TABAKAT TERACIM VE VEFEYAT KITAPLARI

Ankara Okulu Yayınları: 435 © Ankara Okulu Basım Yay. San. Tic. Ltd. Şti. Dizgi, kapak: Ankara Dizgi Evi Baskı, cilt, kapak baskısı: Repro Bir Sertifika No: 47381 Birinci baskı: Eylül 2023 ISBN: 978-625-7387-92-7 Ankara Okulu Yayınları Şehit Mehmet Baydar Sokak 2/A Maltepe/Ankara Tel: (0312) 341 06 90 GSM: 0542 382 74 12 web: www.ankaraokulu.com.tr e-mail: ankaraokulu@ankaraokulu.com.tr ankaraokuluyayinlari@gmail.com İslam Tarih Usulü ve Kaynakları -1- Editör Mehmet Mahfuz Söylemez Ankara Okulu Yayınları Ankara 2023 İslam Tarihi Kaynakları ve İslam Tarihi Usulü derslerini aldığım kıymetli hocalarım Prof. Dr. Sabri Hizmetli, Prof. Dr. İrfan Aycan ve merhum Prof. Dr. İbrahim Sarıçam’a… İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ .......................................................................................................... 7 İSLAM TARİH USULÜ Mehmet Mahfuz SÖYLEMEZ ........................................................................ 11 KUR’AN-TARİH İLİŞKİSİ ÜZERİNE Mehmet Mahfuz SÖYLEMEZ ...................................................................... 139 HADİS EDEBİYATININ OLUŞUMU VE TEMEL KAYNAKLAR Musa BAĞCI ................................................................................................169 SİYER KAYNAKLARI Şaban ÖZ ....................................................................................................221 ŞEMAİL KAYNAKLARI Rıza SAVAŞ .................................................................................................263 TABAKÂT, TERÂCİM VE VEFEYÂT KİTAPLARI Mehmet Mahfuz SÖYLEMEZ-Hatice Nur ERTÜRK ........................................269 İSLAM TARİHİ KAYNAKLARINDAN FÜTÛHÂT KİTAPLARI Âdem APAK .................................................................................................337 HARAC VE EMVÂL KİTAPLARI Mustafa ÖZKAN ...........................................................................................349 İSLAM TARİHİ’NİN TEMEL KAYNAKLARI: GENEL TARİH KİTAPLARI Mehmet Mahfuz SÖYLEMEZ-Yakup AKYÜREK ............................................359 İSLAM COĞRAFYACILIĞI VE COĞRAFYAYA DAİR ESERLER M. Hanefi PALABIYIK ...................................................................................391 İSLAM TARİHİNİN KAYNAĞI OLARAK SEYAHATNÂMELER M. Hanefi PALABIYIK ...................................................................................441 ENSÂB İLMİ VE ENSÂB’A DAİR ESERLER Ünal KILIÇ ...................................................................................................461 6 İslam Tarih Usulü ve Kaynakları ŞEHİR VE BÖLGE TARİHLERİ Mehmet Mahfuz SÖYLEMEZ-Furkan ÇELEBİ ..............................................507 İSLAM TARİHİNİN KAYNAĞI OLARAK EDEBİYAT KİTAPLARI Hakan TEMİR .............................................................................................553 KABÂİL (KABİLE) KİTAPLARI Korkut DİNDİ ..............................................................................................589 TABAKÂT, TERÂCİM VE VEFEYÂT KİTAPLARI Mehmet Mahfuz SÖYLEMEZ* Hatice Nur ERTÜRK** İslam tarihinin en kapsamlı kaynak grubunu teşkil eden tabakat kitaplarını ortaya çıkaran sürecin Hz. Ömer dönemine kadar uzanan bir geçmişi bulunmaktadır. Hz. Peygamber’den aktarılan rivayetlerin çoğalmaya başlaması üzerine Hz. Ömer, hilafeti döneminde bu haberlerin kökenini sorguladığı bilinmektedir. Bu süreç ileriki yıllarda “sened”i doğurmuş ve hangi bilginin kimden duyulduğu, kime aktarıldığı, ondan kimin aldığı araştırılır olmuştur. Tam bu süreçte senetlerde adı geçen şahısların kimliğine dair de bilgilerin sorgulandığı, bir başka ifadeyle senetlerde adı geçen şahısların kim oldukları, nerede yaşadıkları, kimlerden eğitim aldıkları, hangi mezhebe, meşrebe mensup oldukları, ilmî yeterliliklerinin ne olduğu, bilgi aldıklarını iddia ettikleri şahıslarla aynı dönemde yaşayıp yaşamadıkları, rivayetleri aktarmada yetkinliklerinin olup olmadığı yani hasta, hafıza kaybı, yalancılıkla malul olup olmadıklarının araştırlması bir ilmî etik gereği olarak görülmüştür. Bu da beraberinde binlerce sayfayı bulan devasa kaynakların ortaya çıkmasını sağlamıştır. Bilimsel bilgiyi aktaran şahısların kimliklerini araştıran bu eserlerin gün yüzüne çıktığı dönemde aynı meslek grubuna mensup şahısların yani şair, edip, öğretmen, şarkıcı, nahiv uleması, fakih, mutasavvıf, tefsirci, muhaddis gibi zevâtın toplandığı eserlerin yanı sıra aynı mezhebe mensup yani Mu‘tezilî, Hanefî, Hanbelî, Şâfiîleri toplayan ya da sahâbe, tâbiîn, etbeu’t-tâbiîn ve sonrasında aynı dönemde yaşayan şahısların bir araya getirildiği çalışmalar da ortaya çıkmaya başlamıştır. İşte biz bu çalışmamızda hem aynı meslek grubuna mensup hem de aynı mezhep veya meşrebe bağlı ya da aynı dönemde yaşayan şahısları toplayan kitapların en meşhurlarını kronolojiyi dikkate alarak tanıtmak istiyoruz. * ** Prof. Dr. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Öğretim Üyesi. Dr. Diyanet İşleri Başkanlığı, Fatih Müftülüğü, Kur’an Kursu Öğretmeni. 270 İslam Tarih Usulü ve Kaynakları 1. İbn Sa‘d, Ebû Abdullah Muhammed b. Sa‘d b. Menî‘ ezZührî (ö. 230/845) et-Tabakâtü’l-Kübrâ, I-VIII (thk. İhsan Abbas), Dâru’s-Sâdır, Beyrut 1968 Tabakat yazıcılığını yönlendiren müelliflerin başında gelen İbn Sa‘d, Vâkıdî’nin kâtibi olup 160/777 senesinde Basra’da doğmuştur. Babası veya dedesi Abbâsîlerin mevâlîlerinden olduğu için Mevla Beni Haşim diye anılmıştır. Zaman zaman da Kureyşî nisbesiyle tanınan İbn Sa‘d, Bağdat’ta vefat etmiştir.1 İbn Sa‘d’ın et-Tabakâtü’lKübrâ adlı nadide eseri bu sahanın en önemli kitabıdır. Bu kitap iki bölümden oluşmaktadır. İlk bölümde diğer peygamberin hayatlarına dair kısa bir girişten sonra Hz. Muhammed’in soyu, ailesi, risâlet öncesi ve sonrası hayatı işlenmekte olup Kitâbü’l-ahbâri’n-Nebi adını taşımaktadır. İkinci cildin ikinci kısmında ise Hz. Peygamberin son yılları, hastalığı, vefatı, defnedilişi ve mirasını ayrıntılı olarak ele almakta ve onun için söylenen mersiyeleri konu edinmektedir.2 Kısacası eserin ilk kısmı aslında bir siyer kitabıdır. Bu bölümden dolayı İbn Sa‘d’ın bu nadide eserini siyer kitapları arasında değerlendirenler de bulunmaktadır. Kitabın ikinci kısmı ise tam bir tabakat eseridir. İbn Sa‘d, Hz. Ömer’in fey gelirlerini dağıtmak için oluşturduğu divan defterine benzer bir yöntemle ashâbı beş tabaka hâlinde tasnif ederek bu kısma dâhil etmiştir. Bunlar; Bedir Gazvesi’ne katılan Muhacir ve Ensar; Bedir’de bulunmamış Habeşistan muhacirleri gibi bazı ilk iman edenlerle birlikte Uhud Gazvesi’ne katılanlar, Hendek Gazvesi ve sonrasında yapılan savaşlara iştirak edenler; Mekke’nin fethi öncesinde iman edenler, Mekke’nin fethi ve sonrasında iman edenlerdir. Son olarak beşinci tabakada Hz. Peygamber’i çocuk yaşta görenleri ele almaktadır. İbn Sa‘d, eserinin tabakat kısmında ashâbı öncelikle Medine olmak üzere Tâif, Yemen, Yemâme ve Bahreyn, Kûfe, Basra, Medâin, Horasan, Şam, el-Cezîre ve Mısır gibi yaşadıkları bölgeye göre tasnif etmiştir. Kitabın son cildi ise sahâbî ve tâbiînden bazı hanımlara ayrılmıştır.3 İbn Sa‘d’ın et-Tabakât’ını diğerlerinden ayıran en önemli özelliği Hz. Peygamber’e geniş bir yer ayırmasıdır. Nitekim o Peygamber efendimizin Tevrat ve İncil’de yer alan sıfatla1 2 3 Şemsüddin Muhammed b. Ahmed b. Osman ez-Zehebî (ö. 748/1348), Siyeru a‘lâm en-Nübelâ, I-XVIII, Müessesetü’r-Risâle, [y.y.] 1985, X/664-666; Mustafa Fayda, “İbn Sa‘d” DİA, İstanbul 1999, XX/294-297; Şaban Öz, İlk Siyer Kaynakları ve Müellifleri, İsar, İstanbul 2008, 369-370. Fayda, “İbn Sa‘d”, DİA, XX/294-297. Ebû Abdullah Muhammed b. Sa‘d b. Menî‘ ez-Zührî (ö. 230/845) et-Tabakâtü’lkübrâ, I-VIII (thk. İhsan Abbas), Dâru’s-Sâdır, Beyrut 1968; Fayda, “İbn Sa‘d”, DİA, XX/295-296. Tabakât, Terâcim ve Vefeyât Kitapları 271 rıyla eserine başlamakta, akabinde ahlâkî ve şahsî özellikleri yani konuşması, yürümesi, giyinmesi, yemesi, içmesi gibi daha sonraki dönemlerde delâil ve şemâil eserlerinde ele alınan konulara da yer vermiş olmasıdır.4 Tabakat geleneğine çok ciddi bir katkı sağlayan, hatta sahayı yönlendirdiği de kabul edilen bu çalaışmanın müellifi eserini genelde derleme rivayetlerle bir araya getirmiştir. Âdeta eserin içerisinde kendisi yok gibidir. Bu da bazı tenkitlere muhatap olmasına neden olmuştur.5 2. el-Cumahî, Ebû Abdullah Muhammed İbn Sellâm (ö. 231/846), Tabakâtü fuhûli’ş-şu‘uarâ (nşr. Mahmud Muhammed Şakir), Dârü’l-Medeni, Cidde, [t.y.] Ebû Abdullah Muhammed b. Sellâm b. Ubeydullah b. Sâlim el-Cumahî el-Basrî 139/756 veya 140/757 yılında Basra’da doğmuştur. Büyük dedesi Kureyş kabilesinin Benî Cumah kolundan Kudâme b. Maz’ûn’un azatlı kölesi olduğu için Cumahî nisbesiyle anılmaktadır. Hayatının çoğunu zamanın önemli ilim merkezlerinden biri olan Bağdat’ta geçirmiş ve Eban b. Osman el-Becelî gibi dönemin söz sahibi âlimlerinden ders almıştır. Arap tarihi ve edebiyatında da kendini yetiştirerek bu alanlarda önemli yenilikler gerçekleştirmiştir. Cahiliye dönemi ve İslamî devre dair Arap şiiri hakkında, kendi yaşadığı döneme kadar gelen birikimi incelemiş, yeni usul ve görüşlerle katkıda bulunarak eserlerini oluşturmuştur.6 Kaynaklarda ismi geçen, İbn Sellâm el-Cumahî’nin günümüze kadar ulaşabilmiş tek eseri Tabakâtü Fuhûli’ş’ş-şuarâ’sıdır. Bu eser, Tabakâtü’ş-şuarâi’l-Câhiliyyîn ve Tabakâtü’ş-şuarâi’l-İslamiyyîn gibi farklı isimlerle de anılmaktadır. Cumahî eserinde Cahiliye devrinden Emevîler’in sonuna kadar yaşayan şairleri tabakalar hâlinde ele almaktadır. Kitap boyunca biyografileri sunulan şairler, özü itibariyle Cahiliye dönemi şairleri ve İslamî dönem şairleri olmak üzere iki tabaka hâlinde incelenmiş ve bu iki tabaka daha sonra kendi içerisinde bölümlere ayrılmıştır. Müellif eserinde 114 şairin biyografisine yer vermektedir.7 Bu şairlere dair kısa neseb bilgisinin yanı sıra onlara ait bazı şiir örnekleri de sunmaktadır.8 4 5 6 7 8 Fayda, “İbn Sa‘d”, DİA, XX/295. İsmail Lütfi Çakan, Hadis Edebiyatı, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı (İFAV), İstanbul 2003,271. Zehebî, Siyer, IX/52; Zilfikar Tüccar, “İbn Sellâm el-Cumahî”, DİA, XX/312-313. Tüccar, “İbn Sellâm el-Cumahî”, DİA, XX/312-313. Ebû Abdullah Muhammed İbn Sellâm el-Cumahî (ö. 231/846), Tabakâtü fuhûli’ş-şu‘arâ, nşr. Mahmud Muhammed Şakir, Dârü’l-Medeni, Cidde [t.y.], X/651-652. 272 İslam Tarih Usulü ve Kaynakları Onun bu tarzı eserleri günümüze gelmeyen birçok şaiirin şiirlerinin kendisi aracılığıyla günümüze ulaşmasını sağlamıştır. Bu da eseri sahasında oldukça dikkat çekici kılmıştır. 