a n d p u n t - w o r d t h e m i n g e g e v e n , a l s h i j i n Z u i d - I n d i a d e r e l i
g i e u z e d a n sd r a m a ’ s z i e t . D a a r v a n k a n h e t c h r i st e n d o m i e t s l e r e n . 2,6
M e t z ek er e r eg el m aat v er z u c h t F o r t m an n
d at “ een f u n d am en t el e
k w e st i e v o o r d e t o e k o m s t ” d e v r a a g i s n a a r d e sa c r a l i t e i t v a n d e d i n g e n
- g e e n b i j g e l o o f , g e e n p r o j e c t i e ! R e a l i t e i t e n z i j n sl e c h t s sy m b o l e n , d i e
v o o r e e n a n d e r e , d e e c h t e w e r e l d st a a n . I n h e t W e s t e n i s d i e sa c r a l i t e i t
v er l o r e n g eg aan . D e v o o r b ee l d en d i e h i j g eef t , t o n e n h o e z ee r h i j d en k t
d a t d e a f st a n d t u sse n h i n d o e ï s m e e n c h r i st e n d o m i n e sse n t i e k l e i n i s. 2?
H e t i s w ee r een v an d e v el e, z o al s z o v aak t e r l o o p se o p m e r k i n g e n d i e d e n k i k - F o r t m a n n s d i e p e b e h o e f t e s w e e r sp i e g e l e n .
I n st e m m e n d l e e st h i j h e t d a g b o e k v a n d e D u i t s e I n d i a - g a n g e r G r a a f
K e y se r l i n g , d i e w i j s t o p d e t a l l o z e o v e r e e n k o m st e n t u sse n d e h i n d o e p r a k t i j k e n e n h e t c h r i st e n d o m : d e t r i n i t e i t , d e i n c a r n a t i e , d e sa c r a m e n
t e n , d e b e h o e f t e a a n u i t e r l i j k e v o r m g e v i n g , h e t p e l g r i m e r e n . W a t i s,
fond, h e t
au
v e r sc h i l t u s se n h e t d o o p s e l e n d e o n d e r d o m p e l i n g i n d e G a n -
g e s? F o r t m a n n g a a t h i e r o p i e t s n a d e r i n , i n z i j n b u n d e l
Hoogtijd, a l s
h ij
d e P a a sn a c h t b e sc h r i j f t . 28 W i l l e n h e t h i n d o e ï st i sc h e e n c h r i st e l i j k e v a s
t en n i et b e i d e t o t d e g o d se r v a r i n g l ei d en ? -
H oogtijd
w o r d t u it gew er k t
.29 K a n
m en
n o g een v o o r b e e l d d at i n
z o g em ak k eli jk
o n d e r sc h e i d
3
m a k e n t u ss e n M a r i a , S t e r r e d e r Z e e , e n Sa r a sv a t i ? ° A l d e z e f e n o m e
n en
h eb b en
t o ch , z e k e r a n t r o p o l o g i sc h b e z i e n , d e z e l f d e g r o n d sl a g .
D o o r u i t s p r a k e n v a n e e n k a t h o l i e k m i ssi o n a r i s w o r d t F o r t m a n n i n d i e
3
v i si e n o g g e s t e r k t . 1
D e s a l n i e t t e m i n k o m t h i j t o t d e b e t e k e n i sv o l l e b e k e n t e n i s, d a t h i j ,
g e c o n f r o n t e e r d m e t h et h i n d o e ïsm e , en o n d a n k s al l es w at h i j er n u v an
w ee t , “ h e t c h r i st e n d o m al s su p e r g o d sd i e n st ” n i e t w i l p r i j sg e v e n , m aar
3
o o k d at h i j n i et w eet h o e “ d a ar v o o r een r ed el i j k e g r o n d sl a g t e g e v en ” . 2
G e e f t h i j, i n
Hoogtijd,
2 5. I b i d e m , p . 4 5 .
2 6 . I b i d e m , p . 19 6 - 19 7 , 2 0 6 .
‘z i j n ’ o p l o ssi n g -
z i j h e t o o k m i ssc h i e n
g een
2 7. I b i d e m , p . 3 1, 5 0 , 5 8 .
‘r e d e l i j k e ’ ? H i j c o n st a t e e r t d a t j u i s t d e t o t a l e sa c r a m e n t a l i se r i n g v a n d e
28 . Fo r t m an n ,
w e r e l d i n h e t h i n d o e ï sm e e e n e e n v o u d i g e t o e g a n g t o t g o d b e m o e i l i j k t ,
59·
t er w i j l h et c h r i st en d o m d e g el o v i g e één w eg , één w a a r h ei d b i e d t
.33
H oogtijd, p . 5 8 -
2 9 . I b i d em , p . 35- 36 .
30 . F o r t m an n ,
Hindoes, p .
12 5 .
3 1. I b i d e m , p . 6 3, 6 6 , 6 7 ; 7 0
en 7 8 .
G e d u r e n d e een w e e k i n B a n g k o k , en e n k el e w e k e n o p Sr i L a n k a m aak t
F o r t m a n n r e c h t st r e e k s k e n n i s m e t h e t b o e d d h i sm e -
d at i n I n d i a z e l f
32 . I b i d e m , p . 12 5 .
33. F o r t m an n ,
Hoogtijd, p .
16 .
282
PET ER
RIET BERGEN
n a u w e l i j k s m e e r v a n b e t e k e n i s i s. H i j st e l t al sn e l v a st d a t d e l e e r v a n d e
V e r l i c h t e v o o r d e w est e r l i n g ‘g e m ak k e l i j k er i n v o el b aar ’ i s d an h et h i n d o e ïsm e
.34
O ok
m er k t
h ij
d at
d e b o e d d h i st i sc h e
o n t h e c h t i n g sl e e r
sa m e n g a a t m e t e e n v r o l i j k e l e v e n s w i j z e : h e t i s b e t e r l e v e n o n d e r d e
B o e d d h a d a n o n d e r B r a h m a n , c o n st a t e e r t h i j
N a h e t g ee n h i j sc h r e e f i n
.35
Als ziende b l i j k e n
F o r t m an n s in z ich t en
v e r d i e p t d o o r w a t h i j n u z i e t e n d e g e sp r e k k e n d i e h i j v o e r t . D e b o e d
d h i st d i e z i c h z e l f p e r f e c t i o n e e r t , w i l e e n v o o r b e e l d z i j n v o o r a n d e r e n .
Z i j n e i g e n g e l u k s st r e v e n k a n d u s o o k a n d e r e n g e l u k k i g m a k e n . D e s
n i e t t e m i n m e e n t F o r t m a n n d a t h e t b o e d d h i sm e n i e t “ w a r m ” i s z o a l s
h e t c h r i st e n d o m . I m m e r s, d e g r o n d g e d a c h t e v a n h e t b o e d d h i sm e - i n
h e t r e i n e k o m e n m e t j e z e l f - a c c o r d e e r t m i n d e r m e t d e c h r i st e l i j k e i d e e
3
d a t m e n b e g a a n d i e n t t e z i j n m e t d e a n d e r . 6 E v e n l a t e r e c h t e r sc h r i j f t
h i j d a t u i t d e i n t e n se b o e d d h i st i sc h e z e l f d i s c i p l i n e e e n ‘ d i e p d o o r g e
w e r k t e b e k o m m e r n i s o m d e m e n s’ v o o r t v l o e i t
.37 K o r t o m ,
h i j k o m t er
n iet u it .
U i t g e b r e i d st a a t F o r t m a n n st i l b i j h e t f e i t d a t d e b o e d d h i st z i j n en
an d er m an s g e l u k z o ek t t e b er ei k en z o n d er en i g er l ei g en ad e v an e n i g e r
l e i g o d t e v e r w a c h t e n : e r i s g e e n b o v e n n a t u u r . W a t l a t e r st e l t h i j d a a r e n
t e g e n v a st d a t h e t b o e d d h i sm e t o c h n i e t “ a - t h e ï st i sc h ” i s. E e r d e r i s h e t
3
“ n o n - t h e ï st i sc h ” , o m d a t h e t z i c h o v e r een g o d n i e t u i t l a at . 8 H e e f t h et
b o e d d h i sm e d an g e p r e l u d e e r d o p
d e G o d - i s- d o o d - t h e o l o g i e ? H e e f t
h et h et g o d sb e g r i p o p b i j n a m o d e r n e w i j z e g e ï n t e r i o r i se e r d
?39 A l s
d at
z o i s, z o v r a a g t h i j v e r d e r , i s d a n d e b o e d d h i st z o n d e r v e r g e v i n g v a n
z o n d e n e n d u s z o n d e r h o o p n i e t v r e s e l i j k e e n z a a m ?^ 0
M e t d a t al z i e t F o r t m a n n t u ss e n b o e d d h i s m e e n c h r i s t e n d o m t o c h
“ v o l o p o v e r e e n k o m s t ” . H e t d e u g d d e n k e n v a n h e t b o e d d h i sm e h e r i n
n e r t h e m o n w e e r st a a n b a a r a a n d e T h o m i s t i s c h e h a n d b o e k e n . V o o r a l i n
d e e t h i sc h e p r a k t i j k v a n b e i d e w e r e l d e n c o n st a t e e r t h i j n a u w e l i j k s c o n
t r o v e r s e s . “^ 1 M a a r sn e l h e r h a a l t h i j w a t h i j o o k al t e n a a n z i e n v a n h e t
4
h i n d o e ï s m e sc h r e e f : b o e d d h i s t w i l h i j n i e t w o r d e n . 2 H e r h a a l t h i j h e t t e
34 . F o r t m a n n ,
Hindoes, p .
13 1.
v aak , al s o m z i j n e i g e n e m o t i e s t e b e z w e r e n ? D e t w e e u i t sp r a k e n d i e o p
3 5 . I b i d e m , p . 14 5 .
3 6 . I b i d e m , p . 15 0 .
37 . I b i d e m , p . 15 6 .
3 8 . I b i d e m , p . 16 6 .
d e z e p a ssa g e v o l g e n , l i j k e n m i j a l t h a n s o n t h u l l e n d . E e n
o n t m o et i n g
“ v a n k e r k en O o st e n z al ee n g r o n d i g e h e r v o r m i n g v an h et k a t h o l i e k e
d e n k e n b e t e k e n e n ” . ^ H o e , b l i j f t o n d u i d e l i j k . W e l st e l t F o r t m a n n v a st
3 9 . I b i d e m , p . 15 3 - 15 4 .
.44
4 0 . I b i d e m , p . 15 4 .
d a t d e c h r i st e l i j k e t h e o l o g i e h a a r b e g r i p p e n a p p a r a a t m o e t z u i v e r e n
4 1. I b i d e m , p . 15 4 , 15 7 , 17 2 .
U i t z ijn o p d it p u n t w ei n i g h eld er e b et o o g lijk t m en t e m o et en o p m a
4 2 . I b i d e m , p . 15 0 , 17 1, 18 2 .
4 3. O v e r i g e n s: o p v al l en d
k e n d at d e z e t h e o l o g i e d at b e t e r z a l k u n n e n d o e n al s er o e c u m e n e i n d e
v aak geb r u ik t Fo r t m an n
p r a k t i j k i s g e w e e st ; w a t h i j d a a r o n d e r v e r st a a n m a g h e b b e n , b e g r i j p i k
c h r i st e n d o m e n ( k a t h o l i e k e )
n i e t . H o e d i t o o k z i j , h i j g e e f t v e r v o l g e n s a a n d a t “ d e k e r k ( ...) n o g v e r
k e r k a l s sy n o n i e m e n .
4 4 . Fo rt m an n ,
p . 17 2 .
Hindoes,
sc h r i k k e l i j k v e e l [ m o e t ] l e r e n , w il ze aan de werkelijke behoeften van de
mensen in Oost en West voedsel geven ( c u r s. p r ) ” . A l s c o n c l u si e v a n z i j n
H AN
FO RT M A N N
2 8 3
Bid d en d e H in d o es
in d e G a n g e s.
[ F o t o g r aaf B r ian B r ak e,
K d c / k l í b , N ijm eg en ] .
v e r b l i j f i n A z i ë , a l s sl o t so m v a n e e n p l e i d o o i v o o r o n t m o e t i n g , l i j k t d i t
b e v r e e m d e n d : d e u n i v e r se l e b e t e k e n i s, e n d a a r m e e d e m i ssi e v a n h e t
c h r i st e n d o m st a a n v o o r F o r t m a n n k e n n e l i j k t o c h n i e t t e r d i sc u ssi e .
D e sn i e t t e m i n , a l s m e n d e b a l a n s o p m a a k t v a r i F o r t m a n n s i n A z i ë
g ew o n n e n en i n
Hindoes en boeddhisten v e r w o o r d e
w e l l i c h t h e t b e st e z o e k e n
i n z i c h t en , k an m en
n aar d e t h em a’ s d i e h i j aan d e d o o r h em
b e o o g d e o e c u m en e t en g r o n d sl a g w i l l eg g en . H i j ac h t d e t i j d r i j p v o o r
e e n se r i e u z e t o e n a d e r i n g , v o o r a l t u sse n b o e d d h i s m e e n c h r i st e n d o m ,
w a n t h e t h i n d o e ï sm e i s t o c h , i n v e r g e l i j k i n g m e t h e t c h r i st e n d o m , t e
w e i n i g m e n sel i j k
geworden.45 A l w e e r :
m en m o et aan n em en d at F o r t
m a n n h i e r d o e l t o p h e t f e i t d a t h e t h i n d o e ï sm e d e n a a st e n l i e f d e n i e t
c e n t r a a l st e l t , z o a l s d i e g e s y m b o l i s e e r d i s i n Je z u s ’ d o o d a a n h e t k r u i s.
E e n e e r st e o p g a v e v o o r d e o e c u m e n e i s v o l g e n s h e m n a t e d e n k e n
4
o v e r i n h o u d e n b e t e k e n i s v a n h e t b e g r i p g e n a d e i n h e t c h r i st e n d o m , 6
en , n ee m i k d an m a ar aan , o v e r d e v r a a g o f m en z o n d e r d i e g e n a d e t o c h
o o k v o l l e d i g m e n s k a n w o r d e n o f z e l f s al z i j n , z o a l s h e t b o e d d h i sm e
m e e n t . I m m e r s, m e e n t F o r t m a n n , d e c h r i st e l i j k e g e n a d e i s i n h a a r w e r
k i n g n i et b ew i j sb aa r b o v e n n a t u u r l i j k , d o o r b r e ek t n i et d at g en e w at d e
4 5 . I b i d e m , p . 18 2 .
4 6 . I b i d e m , p . 15 3 .
2 8 4
PET ER
RIET BERGEN
b o e d d h i s t ‘ k a r m a ’ n o e m t , d e w e t d i e a l l e m e n se l i j k h a n d e l e n t o t o o r
z a a k en g e v o l g m a a k t en d e m e n s d a a r i n d u s u l t i e m v e r a n t w o o r d e l i j k .^
E l d e r s e c h t e r f o r m u l e e r t F o r t m a n n d e o e c u m e n i sc h e o p g a v e a n d e r s:
m en m o e t n ad en k e n o v er d e p r o b l e m at i e k v an d e v er i n n er l i jk i n g . D e
b o e d d h i st h e r v o r m t z i c h i n n er l i j k , z o r g t v o o r z i j n z i el , w o r d t d aar d o o r
h e i l i g . D e c h r i st e n e n , d i e i n e n d o o r d e h e i l s f e i t e n t o t v e r i n n e r l i j k i n g
z o u d e n m o e t e n g e r a k e n , d o e n d a t a l l e n g s m i n d e r . 48
W e l l i c h t o m h e t o e c u m e n i sc h p r o c e s m e t t e r d a a d t e b e v o r d e r e n , z e t
F o r t m a n n o p h e t e i n d e v a n d e b u n d e l e e n o p m e r k e l i j k e st a p . H i j s u g
g e r e e r t d a t b o e d d h i sm e e n c h r i s t e n d o m
t a a l sy st e m e n
o p er er en . H a d
b in n en
t w e e , v e r sc h i l l e n d e ,
h i j w el l i c h t W i t t g e n st e i n
g el ez en ? H i j
v r a a g t z i c h a f o f ‘ G o d ’ e n ‘ g e e n G o d ’ w e l e e n e sse n t i e e l v e r sc h i l i s, al s
m e n v a s t s t e l t d a t c h r i st e n e n b o e d d h i st b e i d e n v e r l o s s i n g z o e k e n . T o e
g e g e v e n , d e c h r i st e n f o r m u l e e r t h e t p r o c e s r e l i g i e u s en w o r d t g e l e i d
d o o r Je z u s d i e z i c h g a f v o o r d e v e r l o s s i n g v a n d e m e n se n . D e b o e d d h i st
d a ar en t eg en h eef t een o n r el i g i eu s t aal g eb r u i k . D a t i s een t ek en en d e
u i t sp r a a k . N a m F o r t m a n n V e s t d i j k s d u i d i n g v a n h e t b o e d d h i sm e a l s i n
e sse n t i e r e l i g i e u s ^ b e w u s t o f o n b e w u s t o v e r , o o k al h a d h i j e e r d e r i n
Als ziende...,
h e t b o e d d h i sm e a l s n i e t - r e l i g i e u s g e d e f i n i e e r d ? H o e d a t
o o k z i j , F o r t m a n n st e l t v a st d a t b e i d e n d e v e r l o s s i n g t o c h a l l e e n b e r e i
k e n al s z i j h e t z e l f o o k w i l l e n . E n h i j r o e p t u i t : “ h o e d i c h t l i g g e n d i e
t w ee v o r m en b i j el k aar !” ^0 D i e ex c l am at i e k r i j g t ex t r a r e l i ë f w an n eer
m en z i c h h er i n n er t d at F o r t m a n n z i c h el d er s afv r aag t o f er z o v eel v e r
sc h i l i s t u sse n h e t c h r i st e n d o m , a l s r e l i g i e , e n h e t b o e d d h i s m e , a l s l e e r
v a n g e e st e l i j k e g e z o n d h e i d : h e i l e n h e e l z i j n t o c h h e t z e l f d e ?^ 1
W er d
Fo r t m an n
door
zijn
eigen
ged ach t en
in
v er legen h eid
ge
b r a c h t ? W a n n e e r h i j , o p h e t e i n d e v a n d e b u n d e l , t e sp r e k e n k o m t o v e r
d e b o e d d h i st i sc h e m e d i t a t i e e n h e t c h r i s t e l i j k g e b e d , st e l t h i j v a s t d a t
m e d i t a t i e e e n o m g a n g v a n d e m e n s m e t z i c h z e l f i s, h e t g e b e d d a a r e n t e
g e n e e n o m g a n g m e t ‘ d e a n d e r ’ , m e t G o d . E n d a n st e l t h i j d e p a r a d o x ,
n a m e l i j k : “ d a t w i j z o n d e r G o d m o e t e n l e v e n é n d a t H i j m e t o n s i s ( ...)
d at w i j h et g e h ee l z e l f m o et e n d o e n en d at w i j
4.
4 7 . I b i d e m , p . 15 4 .
4 8 . I b i d e m , p . 17 6 .
4 9 . V est d i jk ,
D e toekomst ,
5
d e G en ad e z ijn ” . 2
OOSTERSE RENAISSANCE
W i e n a lez in g v an
Hindoes en boeddhisten, i n 19 6 8 v o o r h e t e e r st v e r
Oosterse Renaissance d e e e r d e r g e f o r m u l e e r d e
sc h e n e n , h o o p t e d a t i n
v r a g e n u i t g e k r i st a l l i se e r d z o u d e n z i j n t o t een v o o r h e t W e st e n v r u c h t
p . 16 - 17 , 19 ·
50 . F o r t m a n n
toch i n
, Hindoes,
b aar d en k en , z al -
z o k o m t h et m i j v o o r -
t e l e u r g e st e l d g e w e e st z i j n .
p . 17 6 - 17 7 .
5 1. I b i d e m , p . 18 9 .
5 2 . I b i d e m , p . 19 3 .
H et ,
z o als
gezegd ,
b e sc h e i d e n
b o ek je
b est e ed t
g e z i e n n i e t z o v e e l a a n d a c h t aan ‘h e t O o s t e n ’ .
puur
k w an t it at ief
H AN
FO RTM A N N
2 8 5
Omslagvanhet boek:
OosterseRenaissance,
vanHan Fortmann.
Bilthoven, 19 7 0 .