3. es-Sülemî, Ebû Mervân Abdulmelik b. Süleymân İbn Habîb (ö. 238/853), Tabakâtü’l-fukahâ min ledüni’s-sahâbe ve men ba’dehum mine’l-ulemâ (thk. Rıdvan Salih el-Husrî), Rabıtatü’l-Muhammediyye li’l-Ulema Merkezu İbni’l-Kattan, [y.y] 2012 Endülüs’ün Kurtuba şehrine yakın bir bölgede dünyaya gelen Ebû Mervân Abdulmelik b. Süleymân İbn Habîb es-Sülemî, sahâbeden Abbâs b. Mirdâs es-Sülemî’nin ya soyundan gelmektedir ya da mevâlîlerinden biridir. Kurtuba’da başladığı tahsil hayatına, devrin seçkin âlimlerinden hadis okuyarak devam etmiştir. İlim tahsili için yaklaşık dört yıla yakın Medine ve Mısır gibi değişik şehir veya bölgedeki âlimin peşinden koşmuştur. Henüz ilmî geleneğin oluşmadığı memleketi Endülüs’e ciddi bir birikimle dönmüş ve burada bir geleneğin oluşmasına ciddi anlamda katkı sağlamıştır. Endülüs’ün resmî mezhebine dönüşecek olan Mâlikî mezhebinin onun çabalarıyla bu topraklara girdiği rivayet edilmektedir. İslam’ın yeni yerleşmeye başladığı topraklarda halka dini, ahlâkı tanıtıp sevdirmek amacıyla kitaplarını yazdığı sanılan Ebû Mervân’ın9 bu eseri bir fukaha tabakatıdır. Eser fakih sahâbelerden başlayarak İslam âleminde söz sahibi olmuş fakihleri tanıtmakta olup günümüze ulaşan ilk fukaha tabakatlarından biri olarak bilinmektedir. 4. Halîfe b. Hayyât, Ebû Amr Halîfe b. Hayyât b. Halîfe eş-Şeybânî el-Basrî (ö. 240/854-55), Tabakâtü’r-ruvât ve ettârîh (thk. Ekrem Ziyau’l-Umerî), Dârü’l-Kalem, Müessetü’rRisâle, Dımaşk, Beyrut 1397 Doğum tarih kesin olarak bilinmemekle beraber, 170/786 yılı civarında Basra’da doğduğu tahmin edilmekte olan Halîfe b. Hayyât, Basra âlimlerinden başta kıraat olmak üzere hadis ve ensâb ilimlerini öğrenmiştir. Bu alanların her ikisinde de şöhret kazanmıştır. Hadis rivayetinde de bulunmuş ve sika râviler arasında gösterilmiştir.10 Halîfe b. Hayyât, Kitâbu’t-târih, Kitâbu’t-tabakât, Tabakâtü’l-kurrâ, Târîhu’z-zamânî ve müsned isimlerinde eserler kaleme almıştır. Bunlardan Kitâbu’t-târih ile Kitâbu’t-tabakât adlı eserleri günümüze 9 10 Tahsin Görgün, “İbn Habîb es-Sülemî”, DİA, XIX/510-513. Zehebî, Siyer, XI/473-474; Mustafa Fayda, “Halîfe b. Hayyât”, DİA, İstanbul 1997, XV/301-303. Tabakât, Terâcim ve Vefeyât Kitapları 273 kadar ulaşmıştır. Türkçeye de tercüme edilmiş olan Kitâbü’t-tarih adlı çalışması genel tarih türüne girmekte olup oldukça değerlidir. Kitâbu’t-tabakât’ına gelince bir ciltlik bir çalışma olup sahâbe, tâbiîn ve etbeu’t-tâbiînden 3358 râvinin hâl tercümesini içermektedir. Eserini neseb, tabaka ve şehir esasına göre tertip eden Halîfe b. Hayyât, teberrüken Medine’den başlayarak sırasıyla Kûfe, Basra, akabinde yeniden Medine’ye dönmekte ve Mekke, Taif, Yemen, Yemâme, Mısır, Endülüs, Suriye, Avâsım, el-Cezîre, Musul, Horasan, Rey, Medâin, Vâsıt ve Bağdat şehirlerinde yaşamakta olan râvileri tanıtmaktadır. Kitabının sonunda hadis ezberleyen kadın sahâbîlere yer veren Halîfe b. Hayyât, bu sıralamayı yaparken sahâbeleri tabaka tabaka ayırmamaktadır. Eserinde Hz. Ömer’in divan kayıtlarını tutarken uyguladığı yöntemin bir benzerini kullanmaktadır. Tanıttığı râvileri eserine nesebleri veya bağlı bulundukları kabileler esas alarak sıralamaktadır.11 Hz. Ömer’in uyguladığı sistemin kendisinden iki asır sonra hâlâ hafızlarda olması ve kullanılması, siyer veya tarih malzemesinin hafızlarda ne denli etkili bir yer işgal ettiğini göstermesi açısından ayrıca önemlidir. 5. el-Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmâil b. İbrahim el-Cu‘fî (ö. 256/870), et-Târîhu’l-Kebîr, I-X, Beyrut, [t.y.] Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail b. İbrahim el-Cu’fî el-Buhârî, 194/810’da Buhara’da doğmuştur. Küçük yaşlarda Buharalı muhaddislerden hadis öğrenmeye başlamıştır. Mekke, Basra, Belh, Şam gibi zamanın önemli ilim merkezlerine giderek burada bulunan muhaddislerden hadis tahsil etmiştir. Kendi ifadesine göre, hadis aldığı hocalarının sayısı 1.000’den fazladır. Bunlardan büyük miktarda hadis almıştır. Kendi verdiği bilgilere göre uzun seyahatleri sonunda 200.000’den fazla hadis kaydetmiştir.12 Ünlü eseri Sahih için malzeme topladığı dönemlerde ister istemez bu hadislerde adı geçen şahıslarla da ilgilenmek durumunda kalmıştır. Bunun neticesinde adı tarih olan üç eser telif etmiştir. İkisi özet mahiyetinde olan bu eserlerin en kapsamlısı Târîhu’l-Kebîr adındaki nadide eseridir. Buhârî tarafından alfabetik olarak telif edilen çalışma sahasında ilk çalışma olarak kabul edilmektedir. Hz. Peygamber’in hayatını kısaca ele aldıktan sonra siyer ve hadis sahasında adı geçen veya senetlerde yer alan râvilerin isimlerini kendi aralarında gruplandırmakta ve sahâbe neslinden başlayarak kendi hocalarına gelinceye kadar 11 12 Fayda, “Halîfe b. Hayyât”, DİA, XV/301-303; Ramazan Şeşen, Müslümanlarda Tarih Coğrafya Yazıcılığı, İsar, 1998, 44. Zehebî, Siyer, XII/392; Muhammed Mustafa el-A’zamî, “Buhârî, Muhammed b. İsmâil”, DİA, V/368-372. 274 İslam Tarih Usulü ve Kaynakları tarih sahnesinde yer alan râvilerin biyografilerini vermekte ve referans alınabilip alınamayacaklarını (sika, kezzâb vs) belirtmektedir. Eser bu yönüyle sahaya yeni açılım sağlamış ve kendinden sonraki çalışmaları yönlendirmiştir.13 Buhârî’nin bu kitabında, 40.000’e yakın râviyi alfabetik olarak sıraladığı ifade edilse de bu rakamın içerisinde tekrarlar da yer almaktadır. Eserde toplam 10522 kişi ile ilgili bilgiler yer almaktadır. Bunların sadece özet biyografileri ve referans alınıp alınamayacakları değil aynı zamanda rivayetlerinden de bazı örnekler vermektedir. Bu örnekler mevzu dahi olsa hangi haberin hangi coğrafyada dolaştığını görmemize katkı sağlamaktadır. Kuşkusuz eser bir biyografi kitabından öte yani bir tabakat kitabından ziyade hadisle uğraşan şahıslara hazır bir bilgi aktarmayı düşündüğü için aktardığı biyografiler muhteva açısından yetersizdir. Hatta bazı râvilerin vefat tarihleri bile verilmemiştir. Ancak bunların güvenilir olup olmadıkları ya da ilmî yetkinliklerinin ne olduğu, bunlardan bilgi almanın ahlâkî bir problemi var mı yani bir başka ifade ile bu râviler sika mı yoksa değil mi gibi hususlara yoğunlaşmıştır.14 Bu durum da eseri sair tabakat kitapları ile birlikte kullanılması koşuluyla büyük bir boşluğu dolduran hazine konumuna yükseltmektedir. 6. Müslim, Ebü’l-Hüseyin el-Kuşeyrî en-Nisâbûrî b. elHaccâc (ö. 261/875), et-Tabakât (tlk. Ebû Ubeyde Meşhur b. Hasan b. Mahmûd b. Selman), Dârü’l-Hicre, [y.y.], 1991 Doğduğu şehre nispetle Nîsâbûri olarak anılan Müslim b. el-Haccâc, Benî Kuşeyr adlı Arap kabilesine mensuptur. Çocukluk yaşlarından itibaren eğitimci olan babası ve birçok âlimin öğrencisi olmuştur. Hadis tahsili için Basra, Kûfe, Rey, Mısır gibi dönemin ilim merkezlerine seyahat etmiştir.15 Eğitim faaliyetleri yanında kumaş ticaretiyle de meşgul olup16 kendi emeğiyle bol imkânlar elde ederek rahat bir hayat sürdürmüştür. Bilindiği üzere müellifin Sahîh-i Müslim olarak bilinen el-Câmi‘u’s-sahîh adlı eseri en güvenilir rivayetlerin bir araya geldiği iki kaynaktan biri olarak kabul edilmektedir. Müslim’in bu kitabı Buhârî’nin Sahîh’i ile birlikte Sahîhayn olarak anılmaktadır.17 13 14 15 16 17 Cemal Ağırman, “et-Târîhu’l-Kebîr”, DİA, XL/89-90. Çakan, Hadis Edebiyatı, 274. Ebü’l-Hüseyin el-Kuşeyrî en-Nisâbûrî Müslim b. El-Haccâc (ö. 261/875), et-Tabakât (talk: Ebû Ubeyde Meşhur b. Hasan b. Mahmûd b. Selman), Dârü’l-Hicre, y.y 1991, 95-100; Çakan, Hadis Edebiyatı, 86-87. Kumaş tüccarı anlamında” bezzâz” ismiyle anılmıştır. M. Yaşar Kandemir, “Müslim b. Haccâc”, DİA, İstanbul, 2006, XXXII/93-94. Tabakât, Terâcim ve Vefeyât Kitapları 275 et-Tabakât adlı eserine gelince Müslim’in bu nadide eseri Hz. Peygamber’le aynı devirde yaşayan sahâbe ile kendilerinden sonraki nesil olan tâbiîne mensup râvileri ele almaktadır.18 Sahâbe tanımıyla başlayan eserde ilk olarak Hz. Ebû Bekir zikredilmiştir.19 Ashâbı tek tabaka hâlinde ele alan Müslim, tâbiîni ise iki/üç tabaka hâlinde bulundukları şehirlere göre kaydetmiştir.20 Müslim, kendisiyle çağdaş olan tabakat müelliflerinden İbn Sa‘d ile İbn Hibbân’dan tamamen farklı bir yöntem benimsemiştir. Bu iki müellif râvilerin nesebini esas alırken kendisi ise Medine’de 191, Mekke’de 30, Taif’de 18, Kûfe’de 89, Basra’da 61, Şam’da 57, Mısır’da 30, Yemen’de 5, Rakka’da 1 ve Yemâme’de 2 kişi olarak erkek sahâbîleri yaşadıkları şehirlere göre tasnif etmiştir. Ardından aynı yöntemle Medine’de 71, Mekke’de 8, Kûfe’de 11, Basra’da 4, Şam’da 3 hanım sahâbîye de kitabında yer vermiştir.21 Ayrıca eser, isimlerin zikredildiği uzun listelerle dikkat çekse de hadis ricâlinin adlarının doğru tespiti, bazı sahâbîlerin tam isimleri ile künyeleri, kimi sahâbîlerin Hz. Peygamber dönemi ve sonrasında aldığı görevlere dair son derece önemli bilgiler içermektedir. Bu da eseri benzerlerinden daha değerli kılmaktadır. Müslim bu eserinde zaman zaman ele aldığı râvilerin fizikî ve ahlâkî özellikleri hakkında da bilgi vermektedir. Tabakat türünün öncü şalışmalarından biri olan bu eser, kendisinden sonra birçok çalışmaya da kaynaklık etmiştir. 7. İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim b. Kuteybe ed-Dîneverî (ö. 276/889), Tabakâtu’ş-şuarâ: Menâkibü’ş-şuarâ, [y.y.], [t.y.] Eğitimli bir aileye mensup olduğu ifade edilen Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim b. Kuteybe ed-Dîneverî, 213/828 yılında Kûfe’de doğmuştur. Dedesinin ismi olması dolayısıyla Kutebî, babasının Mervli olması nedeniyle de Mervezî nisbeleriyle anılmaktadır. Doğma büyüme Kûfeli olmasına rağmen Dînever’de uzun yıllar kadılık yaptığı için bu şehirle anılmış ve buraya nisbetle ed-Dîneverî olarak şöhret kazanmıştır.22 İbn Kuteybe, dönemin meşhur âlimlerinden olan İshâk b. Râheveyh, Ebû İshak İbrahim b. Süfyan, Ebû Hâtim es-Sicistânî gibi 18 19 20 21 22 Fuat Sezgin, Târîhu’t-Turâsi’l-Arabî, GAS, I-XX (Arapçaya çev. Arafe Mustafa, Said Abdurrahman), Câmiatü’l-İmâmu’l-Muhammed b. Suûd, Riyad 1991/1411, I/77. Müslim, et-Tabakât, I/142. Müslim, et-Tabakât, I/141. Mustafa Taş, İmâm Müslim’in İlmî Kişiliği ve Yayınlanan Üç Eseri Çerçevesinde Ricâl İlmindeki Yeri”, Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 9/2 (Ağustos2018), 353-369, 359. en-Nedîm, el-Fihrist (thk. İbrahim Ramazan), Dârü’l-Marife, Beyrut, 1997, 105. 