H an Fortmann
O O ST E R SE
R E N A I SSA N C E
kritische reflecties op
de cultuur van nu
D e b o o d s c h a p v a n h e t e e r st e h o o f d s t u k ‘ H i e r e n n u ’ i s d a t d e w e s t e r
l i n g m o e t l e r e n st i l st a a n b i j d e e sse n t i e v a n w a t z i c h ‘ n u ’ a a n h e m v o o r
d o e t ; e e r st d a n z a l h i j g e r a k e n t o t d e e c h t e r e l i g i e u z e e r v a r i n g , t o t d e
o n u i t sp r e k e l i j k e g r o n d d e r d i n g e n , w a a r u i t , u i t e i n d e l i j k , d e g o d so n t m o e t i n g r e su l t e e r t . H e t W e s t e n h e e f t o p h e t g e b i e d v a n z u l k w a a r n e
m e n g e e n t r a d i t i e m e e r , h e t O o s t e n k e n t d i t m e d i t a t i e v e sc h o u w e n n o g
w el . V e e l m eer z e g t F o r t m a n n er n i et o v er . W e l g aat h i j i n o p d e b o e d
d h i st i sc h e l e e r d i e h e t ‘ i k ’ a l s i l l u si e z i e t v a n d e n o g o n v e r l o st e m e n s, e n
sc h r i j f t d a n : “ i k z o u m i j n i e t g r a a g d a a r m e e a k k o o r d v e r k l a r e n . D e z e
d i n g en z i j n t e d i ep o m i n een p aar z i n n en t e w o r d en af g e d a an
”.53 E e r
d e r w a s F o r t m a n n h e e l w a t p o s i t i e v e r g e w e e st o v e r d e i k - o n t k e n n i n g
v an h e t b o e d d h i sm e . T o c h g e e f t h i j t o e d at d e m et h et i k - d e n k e n v e r
b o n d e n o n s t e r f e l i j k h e i d sg e d a c h t e
54 “ so m s”
v o o r t k o m t u it h et o n v er
m o g e n o m i n h e t h i e r e n n u t e l e v e n . H e t i s e e n u i t sp r a a k d i e , z o a l s h i j
n a t u u r l i j k w i s t , i n d e K e r k n i e t o v e r a l g o e d z o u v a l l e n . H i j st e l t v a st d a t
d e t e k st v a n h e t M a t t h a e u s e v a n g e l i e , m e t n a m e d e v e r z e n 2 7 e n 3 4 v a n
5 3. F o r t m a n n ,
naissance, p .
OosterseRe
15 .
5 4 . D i e st a a t i n so m m i g e
h e t z e sd e h o o f d s t u k , d e m e n s v o o r h o u d t d a t h i j z i c h i n d e r d a a d n i e t o m
d e t o e k o m st m o e t b e k o m m e r e n , en v r a a g t z i c h d an a f o f d i e g e d a c h t e
b o e d d h i st i sc h e p r a k t i j k e n
o v er i g en s o o k cen t r aal !
i 8 6
PET ER
RIET BERGEN
n i et d i c h t l i g t b i j d e Z e n - f i l o so f i e . W a t d e l ez e r d aar n a z o u v er w ac h t en
-
e e n u i t e e n z e t t i n g o v e r d e o v e r e e n k o m st e n e n v e r s c h i l l e n t u s se n d e
c h r i st e l i j k e e n b o e d d h i st i sc h e v i si e s o p h e t d o e l v a n h e t m e n s e l i j k l e v e n
-
w o r d t n iet geg ev en , t er w ijl F o r t m an n in
Hindoes en boeddhisten
t er
z ak e z u l k e b el an g w ek k en d e v r ag en h ad g ef o r m u l eer d .
H e t t w e e d e h o o f d st u k , ‘ D e o o s t e r se r e n a i ss a n c e ’ , t e l t n a a st sl e c h t s
z e s p a g i n a ’ s t e k st
v i j f b lad zi jd en
n o t en , h et g een
h et
k a r ak t er v an
g e d a c h t e n - i n - w o r d i n g er v an en w e l l i c h t v a n h et h el e b o e k j e n o g een s
o n d e r st r e e p t . H e t b e o o g t een k o r t e u i t e e n z e t t i n g t e b i e d e n o v e r d e
v e r sc h i l l e n t u sse n l e v e n e n d e n k e n v a n O o s t e n W e s t , e n w i l t e v e n s
d u i d el i j k m ak en w aar o m h et W e st e n z i c h z o t o t h et O o st e n aan g e t r o k
k e n v o e l t . F o r t m a n n g e e f t t o e d a t ‘h e t O o s t e n ’ e e n v e e l t e a l g e m e n e
t er m
i s, m a a r g a a t n i e t i n o p w a t h i j , b l i j k e n s z i j n e e r d e r e w e r k , w e l
d e g e l i j k w i st : d a t d e v e r sc h i l l e n z o g r o o t z i j n a l s t u sse n h i n d o e ï sm e en
b o e d d h i sm e , t u ss e n h e t l e v e n i n I n d i a e n i n T h a i l a n d - o m v a n C h i n a
n o g m a a r t e z w i j g e n . E r i s, v o o r h e m , t o c h z o i e t s a l s ‘h e t O o s t e n ’ , z o a l s
e r z o i e t s a l s ‘E u r o p a ’ i s. V e r v o l g e n s c o n st a t e e r t h i j d a t “ al h e t m o o i s en
e d e l s d a t b e w o n d e r a a r s v a n I n d i a o f T i b e t o p s o m m e n ( ...) o o k i n d i e
l a n d e n b e t r e k k e l i j k sc h a a r s”
is.55 O n g e t w i j f e l d
m een d e h ij, o p gr o n d
v a n z i j n e i g e n w e l l i c h t o v e r sp a n n e n v e r w a c h t i n g e n v o o r z i j n v e r t r e k
n a a r A z i ë , d a t d e z e w a a r sc h u w i n g n i e t o v e r b o d i g w a s. D i e c u l t u r e n
w o r d e n g e d r a g e n d o o r w e i n i g e n , e n l e v e n m i ssc h i e n m e e r i n t e k st e n
d a n i n d e d a g e l i j k se p r a k t i j k . W a t t r e k t h e t W e s t e n d a n z o a a n , w a t
h e ef t h et O o st e n b ew a ar d d at “ b i j o n s al s g e m i s b e g i n t h e r k e n d t e w o r
d e n ?” ?6 W e l , d e e v e n w i c h t i g e r v e r h o u d i n g t u sse n
sc h o u w i n g . D e z e c o n st a t e r i n g l a a t F o r t m a n n
sa m e n v a t t i n g v a n z i j n g e d a c h t e n u i t
act ivit eit
n iet v o l g en
en
b e
d o o r een
Hindoes en boeddhisten, m a a r
door
e e n , o v e r i g e n s n i e t o n j u i st e , o p m e r k i n g o v e r d e a l t e g o e d k o p e b e v r i j d i n g d i e w e st e r l i n g e n z o e k e n v i a p sy c h e d e l i sc h e p h a r m a c a i n p l a a t s
v a n d o o r g e d u l d i g o e f e n e n i n t e c h n i e k e n d i e w a r e b e w u st z i j n s v e r r u i
m i n g b ew er k st el l i g e n . O o k l eef t , z o v e r v o l g t F o r t m a n n z i j n b e t o o g , i n
h et O o st e n h et b e se f d at
kennen e n zijn
sa m e n m o e t e n v a l l e n , d a t k e n
n i s z o n d e r z i j n w a a r d e l o o s, j a z e l f s sc h a d e l i j k i s, o m d a t m e n i m m e r s
m o e t w o r d e n w a t m e n k e n t . D e w e st e r s e n a d r u k o p h e t o b j e c t i v e r e n d e
v e r st a n d st a a t a f f e c t i e v e r i j p h e i d i n d e w e g . D a t
v o o r al v er d r o n g en d o o r h et
hebben, t e r w i j l
zijn
l i j k t i n h et W e st e n
i n h e t ( b o e d d h i st i sc h e ) O o s
t e n j u i s t o n t h e c h t i n g , n i e t - w i l l e n - h e b b e n c e n t r a a l st a a t . A l l e e n o p d i t
punt
gaat F o r t m a n n
iet s v er d er in , d o o r
o o st e r se v e r e e n v o u d i g i n g
t e g e n o v e r w e s t e r se o n t v o u w i n g t e st e l l e n . T e n s l o t t e w e e t h e t O o st e n
w at
55. F o r t m an n ,
naissance, p .
d e r o l v an
h et l i c h aam
is in
b e st a a n so m v o r m i n g , b e w u s t z i j n s
OosterseRe
20 .
56 . I b i d em , p . 20 .
v er n ieu w in g -
een t er r ei n d at , v o l g e n s F o r t m a n n , i n h et W e st e n n o g
n a u w e l i j k s o n t g o n n e n i s.
H A N
FO RT M A N N
2 8 7
I n ‘D e y o g i e n d e c o m m i s sa r i s ’ p a r a f r a se e r t e n b e c o m m e n t a r i e e r t
Fo r t m an n
eigen lijk
h et g e l i j k n a m i g e b o e k v a n A r t h u r K o e st i e r , u i t
19 6 4 . H i j c o n st a t e e r t d a t n o c h d e h e i l i g e , d i e z i c h i n z i j n c o n t e m p l a t i e
o p sl u i t e n z o g e e n o o g h e e f t v o o r d e so c i a l e p r o b l e m a t i e k , n o c h d e
r e v o l u t i o n a i r , d i e m e n se n
n i et i n n er l i j k v er an d er t m aar h en z i jn w i l
o p l e g t , d e m e n sh e i d e c h t h e l p e n . E e n sy n t h e se i s n o d i g , v a n a c t i v i t e i t
e n r u st e n d e b e sc h o u w i n g . P a s d a a r u i t z a l , z o c o n st a t e e r t F o r t m a n n w a t
v e r r a sse n d , h e i l i g h e i d
v o o r t k o m e n . I s d i e sy n t h e se i n
één
p e r so o n
m o g e l i j k , t e g e n d e k r a c h t e n v a n d e m o d e r n e w e st e r se w e r e l d i n ? Ja ,
d o o r y o g a e n Z e n - b o e d d h i s m e , m i t s a a n g e p a st a a n d e w e st e r s e si t u a t i e
en m o g e l i j k h e d e n . H o e d a t z o u m o e t e n , b l i j f t e c h t e r o n d u i d e l i j k .
‘P e p e r e n z i e l e n ’ b i e d t v e r v o l g e n s e n k e l e n a d e r e r e f l e c t i e s o p d e i k g e r i c h t e , i k - b e v e st i g e n d e h o u d i n g e n n a a r b u i t e n g e r i c h t e a c t i v i t e i t s
d r a n g d i e d e w e s t e r se w e r e l d k e n m e r k t . D i e k r e e g , b i j v o o r b e e l d , g e s t a l
t e i n d e o v e r z e e se e x p a n si e v a n d e z e st i e n d e e e u w m a a r l e i d d e v o o r a l i n
d e t w i n t i g st e t o t h e t a f b r e k e n v a n t r a d i t i e s, t o t g e z a g s p r o b l e m e n , t o t
se c u l a r i se r i n g . D i e h o u d i n g e n d i e p r o b l e m e n k e n t h e t O o s t e n n i e t !
H e t i s e e n c a t e g o r i s c h e u i t sp r a a k , d i e b e v r e e m d t o m d a t z i j n i e t s t r o o k t
m et F o r t m a n n s w aar n e m i n g e n t i j d en s z i j n ei g e n
opon th oud
al d aar .
H i j st e l d e i m m e r s r e g e l m a t i g v a st d a t d e m o d e r n e , m e e r i n d i v i d u a l i s t i
sc h e I n d i ë r a f st a n d n e e m t v a n z i j n t r a d i t i o n e l e , a u t o r i t a i r e c u l t u u r
In
‘ Sc h o o n m a a k
o f v e r a r m i n g ?’, h et
.57
v i j f d e h o o f d st u k , h e r n e e m t
F o r t m a n n d e e l s h o o f d s t u k d r i e . W a s , i s G o d e e n p r o j e c t i e , m a a r i n t u s
se n v o o r v e l e n i n h e t W e s t e n d o o d ? W a t h e e f t d e o n t w i k k e l i n g v a n d e
m o d e r n e w e t e n sc h a p d a a r m e e v a n d o e n ? H i j st e l t v a s t d a t h e t v e r s t a n
d e l i j k e w e t e n g e e n b e w i j z e n p r o o f c o n t r a G o d s b e st a a n z a l b i e d e n .
Eer d er , in
Hindoes en boeddhisten, h a d
F o r t m a n n z i c h l at en v er t el l en d at
i n I n d i a , o n d a n k s d e sc h i j n v a n h e t t e g e n d e e l , w e l d e g e l i j k ‘w e t e n s c h a p ’
i n w e st e r se z i n b e s t o n d , d i e z i c h r i c h t t e o p d e m a t e r i ë l e w e r e l d . M a a r
m e n v e r t e l d e h e m o o k , n i e t z o n d e r t r o t s, d a t d i e w e t e n sc h a p n o o i t f i l o
so f i e w e r d , z i c h n i e t o p h e t g o d d e l i j k e r i c h t t e , w a a r d o o r er , c o n st a t e e r
d e h i j j a l o e r s , o o k g e e n c o n f l i c t e n k o n d e n o n t st a a n t u sse n g e l o o f e n
5
w et e n sc h a p . 8 T o e g a n g k r i j g en
t o t G o d i s t o ch m o g e l i j k , m i t s m en
z u l k s p o o g t v an u i t een k en n en d at g ef u n d e er d i s i n h et z i j n , i n h et h ar t ,
en
d u s u it g aat b o v en
h e t a f st a n d e l i j k e , k r i t i sc h e d e n k e n . M a a r h o e
b e r e i k t d e m e n s d a t st a d i u m v a n k e n n e n ? D o o r d e p s y c h o t h e r a p i e e e n v a n F o r t m a n n s k e r n i n t e r e ss e s? W e l l i c h t , m a a r l e i d t d i e t o t h e t k e n
n en v an g o d ? O f m o e t m en h et z o e k e n i n d e p r a k t i j k en d i e i n h et O o s
t e n t o t ‘v e r l i c h t i n g ’ l e i d e n - m a a r d a a r b i j k a n m e n z i c h d e z e l f d e v r a a g
st e l l e n , h e t g e e n F o r t m a n n n i e t d o e t . E r i s e e n d e r d e m o g e l i j k h e i d : d e
57. F o r t m a n n ,
o p l o ssi n g l i g t i n h e t m y st i e k e k e n n e n d at i n h et c h r i st e n d o m een t r a d i
t i e i s. I n e l k g e v a l w o r d t d a t k e n n e n i n h e t r e l i g i e u z e O o s t e n e n W e s t e n
Hindoes,
p . 8 4 - 8 5 , 8 7 - 8 8 , 10 0 , 12 8 .
58 . I b i d em , p . 7 7.
288
PET ER
RIET BERGEN
m e d e m o g e l i j k g e m a a k t d o o r i n i t i a t i e r i t e s, z o a l s d e k a t h o l i e k e k e r k d i e
al e e u w e n l a n g p r a k t i se e r t , m a a r w a a r t e g e n o v e r i n d e w e st e r se c u l t u u r
v a n d e t w i n t i g st e e e u w t o e n e m e n d e sc e p si s b e st a a t - e e n sc e p si s d i e i n
h e t O o s t e n a f w e z i g i s. D a n l i j k t F o r t m a n n z i c h t o c h m a a r sc h r a p t e z e t
t e n , e n st e l t h i j : z e k e r , d a t g o d d e l i j k e m eer : G o d
-
i s i n h et c h r i st en d o m
i m m an en t . E n
i n een s h eet h et b i j h em
n i et
t r a n sc e n d e n t , e n i n h e t O o s t e n
a l w e e r v r a a g t d e l e z e r z i c h af : g e l d t d i t w e l v o o r h e t
b o e d d h i sm e , d at o v e r G o d
i m m e r s n i e t sp r e e k t ? O m
d at p r o b l eem
b l i j f t F o r t m a n n h een d r aai en , m aar j a m m e r g e n o e g d o et h i j d at n i et o p
d e b ez o n k en m an ier d ie m en in
h ij d at , v o o r z i j n
Hindoes en boeddhisten b e sp e u r t .
D u r fd e
r ad i o p u b l i ek , n i et , o f d u r f d e h i j h et ei g en l i j k n i et
m e e r ? F o r t m a n n st e l t w e l v a st d a t i n b e i d e g e v a l l e n h e t k e n n e n v a n h e t
g o d d e l i j k e d e m e n s i n st a a t m o e t st e l l e n t o t e e n b e l e v i n g v a n e e n h e i d .
D aar o m -
d en k ik -
gaat h i j v e r v o l g e n s i n o p d e t e au t o r i t ai r e g o d s
v o o r st e l l i n g d i e i n h et c h r i st en d o m
g e g r o e i d i s: d i e sc h e p t g e e n e e n
h ei d en m o e t v e r d w i j n e n . I n h e t W e st e n , m a ar e i g e n l i j k o v e r al , m o et
h et g o d d e l i j k e een m ac h t z i j n d i e “ b e v o r d e r t en g r o o t m aak t , d i e l ev en
v e r w e k t en d o e t
groeien”.59
I n h e t l a a t st e h o o f d s t u k j e , ‘H e t g e v a a r l i j k e i k ’ , k o m t F o r t m a n n t e r u g
o p h e t g e e n h i j r e e d s i n h e t e e r st e e n v i e r d e b e h a n d e l d e . H i j b e sp r e e k t
e e n a a n t a l a u t e u r s, o n d e r w i e n a t u u r l i j k F r e u d , e n c o n st a t e e r t d a t e e n
z e k e r e m a t e v a n ‘i k ’ n o d i g i s v o o r d e o n t w i k k e l i n g v a n d e p e r so o n z o a l s i n h e t W e s t e n b e n a d r u k t - m a a r d a t , i n l a a t st e i n st a n t i e , d e m e n s
d e m o ed m o et h eb b en o m z i c h z e l f t e v er liez en , leeg t e w o r d en , z o als in
h e t O o s t e n v o o r a l h e t b o e d d h i sm e su g g e r e e r t . T e r e c h t st e l t h i j v a st d a t
o m t o t ‘n i e t - i k ’ t e g er a k e n , e en ‘i k ’ b l i j v e n d a c t i e f m o e t z i j n , en d at d aar
m e e h e t v e r sc h i l t u sse n h e t W e s t e n e n h e t b o e d d h i st i s c h e O o s t e n k l e i
n e r w o r d t . Z i j n c o n c l u si e d a t z o w e l c h r i st e l i j k e m y st i c i a l s Z e n - b o e d d h i st e n d i t l e e g - w o r d e n a l s n o o d z a k e l i j k z i e n , k o m t m i j e c h t e r v e e l t e
sn e l , e v e n a l s d e u i t sp r a a k d a t h e t k o n i n k r i j k G o d s e n d e l e e g h e i d v a n
h e t b o e d d h i s m e t o c h m e e r v e r w a n t sc h a p h e b b e n
d an m en z o u v er
w a c h t e n . .. I m m e r s, b i j d i e u i t s p r a a k z i t d e a d d e r o n d e r h e t g r a s: “ ...al s
m e n b e d e n k t d a t h e t b o e d d h i s m e n i e t o v e r e e n G o d w e n st t e sp r e k e n . ”
H e t t o ch w ez e n l i j k e , j a z el f s c en t r al e p r o b l ee m
d at F o r t m a n n z o o n t
h u l t , l a a t h i j o p n i e u w o n b e sp r o k e n .
B i e d t h e t n a sc h r i f t , g e t i t e l d ‘ H e t h e l d e r e l i c h t ’ , u i t k o m st ? F o r t m a n n
p o n e e r t d a a r i n e e n st e l l i n g . O f i s h e t e e n h o o p , d e h o o p v a n e e n d o o d
z i e k e ? H i j sc h r i j f t : “ E r
moet ( c u r s.
p r
) e e n f u n d a m e n t e l e o v e r e e n k o m st
z i j n t u sse n d e V e r l i c h t i n g , w a a r v a n h i n d o e e n b o e d d h i s t sp r e k e n , en
h et E e u w i g e L i c h t d er c h r i st en en ” . W a a r o m m o e t d at , d en k t d e l ez er ?
59 . Fo r t m an n ,
naissance, p .
OosterseRe
5 3.
6 0 . I b id em , p . 6 6 .
“ B e i d e n st e r v e n i n h e t L i c h t ” . 6 ° F o r t m a n n l i j k t e c h t e r t e b e d o e l e n d a t
c h r i st e n e n
h et L i c h t
t en
o n r ech t e z ien
a l s h i e r n a m a a l s, t e r w i j l h e t ,
H AN
FO RT M A N N
ev en al s h et ee u w i g l ev en , h i er en n u g ez o c h t en g e v o n d e n m o e t en k an
w o r d e n , z o a l s z i j n s i n z i e n s b o e d d h i s t e n d o e n . F o r t m a n n s l a a t st e r e g e l
l u i d t d an o o k : “ h et g o d d el i j k e L i c h t [ m o et ] w ee r een r eal i t ei t [ w o r d en ]
in
h et
alled ag- lev en
-
z o als h et
n at u u r lijk
door
al l e r e l i g i es i s b e-
d o e l d ” .6 '
5.
F O R T M A N N S
O R I Ë N T A L I S M E
F A S C I N A T I E
E N
-
E E N
Z O E K T O C H T
T U S S E N
C U L T U U R K R I T I E K ?