276 İslam Tarih Usulü ve Kaynakları isimlerden dersler almış, Arap dilinde, özellikle de nahiv ve lügat ilimlerinde otorite hâline gelmiştir. Bunun yanı sıra hadis, tefsir, kelam ve Kur’an ilimlerinde de adını duyurmuştur. Kadılık yapmak üzere atandığı Dîneverde 20 yıl bu görevi sürdürmüştür. Ancak bu bürokratik görev onu ilimden koparamamıştır. Bununla birlikte telif etmeyi düşündüğü eserlerine yeterli zaman ayıramadığını düşünerek kadılık görevinden ayrılmıştır. Kendini tamamen ilme vermiş ve tefsir, hadis, edebiyat, tarih alanlarında kırk yedi civarında eser yazmıştır. Bu eserlerin yirmi kadarı günümüze ulaşmıştır.23 Bunlardan biri şairleri içeren bir tabakat kitabı olup eş-Şi’r ve’ş-şuarâ adını taşımaktadır.24 İki bölümden oluşan bu eser, her ne kadar bazı araştırmacılar tarafından müellifin Tabakâtu’ş-şuarâ’ sından ayrı bir çalışma olarak kabul edilse de onun aynısı olduğu sanılmaktadır. İbn Kuteybe bu önemli eserine şiir türleri hakkında genel bilgiler vermekle başlamaktadır. Eserin ikinci bölümünde ise III./IX. yüzyıla kadar gelmiş olan şairlerin ayrıntılı hâl tercümelerini vermektedir. Eserin bu bölümüne ünlü muhadram şair İmruülkays b. Âbis el-Kindî (ö. 25/645)’in biyografisi ile başlamaktadır.25 İbn Kuteybe’nin bu eseri de aynen Cumahî’nin kitabına benzer bir şekilde biyografileri verilen şairlerin şiirlerinden örnekler de içermektedir. Tanıtılan şairlerin bazısının kimi beyitleri sadece bu çalışmada yer almaktadır. Bu eseri benzerleri arasında ayrıcalıklı bir yere yerleştirmektedir.26 8. İbnü’l-Mu’tez, Ebü’l-Abbas Abdullah b. Muhammed b. Ca‘fer (ö. 296/908), Tabakâtü’ş-şuara (thk. Abdüssettar Ahmed Ferrâc), Dârü’l-Maârif, Kahire 1981 Şairlerin tanıtıldığı tabakat kitaplarından bir başkası ise Abbâsî şehzadesi İbnü’l-Mu’tez’e aittir. Abbâsîlerin yönetim merkezi olan Sâmerrâ’da doğan İbn Mu‘tez, babası tarafından kendisine tutulan özel hocalar tarafından yetiştirilmiştir.27 Babasının tahtan indirilmesi ve hapsedilmesi üzerine babaannesiyle birlikte sürgün edildikleri Mekke’de bir müddet kalmıştır. Burada da dil ve edebiyat 23 24 25 26 27 Zehebî, Siyer, XII/296-299; Şeşen, s. 47; Hüseyin Yazıcı, “İbn Kuteybe”, DİA, İstanbu 1999, XX/145-149. Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim b. Kuteybe ed-Dîneverî (ö. 276/889), eş-Şi’r ve’ş-şuarâ, I-II, Dârü’l-Hadis, Kahire 1423, I/5. İbn Kuteybe, eş-Şi’r ve’ş-şuarâ, I/107. Yazıcı, “İbn Kuteybe”, DİA, XX/146. Ebü’l-Abbas Abdullah b. Muhammed b. Ca‘fer İbnü’l-Mutez (ö. 296/908), Tabakâtü’ş-şuara (thk. Abdüssettar Ahmed Ferrac), Dârü’l-Maârif, Kahire 1981, 9-10. Tabakât, Terâcim ve Vefeyât Kitapları 277 alanında kendini yetiştirmeye devam etmiştir. Mekke’deki iskanı sona erince doğduğu kent olan Sâmerrâ’ya geri dönmüş bir taraftan edebiyat ve şiirle ilgilenmiş diğer taraftan eğlence ve işret meclislerinin müdavimi olmuş ve hayatının geri kalanını bu şekilde geçirmiştir. Bu meclisler ona çok sayıda hamriyyât28 şiiri inşad etmesine neden olmuştur. Kaleme aldığı şiirlerde yaptığı teşbihler Arap edebiyatında darbımesel hâline gelmiştir. Abbasoğulları ile Alioğulları arasındaki mücadeleden rahatsız olan İbn Mu‘tez, iki ailenin kardeş olduğu fikrini savunmuş taraflar arası barışın tesis edilmesi dileğini şiirlerine de yansıtmıştır.29 İbnü’l-Mutez, Tabakâtü’ş-şuara adlı eseri diğerlerinden ciddi anlamda farklılık arz etmektedir. Nitekim bu eserinde bütün şairleri ele alan bir çalışma yapmamış, sadece kendi ailesi yani Abbâsî halifeleri, vezir, emîr ve kumandanlarını metheden şiirler inşad etmiş olan şairleri konu edinmiştir. Çalışmasına Abbâsîlerin kuruluşundan kendi yaşadığı döneme kadar geçen bir buçuk asırlık zaman diliminde yaşayan şairleri almıştır. Beşşâr b. Bürd ile başlayıp kadın şair Fazl ile sona eren eserinde 121 erkek ve altı kadın şair yer almaktadır. İbn Mu’tez bütün bu şairlerin kısa biyografilerine yer vermenin yanı sıra medhiye türündeki şiirlerinden de örnekler sunmaktadır. Hâşiyesinde yer alan beş şairle birlikte (İbn Herme, Hâlid el-Kannâs, İnân, Seken ve Âişe el-Osmâniyye) kitapta toplam 132 şairin biyografisi yer almaktadır.30 9. İshâk b. Huneyn, Ebû Ya‘kûb b. Huneyn b. İshâk (ö. 298/910), Tabakâtü’l-Etibba ve’l-Felasife (İbn Cülcül’ün tabakatı ile bir arada) (thk. Fuad Seyyid), Beyrut 1985 215/830 yılında doğan İshâk b. Huneyn b. İshâk aslen Hîreli olup Nestûrî (Süryânî) kökenlidir. Eğitimini büyük ölçüde ünlü bir hekim ve aynı zamanda filozof ve mütercim olan babası Huneyn b. İshâk’tan almıştır. Tercüme faaliyetlerinin yoğun olduğu bir dönemde Bağdat’ta yetişmiş, Yunanca, Süryânîce ve Farsça öğrenmiş, Arap diline de ileri seviyede vukûfiyet sahibi olmuştur. Yunanca ve Süryânîceden Arapçaya tercümelerde bulunan babasına tıp sahasındaki tercümelerinde yardımcı olabilecek seviyeye ulaşmış, babası tarafından kurulan tercüme ekibinin bir parçası hâline gelmiştir. Daha sonra kendisi de Beytü’l-Hikme’de yürütülen tercüme faaliyetlerinde görev almış ve burada yaptığı çevirilerle de tanınmıştır. 28 29 30 Şarabı konu alan şiirler. İsmail Durmuş, “İbnü’l-Mu‘tez”, DİA, İstanbul, 2000, XXI/143-147. Musa Yıldız, “Tabakâtü’ş-Şuarâ”, DİA, İstanbul, 2010, XXIX/306. 278 İslam Tarih Usulü ve Kaynakları Tıp, felsefe, matematik ve astronomi alanında birçok eseri Yunancadan Süryânîceye ve Arapçaya tercüme ettiği bilinmektedir.31 İshâk b. Huneyn, kuşkusuz sadece tercümelerle de yetinmemiş, telifatta da bulunmuştur. Tıp sahasında yazdığı Târîhu’l-etıbba ve’l-felâsife adlı eseri tıp tarihine dair Arapça yazılan en eski kitap olarak kabul edilmektedir. Yunan hekimlerin biyografilerine yer veren bu çalışma kendisinden sonra yazılan birçok esere de kaynaklık etmiştir. İbn Cülcül (ö. 384/994)’ün Tabakâtü’l-Etıbba ve’l-Hukema adlı eseri bunlardan biridir. Sadece bir biyografi kitabı olmayan İshâk b. Huneyn’in bu eser, tıp ilminin, teoloji ve felsefe ile ilişkisini de ele alması açısından dikkat çekicidir. Eser, Franz Rosenthal tarafından 1954 yılında İngilizce olarak yayınlanmıştır. Kitabın diğer bir neşri ise 1985 yılında Fuad Seyyid tarafından İbn Cülcül’ün Tabakâtü’l-etıbba ve’l-hukema adlı eseri ile birlikte gerçekleşmiştir.32 10. Berdîcî, Ebû Bekr Ahmed b. Harûn b. Ravh (ö. 301/914), et-Tabakâtü’l-esmâi’l-müfrede mine’s-sahâbe ve’t-tâbiîn ve ashâb, Darü’t-Talas, Dımaşk 1987 Azerbaycan’ın küçük bir yerleşim merkezi olan Berdic’de dünyaya geldiği için buraya nisbetle Berdîcî veya Berdicî33 ya da Berzeî veya Berdaî şeklinde anılmaktadır. Eğitim hayatına memleketinde başlamış, ancak tamamlamak için dönemin en önemli kültür merkezi olan Bağdat’ta göç etmiştir. Burada birçok hocadan farklı dersler almış, cerh ve ta’dîl konusundaki bilgisiyle tebarüz etmiştir. Hadis âlimleri tarafından güvenilir (sîka) olarak kabul edilen Berdîcî, aynı zamanda hadis hâfızı olarak da bilinmektedir.34 Bedrîcî’nin Tabakâtül-esmâi’l-müfrede mine’sahâbe ve’t-tâbiîn ve ashâb adlı tabakat kitabı benzerlerinden ayrılmaktadır. Ayrıldığı nokta ise eserde sadece müfret isimler yani diğerlerine benzemeyen isim taşıyan şahsiyetlerin haberlerini toplamış olmasıdır. Bu açıdan da sahasında bir ilk olarak kabul edilmiştir. Berdîcî kitabında kronolojiyi esas alarak telif etmiştir. Kitapta biyografilerine yer verilenler beş tabakaya ayrılarak incelenmişlerdir. Sahâbe ve tâbiînden başlayarak eserini oluşturan Bedrîcî, zaman zaman künyeleri de dikkate almıştır.35 Eserin asıl yoğunlaştığı nokta “benzeri bulunma31 32 33 34 35 Hasan Katipoğlu, Mustafa Çağırıcı, “İshâk b. Huneyn”, DİA, İstanbul, 2000, XXII/534. Katipoğlu, Çağırıcı, “İshâk b. Huneyn”, DİA, XXII/534. ez-Zehebî, Siyer, II/78. Ebû Bekr Ahmed b. Harûn b. Ravh Bedrîcî (ö. 301/914), Tabakâtül-esmâi’l-müfrede mine’sahâbe ve’t-tâbiîn ve ashâb, Darü’t-Talas, Dımaşk 1987, 9. Bedrîcî, Tabakâtül-esma’ 16-18. Tabakât, Terâcim ve Vefeyât Kitapları 279 yan isimler” olduğu için zaman zaman tarihsel bilgilere yeterince yoğunlaşamaması bir eleştiri olarak zikredilebilir. 11. el-Begavî, Ebü’l-Kâsım Abdullah b. Muhammed b. Abdulaziz (ö. 317/929), el-Muhtasar min kitabi’l-Mu‘cemi’lkebir=Ma’rifetü’s-sahâbe, I-IV (thk. Muhammed Avd elMenkûş İbrâhîm İsmâîl el-Kâdî), Müberretü’l-Âl ve’l-Ashâb, Kuveyt 2015 Abdullah b. Muhammed b. Abdulaziz el-Begavî, Bağdat doğumlu olmasına rağmen, ailesi aslen Horasan’ın Bağşûr bölgesinden olduğundan dolayı oraya nispetle kendisine “el-Begavî” denilmiş ve nisbesi ile meşhur olmuştur. Küçük yaşlardan itibaren hadisle uğraşmış, dönemin ünlü muhaddislerinden dersler almıştır. Daha sonra kendisi bir ders halkası küşat etmiş ve bu halkada birçok ilim adamı faydalanmıştır. Bunların içerisinde Dârekutnî (ö. 385/995), İbn Hibbân (ö. 354/965) ve Taberânî (ö. 360/971) gibi çağının önemli isimleri de yer almaktadır. Sîka bir muhaddis olan Begavî, güzel yazısıyla da tanınmaktadır. Hanbelî mezhebine mensup olan bu değerli ilim adamı telif ettiği eserlerle de sahaya önemli katkı sağlamıştır.36 Abdulaziz el-Begavî, el-Muhtasar min kitabi’l-Mu‘cemi’l-kebir=Ma’rifetü’s-sahâbe, adlı eseri bir sahâbe tabakatıdır. Dört ciltlik bu çalışma Hz. Peygamber’den rivayette bulunan sahâbenin hayatlarını ele almaktadır. Alfabedik olarak telif edilen eserde râvilerin aktardıkları rivayetlere yer verildiği gibi hangi sahâbeden kimlerin rivayette bulunduğuna dair bilgiler de yer almaktadır. Bu da esere bir orijinallik katmaktadır. Eserde ele alınan şahısların kabileleri de verilmiştir.37 12. İbn Kâni‘, Ebü’l-Hüseyn Abdülbâkî b. Kâni‘ b. Merzûk el-Ümevî el-Bağdâdî (ö. 351/962), Mu‘cemü’s-Sahâbe, I-III (thk. Salah b. Salim el-Musarratî), Mektebetü’l-Gurabâi’lEseriyye, Medine 1418 265/879 yılında Bağdat’ta doğan hadis âlimi İbn Kâni‘nin asıl adı Ebü’l-Hüseyin Abdulbaki b. Kânî b. Merzûk el-Ümevî el-Bağdâdî’dir. Ümeyyeoğulları’na mensup bir kadı ailesinin azatlısı olması nedeniyle Ümevî lakabıyla da anılmaktadır. Küçük yaşlardan itibaren hadis öğrenmek için Kûfe, Basra, Vâsıt gibi şehirlere seyahatler 36 37 Ebü’l-Kâsım Abdullah b. Muhammed b. Abdulaziz Begavî (ö. 317/929), el-Muhtasar min kitabi’l-Mu‘cemi’l-kebir=Ma’rifetü’s-sahâbe, I-IV (thk. Muhammed Avd el-Menkûş İbrâhîm İsmâîl el-Kâdî), yy, 2015, I/22-30. Begavî, Ma’rifetü’s-sahâbe, I/102-103. 280 İslam Tarih Usulü ve Kaynakları yapan İbn Kâni‘, Abdullah b. Ahmed b. Hanbel, İbn Cerîr et-Taberî, Ebü’l-Kâsım el-Begavî gibi meşhur âlimlerden hadis dersleri almıştır. Aldığı bu hadis eğitimi sayesinde başta Hatîb el-Bağdâdî, olmak üzere, İbnü’l-Cevzî, Zehebî, İbn Kesîr, İbn Hacer el-Askalânî gibi hadis otoriteleri tarafından övülür olmuştur. Hanefî mezhebine mensup olan İbn Kâni‘ bir süre kadılık görevinde bulunmuş ve hadis sahasında dersler vermiştir. Yetiştirdiği öğrenciler arasında Ebû Bekir el-Cessâs, Dârekutnî, Hâkim en-Nisabûrî, İbn Şâzân el-Bağdâdî gibi isimler de bulunmaktadır.38 İbn Kâni‘nin en önemli eseri, sahâbe olan veya sahâbe olduğu şüpheli görülen 1185 şahsın biyografisini alfabetik olarak sıraladığı Mu‘cemü’s-sahâbe’sidir. Müellif bu eserine söz konusu râvilerce aktarılan 2233 hadise kitabında yer vermiştir. Ancak bu rivayetlerin yarısına yakını Kütüb-i Sitte’de bulunmayan zayıf hadisler olarak kabul edilmiştir. İbn Fethûn el-Endelûsî (ö. 519/1125) eser üzerine el-İ’lâm ve’t-ta’rîf bimâ li İbn Kâni‘ fî mu‘cemihî mine’l-evhâm ve’t-tashîf adlı bir çalışma yapmıştır. Mu‘cemü’s-Sahâbe 1418/1997 yılında Medine’de Ebû Abdurrahman Salâh b. Sâlim el-Musarrâtî tarafından neşredilmiştir.39 13. İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî (ö. 354/965), Târîhu’s-Sahâbe, Beyrut 1988. Tam adı Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî olan İbn Hibbân, 890 yılında Afganistan’ın Büst şehrinde dünyaya gelmiştir. Arap kabilelerinden Temîm’e mensuptur. Gençlik yıllarında ilim tahsili için Taşkent, Horasan, Mâverâünnehir, Irak, Hicaz, Suriye ve Mısır’a seyahatlerde bulunmuştur. Başta hadis olmak üzere fıkıh, Arap dili, kelâm, felsefe, tıp sahalarında, bu coğrafyadaki hocalardan dersler almış, çeşitli âlimlerden hadis rivayet etmiştir. 