D e h i e r b o v e n b e s p r o k e n t e k st e n m a k e n F o r t m a n n s f a sc i n a t i e v o o r h e t
O o st e n d u i d e l i j k z i c h t b aar . W i e z i c h a f v r a a g t o f z i j n z o e k t o c h t u n i e k
i s, d a n
w el
in
een
t r ad it ie
st a a t , z a l
w ellich t
e e r st
v a st s t e l l e n
hoe
b e v r eem d en d h et e i g en l i j k i s d at F o r t m a n n n er g en s ex p l i c i et i n g aat o p
d e ‘ o o s t e r s e ’ o o r s p r o n g v a n z i j n r e l i g i e , h e t c h r i st e n d o m . M a a r é é n
m aal b e t r a p t e i k h e m o p een t e r l o o p se v e r w i j z i n g n a ar h e t g e g e v e n d at
een d e n k e r -
i n c a su p s e u d o - D i o n y s u s A r e o p a g i t a m e t z i j n l e e r o v e r
h et g o d d e l i j k l i c h t -
c o n c e p t e n g e b r u i k t d i e m e n z o w e l i n O o s t al s
W e s t t e r u g v i n d t . 62 D i e p e r g r a a f t F o r t m a n n n i e t , z o d a t h e t h e m l i j k t t e
o n t g aan h o ez e er h et h el e c h r i st en d o m
i n d e e e r st e t w e e e e u w e n v e r
w a n t i s m e t a n d e r e r e l i g i e s d i e i n d e k o sm o p o l i t i sc h e w e r e l d v a n h e t
H e l l e n i sm e en , l at er , d e o o st e l i j k e p r o v i n c i e s v a n h et R o m e i n se R i j k
o n t st o n d e n e n e l k a a r b e ï n v l o e d d e n . H a d h i j V e s t d i j k s n u c h t e r e c o n st a
t e r i n g g e v o l g d , d at h et c h r i st e n d o m “ m i d d e l l i j k al l es aan h e t o o st e n t e
d an k en h e ef t
”,63 d a n
h a d e e n d a a r u i t v o o r t v l o e i e n d h i st o r i s e r e n d p e r
s p e c t i e f h e m k u n n e n h e l p e n z i j n e i g e n p r o b l e m e n m e t d e v e r sc h i l l e n
t u sse n d e ‘ o o s t e r s e ’ r e l i g i e s e n h e t ‘w e s t e r s e ’ c h r i s t e n d o m t e r e l a t i v e r e n
e n b o v e n d i e n d e d o o r h e m z o g e w e n s t e d i a l o o g - z i j h e t n a c a 17 0 0 j a a r
- w eer o p g a n g t e h el p en .
S o w i e s o m i s t m e n b i j F o r t m a n n e e n b e s e f v a n d e v e r l e d e n d i m e n si e
v a n d e v e r sc h i j n se l e n d i e h i j n o t e e r t en b e c o m m e n t a r i e e r t . R e g e l m a t i g
c o n t r a st e e r t h i j d e so b e r e , st r a k k e G r i e k s e t e m p e l s e n k a t h o l i e k e k e r
k en m e t d e k a k e l b o n t e o o st e r se h e i l i g d o m m e n ,64 h i j l i j k t z i c h e r n i e t
v a n b e w u s t d a t d i e t e m p e l s v a n b i n n e n e n b u i t e n b o n t b e sc h i l d e r d e n
m et v e e l k l e u r i g b e e l d h o u w w e r k v o l g e st o u w d w a r e n , en d at d e so b e r
h e i d v a n d i e k e r k e n p a s i n d e t w i n t i g st e e e u w w e r d g e r e a l i se e r d . M i d
d e l e e u w se k a t h e d r a l e n w a r e n e v e n k l e u r r i j k a l s h i n d o e t e m p e l s. A l s h i j
v a s t st e l t d a t i n h i n d o e h e i l i g d o m m e n st i l t e , p i ë t e i t o n t b r e k e n , v e r g e e t
h i j d at i n d e z ev en t i e n d e eeu w
d e p a u se n z i c h n o g k w a a d m o e st e n
m a k e n o m h e t g e k r a k e e l d a t z e l f s i n d e S i x t i j n s e K a p e l d e d i e n st e n v e r
6 1. I b i d e m , p . 6 7
6 3. V e st d i j k ,
st o o r d e . K o r t o m , z e k e r F o r t m a n n s v i si e o p d e u i t e r l i j k h e d e n v a n h e t
k a t h o l i e k e c h r i s t e n d o m i s e e n n e g e n t i e n d e - e e u w se , o f m i ssc h i e n b e t e r
Hindoes, p . 2 5.
D e toekomst,
6 2. F o r t m an n ,
p .3 0 6 .
6 4 . Fo r t m an n ,
Hindoes.
29 0
PET ER
RIET BERGEN
H in d o ev r o u w en v o o r een
b i d h u i sj e v an een g o d i n .
[ F o t o V i v a n t U n i v e r s,
K D c / k L i B , N ij m egen ].
g e z e g d , e e n n a o o r l o g se t w i n t i g s t e - e e u w s e , e n v a n d a a r u i t b e o o r d e e l t
h i j ‘h e t O o s t e n ’ .
H e t i s o v e r i g e n s j u i s t d i e n a o o r l o g se w e r e l d d i e h e m z o r g e n b a a r t ,
o n d er an d er e v an w eg e h et v e r l i es v an f u n d a m e n t - g ev e n d e w aar d en , d e
v e r h e e r l i j k i n g v a n d e r at i o en d e m o d e r n i t e i t en d e o n g e b r e i d e l d e g r o e i
v a n h e t c o n su m e n t i sm e . W e n s t h i j d i e w e st e r s e w e r e l d d a a r o m o p h e t
e i n d v a n z i j n l e v e n e e n ‘ O o s t e r s e r e n a i ssa n c e ’ t o e ? E n z o j a , w a t v e r
st a a t h i j d a a r o n d e r ? D e t e r m i s n i e t , z o a l s h i j su g g e r e e r t , a f k o m s t i g v a n
d e n e g e n t i e n d e - e e u w se F r a n s e o r i ë n t a l i st E d g a r Q u i n e t . 6^ D e m a n d i e
h e t e e r st z a g d a t E u r o p a e e n ‘ O o s t e r s e r e n a i ss a n c e ’ g i n g d o o r m a k e n
6 5. F o r t m an n ,
naissance, p .
7.
OosterseRe
d i e , z i j n s i n z i e n s, v a n e v e n g r o o t b e l a n g w a s a l s d i e e e r d e r e , W e s t e r se ,
w a s A r t h u r Sc h o p e n h a u e r . I n z i j n st i m u l e r e n d e m a a r o o k c h a o t i sc h e
H AN
b o ek
D ie Welt als W ille und als Vorstellung ( 18 19 ) ,
FO RT M A N N
2 9 1
h ield h ij z ijn lez er s
v o o r d at z i j k e n n i s m o est en n e m en v an d e V e d a ’s en an d er e o u d - I n d i ase w i j s h e i d s g e s c h r i f t e n , a a n g e z i e n d i e e e n h e l d e r l i c h t z o u d e n w e r p e n
o p z u l k e f u n d a m e n t e l e p r o b l e m e n a l s: w i e b e n i k e n w a t i s w e r k e l i j k
h e i d , d i e i n h e t W e s t e n o n o p g e l o s t b l e v e n . E e r d e r e c h t e r al h a d F r i e d r i c h v o n H a r d e n b e r g , b e t e r b e k e n d al s N o v a l i s ( 17 7 2 - 18 0 1) i n e e n r e e k s
v an i n d e n e g e n t i e n d e en t w i n t i g st e e eu w v o o r a l i n h et D u i t se c u l t u u r
g e b i e d v e e l g e l e z e n g e d i c h t e n e n p r o z a t e k st e n d e w e st e r se w e r e l d v o o r
g e h o u d e n d a t , w i l d e h a a r b e sc h a v i n g n i e t d o o r o n g e l o o f e n r e v o l u t i e
t en o n d e r g a an , h e r b r o n n i n g n o d i g , en , m ed e d a ar t o e , h e r n i e u w d e k e n
n i sm a k i n g m e t ‘h e t O o s t e n ’ o n o n t b e e r l i j k w a s. S l e c h t s e e n h u w e l i j k
t u sse n ‘ h a r t ’ e n ‘ h o o f d ’ , d e p o ë z i e v a n d e O r i ë n t e n d e r a t i o v a n d e
O c c i d e n t , z o u e e n m e n sw a a r d i g e sa m e n l e v i n g g a r a n d e r e n .
M e t d e d o o r h e m n i e t g e n o e m d e - g e k e n d e ? - N o v a l i s e n Sc h o p e n h a u e r d e e l t F o r t m a n n z i j n u i t g a n g sp u n t . H i j d e e l t h e t o v e r i g e n s o o k
m et een m an w i e n s w er k e n en d en k en h i j i n z i j n ei g e n t i j d h eef t k u n n e n
v o l g e n - al w e e t i k n i e t o f h i j d a t e n i g sz i n s sy s t e m a t i sc h g e d a a n h e e f t .
I k d o e l o p d e N o b e l p r i j sw i n n a a r H e r m a n H e s s e . D i e n s z o e k t o c h t v a n
W e st n aar O o st en t er u g , g e d o c u m e n t e e r d i n g e d i c h t e n en r o m a n s d i e
t u sse n c a. 19 10 e n 19 7 0 i n h e e l E u r o p a e n N o o r d - A m e r i k a g e l e z e n w e r
d e n , v e r t o o n t o p m e r k e l i j k e p a r a l l e l l e n m e t d i e v a n F o r t m a n n . 66
O o k F o r t m a n n v e r d i e p t z i c h i n h et O o st e n o m d a t h em
d at h el p t
“ k r i t i sc h e r e f l e c t i e s o p d e c u l t u u r v a n n u ” t e v e n t i l e r e n . D a t i s n i e t v o o r
n i e t s d e o n d e r t i t e l v a n z i j n l a a t st e b o e k . F o r t m a n n -
en z i j n o u d er e
t i j d g e n o o t H e s s e - st a a n d a a r m e e i n e e n r i j k e E u r o p e s e t r a d i t i e , d i e , v i a
Sc h o p e n h a u e r e n N o v a l i s e n v e l e a n d e r e n , t e r u g g a a t t o t d e w e st e r se
R e n a i ss a n c e , al k r e e g z i j h a a r d u i d e l i j k e t r e k k e n v o o r a l se d e r t d e a c h t
t i e n d e e e u w . H o n d e r d e n g e l e e r d e n e n g e l e t t e r d e n h e b b e n se d e r t d i e n
g ep r o b ee r d h u n o n v r ed e m et h u n ei g en c u l t u u r n ad er t e ar t i c u l er en
d o o r i n e e n o o s t e r s e sp i e g e l t e k i j k e n , d o o r i n h e t O o s t e n t e z o e k e n w a t
h et W e st e n n i e t , o f n i e t m e e r b o o d . St a p p e n d ‘ t h r o u g h t h e l o o k i n g
g l a s s ’ w e r d e n z i j n i e t z o z e e r g e f a sc i n e e r d d o o r o o s t e r s e l e v e n s p r a k t i j
k e n - d i e o o k F o r t m a n n d i k w i j l s o n g u n s t i g c o n t r a st e e r t m e t d e v o o r a l
op
so c i a a l g e b i e d
h u m a n e r e w e st e r s e -
al s d o o r r e l i g i e s e n l e v e n s
b e s c h o u w i n g e n , d o o r g e d a c h t e n o v e r m e n s e n m a a t sc h a p p i j . D i e r a a k
t e n , d e n k i k , o p t a l v a n p u n t e n a a n h e t v r o e g e c h r i st e n d o m , m a a r h a d
d en i n d e o n t w i k k e l i n g v an d e k er k e n n a d e d er d e, v i e r d e eeu w g ee n r o l
m e e r g e sp e e l d . Z o r o a s t e r , C o n f u c i u s , d e B o e d d h a , i a z e l f s M o h a m m e d
1
b lek en id eeën t e h eb b en geh ad d ie t o t n ad en k en
J
stemden.7
W e t e n sc h a p p e l i j k g e z i e n l e i d d e d i t t o t d e v e r g e l i j k e n d e g o d sd i e n st -
„
.