354/965 yılında doğum yeri olan Büst’te vefat etmiştir.40 Târîhu’s-Sahâbe İbn Hibbân’ın hadis râvilerini alfabetik sırayla tanıttığı Kitâbü’s-sikât adlı eserinin sahâbe bölümünü teşkil etmektedir. İbn Hibbân’ın Kitâbü’s-sikât adlı bu kıymetli eseri Hz. Peygamber’in hayatı ile başlamakta ve hicri takvim esas alınarak yıl yıl aktarılmaktadır. Bu bilgilerin havliyat türünü andırır şekilde verilmesi dikkat çekicidir. Bilindiği gibi siyer kitapları genelde düz 38 39 40 Halil İbrahim Kutlay, “İbn Kâni‘”, DİA, İstanbul, 1999, XX/104-105. Ebü’l-Hüseyn Abdülbâkî b. Kâni‘ b. Merzûk el-Ümevî el-Bağdâdî (ö. 351/962), Mu‘cemü’s-Sahâbe, I-III (thk. Salah b. Salim el-Musarratî), Mektebetü’l-Gurabâi’l-Eseriyye, Medine 1418; Kutlay, “İbn Kâni‘”, DİA, XX/105. Mehmet Ali Sönmez, “İbn Hibbân”, DİA, İstanbul 2019, XX/63. Tabakât, Terâcim ve Vefeyât Kitapları 281 anlatı şeklinde olup yıllara göre tasnif edilmemişlerdir. İbn Hibban bu tarzını Hulefâ-yi Râşidîn dönemi hadiselerini aktarırken de sürdürmektedir. Ancak Muâviye’den itibaren konu başlığı artık hükümdarların isimleri olmuş, onlarla ilgili özet bilgiler serdedilmiştir. Kitabın Târîhu’s-Sahâbe kısmı ise adından da anlaşıldığı gibi sahâbeye yoğunlaşmaktadır. Alfabetik olarak telif edilen eserin bu bölümünde 1608 sahâbenin biyografisi yer almaktadır.41 Sonun da ise adı bilinmeyip sadece künyesi bilinen veya künyeleri ile anılan sahâbîler yine alfabetik olarak sunulmuşlardır. Eserin gerek ilk kısımları gerekse bu bölüm siyere dair ciddi bilgiler içermektedir. 14. İbn Hibbân, Meşahiru ulemâi’l-emsâr ve a’lâmü ulemâi’l-aktâr (thk. Merzuk Ali İbrahim), Dârü’l-Vefâ, [yy] 1991 İbn Hibbân’ın diğer bir eseri ise Meşâhiru ulemâi’l-emsâr ve a’lâmü ulemâi’l-aktâr adlı kitabıdır. Küçük hacmine rağmen önemli bir çalışma olan bu kitap, “emsar” denilen İslam alminin önemli kentlerinde öne çıkan ulemayı tanıtmaktadır. Yani İbn Hibbân, bu eserinde ele aldığı 1602 şahsı sahâbe, tâbiîn ve etbeu’t-tâbiîn olmaları yönüyle değil, fıkıh, tefsir, hadis ve kıraat ilimlerinde meşhur olmaları cihetiyle ele almıştır. Konu başlıklarını şehirler yani mekânlar oluşturmaktadır. Bu da oldukça dikkat çekicidir.42 Eserin aynı dönemde hangi şehirde hangi ilim adamının hayatta olduğunu görmemiz veya hangi düşüncenin başat olduğunu anlamamız açısından alana ciddi bir katkı koyduğunu söylememiz gerekir. 15. es-Sîrâfî, Ebû Saîd Hasan b. Abdullah el-Merzubânî (ö. 368/979), Ahbârü’n-nahviyyini’l-Basriyyîn ve merâtibihim (thk. Muhammed İbrahim Benna), Dârü’l-İ’tisâm, Kahire 1985 Basra körfezinin bir liman şehri olan Sîraf’ta doğan müellif, yirmili yaşlarda Umman’a giderek Hanefî fıkhı üzerine eğitim almış, sonra Bağdat’a yerleşmiştir. Ancak sadece fıkıhla yetinmemiş, başta Arap dili ve edebiyatı olmak üzere kıraat, kelam, mantık ve geometri gibi çeşitli alanlarda dersler verecek ölçüde uzmanlaşmıştır. Bağdat kadılığının yanı sıra Rusâfe camisinde elli yıl boyunca Hanefî fıkhına göre fetva verdiği bilinen Sayrafî’nin aldığı görevler için devletten ücret almadığı, yaşamını mesleği olan müstensihlikten elde ettiği 41 42 İbn Hibbân Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî (ö. 354/965), Târîhi’s-sikât (thk. Muhammed Abdulmuid Han), Haydarabad 1973, I/11-13. Sönmez, “İbn Hibbân”, DİA, XX/63. 282 İslam Tarih Usulü ve Kaynakları gelirlerle sürdürdüğü ifade edilmektedir. Amelde her ne kadar Hanefî mezhebine mensup olsa da itikadi olarak Mu‘tezile mezhebine bağlı olan Sayrafî’nin fanatik bir Mu‘tezilî olmadığı, görüşlerini çalışmalarına yansıtmadığı ifade edilmektedir.43 Sîrâfî’nin konumuz itibariyle önemli olan eseri ise Ahbârü’n-nahviyyini’l-Basriyyîn ve merâtibihim adlı çalışmasıdır. Müellif bu kitabında Basra dil okuluna mensup nâhiv âlimlerini ele almaktadır. Bu âlimlerinin biyografik bilgilerinin yanı sıra, dil ve edebiyata ilişkin tartışmalarına ve dikkat çekici bazı yönlerine de çalışmada değinmektedir.44 Mu‘tezilî Sayrafî’nin böyle bir konu için sadece Basrayı seçmesi, buranın Mu‘tezile mezhebinin doğup büyüdüğü kent olmasından kaynaklandığını düşündürmektedir. 16. Ebû Muhammed Abdullah b. Muhammed b. Ca‘fer b. Hayyan Ensârî İsfahânî Ebu’ş-Şeyh (ö. 369/979), I-IV Tabakâtü’l-muhaddisin bi-İsbahan ve’l-varidine aleyha = Târîhu İsbahan (thk. Abdülgaffar Abdulhak Hüseyin Belûşî Müessetü Risale Beyrut, 1992 İlim geleneğine sahip tanınmış ailelerden birine mensup olarak İsfahan’da dünyaya gelen Ebu’ş-Şeyh, daha çok lakabıyla bilinmektedir. Küçük yaşlardan itibaren başta babası olmak üzere tanınmış hadis âlimlerinden eğitim almış, hadisin yanı sıra başta kıraat olmak üzere İslamî ilimlerin değişik sahalarıyla da meşgul olmuştur. Güçlü hafızasıyla tanınan Ebû Şeyh, sâlih bir insan olarak bilinmekte olup muhaddis, fakih, müfessir ve tarihçi olarak şöhret kazanmıştır. Çok yönlü bir âlim olarak dikkat çeken bu değerli ilim adamı birçok da talebe yetiştirmiştir. Yetiştirdiği talebeleri arasında İbn Mende (ö. 395/1005), Ebû Nuaym el-İsfahânî (ö. 430/1038), İbn Merdûye (ö. 410/1020) gibi meşhur şahsiyetler de vardır.45 Ebu’ş-Şeyh İsbehânî tam adı Tabakâtü’l-muhaddisin bi-İsbahan ve’l-varidine aleyha = Târîhu İsbahân olan eseri adından da anlaşılacağı gibi muhaddisleri ele alan bir tabakat kitabıdır. Toplam dört cilt hâlinde basılan eserin ilk kısmı şehir tarihi formatında olup İsbehân’la ilgili haberleri içermektedir. Sonraki kısımlar ise benzerle43 44 45 Zehebî, Siyer, XVI/247-248; Ömer b. Rıza b. Muhammed Kehhâle, Mu‘cemü’l-müellifin, Dârü’l-ihyâ ve’t-turâs, Beyrut [t.y.], III/242; Zülfikar Tüccar, “Sîrâfî, Ebû Saîd”, DİA, İstanbul 2009, XXXVII/264-265. Ebû Saîd Hasan b. Abdullah el-Merzubânî Sirâfî (ö. 368/979), Ahbârü’n-nahviyyini’l-Basriyyîn ve merâtibihim (thk. Muhammed İbrahim Benna), Dârü’l-İ’tisâm, Kahire 1985, I/149; Hacı Halife Mustafa b. Abdullah, Kâtib Çelebi (ö. 1067/1657) Keşfü’z-zunûn, I-VI, Mektebetu’l-müsennâ, Bağdat 1943. II/1107. Zehebî, Siyer, XII/305. Tabakât, Terâcim ve Vefeyât Kitapları 283 rinde olduğu gibi bir tabakat kitabı formatındadır. Müellif bu çalışmasına İsbehân’a gelen sahâbeleri Hasan b. Ebî Tâlib’den başlamak üzere tanıtmaktadır. Akabinde de İsfahan’a gelen veya bu şehrin yetiştirdiği muhaddislere geçmektedir. Ele aldığı kişilerin kısa biyografilerine ek olarak ilmî yetkinlikleri, faziletleri ve onlara dair bazı haberlere de yer vermektedir. Toplam dokuz tabaka hâlinde işlediği bu bilgiler,46 İsfahan’ın hadis sahasına ciddi anlamda ilgi gösterdiğini gözler önüne sermesi açısından son derece önemlidir. 17. Ebû Bekr Muhammed b. Hasan b. Ubeydullah Zübeydî (ö. 379/989), Tabakâtü’n-nahviyyin ve’l-luğaviyyîn (thk. Muhammed Ebû’l Fazl İbrahim- Muhammed Emin el-Hancî), Kahire, 1954 Yemen’in büyük kabilelerinden Zübeyd’e mensup olduğu için Zübeydî nisbesi alan ve bu nisbeyle de meşhur olan Ebû Bekr Muhammed’in dedeleri önce Süriye’nin Humus kentine, sonra da Endülüs Emevî devletinin önemli şehirlerinden İşbiliye (Sevilla)’ye göçmüştür. Zübeydî burada dünyaya gelmiştir. Arap dili ve edebiyatı sahalarında oldukça iyi bir konuma gelen müellif, Emevî Halifesi II. Hakem’in davetiyle Kurtuba’ya (Cordoba) giderek onun oğluna hocalık yaparken kendini daha da geliştirme imkânı bulmuş ve buraya yerleşmiştir. Kurtuba’da kadılık yapmış, sonra emniyet teşkilatının başına getirilmiştir. Dönemindeki ilmî meseleler için kendisine başvurulan kişilerden biri olan Zübeydî, özellikle IV. (X.) yüzyılın en büyük dil âlimleri arasında kabul edilmektedir.47 Arap dili ve edebiyatı sahasında değişik eserler kaleme alan Zübeydî’nin konumuz açısından önemli olan çalışması Tabakâtü’n-nahviyyin ve’l-luğaviyyîn adlı kitabıdır. Müellif bu kitabına Ebü’l-Esved ed-Düelî (ö. 69/688) ile başlayıp,48 kendi hocası Muhammed b. Yahyâ er-Rebâhî’ye kadar nahiv, lügat ve edebiyat alanında şöhret kazanan 296 kişinin hayatını ve eserlerini ele almaktadır.49 Önce Basralı nahivcileri on tabaka şeklinde tanıtmakta sonra Kûfeli nahivcilere geçmekte, bunları altı tabaka şeklinde ele almaktadır. Arkasından da önce Basra sonra da Kûfeli dilcileri (luğaviyyun) ta46 47 48 49 Ebû Muhammed Abdullah b. Muhammed b. Ca‘fer b. Hayyan Ensârî İsfahânî Ebu’ş-Şeyh (ö. 369/979), Tabakâtü’l-muhaddisin bi-İsbahan ve’l-varidine aleyh, I-II (thk. Abdülgaffar Abdulhak Hüseyin Belûşî), Müessetü Risale, Beyrut 1992. I/24-26. Ebû Bekr Muhammed b. Hasan b. Ubeydullah Zübeydî (ö. 379/989), Tabakâtü’n-nahviyyin v’l-luğaviyyîn (thk. Muhammed Ebû’l Fazl İbrahim), Muhammed Emin el-Hancî, Kahire 1954, 3-4. Zübeydî, Tabakâtü’n-nahviyyin, 14. Zehebî, Siyer, XII/393. 284 İslam Tarih Usulü ve Kaynakları nıtmaktadır. Dönemin en meşhur iki dil ekolüne sahip olan Basra ve Kûfe bittikten sonra ise önce Mısır’a geçmekte, akabinde de o dönemde Arap dili açısından büyük şöhrete sahip Kayravan’ın dilci ve nahivcilerini tanıtmaktadır. Eser son olarak Endülüslü nahivci ve dilcilerle bitmektedir. 18. İbn Cülcül: Ebû Dâvûd Süleymân b. Hassân b. Cülcül el-Endelüsî (ö. 384/994[?]),50 Tabakâtü’l-etibbâ ve’l-hukemâ (thk. Fuad Seyyid), Beyrut 1985. Ebû Dâvûd Süleymân b. Hassân b. Cülcül el-Endelüsî, Kurtuba’da dünyaya gelmiştir. Kurtuba ve Zehrâ camilerinde fıkıh ve hadis dersleriyle başlayan eğitim hayatı, on dört yaşından itibaren tıp alanına evrilerek devam etmiştir. Öyle ki, kendisi henüz yirmi dört yaşında iken hasta tedavi edecek ölçüde uzmanlaşmıştır. Endülüs Halifesi II. Hişâm’ın özel doktorluğunu yapan İbn Cülcül, bu süreçte birçok eser de telif etmiştir. Telif ettiği çalışmalarında batılı kaynaklardan da yararlanmıştır. Bu da onun batı dillerini iyi bildiğini göstermesi açısından dikkat çekicidir.51 İbn Cülcül’ün Tabakâtü’l-etibbâ ve’l-hukemâ adlı eseri, farklı milletlere mensup meşhur tabib ve filozofları ele almaktadır. Bu kişileri dokuz tabakaya ayıran İbn Cülcül, toplamda elli yedi filozof ve hekimi tanıtmaktadır. Eserine ilk olarak Grek dünyasının kadim felsefecileri ile başlanmaktadır. İkinci tabakada Hipokrat, Aristo, Eflâtun gibi eski Yunan filozoflarını ele almaktadır. Eserin altıncı tabakasında Hz. Peygamber döneminde hekimlik yapan Hâris b. Kelede, İbn Ebû Rimse ve İbn Ebhur ile Arap olmayan Mâserceveyh’e yer vermektedir. Cündişapur, Merv, Nusaybin, Ruha, İskenderiye ve Bağdat bimaristanlarında görev yapan hekimlere de eserinde yer veren İbn Cülcül, son tabaka olar Endülüslü tabib ve felsefecileri ele almaktadır. Burada ele aldığı yirmi iki Endülüslü tabib hakkında oldukça orijinal bilgiler vermektedir.52 İslam tıp ve farmakoloji tarihi hakkında önemli kaynaklardan biri olarak kabul edilen bu eser birkaç kez yayınlanmış ve çok değişik dillere de tercüme edilmiştir. 50 Kâtib Çelebi vefat tarihini 372 senesinden sonra şeklinde aktarmaktadır. Bkz. II/1096. 51 Ebû Dâvûd Süleymân b. Hassân b. Cülcül el-Endelüsî (ö. 384/994 [?]), Tabakâtü’l-etibbâ ve’l-hukemâ (thk. Fuad Seyyid), Beyrut 1985,‫ يي يي‬Neşredenin girişinden); Kâtib Çelebi, II/1096; Kehhâle, Mu‘cemü’l-müellifin, IV/258. H. Bekir Karlığa, “İbn Cülcül”, DİA, İstanbul, 1999, XIX/403, 404. 52 İbn Cülcül, Tabakâtü’l-Etibbâ, ‫( كب‬Neşredenin girişinden); Karlığa, İbn Cülcül, DİA, XIX/403, 404. Tabakât, Terâcim ve Vefeyât Kitapları 285 19. İbn Mende, Ebû Abdillâh Muhammed b. İshâk b. Muhammed el-İsfahânî (ö. 395/1005), Ma’rifetü’s-sahâbe (thk. Amir Hasan Sabri, el-Ayn), Camiatü’l-İmarati’lArrabiyyeti’l-Müttehide, el-Ayn 2005/1426. İsfahan’da doğan müellif dedesine nispetle İbn Mende olarak anılmaktadır. Babası ve babasının amcası gibi değerli âlimlerin rahle-i tedrisinden geçen İbn Mende, küçük yaşlarda eğitime başlamıştır. Daha sonra yaklaşık kırk yıl süren ilim yolculukları bağlamında farklı şehirlerde eğitimini sürdürmüştür. Nişâbur, Buhara, Mekke, Kudüs, Gazze, Merv, Bağdat, Mısır, Serahs gibi birçok bölge ve şehirlerde bulunmuş, buraların değerli âlimlerden dersler almıştır. Doğusuyla batısıyla İslam dünyasını bir baştan bir başa dolaştığını ifade eden İbn Mende, güçlü hafızasıyla çok sayıda hadisi ezberlemiştir. Mütevazı kişiliği, sünnete bağlılığı ile tanınan İbn Mende, özellikle bid’atçilikle mücadele ile bilinmektedir.53 İbn Mende’nin konumuz ile ilgili eseri Ma’rifetü’s-sahâbe adında olup iki cilt şeklinde basılmıştır. Adından da anlaşıldığı gibi sahâbe tabakatı olan bu kıymetli eser, müellifi tarafından alfabetik tasnif edilmiştir. Bu nedenle esere ilk olarak Ahnef b. Kays ile başlanmıştır. Ahnef’in Hz. Peygamber’in zamanına yetiştiğini, ancak onu görmediğini kısaca ifade ettikten sonra, Hz. Peygamber’in Ahnef hakkındaki duasını aktarmıştır.54 Ahnef’in Hz. Peygamber’i görmediği hâlde kitabına alması onun “Müslüman olarak peygamberi gören şahıslara sahâbe denilir” şeklindeki tanıma katılmadığını, peygamber döneminde Müslüman olan şahısları da sahâbe olarak gördüğünü göstermektedir. İbn Mende, bu nadide eserinde 621 sahâbe hakkında bilgi vermektedir. Bu rakamın 21’i hanım sahâbîlerdir. Bunların içerisinde Hz. Peygamber’in kızları, halaları, sütannesi ve hanımları da bulunmaktadır. Eser en son Hz. Ebû Bekir’in kızı Esmâ ile bitmektedir.55 20. Ebû Abdurrahman Muhammed b. Hüseyin es-Sülemî (ö. 412/1021), Tabakâtü’s-sûfiyye (thk. Mustafa Abdulkadir Ata), Dârü’l-kütübü’l-ilmiyye, Beyrut 1998 Nişâbur doğumlu olan es-Sülemî, baba tarafından Ezd kabilesine mensup olmakla birlikte annesinin kabilesi Süleym’e nispet edil53 54 55 Zehebî, Siyer, XVIII/393; M. Yaşar Kandemir, “İbn Mende, Êbû Abdullah”, DİA, İstanbul 1999, XX/177-179. İbn Mende, Ebû Abdillâh Muhammed b. İshâk b. Muhammed el-İsfahânî (ö. 395/1005), Ma’rifetü’s-sahâbe, I-II (tek ciltte) (thk. Amir Hasan Sabri, el-Ayn), Camiatü’l-İmarati’l-Arrabiyyeti’l-Müttehide, 2005/1426, I/174. İbn Mende, Ma’rifetü’s-sahâbe, 983; Kâtib Çelebi, II/1103; Kandemir, “İbn Mende, Êbû Abdullah”, DİA, XX/177-179. 286 İslam Tarih Usulü ve Kaynakları miştir. Tasavvufî geleneğe bağlı bir aileden gelen Sülemî’nin kendisi de aynı eğilimle yetişmiştir. Küçük yaşta babasını kaybetmiş ancak ondan önemli bir servet kaldığı için maddi hiçbir sıkıntı çekmemiştir. Nitekim bu imkânlarla emsali az bulunan zengin bir kütüphane oluşturmuştur. Irak, Rey, Hemedan, Merv ve Hicaz’a yaptığı yolculuklarla ilmî müktesebatını genişleten Sülemî, tasavvufi yönüyle daha çok şöhret kazanmıştır. Oluşturduğu sohbet halkasına birçok şahsın katıldığı, bunların arasında Abdulkerim el-Kuşeyrî (ö. 465/1072), Ebû Nuaym el-İsfahânî (ö. 430/1038), Ebû Abdurrahman el-Cüveynî gibi meşhur âlim ve mutasavvıfların da bulunduğu, hatta bunların kendisinden hırka talep ettikleri kaydedilmektedir. Kaynaklarda kendisine nispet edilen 100’ü aşkın eser olsa da bunlardan küçük bir kısmı günümüze ulaşmıştır.56 Ebû Abdurrahman Muhammed b. Hüseyin es-Sülemî’nin Tabakâtü’s-sûfiyye adlı eseri bir sûfî tabakatıdır. Müellif mutasavvıfları beş tabaka ayırarak eserine almıştır. İlk tabakada ünlü mutasavvıflardan yirmi kişiyi tanıtmıştır.57 Bunların başında da ilk mutasavvıflardan biri olarak kabul edilen Fuadyl b. İyâd gelmektedir. Eserinde ayrı bir bölümünde ise 84 hanım sûfîyi tanıtmaktadır. Sülemî’nin bu eseri günümüze ulaşan sûfî tabakatlarının en eskisi olarak kabul edilmektedir.58 Tasavvufa ilgi duyanlar tarafından erken dönemden itibaren ilgi duyulan bu eser Hace Abdullah el-Herevî (ö. 481/1089) tarafından oldukça erken dönemde Farsçaya tercüme edilmiştir. Bu tercümenin Nakşibendi şeyhi Abdurrahman Câmî (ö. 898/1492) tarafından yazılan Nefahâtü’l-üns adlı eserin ana kaynağını oluşturduğu kaydedilmektedir. Ebû Nuaym da bu eserden çokça faydalanmıştır.59 21. Ebû Nuaym Ahmed b. Abdillâh b. İshâk el-İsfahânî (ö. 430/1038), Hilyetü’l-evliyâ ve Tabakâtü’l-asfiya, Matbaatü’sSaade, Kahire 1974 Ebû Nuaym el-İsfahânî Fars asıllı bir aileye mensup olup, İsfehân’da doğmuştur. Ailesi tasavvufi geleneğe mensuptur. Dönemin hadis, fıkıh, kelam ve kıraat âlimlerinden dersler almıştır. Tek râvisi olduğu çok sayıda âlimden nakillerde bulunması hadis öğrencileri56 57 58 59 Zehebî, Siyer, XVII/459; Kâtib Çelebi, II/1422; Süleyman Uludağ, “Sülemî, Muhammed b. Hüseyin”, DİA, İstanbul 2010, XXXVIII/53-55. Kâtib Çelebi, II/1104. Ebû Abdurrahman Muhammed b. Hüseyin Sülemî (ö. 412/1021), Tabakâtü’s-sûfiyye (thk. Mustafa Abdulkadir Ata), Dârü’l-Kütübü’l-İlmiyye, Beyrut 1998/1419, 22; Ramazan Şeşen, Müslümanlarda Tarih Coğrafya Yazıcılığı, İsar, 1998, 86. Ayrıntılı bilgi için bkz. Süleyman Uludağ, “Sülemî, Muhammed b. Hüseyin”, DİA, İstanbul 2010, XXXVIII/53-55. Tabakât, Terâcim ve Vefeyât Kitapları 287 nin ona teveccühünü arttırmıştı. Şâfiî mezhebine mensup olan Ebû Nuaym, fıkıh ve tasavvufu meczeden bir yöntem benimsemiştir. Hıfz ve zabtının, rivayet ve dirayettenin güçlü olduğu kabul edilen müellifimiz, kelâm sahası da dâhil olmak üzere değişik alanlarda eser vermiştir, ancak maalesef eserlerinin pek çoğu günümüze ulaşmamıştır.60 Ebû Nuaym tarafından kaleme alınan Hilyetü’l-evliyâ ve Tabakâtü’l-asfiya bir tasavvuf tabakatı olup genel itibariyle kronolojik bir sıra takip etmekle beraber bazen daha faziletli olduğuna inandığı kişilerin de öncelendiği olmuştur. Eserin başında velîler ve tasavvufa dair bilgi verilmiştir. Bu bilgiler tasavvuftan ne anladığını görmemiz açısından önemlidir. Ardından Hulefâ-yi Râşidîn başta olmak üzere aşere-i mübeşşere ve zahid veya âbid olmakla tanınan sahâbelerin biyografilerine geçmiştir. Bunlara açılan bahiste 46 sahâbî ile Suffe ehli ele alınmış ve 86 erkek sahâbî ile 28 hanım sahâbî hakkında bilgi verilmiştir. Eserde yaklaşık 800 kadar zâhid, âbid ve mutasavvıf yer almaktadır.61 Bunları anlatmakla tasavvufun temellerinin asr-ı saâdet ve Peygambere dayandığı mesajı vermek istemiştir. Sahâbeden sonra tâbiîn dönemine geçen eser bu dönemde şöhret kazanan mutasavvıfları şöhretlerine, zaman zaman da yaşadıkları bölgelere göre sınıflanmıştır. İlk olarak Hz. Ebû Bekir ve Ömer ile başlayan eser, Mâlik b. Dinâr’la son bulmuş olup toplamda 200 kişinin biyografisi incelenmiştir.62 22. Ebû Nuaym Ahmed b. Abdullah b. İshâk İsfahânî Ebû Nuaym İsfahânî (ö. 430/1038), Ma’rifetü’s-sahâbe, I-VII (thk. Adil b. Yusuf el-Azzâzî), Mektebetü’d-Dâr, Riyad, 1998. Ebû Nuaym’ın Ma’rifetü’s-sahâbe’si bir sahâbe tabakatı olup beş bölümden oluşmaktadır. Eserin ilk kısmı olan mukaddimesinde Muhacirler, Muhacirlerin faziletleri, Bedir savaşına katılanlar ve bu savaşta şehit olanlar şeklindeki başlıklar altında on sekiz kısımda sahâbe ele alınmıştır. İkinci bölümde ise Hz. Ebû Bekir ve aşere-i mübeşşere gibi sahâbenin önde gelenleri, faziletleri ile birlikte, işlenmişlerdir.63 Bu bölümün son kısmında ise sahâbe alfabetik olarak tasnif edilmiştir. Üçüncü bölümde künyeleri ile anılan ashâb 60 61 62 63 Sülemî, Tabakâtü’s-sûfiyye, 21. Çakan, Hadis Edebiyatı, 273. Ebû Nuaym Ahmed b. Abdillâh b. İshâk el-İsfahânî (ö. 430/1038), Hilyetü’l-evliyâ ve Tabakâtü’l-asfiya, I-XII (ikisi aynı ciltte), Matbaatü’s-saade, Kahire 1974, I/20. Ebû Nuaym Ahmed b. Abdullah b. İshâk İsfahânî Ebû Nuaym İsfahânî (ö. 430/1038), Ma’rifetü’s-sahâbe, I-VII (thk. Adil b. Yusuf el-Azzâzî), Mektebetü’d-Dâr, Riyad 1998, I/20. 288 İslam Tarih Usulü ve Kaynakları sıralanmıştır. Bir sonraki bölümde ise isimleri zikredilmeden bababalarına nisbetle tanınan şahsiyetler alınmıştır. Son bölümde ise Hz. Peygamber’in kızları, hanımları, halaları ve sair sahâbe hanımları alfabetik bir şekilde incelenmişlerdir.64 23. Ebû Asım Muhammed b. Ahmed b. Muhammed elHerevî el-Abbâdî (ö. 458/1066), Kitâbu Tabakâti’l-fukahai’şŞâfiîyye, E.J. Brill Leiden 1964 375/985 yılında Herat’ta doğan Abbâdî, büyük dedesi Abbâd’a izâfetle tanınmaktadır. Herat Kadısı Ebû Mansûr el-Ezdî’nin yanında başladığı fıkıh tahsilini Nîşâbur Kadısı Ebû Ömer el-Bistâmî, Ebû Tâhir ez-Ziyâdî ve Ebû İshak el-İsferâyînî gibi âlimlerin derslerine devam ederek ikmâl etmiştir. Dönemin birçok ilim merkezine seyahat etmiş, ilim adamlarıyla tanışmıştır. Herat’a döndükten sonra buranın kadılığına getirilmiştir. Kadılığının yanı sıra birçok eser kaleme alan Abbâdî, aynı zamanda müderrisliğe de devam etmiş biçok talebe yetiştirmiştir. Şâfiî fıkhının tedvininde önemli katkıları olduğu kaydedilen Abbâdî, Şevval 458’de (Eylül 1606) Herat’ta vefat etmiştir.65 Abbâdî Kitâbu tabakâti’l-fukahai’ş-Şâfiîyye adlı eseri bir Şâfiî tabakatıdır. Müellif bu eserinde Şâfiî mensebine mensup olan fukahayı altı tabaka hâlinde ele almaktadır. Eserine aldığı ulemanın büyük bir kısmına dair biyografik bilgiler dışında telif ettiği kitaplar, faziletleri ve bazı görüşlerine de yer vermektedir. Zaman zaman bu âlimlerin fetvalarından da örnekler sunan müellif, eserine aldığı şahısların bazısının ise sadece ismini zikretmekte, onlara dair başka hiçbir bilgi aktarmamaktadır.66 Bu durum söz konusu âlimlere dair bilgi toplamaya devam edeceği, tamamlanınca eserine kaydedeceği düşüncesini akla getirmektedir. 