.
..
6 6 . D e l e z e r z al m i j o p m i j n
W OOr d m o e t e n g e l o v e n . M i j n
o p st e l t e r z a k e i s n o g n i e t g e -
g e s c h i e d e n i s , al w a r e n d e b e o e f e n a r e n d a a r v a n l a n g n i e t a l l e n z e l f e m o -
^ V glR ietb ergen
t i o n e e l o f r e l i g i e u s i n h e t o o s t e r s g e d a c h t e g o e d g e ï n t e r e sse e r d . E e n
sp r a k Z a r a t h u st r a ’ .
‘Z o
v e e l g r o t e r e g r o e p w e st e r l i n g e n k o k e t t e e r d e m e t e e n si m p e l e r , v o o r a l
e x o t i sc h b e l e e f d e ‘ O r i ë n t ’ . M e n g e n o o t v a n o p e r a ’ s z o a l s B i z e t s
vissers e n
Turandot, m e n
v e r sd r a m a Sakuntala,
Pu cc in i’s
h e t I n d i a se
Parel
l a s d e m y s t i e k e p o ë z i e v a n Sa a d i en
e n m e n k o c h t o f k o p i e e r d e Ja p a n se
sc h i l d e r i n g e n . Z o w e l h e t w e t e n sc h a p p e l i j k a l s h e t a r t i st i e k ‘ o r i ë n t a l i sm e ’ sp e e l d e e e n o p v a l l e n d e r o l i n d e E u r o p e s e c u l t u u r v a n d e n e g e n
t i e n d e e e u w . R o n d d e e e u w w i ss e l i n g v e r d i e p t e d e b e l a n g s t e l l i n g z i c h
i n n i e u w e r e l i g i e u s- l e v e n s b e sc h o u w e l i j k e st r o m i n g e n , z o a l s b i j v o o r
b e e l d d e t h e o so f i e ; o o k d e v e r s p r e i d i n g i n h e t W e s t e n v a n h e t r e l i g i e u s- sy n c r e t i st i sc h e S u f i s m e d u i d d e e r o p d a t v e l e n d e b e h o e f t e v o e l d e n
hun
b e st a a n
o p n ieu w
een
r e l i g i e u z e d i m e n si e t e g e v e n . D e E e r s t e
W e r e l d o o r l o g d eed v er v o l g en s m eer d an
v a l i d i t e i t v a n d e w e st e r se c u l t u u r
an sich. D
o o i t t w ijfels r ijz en
aan d e
e T w eed e W er el d o o r l o g v er
st e r k t e d i e t w i j f e l s a l l e e n m a a r e n l e i d d e e r t o e d a t d e k r i t i e k o p d e e i g e n
w er eld
zich
in
d e d e c e n n i a t u sse n
19 5 0
en
19 7 0
v er d iep t e, in
een
sa m e n l e v i n g d i e st e e d s m e e r ‘ o n t t o v e r d ’ r a a k t e e n t e g e l i j k e e n m e e r
d a n o o i t g r o t e g r o e p r e l a t i e f g o e d o p g e l e i d e , k r i t i sc h e m e n se n o m v a t t e .
T e r o n d er b o u w i n g v an d e g r o ei en d e o n v r ed e m et d e t o en em en d e
ver z ak eli jk in g
en
c o m m er c i a l i ser i n g
zo ch t
m en
n aar
al t er n at iev en .
M e n v o n d d i e , z o a l s al si n d s d e a c h t t i e n d e e e u w , v o o r a l i n A z i ë . M a a r
w a t d e h i p p i e s en d e f l o w e r - p o w e r j o n g e r e n en z e k e r o o k z i j d i e t el eu r
g e st e l d w ar e n i n d e o n t w i k k e l i n g e n b i n n e n d e k e r k e n , i n h et O o st e n
z o c h t e n , w a s z e l d e n i n z i c h t i n h e t g e e n d aar g e d a c h t w e r d , m aar , d u n k t
m i j , v e e l a l e e n v e r t a l i n g v a n h u n o n v r e d e i n e e n e sc a p i sm e d a t so m s e r g
g e m a k z u c h t i g w a s . 68
H o e z e e r v e r w i j z i n g e n n a a r h e t O o s t e n i n b r e d e k r i n g i n t e r e ssa n t
g e v o n d e n w e r d e n , en h o e z e e r , i n k a t h o l i e k N e d e r l a n d , F o r t m a n n m et
d a t O o s t e n w e r d g e a sso c i e e r d , b l i j k t w e l u i t d e ‘ a d v e r t e n t i e t e k st ’ d i e
W . J. B e r g e r e n F . H a a r sm a sc h r e v e n b i j d e h e r z i e n e d r u k v a n F o r t m a n n s
Hoogtijd. Gedachten overfeesten en vasten. Z i j
m en en d at m en “ i n v r i j w el
a l l e h o o f d st u k k e n d e b e l a n g s t e l l i n g v a n p r o f . F o r t m a n n v o o r h e t o o s
t e n ” t e r u g v i n d t . “ B i j d e b e sc h r i j v i n g v a n d e h o o g t i j d a g e n i n h e t c h r i st e
l i j k w e st e n v e r w i j s t h i j t e l k e n s w e e r n a a r h i n d o e ï sm e e n b o e d d h i sm e ,
6 8 . F o r t m a n n w a s z i ch d a ar
v a n b e w u st . I n z i j n b i j l e v e n
en g ed a c h t e n , d i e h i j i n
Oosterse Renaissance v e r d e r
t r ef t m en h i er r eed s aan
”.69 Z o
n i e t g e p u b l i c e e r d e t e k st ‘ D e
d i n g e n e n d e m e n s’ g e e f t h i j
aa n h o e o p p e r v l a k k i g , b i j
v o o r b e e l d , d e o o st e r se b e
h o ef t es v an d e B eat l es z i j n .
6 9 . D e z e t e k st i s o p g e n o m e n
a c h t e r i n d e a c h t st e d r u k v a n
OosterseRenaissance, p .
69.
7 0 . Ja n s e n , ‘ O n d e r e m a n c i p a t o r e n ’,p .
26.
z o u o n t w ik k elen ,
w er d F o r t m a n n d u s i n een b ep aal d e
h o ek g ez et . W a s d at t er ec h t ? W e l , z e k e r n i et i n d i t g ev al . D e b ei d e
h e r e n z i j n k e n n e l i j k sl a c h t o f f e r v a n h e t v i g e r e n d e F o r t m a n n - b e e l d , én
v a n h u n e i g e n sl o r d i g e l e z e n . D e v e r w i j z i n g e n n a a r ‘ h e t O o s t e n ’ z i j n i n
H oogtijd o p
d e v i n g e r s v a n één h an d t e t el l en . E v e n m i n i s h et b o ek j e,
z o al s e l d er s b e w e e r d w o r d t , e en v e r sl a g v a n een z o e k t o c h t n aar ‘n i e u w e
7
v o r m e n v a n sy m b o l i e k v o o r r e l i g i e u z e e r v a r i n g ’ ° - a l t h a n s: z u l k e v o r
m e n r e i k t F o r t m a n n , m i j n s i n z i e n s, z i j n l e z e r s n i e t aan .
U i t F o r t m a n n s w e r k b l i j k t d a t h i j d e e l d e i n d e b e st a a n d e o n v r e d e
m e t d e w e s t e r se c u l t u u r . M e e r d a n b i j v e l e a n d e r e n e c h t e r w e r d z i j n
d e n k e n g e st u u r d d o o r z i j n t e l e u r st e l l i n g o v e r d e o n t o e r e i k e n d h e i d v a n
h e t v i g e r e n d e c h r i st e n d o m j u i s t i n r e l a t i e m e t d e h e e r se n d e , a l s d e s
i n t e g r e r e n d e r v a r e n t e n d e n s e n i n d i e c u l t u u r . Z i j n b e l a n g st e l l i n g v o o r
o o st e r se r e l i g i e s w e r d i n g e g e v e n d o o r e e n v e r m o e d e n d a t z i j d i e t e n
d e n se n z o u d e n k u n n e n h e l p e n d o o r z i e n e n b e s t r i j d e n . W a t h e m a a n
t r o k i n h et O o st e n v an u i t z i j n o n v r e d e m et h et W e st e n i s d u i d e l i j k d e
i k / n i e t - i k g e r i c h t e g e e st e l i j k e i n t r o sp e c t i e , d e m a t e r i ë l e o n t h e c h t i n g ,
h e t n i e t - i n st i t u t i o n e l e , a n t i - a u t o r i t a i r e d e n k e n . I n d i e z i n i s z i j n f a s c i n a
t i e v o o r h e t O o s t e n n i e t a n d e r s d a n d i e v a n v e l e v a n z i j n w e st e r se t i j d
g en o t en .
W a t d e o o st e r se r e l i g i e s v o o r h e m b e t e k e n d e n , i n h u n o v e r e e n k o m
st e n e n v e r sc h i l l e n m e t h e t c h r i st e n d o m , v e r w o o r d d e h i j h e t m e e st u i t
d a g e n d , h o e w e l z o a l s i k h e b p r o b e r e n a a n t e g e v e n z e k e r n i e t sy st e m a
Hindoes en boeddhisten. D i e st i m u l e r e n d e g e d a c h t e n v i n d t m e n
i n OosterseRenaissance n i e t t e r u g - w a s F o r t m a n n o p h e t e i n d v a n
t i sc h i n
ech t er
z i j n l e v e n b e v r e e sd v o o r d e c o n s e q u e n t i e s v a n z i j n e e r d e r e i n z i c h t e n ?