24. Ebü’l-Kâsım Said b. Ahmed b. Abdurrahman Said el-Endelüsî (ö. 462/1070), Tabakâtü’l-ümem (nşr. Ali Muhammed b. Ebû Tâlib), Matbaatu Muhammed Muhammed Matar el-Varak, [t.y.] Endülüs’ün Meriye (Almeria) şehrinde doğan müellif, ilk eğitimini doğduğu kentte aldıktan sonra Kurtuba’ya gidip dönemin seçkin âlimlerinden akli ve naklî ilimler sahasında dersler almıştır. 64 65 66 el-İsfahânî, Ma’rifetü’s-sahâbe, VI/3466. Zehebî, Siyer, XVIII/180; Kehhâle, IX/10; Ali Bardakoğlu, “Abbâdî, Ebû Âsım”, DİA, İstanbul 1988, I/13-14. Ebû Asım Muhammed b. Ahmed b. Muhammed Herevî Abbâdî (ö. 458/1066), Kitâbu tabakâti’l-fukahai’ş-Şâfiîyye, E.J. Brill, Leiden 1964 (Mukaddimeden); Kâtib Çelebi, II/1099. Tabakât, Terâcim ve Vefeyât Kitapları 289 İbn Hazm ile görüştükten sonra kendisiyle irtibatını koparmayarak düzenli bir şekilde mektuplaştığı kaydedilmektedir. İbnü’l-Vakşî olarak tanınan Ebü’l-Velîd Hişâm b. Ahmed el-Kinânî’den istifade etmek için Tuleytula’ya gitmiş, hocası vefat edinceye kadar onun yanında kalmıştır. Endülüs’ün birçok bölgesine yolculuklar yapmış ilim adamlarıyla görüşmüş, kendilerinden faydalanmıştır. Ömrünün sonlarına doğru Tuleytula kadılığı yapan müellif, bu sebeple kaynaklarda “Kâdî Saîd” ismiyle anılmaktadır.67 Asıl adı Kitâbü’t-Ta‘rîf bi-ṭabakâti’l-ümem olan eser Tabakâtü’l-ümem olarak da bilinmektedir. Dört bölüm ve on fasıl olarak kaleme alınan eser, bir tabakat kitabı olmaktan öte aslında bir bilim ve uygarlık tarihidir. Bu eseri bilim ve kültür tarihi açısından büyük öneme sahip kılmaktadır. Müellif eserinin birinci bölümünde ilk çağlarda yaşayan milletler, ikinci bölümde meşgalelerine göre milletler, üçüncü bölümde ilimle uğraşan uluslar hakkında genel değerlendirmeler diyebileceğimiz bilgiler aktardıktan sonra eserin en önemli kısmı olan dördüncü bölüme ulaşmaktadır. Bu bölümde Hintliler, Farslar, Yunanlılar, Mısırlılar, Romalılar, Araplar, Müslümanlar, Endülüs ve İsrailoğullarında ilim başlıkları koymakta ve bunlara dair son derece kıymetli bilgiler aktarmaktadır. İnsan topluluklarının millet hâline gelebilmesi için en önemli faktörün dil olduğuna inandığını söyleyen müellif, eserini bu düşüncesi üzerine kurmuştur. Eser Endülüs bilim hayatını ve bu coğrafyada yetişen bilgin ve filozoflarına dair verdiği değerli bilgilerle, Endülüs çalışacaklar açısından son derece önemli bir kaynaktır. Zira küçük hacmine nazaran oldukça değerli bilgilere haizdir.68 Eser yakın zamanda Ramazan Şeşen çevirisiyle Kültür Bakanlığı Yazma Eserler Başkanlığı tarafında neşredilmiştir. Bu neşirde Tabakâtü’l-Ümem başlığının yanında içeriği dikkate alınarak alt başlık olarak “Milletlerin Bilim Tarihi” ifadesi konmuştur. 25. Ebü’l-Kâsım Ali b. Hasan b. Ali b. Ebî’t-Tayyib Bâharzî (ö. 467/1075), Dümyetü’l-kasr ve usratü ehli’l-asr fî tabakati’ş-şuara, Dârü’l-Cîl, Beyrut, 1414 Bâharzî, Fars kökenli edip, şair ve Şâfiî fakihidir. Ailesinin yanında iyi bir eğitim aldıktan sonra Nîşâbur, Herat, Merv, Belh, Rey, 67 68 Kehhâle, IV/317; Mahmut Kaya, “Sâid el-Endelüsî”, DİA, İstanbul, 2008, XXXV/556-557. Ebü’l-Kâsım Said b. Ahmed b. Abdurrahman Said el-Endelüsî (ö. 462/1070), Tabakâtü’l-ümem (nşr. Ali Muhammed b. Ebû Tâlib), Matbaatu Muhammed Muhammed Matar el-Varak, [t.y.], 3-4; Kaya, “Sâid el-Endelüsî”, DİA, XXXV/556557; Kâtib Çelebi, I/420, 610. 290 İslam Tarih Usulü ve Kaynakları İsfahan, Hemedân, Bağdat, Basra ve Vâsıt gibi birçok ilim merkezine gidip buraların âlimlerinden dersler almıştır.69 Birçok alanda kendisini yetiştirdikten sonra asıl ilgi duyduğu edebiyat sahasına yönelmiştir. Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey’in vezirliğini yapan Muhammed b. Mansûr el-Kündürî ile tanışıp Dîvân-ı Resâil’in başına getirilmiştir. Ancak bu idari görevi onu ilimden uzaklaştırmamış, birçok telifte de bulunmuştur. Uzun süre uzak kaldığı memleketine dönen Bâharzî, burada katıldığı bir toplantı esnada öldürülmüştür.70 Dümyetü’l-kasr ve usratü ehli’l-asr adlı eser, Seâlibî’nin Yetîmetü’d-dehr adlı antolojisinin zeyli olup Bâharzî’nin en önemli eseri olarak kabul edilmektedir. Râgıb et-Tabbâh tarafından tahkik edilen eserin ancak bir kısmı 1930’da Halep’te yayımlanmıştır.71 Bâharzî bu eserinde 529 şairi ele almaktadır. Her bir şairin üslubunu değerlendirmekte, aldığı görevlere değinmekte ve kendilerine ait beyitlerinden sıklıkla örnekler vermektedir.72 Sayıları 600’ü bulan şair ve onlara ait 8000 beyiti içeren bu nadide eser, mekân merkezli dizayn edilmiştir. İslam coğrafyacılarının kahir ekserisinin benimsediği “ekalimu seb’a” yani yedi bölge nazariyesini benimsemiş ve ele aldığı şairleri mensup oldukları bölgelere dağıtarak incelemiştir. Bununla da yetinmeyerek her bölgeye dâhil olan edip ve şairleri “eski”ve “orta dönemde yaşayanlar” şeklinde yeni bir tasnife tabi tutulmuştur. Yedi bölge ve şairlerin sayılarına gelince: Bedevî ve Hicaz şairleri (yirmi dokuz) Şam, Diyarbekir, Azerbaycan, Cezîre ve Mağrib şairleri (altmış dokuz); Irak şairleri (altmış beş); Rey, Cibâl, İsfahan, Fars, Kirman şairleri (yetmiş beş); Cürcân, Esterâbâd, Kûmis, Dihistan, Hârizm, Mâverâünnehir şairleri (elli beş); Horasan, Kuhistan, Büst, Sicistan, Gazne ve civarı şairleri (217, bu kısım Belh, Nîşâbur, Beyhak, İsferâyin ve Zevzen şehirlerini de kapsamaktadır) ve son olarak hayatları ve şiirlerine dair her yerde bilgi bulunmayan az ürün veren şairler (yirmi) olmak üzere toplam 519 civarında şahıs ele alınmaktadır. Eser aslında bir tabakat türünden ziyade bir şiir antolojisini andırmaktadır. Zira biyografik bilgilerden ziyade kitapta daha çok şiirler yer almaktadır.73 69 70 71 72 73 Zehebî, Siyer, XVIII/364. Mehmet Talu, “Bâharzî, Ali b. Hasan”, DİA, İstanbul 1991, IV/474. Talu, “Bâharzî, Ali b. Hasan”, IV/474. Ebü’l-Kâsım Ali b. Hasan b. Ali b. Ebî’t-Tayyib Bâharzî (ö. 467/1075), Dümyetü’l-kasr ve usratü ehli’l-asr fî tabakati’ş-şuara, Dârü’l-Cîl, Beyrut, 1414, I/1-47. (Giriş bölümünden). Talu, “Bâharzî, Ali b. Hasan”, DİA, IV/474. Tabakât, Terâcim ve Vefeyât Kitapları 291 26. el-Beyhakî, Zahiruddin (ö. 565/1169), Târîhu hukemai’lİslam (thk. Muhammed Kurd Ali), Dımaşk, 1946 493/1100 yılında Beyhak’ın Sebzâver kasabasında doğan Beyhakî’nin tam adı Ebü’l-Hasen Zahîrüddin Ali b. Zeyd b. Muhammed el-Beyhakî’dir. Fundukîler diye bilinen eski bir kadı ailesinden geldiği için İbn Funduk namıyla da bilinmektedir. Kaleme aldığı Târih-i Beyhak’ında kendisi ve ailesi hakkında çokça bilgi bulunmaktadır. İyi bir eğitimin ardından kadılık gibi önemli görevlerde bulunmuştur. Fıkıh, kelam, felsefe, matematik, tarih, astronomi, tıp, biyografi, edebiyat alanlarında çeşitli kitaplar yazmıştır.74 Beyhakî Târîhu hukemai’l-İslam adlı eserini ise miladi X. yüzyılda yaşayan Ebû Süleyman Muhammed b. Tâhir es-Sicistânî’nin ağırlıklı olarak Yunan filozoflarının hâl tercümelerini ele alan Sıvânü’l-hikme adlı kitabına zeyl olarak kaleme almıştır. Huneyn b. İshâk’la başlayan ve Beyhâkî’nin kendi yaşadığı döneme kadar felsefe, matematik, fizik, astronomi gibi alanlarda öne çıkan 111 isim kronolojik bir şekilde bu eserde işlenmiştir. Doğum ve ölüm tarihleri gibi bilgilerden ziyade bu kişilerin kendi alanlarındaki etkinliklerine ve bazı hikmetli sözlerine yer verilmiş olması eseri farklı kılmıştır.75 Kitap felsefe tarihi açısından önemli başvuru kaynaklarından biridir. 27. et-Tûsî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. el-Hasan (ö. 460/1067), Ricâlu’t-Tûsî (thk. Cevâd el-Kayyûmî elİsfahânî), Daru’z-Zehâir, Kum 1961 Horasan’ın Tûs şehrinde doğdan müellifin çocukluk çağı ve eğitimine dair fazla bilgi bulunmamaktadır. Bilindiği kadariyle ilk eğitimini Tûs’ta İmâmiyye’ye mensup hocalardan almış, ardından Sünnîliğin bu coğrafyaya hâkim olması dolayısıyla bazı Sünnî hocaların derslerine devam etmiştir. Meşhed’de bir müddet kaldıktan sonra, Horasan’dan ayrılarak hayatının geri kalan kısmını geçireceği Şiî Büveyhîler’in hüküm sürdüğü Bağdat’a yerleşmiştir. Orada İmâmiyye fıkhının yanı sıra Şâfiî fıkhını da öğrenip, özellikle Mu‘tezilî düşünceye yakın Şerîf el-Murtazâ’nın derslerine katılarak zamanla Şerîf el-Murtazâ’nın düşünce ve metodunu mezcedip bir anlamda onun halefi seviyesine gelmiştir. Yirmi üç yıl boyunca çalışmalarını 74 75 Zehebî, Siyer, XX/585-587; Abdulkerim Özaydın, “Beyhakî, Ali b. Zeyd”, DİA, İstanbul 1992, VI/62, 63. Ebü’l-Hasen Zahîrüddîn Alî b. Zeyd b. Muhammed el-Beyhakî (ö. 565/1169), Târîhu hukemai’l-İslam (thk. Muhammed Kurd Ali), Dımaşk 1946, 3-9. (eserin mukaddimesinden). 292 İslam Tarih Usulü ve Kaynakları beraber sürdürdüğü hocası henüz hayatta iken önemli eserlerini yazmaya ve çeşitli beldelerden gelen mektupları cevaplandıracak konuma ulaşmıştır. Bağdat’ta öğrencilik ve hocalık devresinde Şiî Büveyhîler’in güvenini kazanmış, hatta Abbâsî Halifesi Kâim-Biemrillâh kendisini takdir ederek ona kelâm ve irşad dersleri vermesi için bir kürsü hediye etmiştir. Öğrencilerinin sayısı 300’e ulaşmıştır. Bu yoğun faaliyetleri ile birlikte birçok eser de telif etmiştir. Tûsî kırk kaldığı Bağdat’ın Selçuklu hükümdarı Tuğrul Bey’in gelişi ve Büveyhîler’in tarih sahnesinden çekilişi ile ayrılmak zorunda kalmıştır. Bu hadiseler esnasında evi, kütüphanesi ve halifenin verdiği ders kürsüsü yağmalanmış kendisi de Necef’e sığınmak zorunda kalmıştı. Ondan ilim öğrenmek isteyen pek çok kişinin kendisini takip etmesi üzerine Necef önemli bir ilim merkezi hâline gelmiştir. Hayatının sonuna kadar yaşadığı Necef’te vefat etmiş ve orada defnedilmiştir. Tûsî’nin elliye yakın eser telif ettiği aktarılmaktadır.76 el-Fihrist (Fihristü’t-Tûsî) adlı eser Tûsî’nin Şîa ricâl ve ulemâsını alfabetik sırayla incelendiği bir kitaptır.77 Tûsî eserine başlarken Hz. Peygamber’den rivayette bulunan ashâb arasından ilk olarak Üsâme b. Zeyd’i zikretmektedir.78 Bazı şahısların künyesi ve önemli gördüğü bazı hususlarla ilgili özet bazı bilgiler de vermiştir. İmâmiyyenin imamlarından rivayette bulunan râvileri de onlara yakınlıklarını da ifade ederek yine alfabetik sırayla vermiştir. Eserde hanımlara da yer verilmesi dikkat çekicidir.79 Bu eser Şîanın en önemli rical kitaplarından biri olarak kabul edilmektedir. 28. İbn Abdilber, Ebû Ömer Cemaleddin Yusuf b. Abdullah b. Muhammed Kurtubî İbn Abdilber Nemerî (ö. 463/1071), el-İstiâb fî ma’rifeti’l-ashâb (thk. Alî Muhammed el-Becâvî), Beyrut 1413/1992 Endülüs’ün Kurtuba şehrinde dünyaya gelen İbn Abdilber, dedelerinden Nemir b. Kâsıt’a nispetle en-Nemerî olarak anılmaktadır. Tefsir, hadis, fıkıh, cedel, sîret sahalarında 100’ü aşkın önde gelen Endülüslü hocadan ilim tahsil eden İbn Abdilber, dönemin ileri gelen ailelerinden birine mensuptur. Telif ettiği kıymetli eserlerle Endülüs’te şöhret bulmuş, dönemin idarecileri tarafından hüsnü kabul görmüştür.80 76 77 78 79 80 Mustafa Öz, “Tûsî, Ebû Ca‘fer”, DİA, İstanbul 2012, XL/435-437. Zehebî, Siyer, XIIX/334; Öz, “Tûsî, Ebû Ca‘fer”, DİA, XL/435-437. et-Tûsî Ebû Ca‘fer Muhammed b. el-Hasan (ö. 460/1067), Ricâlu’t-Tûsî (thk. Seyyid Muhammed Al-i Bahrü’l-Ulûm), Dârü’z-Zehair, Kum 1961, 3. Zehebî, Siyer, XIIX/334; Kehhâle, I/218. Zehebî, Siyer, XIIX/153-157; Kâtib Çelebi, I/81. Tabakât, Terâcim ve Vefeyât Kitapları 293 el-İstiâb fî ma’rifeti’l-ashâb İbn Abdilber’in kendisinden önce sahâbîlerle ilgili yazılmış teliflerde yer alan bilgilerin hemen hepsini kapsayan, ashâb hakkında kaleme alınan önemli bir sahâbe tabakatıdır. Müellif “Muhammed Rasulüllah” şeklinde Hz. Peygamber’le başladığı eserine sahâbîleri Mağrib alfabesine uygun bir sınıflamayla kaleme almıştır. İlk olarak Hz Peygamber’den sonra oğlu İbrahim akabinde dört bölüm hâlinde sahâbîlerle ilgili hâl tercümelerine bu eserinde yer vermiştir. Eserin birinci bölümünde nesep, ikinci bölümde künye, üçüncü bölümde sadece nisbeleriyle tanınan erkek sahâbîler ve dördüncü bölüm olan son bölümde ise künyesiyle meşhur hanım sahâbîler tanıtılmaktadır.81 Değeri tartışılmaz olmakla beraber çok sayıda sahâbenin eserde yer almadığı da ifade edilmektedir. Müellif biyografilerini ele aldığı kişileri isim ve künyeleriyle tanıtıp, daha sonra kadınlar bölümü için de aynı usulü takip etmiştir.82 Bu eser sahâbe tabakatları içerisinde en çok itibaren gören çalışmalardan biridir. 29. eş-Şîrâzî, Ebû İshak Cemaleddîn İbrahim b. Ali b. Yusuf (ö. 476/1054), Tabâkâtu’l-fukahâ (thk. İhsan Abbâs), Dârü’r-Raidi’l-Arabî, Beyrut 1981 İran’ın Şîraz şehrinin güneyindeki Fîrûzâbâd beldesinde doğan müellif, ilk eğitimini Ebû Hâmid el-İsferâyînî’nin talebelerinden Ebû Abdullah Muhammed b. Ömer eş-Şîrâzî’den almıştır. Sonra tahsil için gittiği Şîraz’da fıkıh eğitimine devam etmiştir. Amelde Zâhirî olup Şîraz’da Mu‘tezile mezhebinin bölgedeki temsilcilerinden Kadı Ebü’l-Ferec el-Fâmî eş-Şîrâzî ile tartışmalar yapmıştır. Basra’ya gidip Ebû Ahmed Abdülvehhâb b. Muhammed el-Bağdâdî gibi bazı âlimlerden dersler almış ve ardından Bağdat’a gitmiş ve vefat edincete kadar orada kalmıştır. İlmî kişiliğinin oluşmasında kendisini en çok etkileyen Ebû’t-Tayyib et-Taberî’ye on yılı aşkın bir süre öğrencilik yaptıktan sonra hocasının isteğiyle fıkıh dersleri vermeye başlamıştır. Ebû’t-Tayyib, Bâbüttâk ve Kerh kadılıklarına getirilmesinin ardından müderris olarak da şöhreti artmış; çeşitli vesilelerle katıldığı münazaralardaki başarısıyla ününü pekiştirmiştir. Şîrâzî, döneminin en yetkin münazara ustası diye nitelenmiş, fürû hükümlerini delillerle irtibatlandırmada İbn Süreyc’in yöntemini benimsemiş, birçok öğrenci de yetiştirmiştir. Mâverdî bir vesileyle kendisiyle görüşmüş onun gibisine rastlamadığını söylemiş ve hatta “Şâfiî onu görseydi kendisiyle mutlaka iftihar ederdi” diyerek onu takdir etmiştir. Şîrâzî’nin yaşadığı son dönemde siyasetin baş 81 82 Kâtib Çelebi, I/81; Ali Yardım, “el-İstîâb”, DİA, İstanbul 2001, XXIII/314. Çakan, Hadis Edebiyatı, 278. 294 İslam Tarih Usulü ve Kaynakları aktörü olan Nizâmülmülk, Abbâsî hilâfetiyle uyumlu bir siyasetin Selçuklu Devleti yararına olacağı düşüncesini taşıdığından Şâfiî mezhebine önemli bir misyon yüklemişti. Bu sebeple ilmini takdir ettiği Şîrâzî’yi, müderris tayin etme düşüncesiyle Nizâmiye Medresesi binasını inşa ettirmiştir. Ancak bu binanın kendisi için inşa edilmesine rağmen Şîrâzî, medrese arsasının istimlâkinde hak ihlâli olduğu şüphesiyle açılış dersi vermekten kaçınmıştır. Ancak bir müddet sonra baskılara dayanamayarak göreve başlamak zorunda kalmış ve buradaki müderrisliğini hayatının sonuna kadar aralıksız sürdürmüştür. Devlet nezdindeki âli konumuna rağmen mütevâzi hayatına devam eden Şîrâzî geliri elvermediğinden hacca gidememiştir. Birçok talebesi arasında el-Bâcî, Muhammed b. Ahmed eşŞâşî, Hasan b. İbrâhim el-Fârikî, Ahmed b. Muhammed el-Cürcânî ve Hüseyin b. Ali et-Taberî de zikredilmektedir.83 Müellifimizin konumuz itibariyle üzerinde duracağımız eseri Tabakâtü’l-fukahâ’ adını taşımaktadır. Eser, adından da anlaşılacağı üzere bir fukaha tabakatıdır. Müellif bu nadide eserine sahâbe neslinden başlayarak V. (XI.) yüzyılın ortalarına kadar yaşayan, değişik mezheplere mensup, meşhur fakihlerin kısa biyografilerini işlemiştir. Bu çalışma fakihlerin biyografilerinin yanı sıra aynı zamanda fıkhın müellif zamanına kadarki gelişim seyrini genel olarak yansıtması açısından önemli bir çalışma olarak kabul edilmiştir. Fıkıh, hilâf ve icmâ yönünden görüşleri dikkate değer olan ve temsil ettikleri ekolün varlığını sürdürmesinde önemli rol üstlenen fakihleri nesiller hâlinde (tabaka, tabaka) sunan eser, kendinden sonra yazılan tabakat literatürünün temel kaynakları arasında olmuştur.84 Kitabına sahâbenin çoğunun fakih konumunda olduğunu hatırlatarak başlayan müellif onların faziletlerine de değinmeden geçmemiştir. Hz. Ebû Bekir’le başladığı ilk bölümü Hz. Fâtımâ ile bitiren Şîrâzî, eserinin ikinci bölümde tâbiîn nesline mensup fakihleri incelemiştir. Bu bölümü emsar denilen önemli ilim merkezleri yani Medine, Mekke, Yemen, Suriye, el-Cezire, Mısır, Kûfe, Basra, Bağdat, Horsan bölgelerine göre tasnif ederek anlatmıştır. Son bölümde ise mensubu olduğu Şâfiî mezhebinin fakihlerini başa almak suretiyle, sırasıyla Hanefî, Mâlikî, Hanbelî ve Zâhirî fakihleri tanıtmıştır ki, neredeyse bu bölüm kitabın yarı hacmini kapsamaktadır.85 83 84 85 Ebû İshak Cemaleddîn İbrahim b. Ali b. Yusuf Şîrâzî (ö. 476/1054), Tabâkâtu’l-fukahâ (thk. İhsan Abbâs), Dârü’r-Raidi’l-Arabî, Beyrut 1981, 1-19; Kâtib Çelebi, II/1105; Kehhâle, II/14; Bilal Aybakan, “Şîrâzî, Ebû İshak”, DİA, İstanbul, 2010, XXXIX/184-185. Şîrâzî, Tabâkâtu’l-fukahâ, 19-20; Aybakan, “Şîrâzî, Ebû İshak”, DİA, XXXIX/86. Şîrâzî, Tabâkâtu’l-Fukahâ, 36. Tabakât, Terâcim ve Vefeyât Kitapları 295 30. Ebü’l-Hüseyin İbnü’l-Ferra Muhammed b. Muhammed b. Hüseyin el-Bağdâdî el-Hanbelî İbn Ebû Ya’la (ö. 526/1131), Tabakâtü’l-Hanabile (thk. Muhammed Hamid el-Fıki), Dâru’l-Marife, Kahire 1952. Hanbelî fakihi ve biyografi yazarı Ebü’l-Hüseyin Muhammed b. Muhammed b. el-Hüseyin el-Bağdâdî, Hanbelî fıkhında içtihad mertebesine ulaşmış olan Kadı Ebü’l-Ya’lâ el-Ferrâ’nın oğludur. Bu nedenle İbn Ebî Ya’lâ lakabı ile de anılmaktadır. İbn Ebî Ya’lâ, ilk eğitimini babasından almış ancak erken yaşlarında babasını kaybedince değişik hocalardan ciddi bir fıkıh ve hadis eğitimi almış, alanının yetkim âlimleri arasına girmeyi başarmıştır.86 İbn Ebî Ya’la’nın en meşhur eseri Tabakâtu’l-Hanâbile’dir. Adından da anlaşıldığı gibi eser Hanbelî fukahasını tanıtan bir tabakat kitabıdır. Müellif kitabında Ahmed b. Hanbel’den kendi zamanına kadar yaşamış olan 706 Hanbelî fakihini altı tabaka hâlinde ele almaktadır. İlk iki tabaka alfabetik; geri kalan kısım ise kronolojik olarak tasnif edilmiştir. Alanında yazılan en eski eser kabul edilen Tabakâtu’l-Hanâbile’ye İbn Receb Abdurrahman b. Ahmed el-Hanbelî bir zeyl yazmıştır.87 31. Ebû Nasr b. Hakan Feth b. Muhammed b. Ubeydullah Feth b. Hâkân Kaysî, 529/1135), Kalaidü’l-ikyan ve (fi) mehasini’l-a’yân, I-IX (thk. Hüseyin Yûsuf Haryûş), Mektebetü’l-Menar, Zerka 1989/1409 Feth b. Hâkân el-Kaysî Gırnata’nın (Granada) Sahratülveled kasabasında doğmuş ancak ömrünün büyük bir kısmını İşbîliye’de (Sevilla) geçirdiği için İşbîlî nisbesiyle tanınmıştır. Şöhretine rağmen hayatı hakkında fazla bilgi olmaması onun alkol bağımlılığı ve kendini beğenmişlik gibi bazı sevilmeyen özellikleriyle alakalı görülmüştür. Feth b. Hâkân, Arapların Kays kabilesine mensup olup mütevazı bir aileden gelmiştir. Nitekim ailesinde kendisinden başka ne siyasi-idarî ne de kültürel alanda isim yapmış birine rastlanmaktadır. Muhtemelen babası o daha çocukken ölmüş; sorumluluğunu üstlenen annesinden meşakkatler karşısında sabırlı, iffetli ve dindar bir kadın şeklinde bahsedilmektedir. Feth’in tahsil yılları, Endülüs’te ilmî ve kültürel faaliyetlerin bir hayli yoğun olduğu dönemlere denk gelmişti. Seçkin birçok âlimden hadis, sarf, nahiv, 86 87 Zehebî, Siyer, XIIX/89-91. İbnü’l-Ferra, Muhammed b. Muhammed b. Hüseyin Bağdâdî Hanbelî İbn Ebû Ya’la (ö. 526/1131), Tabakâtü’l-Hanabile (thk. Muhammed Hamid el-Fıki), Dâru’l-Marife, Beyrut, [t.y.]; Şükrü Özen,” İbn Ebû Ya’la”, DİA, XIX/447-448. 296 İslam Tarih Usulü ve Kaynakları tarih ve özellikle edebiyat dersleri almış, sohbet halkalarına katılma imkânı bulmuştur. Bu imkânlar kendisine kuvvetli bir ilmî alt yapı kazandırmıştı. Feth b. Hâkân, Endülüs’ün hemen her şehrine gitmiş, hatta Endülüs’ün dışına da çıkmış, Murâbıtlar’ın idaresinde olan Merakeş’e gitmiş ve orada da öldürülmüştür. Öldürülme sebebi ve tarihi hakkında farklı görüşler ileri sürülse de Yûsuf b. Tâşfîn’in, başka bir rivayete göre ise dinî yasakları hiçe sayan bazı davranışlarından dolayı dindar sultan Ali b. Tâşfîn’in emriyle öldürülmüştür. Yaşadığı dönemdeki ilim dallarının birçoğundan haberdar olması derin bir genel kültüre sahip bulunduğunu ortaya koymaktadır. Eyyâmü’l-Arab, klasik Arap şiiri ve şairleri, meşhur hatipler, gazvelerin yanı sıra coğrafyaya da ilgi duymuştur. Ancak asıl alanı edebiyat olup kendisine göre ilim dallarının en çekici ve en güzelidir.88 Müellifin Kalâ’îdü’l-‘ikyân fî (ve) mehâsini’l-a‘yân. Veya tam adıyla Kalâ’idü’l-‘ikyân fî mehâsini’r-rü’esâ ve’l-kudât ve’l-küttâb ve’l-a‘yân adlı eserini telif etmeye sevk eden asıl sebep, kendi ifadesine göre Endülüs’ün XI ve XII. yüzyıllarda yetiştirdiği edip ve şairlerin isim ve eserlerinin unutulmamasıdır. Ancak her ne kadar edebiyatçılar demiş olmasına rağmen onlarla yetinmemiş, edebiyatla ilgilenen emîr, vali, kumandan, kadı, vezir ve fakihlerin de biyografilerine eserinde yer vermiştir. Ancak bunu yaparken objektif davranmadığı kaydedilmektedir.89 Bu kıymetli eser yazarının yaşadığı dönemde Endülüs’te var olan edebî atmosferi sonraki nesillere aktarmanın yanı sıra, müellifinin de edebî dehasını ve kudretini yansıtması açısından önemlidir. Kitabı Murâbıt idarecilerinden Ebû İshak İbrâhim b. Yûsûf b. Tâşfîn’e sunan müellif, çalışmasını bir mukaddime ve dört ana bölümden oluşturmaktadır. Eserin birinci bölümü edebiyata ilgi gösteren emîr, vali, kumandan ve bunların çocuklarına; ikinci bölümü vezirlere, üçüncü bölümü kadı ve âlimlere; dördüncü bölümü ise edip ve şairlere ayrılmıştır. Eserde XI ve XII. yüzyıllarda yaşamış toplam altmış dört meşhur şahsın biyografisine yer verilmiştir. Kişilerin tanıtımı dışında hem edebî hem tarihî bilgiler de aktarmaktadır. Eserde başka hiçbir kaynakta rastlanmayan bilgilerin bulunması onu değerli kılmaktadır. Bu eserin çeşitli kütüphanelerde yirmi civarında yazma nüshası günümüze ulaşmıştır.90 88 89 90 Mehmet Özdemir, “Feth b. Hâkân El-Kaysî”, DİA, İstanbul, 1995, XII/453-455. Özdemir, “Feth b. Hâkân El-Kaysî”, DİA, XII/453-455. Özdemir, “Feth