M e e r d an d e r t i g j a a r n a z i j n d o o d b l i j k en F o r t m a n n s p o g i n g e n o m
m e t d e v e r s c h i l l e n t u sse n O o s t e n W e s t i n h e t r e i n e t e k o m e n , d i e t e
v er z o en en -
o f m i ssc h i e n , t o c h h e t O o s t e r s d e n k e n i n st r u m e n t e e l t e
7 1. R e c e n t e l i j k g a f P . v a n d e r
m ak en v o o r een r e g en er at i e v an h et W e st e n - o n b eh o l p en . D a t k w am
n i et al l een o m d a t h i j, k en n el i j k , d o o r z o v eel t w i j f e l s o v er m an d , n i et i n
st a a t w a s sy st e m a t i sc h v r a g e n t e st e l l e n . W i j m o e t e n o n s o o k r e a l i se r e n
V e l d e aa n d a t o o k h e t h e d e n
d a a g se b o e d d h i sm e - v a n - h e t w e st e n o p t a l v a n f r o n t e n h e t
‘ e c h t e ’ b o e d d h i sm e z o i n t e r
d at i n d e n a o o r l o g se j a r e n
g o d sd i e n s t p sy c h o l o g i e e n
in k at h o liek N ed er lan d
- an t r o p o lo gi e n o g in
d e v er gelijk en d e
d e k i n d e r sc h o e n e n
st o n d e n . D a t z i j i n t u sse n e e n st u k v e r d e r z i j n , i s w e l l i c h t m e d e a a n
p r e t e e r t , d a t h e t a a n w e st e r se
b eh o ef t es v o l d o et . E c h t e r , h et
k o m t m e v o o r d at h ij i n zi jn
p o g i n g o m d it z o gen aam d e
F o r t m an n t e d an k en .
navayana t e
D a t al l es n e e m t n i et w e g d at z i j n b e l a n g st e l l i n g d i ep g i n g , z o d i ep
d e - b u n k e n al t e
g e m a k k e l i j k d e t a l l o z e ( v aak
t h e ï st i sc h e ) p r a k t i j k e n v a n
z el fs d at h ij -
i n t el l ec t u e el , m aar z e k e r o o k t h e o l o g i sc h -
so m s i n d e
h e t b o e d d h i sm e g e b r u i k t o m
p r o b l e m e n r a a k t e , z o a l s, h o o p i k , b l i j k t u i t b o v e n st a a n d e a n a l y se s v a n
h e t w e st e r se o n b e g r i p t e i l l u s
e n k e l e v a n z i j n o p d i t v l a k b e l a n g r i j k st e w e r k e n . I n d i t v e r b a n d m o e t i k
t r e r e n ; d e m e e st e w e st e r l i n
g e n g i n g e n en g a a n t o c h
t er u gk o m en
o p h et geen
ik h ier b o ven
c o n st a t e e r d e : F o r t m a n n s z e e r
b e v r e e m d e n d e n i e t - d i sc u s si e m e t , z i j n z e e r b e v r e e m d e n d e n i e t - v e r w i j z e n n a a r V e s t d i j k s u i t g e b r e i d e a n a l y se v a n h e t b o e d d h i s m e . M e n m o e t
v o o r a l u i t v an - t o e g e g e v e n :
h u n - i n t er p r et at i es v an ‘ d e
l e e r ’ ; d i e i s, d u n k t m i j , r i j k e r
g e sc h a k e e r d d a n V a n d e r V e l
i m m e r s v a s t st e l l e n d a t d i e v e e l sy s t e m a t i sc h e r w a s d a n d e z i j n e , o o k a l
d e su g g e r e e r t , i m m e r s, h e e f t
k a n m e n t e v e n s c o n st a t e r e n d a t d e v e h e m e n t a n t i - c h r i st e l i j k e V e s t d i j k ,
h i j g e l i j k , d an z o u m e er d an
z o a l s z o v e l e a n d e r e n v o o r h e m , d e o o st e r se r e l i g i e s - e n m e t n a m e h e t
15 0 j a a r w e st e r s e w e t e n sc h a p
p e l i j k e i n t e r p r e t a t i e v an h et
b o e d d h i sm e - i d e a l i se e r d e e n d a a r d o o r , a l sm e d e d o o r g e b r e k k i g e k e n
b o e d d h i sm e g o e d d e e l s o n
n i s, o o k n i e t a l t i j d j u i s t i n t e r p r e t e e r d e . ?1
ju i st zi jn .
M e t d a t al h a d F o r t m a n n t a l v a n z a k e n d i e h i j , t o t e n m e t
Renaissance,
Oosterse
‘o p e n ’ l aat en d i e z i j n l e z e r s t o t v r a g e n m o e t e n h e b b e n
V a n d e r V e l d e , ‘L u i s t e r e n d
n a a r e e n w e st e r s b o e d d h i s
m e’.
29 / }.
PET ER
RIET BERGEN
g e n o o p t , k u n n e n v e r h e l d e r e n d o o r V e st d i j k s g e d a c h t e n o v e r t e n em en .
M i j n sl o t v r a a g i s d a n o o k , w a a r o m h i j d a t n i e t g e d a a n h e e f t .
M e t z e k e r e r e g e l m a a t v r a a g t F o r t m a n n z i c h a f o f d e b o e d d h i st i sc h e
m e n s v i s i e n i e t t e e g o ï s t i s c h i s. D a t w a s v o o r h e m , i n h e t c u l t u r e l e k l i
m a a t v a n d e j a r e n 19 5 0 - 19 6 0 , e e n h e e l w e z e n l i j k e v r a a g . V e s t d i j k l aat
d u i d e l i j k z i e n h o e z e e r h e t b o e d d h i s m e z i c h b e w u st i s v a n d e u n i v e r se l e
b e t e k e n i s v a n h e t l i j d e n . A l l e e n al d a a r o m i s h e t e e n r e l i g i e , a l s m e n r e l i
7
g i e o p v a t a l s e e n d e n k - o f z i e n sw i j z e d i e d e h e l e m e n s o m v a t . 2 O o k
sc h r i j f t h i j d a t d e B o e d d h a n i e t a l l e e n “ e e n d e r g e n i a a l st e p sy c h o l o g e n
[ w a s] d i e o o i t g e l e e f d h e b b e n ” , m a a r t e g e l i j k o o k e e n m y s t i c u s
.73 D a a r
o p v o o r t b o r d u r e n d g e e f t h i j a a n d a t d e b o e d d h i st i sc h e m y st i e k “ r e g e l
r e c h t [ l e i d t ] t o t z e l f o p o f f e r i n g , m e d e l i j d e n m e t a l l e w e z e n s. . . ” , i n c a su
t o t n a a st e n l i e f d e
.74 W
a a r F o r t m a n n z o v a a g b l i j f t al s h et g aat o m o v e r
e e n k o m s t e n e n v e r sc h i l l e n t u ss e n o o st e r se e n w e st e r se m y s t i e k e n d e
t ec h n i ek en d i e d aar b i j g e b r u i k t w o r d e n , i s V e st d i j k d aar o v er d i ep g r av e n d e r . B o v e n d i e n g e e f t h i j aan , w aar , b i j v o o r b e e l d i n h et d e n k e n v an
P l o t i n u s, i n d e g e sc h r i f t e n v a n M e i s t e r E c k h a r t , b i j d e Sp a a n se m y st i c i ,
d e f u n d a m e n t e l e o v e r e e n k o m st l i g t : i n h e t st r e v e n n a a r ‘ e e n w o r d i n g ’ ( =
‘y o g a ’) , i n v e r e n i g i n g n i e t m e t e e n p e r s o o n l i j k e g o d , m a a r m e t ‘ g o d h ei d
’.75 Z u l k e
v o o r b eel d en z o u d en F o r t m an n s lez er s z ek er geh o lp en
h e b b e n . Z i j z o u d e n o o k h e t p r o b l e e m v a n e e n ‘t r a n s c e n d e n t e ’ w e st e r se
m y st i ek
en
een
i m m an en t e
o o s t e r s e i e t s m a k k e l i j k e r b e sp r e e k b a a r
g em aak t h eb b en .
V e s t d i j k m a a k t e i n 19 4 7 d e t i t e l v a n z i j n b o e k w a a r . H i j sp e c u l e e r d e
o o k - n a a r n u b l i j k t n i e t z o n d e r z e k e r p r o f e t i sc h i n z i c h t - o v e r ‘ d e t o e
k o m st d e r r e l i g i e ’ i n h e t W e s t e n . H i j v o o r z a g e e n u i t h o l l i n g , e e n t en
d e l e v e r d w i j n e n v a n d e m e t a f y si sc h e g o d s d i e n s t d i e h e t c h r i st e n d o m i s,
t e n k o s t e v a n e e n so c i a l e r e l i g i e . T e g e l i j k z o u , m e e n d e h i j , d a t c h r i st e n
dom
z e l f e v o l u e r e n i n so c i a l e z i n . D a a r n a a st w a s er , m e e n d e h i j , een
k l e i n e , d o o r h e m z e l f g e p r e f e r e e r d e / 6 k a n s o p h e t o n t st a a n v a n een
m y st i e k - so c i a l e r e l i g i e , g e ï n s p i r e e r d d o o r h e t
boeddhisme,77 h e t z e l f d e
b o e d d h i sm e d a t , v a n a l l e A z i a t i s c h e g o d sd i e n s t e n , h e t c h r i st e n d o m
7
v o l g e n s h e m h e t m e e st e a n g s t i n b o e z e m d e . 8 Si e r k s m a , d i e V e s t d i j k s
72. V est d i j k ,
De toekomst,
p . 19 .
a n a l y se v a n h e t b o e d d h i sm e g e h e e l o n d e r sc h r e e f , st e l d e v e r h e u g d v a st
d a t h e t “ b u i t e n g e w o o n m e r k w a a r d i g [ i s] , h o e e e n o u d e , I n d i sc h e r e l i g i e
7 3 . I b i d e m , p . 17 3 .
7 4 . I b i d e m , p . 18 2 - 18 3 .
( ...) e n e e n m o d e r n e , W e s t e u r o p e s e a n t r o p o l o g i e h i e r , e l k a a r a a n v u l l e n ,
7 5 . I b i d e m , p . 16 3 - 16 7 , 17 5 ,
een z elfd e an t w o o r d
geven”.79
17 9 , 18 0 , 18 4 , 3 5 2 .
7 6 . I b i d e m , p . 3 19 , 3 3 1.
L a g F o r t m a n n s p r o b l e e m m i ss c h i e n i n h e t b e s e f d a t h i j d e c o n c l u
77. I b i d em , p . 2 4 7 , m et u i t
si e s v a n m a n n e n a l s V e s t d i j k e n Si e r k s m a , h o e a a n t r e k k e l i j k o o k , n i e t
w e r k i n g e n o p p . 2 9 2 , 3 11- 3 2 1.
kon
d e l e n ? S t o n d h i j w e l l i c h t n a a r e i g e n g e v o e l e n al t e b e a n g s t i g e n d
7 8 . I b i d em , p . 30 5 .
7 9 . Si e r k sm a , D e religieuze
projectie, p . 2 16 .
d i c h t b i j al d i e w e st e r l i n g e n d i e , b e w u s t d a n w e l o n b e w u s t , o n d e r sc h r e
v e n w a t Sc h o p e n h a u e r al h a d
a a n g e g e v e n : d a t h e t b o e d d h i sm e e e n
H A N
FO RT M A N N
‘b e t e r ’ so o r t c h r i s t e n d o m w a s? D e h o g e r e w a a r d e ( n ) e n w a a r h e i d v a n
d at c h r i st e n d o m k o n , w i l d e , d u r f d e F o r t m a n n n i e t o p g e v e n , w a a r d o o r
z i jn g ed ac h t en o v e r o ec u m en e - h o e b o e i e n d en z i n v o l o o k - u i t e i n d e
l i j k m i ssc h i e n st e r i e l z o u d e n z i j n g e b l e v e n . T e g e l i j k e r t i j d b l i j k t k e e r o p
k e e r h o e z e e r p r e c i e s h e t b o e d d h i sm e h e m
i n z i j n b a n h ad . E i n d i g d e
F o r t m a n n z i j n l e v e n z o a l s, m i ssc h i e n , n i e t w e i n i g a n d e r e N e d e r l a n d se
k at h o liek en
v an
een
m ed e
door
h e m z e l f g e st i m u l e e r d e
g en er at i e:
e r g e n s i n h e t n i e m a n d sl a n d t u ss e n e e n o n - t h e ï st i sc h c h r i st e n d o m
en
een t h e ï st i sc h b o e d d h i sm e ? F o r t m a n n i s e r n i e t u i t g e k o m e n , z o a l s w e l
b l i j k t u i t e e n v a n z i j n h a r t e n k r e t e n : “ H i j [ G o d ] i s er , e n h i j i s e r n i e t .
8aFor t m an n ;jt t >^
O e e u w i g e e r g e r n i s v a n h e t g e l o o f ’ .8°
p . 19 3 .
G E R A A D P L E E G D E
B R O N N E N
E N
L I T E R A T U U R
DerBoeddhismus. B e r l i j n 19 5 3 .
Als ziende de Onzienlijke. Een cultuurpsychologischestudie over de religieuze waarneming en de
zogenaamdereligieuzeprojectie. H i l v e r su m / U t r e c h t / -
E. C o n ze,
H an Fo r t m an n ,
A n t w e r p e n , 19 6 4 - 19 6 8 , 3 d l n . ( 2e d r u k : H i l v e r su m ,
1974
su m , 19 9 0 ) , p . 9 - 3 1.
Alchemie undPsychologie. Z ü r i c h , 19 5 2 .
Theyogi and thecommissar. L o n d e n , 19 6 4 .
F . N o r t h r o p , The meeting of east and west. An inquiry
concerningworldunderstanding. N e w Y o r k , 19 4 6 .
C . Ju n g ,
A . K o e st i e r ,
P .J. R i e t b e r g e n , ‘ O r i ë n t a l i sm e : ee n t h e o r i e v a n f i c t i e s -
)·
H an Fo rt m an n ,
ten. U t r e c h t ,
Han Fortmann. Symbool en werkelijk
heid. Essays over religie en cultuur 1962-1970 ( H i l v e r
J. Ja n se n ( r ed .) ,
Hoogtijd. Gedachten over feesten en vas
19 6 6 . ( 3e h e r z i e n e en u i t g e b r e i d e d r u k :
B i l t h o v e n , 19 7 0 ) .
Hindoes en boeddhisten. Dagboekaante
keningen en reisbrieven. B i l t h o v e n , 19 6 8 .
druk:
H an Fo rt m an n ,
d e f i c t i e v a n ee n t h e o r i e ? E e n p o g i n g t o t c o n t e x t u a l i se r i n g en h e r i n t e r p r e t a t i e ’ , i n :
denis, í n
P .J. R i e t b e r g e n , ‘Z o sp r a k Z a r a t h u st r a , o f w e l : O o st e r
se w i j z e n ‘V e r l i c h t ’ v e r w e st e r d ’ , i n : F . K o r st e n ,
Studies in deAchttiendeEeuw
B a a r n , 19 8 0 ) .
J. B l o m ( r ed .) ,
OosterseRenaissance. Kritische reflexies
op de cultuur van nu. B i l t h o v e n 19 7 0 . ( 8 e d r u k : B i l t h o
g e n , 2 0 0 2 ) , p . 15 3 - 17 0 .
H an Fo rt m an n ,
v e n , 19 7 0 ; i 6 e d r u k : B a a r n , 19 8 2 ) .
H a n F o r t m a n n , ‘D e d i n g e n en d e m e n s. D e v e r sc h i l l e n
t u sse n h et W e st e n en h et O o st e n ’ , i n : H eel demens.
Reflecties over demenselijke mogelijkheden ( B i l t h o v e n ,
19 7 2 ) , p . 2 5 0 - 2 6 0 .
H et kwetsbaremidden. Persoon en
Werk van Han Fortmann. B i l t h o v e n , 19 7 3 .
P .A . v a n G e n n i p ,
J. Ja n se n , ‘ O n d e r e m a n c i p a t o r e n . H a n F o r t m a n n s
g o d sd i e n st p sy c h o l o g i e i n een c u l t u r e l e c o n t e x t ’ , i n :
Tijdschrift voor Geschie
( 19 9 8 ) , p . 5 4 5 - 5 7 5 .
( N i jm e
De religieuzeprojectie. Een antropologi
scheen psychologischestudie over deprojectie-verschijnselen in degodsdiensten. D e l f t , 19 5 6 .
F o k k e Si e r k sm a ,
P. v a n d e r V e l d e , ‘L u i st e r e n d n aar een w e st e r s b o e d
Concilium, 3 9 ( 2 0 0 3) , n r . 4 , p . 9 1- 10 3 .
De toekomst der religie. A r n h e m , 19 4 7 .
F . V i sse r , Logos en mythos. Een beschouwing over de religie-opvattingvan Han Fortmann. N i j m e g e n , 19 8 7 .
H e i n r i c h Z i m m e r D í t Wegzum Selbst. Z ü r i c h , 19 5 4 .
d h i sm e ’, i n :
Si m o n V e st d i j k ,
2 9 6
PET ER
RIET BERGEN
P E R S O N A L I A
S U M M A R Y
In the
1950’ s a n d 1960’ s, t h e R o m a n C a t h o l i c p r i e st
1912- 1970) w a s t h e f i r s t t o t e a c h
P e t e r J. A . N . R i e t b e r g e n ( 19 5 0 ) st u d e e r d e t e N i j m e
H an Fo r t m an n (
g e n , P a r i j s, e n R o m e . Si n d s 19 9 2 i s h i j b i j z o n d e r
su c h n o t u n c o n t r o v e r si a l t o p i c s a s t h e p sy c h o l o g y
h o o g l e r a a r v o o r d e g e sc h i e d e n i s v a n d e r e l a t i e s t u s
an d a n t h r o p o l o g y o f r e l i g i o n at t h e C a t h o l i c U n i v e r
se n E u r o p a e n d e n i e t - E u r o p e se w e r e l d , e n si n d s
si t y , a t N i j m e g e n . H o w e v e r , t h r o u g h h i s n e w sp a p e r
2 0 0 1 o o k g e w o o n h o o g l e r a a r i n d e c u l t u u r g e sc h i e d e
a r t i c l e s a n d h i s r a d i o b r o a d c a st s, h i s i n f l u e n c e
n i s n a d e M i d d e l e e u w e n , a a n d e R a d b o u d U n i v e r si -
r eac h ed f a r b ey o n d A c a d e m i a . A r t i c u l a t i n g h i s o w n
t ei t N i j m eg en .
Pausen, prelaten, bureaucraten ( N i j
v i e w s an d d o u b t s o n c o n t e m p o r a r y ( D u t c h ) C a t h o l i
Z i j n p r o e f sc h r i f t ,
c i sm , h e b e c a m e a p o p u l a r f i g u r e , a n i c o n a l m o st o f
m e g e n , 19 8 3 ) , a n a l y se e r d e d e e c o n o m i sc h e e n so c i a l e
c r i t i c a l C a t h o l i c i s m . A s t h i s e ssa y sh o w s, b o t h i n h i s
m a j o r st u d y ,
AlsZiendede Onzienlijke ( 1964- 1968)
a n d i n su b se q u e n t p u b l i c a t i o n s, h e f e l t i n c r e a si n g l y
st r u c t u u r v a n d e P a u se l i j k e St a a t i n d e z e v e n t i e n d e
ee u w . H i j p u b l i c e e r d e i n 19 8 7
Pieter Both
De eerstelandvoogd:
( Z u t p h e n , 19 8 7 , 2 d e l e n ) , d e e e r st e b i o
d i se n c h a n t e d w i t h t h e c u l t u r a l a n d m o r a l - r e l i g i o u s
g r a f i e v a n d e e e r st e g o u v e r n e u r - g e n e r a a l v a n N e d e r -
v i t a l i t y o f t h e w e st e r n w o r l d . C o n se q u e n t l y , h e
l a n d s- I n d i ë .
st r e sse d t h e n e e d f o r an e x p l o r a t i o n o f a n d a d i a l o g u e
( A m e r s f o o r t , 19 9 3 , et c e t e r a ) b e l e e f d e a l ee n d e r d e
w i t h e a st e r n r e l i g i o n s, m a i n l y H i n d u i s m a n d B u d
h e r z i e n e d r u k , en w o r d t o o k i n d e E n g e l s e v e r si e ,
d h i sm , t o r e g e n e r a t e t h e l i f e a n d c u l t u r e o f w e st e r n
A Short History o f theNetherlands ( A m
m a n , t o sh o w h i m t h e w a y f r o m t h e ‘ I ’ t o t h e ‘ n o t - I ’ .
2 0 0 0 ) v eel g e l e z en . Z i j n E u r o p e se c u l t u u r
H i s o w n r e se a r c h se e m s t o h a v e l e d h i m t o a c c e p t
g e sc h i e d e n i s:
t h a t m a n ’ s b e l i e f s a r e p r o j e c t i o n s. D o u b t i n g g o d ’ s
19 9 8 ) , i s o o k v e r t a a l d i n , o .a ., h e t C h i n ee s. I n 2 0 0 3
e x i st e n c e , a n d y e t k n o w i n g h e , a n d t h e w e st e r n
v e r s c h e n e n : De retoriek van deEeuwige stad: Romegele
zen ( N i j m e g e n , 2 0 0 3 ) e n : Japan verwoord. Nihon door
Nederlandse ogen, 1600-1800 ( A m st e r d a m , 2 0 0 3 ) .
w o r l d , w o u l d b e l o st w i t h o u t g o d , o r a t l a st ‘ t h e
d i v i n e ’ , h e h e s i t a t i n g l y f o u n d a p o si t i o n b e t w e e n a
n o n - t h e i st i c C h r i st i a n i t y a n d a t h e i st i c B u d d h i sm .
Geschiedenis van Nederland in Vogelvlucht
e r sf o o r t , 19 9 3 ,
Europe. A Cultural History ( L o n d e n ,
A d r e s: P r o f . R o g i e r s t r a a t 3 , N L - 6 5 2 4 N L N i j m e g e n .
E - m a i l : p .r i e t b e r g e n @ l e t .r u .n l