b. Hâkân El-Kaysî”, XII/453-455. Tabakât, Terâcim ve Vefeyât Kitapları 297 32. Ebü’l-Berekât Kemâleddîn Abdurrahman b. Muhammed el-Enbârî (ö. 577/1181), Nüzhetü’l-elibbâ fi tabakâti’l-üdebâ (thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim), Dâru Nehdati Mısr, Kahire 1967 Doğduğu Enbâr şehrine nispet edilen Kemâleddîn Abdurrahman b. Muhammed el-Enbârî, ilk eğitimini babası ve dayısından aldıktan sonra ailesiyle birlikte göç ettikleri Bağdat’ta meşhur Nizâmiye Medresesi’ne girerek ilim yolculuğuna devam etmiştir. Orada Şâfiî fıkhı, lügat, nahiv, edebiyat ve Kur’an ilimleri gibi birçok alanda eğitim almıştır. Ayrıca dönemin seçkin âlimlerinden fıkıh ve hadis dersleri de alan Enbârî, daha sonra öğrenci olarak girdiği Nizâmiye Medresesi’ne müderris olmuştur. İbnü’d-Dehhân, Abdüllatîf el-Bağdâdî ve İbnü’d-Dübeysî gibi birçok âlimin yetişmesinde etkili olmuştur. Ömrünün sonlarına doğru evine çekilip ibadet ve telifle meşgul olan Enbârî, halife dâhil kimsenin desteğini kabul etmeyip kendi imkânlarıyla geçimini sürdürmüştür. Zühd ve takvâsı, güçlü karakteri ile tanınan müellif, Arap dili ve edebiyatının yanı sıra kelâm, fıkıh, hadis, tarih, dinler tarihi ve mezhepler tarihi gibi birçok alanda uzmanlaşmıştır. Enbârî’nin yaklaşık doksanı bulan eserlerinin büyük bir kısmı dil ve edebiyat sahasında olup yaklaşık yirmi kadarı günümüze ulaşmıştır. Nüzhetü’l-elibbâ fi tabakâti’l-üdebâ adlı eseri bunlardan biridir. Müellif bu eserine Arapça dil bilgisini ortaya koyduğunu söylediği Hz. Ali’yi zikrettikten sonra, ondan bu ilmi alarak geliştirdiğini söylediği Ebü’l-Esved ed-Düelî ile başlamaktadır.91 Daha sonra yaşadığı döneme kadar 180 dil ve edebiyat âliminin biyografisini sunmaktadır. Eserde kendine yakın gördüğü Basra dil ekolü âlimlerine daha geniş yer vermesi dikkat çekicidir.92 Bazı âlimleri ayrıntılı, bazısını ise yüzeysel olarak ele alan bu eser, ilk olarak taş baskı hâlinde Kahire 1294/1876’da yayınlanmıştır. Daha sonra eserin çeşitli baskıları yapılmıştır, ancak bu baskılardan en Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim tarafından 1967 yılında Kahire’de gerçekleştirileni tutulmuştur. 91 92 Ebü’l-Berekât Kemâleddîn Abdurrahman b. Muhammed Enbârî (ö. 577/1181), Nüzhetü’l-elibbâ fi tabakâti’l-üdebâ (thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim), Dâru Nehdati, Mısr 1967, 3. Kâtib Çelebi, II/1095; Hulusi Kılıç, “Enbâri, Kemalettin”, DİA, İstanbul, 1995, XXI/172-173. 298 İslam Tarih Usulü ve Kaynakları 33. Ebü’l-Hattab Ömer b. Ali İbn Semure el-Ca‘dî (ö. 586/1190), Tabâkâtu’l-fukahâi’l-Yemen (thk. Fuad Seyyid), Dâru’l-Kalem, Beyrut, [t.y.] Yemen’in İb nahiyesine bağlı Unâmir köyünde doğan müellifin, el-Ca‘dî nisbesi, atalarından soyu Meâd b. Adnân’a ulaşan Ca‘de b. Kâ‘b b. Rebîa’ya dayandığını göstermektedir. Çok yönlü olarak yetişen el-Ca‘di çoğunluğu kabilesinden olmak üzere birçok âlimden değişik sahalarda dersler almıştır. Nitekim fakih Mes‘ûd b. Hassân b. Harb el-Ca‘dî ve Asvâb b. Tihâmî ile Saîd b. Amr b. Mûsâ el-Cerâdî’den Kur’an; Ali b. Ahmed el-Behâkarî ile Zeyd b. Abdullah el-Hemedânî ve Sâlim b. Mehdî el-Ahferî’den fıkıh; Ahmed b. Muhammed b. Zeyd b. Hassân’dan da fıkıh ve Arap edebiyatı, dersleri almıştır. Kadı Esîrüddin’den Aden’de hadis dinlemiştir. Yemen’in bazı şehirlerinde kadılık ve müftülük yapmış, tayin edildiği Ebyen’de kadılık görevindeyken 580 (1184) dolaylarında vefat etmiştir. el-Ca‘dî’nin günümüze ulaşan tek eseri Tabakâtü fukahâ’i’l-Yemen (ve uyûn min ahbâri sâdâti rü’esâ’i’z-zemen, Tabakâtü’l-Yemâniyyîn) olup, Hz. Peygamber döneminden başlayarak yazarının yaşadığı döneme kadar Yemen’de yetişen veya Yemen’e uğrayan fakihlerin hayat hikâyelerini ihtiva etmektedir. Yemen ulemâsıyla ilgili en eski tabakat kitaplarından biri olarak kabul edilen bu eser, el-Ca‘dî’nin kendi hayatına dair bazı bilgiler içerdiği gibi mensubu olduğu Şâfiî mezhebinin Yemen’de yayılışı hakkında da bilgiler sunmaktadır. Eserden faydalananların başında Muhammed b. Yûsuf el-Cenedî, Abdürrahîm el-İsnevî, Tâceddin es-Sübkî ve Takıyyüddin İbn Kâdî Şühbe gelmektedir. İbn Kadı Şühbe’nin bu esere dair olarak “Üstadımın bu kitabı olmasaydı es-Sülûk’ü meydana getiremezdim” dediği aktarılmaktadır.93 Eserine “Yemen’den Hz. Peygamber’in yanına hicret edenler” başlığı ile başlamakta ve bu başlık altında ilk Ebû Musa el-Eş‘arî hakkında bilgi vermektedir. Daha sonra da Yemen asıllı sahâbeleri tanıtmaktadır.94 Ardından Hz. Peygamber’in Yemen’e yolladığı ashâbı ele almaktadır. Sonrasında ise Peygamber’in vefatından sonra yerine geçen Hulefâ-yi Râşidîn ve Emevî dönemi fakihleri ile devam etmektedir. Eser Ebû Hanîfe’nin arkadaşlarından meşhur fakih kadı Muhammed b. Ebî Avf hakkında verilen bilgilerle son bulmaktadır.95 93 94 95 Kâtib Çelebi, II/1105; Cevat İzgi, “İbn Semüre El-Ca‘dî”, DİA, İstanbul, 1999, XX/314-315. Ebü’l-Hattab Ömer b. Ali İbn Semure el-Ca‘dî (ö. 586/1190), Tabâkâtu’l-fukahâ’l-Yemen (thk. Fuad Seyyid), Dâru’l-Kalem, Beyrut [t.y.], 9; Kehhâle, Mu‘cemü’l-müellifin, II/567. el-Ca‘dî, Tabâkâtu’l-fukahâ’l-Yemen, 248. Tabakât, Terâcim ve Vefeyât Kitapları 299 34. İbnü’l-Mufaddal, Ebü’l-Hasan Şerefeddin Ali b. Mufaddal (ö. 611/1214), Kitâbü’l-erbain el-mürettebe ala Tabakâti’lerbain (thk. Muhammed Salim b. Muhammed b. Cem’an el-Abbadi), Mektebetu Edvai’s-Selef, Riyad [t.y.] Aslen Kudüslü olup İbnü’l-Enceb künyesiyle tanınan İbnü’l-Mufaddal, otuz yaşına kadar İskenderiye bölgesinde hadis ve Mâlikî fıkhını tahsil etmiştir. İbn Dirbâs gibi âlimlerin yanında hadis öğrenimine devam etmiş, ilim ve hac niyetiyle Mekke’ye gitmiştir. Hocası Silefî’den çok istifade etmiştir. Mağribli hadis âlimi Ebü’l-Hasan Ali b. Ahmed b. Huneyn’den icâzet alan İbnü’l-Mufaddal, Haremeyn’de bulunduğu süre içinde dersler de vermiştir. İskenderiye’ye döndükten sonra bir müddet kadılık ve İskenderiye Medresesi’nde müderrislik yapmıştır. Akabinde Kahire’ye geçmiş ve bu kentin meşhur medreselerinden el-Medresetü’s-Sâhibiyye’de vefatına kadar ders vermeye devam etmiştir. Hadis ilimlerinde yetkin bir âlim, güçlü ve güvenilir bir hadis hâfızı, fıkıh ilminde ve özellikle Mâlikî fıkhında otorite olarak kabul edilmektedir.96 İbnü’l-Mufaddal, tam adı Kitâbü’l-erbain el-mürettebe ala Tabakâti’l-erbain olan eserine İbn Şihâb ez-Zührî’den başlayarak ilk tabaka olarak nitelendirdiği tabakadan 40 hadis âlimini tanıtmakta ve onları nesepleri, kendilerinden hadis rivayet edenleri zikretmektedir. Bu eserine aynı zamanda bu zevat tarafından aktarılan hadislere de zaman zaman yer vermektedir.97 35. İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzeddin Ali b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî (630/1232), Üsdü’l-Gâbe fî Ma’rifeti’s-Sahâbe, I-VII (thk. Ali Muhammed Muavvid), Darü’l-Kütübü’l-İlmiyye, Beyrut, 1994 (Sahâbe Tabakatı) Döneminin ünlü tarihçilerinden olan Ebü’l-Hasen İzzeddin Ali b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî, 555/1160 yılında Cizre’de dünyaya gelmiş, Musul’da yetişmiştir. Babasının Esîrüddîn lakabını taşıması nedeniyle İbnü’l-Esîr künyesi ile meşhur olmuştur. Musul ve Bağdat’ta bulunan âlimlerden hadis, edebiyat ve tarih alanlarında ders almıştır. Kudüs’ün Selahaddin Eyyûbî tarafından fethedilmesinden sonra Antakya seferine Musul askerlerinin yanında tarihçi olarak katılmıştır. Güçlü hafızasıyla tanınan İbnü’l-Esîr, 96 97 Salih Karacabey, “İbnü’l-Mufaddal”, DİA, İstanbul 2000, XXI/129. Ebü’l-Hasan Şerefeddin Ali b. Mufaddal İbnü’l-Mufaddal (ö. 611/1214), Kitâbü’l-erbain el-mürettebe ala Tabakâti’l-erbain (thk. Muhammed Salim b. Muhammed b. Cem’an el-Abbadi), Mektebetu Edvai’s-Selef [Edvaü’s-Selef], Riyad [t.y.], 114. 300 İslam Tarih Usulü ve Kaynakları hadiste hafızlık derecesine ulaşmıştır. 630/1233 yılında Musul’da vefat etmiştir. İbn Esîr’in Üsdü’l-ğâbe fî ma’rifeti’s-Sahâbe adlı kitabı, sahâbe hayatına dair bir tabakat kitabı olup bu sahada yazılan eserler arasında seçkin bir yere sahiptir. Sahâbî tanımı ile başlayan eserde Hz. Peygamber’in şemâili, ahlâkı, mucizeleri, elbiseleri, silahları yakınları, akrabaları ve hayatı anlatılmaktadır. Daha sonra da sahâbîlere geçilmektedir. Müellif, 7400 civarında sahâbenin biyografisini bu eserinde okuyucuya takdim etmektedir.98 Alfabetik olarak telif edilen bu nadide eserin birçok baskısı yapılmıştır. 36. el-Kıftî, Cemaluddin Ebü’l-Hasan Ali b. el-Kadı Yusuf (ö. 646/1248), İnbahu’r-ruvât alâ enbâhi’n-nühât, Kahire 1950 Cemaluddin Ebü’l-Hasan Ali el-Kıftî Mısır’da doğmuştur. Küçük yaşlarda Kahire’de ilim tahsiline başlayarak seçkin dil âlimlerinden dersler almıştır. Babasının görevi sebebiyle bulunduğu Kudüs’te ilim ve sanat meclislerinde yer almış ve ilgi görmüştür. Hiç evlenmemiş, kendini tamamen ilime vermiş olup Halep’te vefat etmiştir.99 İyi bir kültür tarihçisi ve devlet adamı olarak bilinen Ebü’l-Hasan Cemaleddin el-Kıftî’nin kaleme aldığı İnbahu’r-ruvât alâ enbâhi’n-nühât adlı eser, Arap dili ve edebiyatı sahasında çalışmış gramercilerin hayat hikâyelerini konu almaktadır. Dört ciltlik biyografi eseri olan bu kitapta müellif, nahiv ilminin kurucusu sayılan Ebü’l-Esved ed-Düelî’den başlayarak, XIII. yüzyıl ortalarına kadar yaşayan Arap dilbilimciler ile edebiyat sahasında şöhret kazanan müellifleri tanıtmaktadır. Alfabetik olarak telif edilen eser, sahanın önemli çalışmalarından biri olarak kabul edilmektedir. Kitabın ilk neşri M. Ebü’l-Fazl İbrahim tarafından 1950 yılında Kahire’de yapılmış daha sonra değişik yerlerde de basılmıştır.100 37. Ebû Amr Takıyyüddîn Osmân b. Salâhiddîn Abdirrahmân b. Mûsâ İbnü’s-Salâh Şehrezûrî (ö. 643/1245), Tabakâtü’l-fukahâi’ş-Şâfiîyye (thk. Muhyiddin Ali Necib), Dârü’l-Beşairi’l-İslamiyye, Beyrut 1992. Kuzey Irak’taki Erbil’e bağlı Şehrezûr’un Şerehân köyünde doğan müellif, bölgenin tanınmış âlimlerinden birinin oğludur. Babası Halep’teki Esediyye Medresesi’nde hocalık yapmaktaydı. Babası98 99 Kâtib Çelebi, I/81; Bünyamin Erul, “Üsdü’l-Gâbe”, DİA, İstanbul 2012, XLII/363. Zehebî, Siyer, XXIII/227; Mahmut Kaya, “İbnü’l-Kıftî”, DİA, İstanbul, 2000, XXI/112-114. 100 Mehmet Türkmen, “İnbâhü’r-Ruvât”, DİA, İstanbul, XXII/268-269. Tabakât, Terâcim ve Vefeyât Kitapları 301 nın lakabından dolayı kendisine İbnü’s-Salâh denilmiştir. Kur’an-ı Kerim’i ezberledikten sonra erken yaşlarda Musul’a giderek burada hadis ve kıraat okuduğu kaydedilmektedir. İlim basamaklarını hızla geçmiş ve Nizâmiye Medresesi müderrislerinden İmâdüddin Ebû Hâmid Muhammed b. Yûnus’un yardımcılığına ulaşmıştır. Bağdat, Hemedan, Nîşâbur, Horasan, Merv, Kazvin, Halep, Dımaşk ve Harran’a gitmiş buradaki âlimlerden faydalanmıştır.101 Bunun neticesinde tefsir, hadis, fıkıh ve Arap dili seçkin bir konuma ulaşmıştır. Daha sonra Kudüs ve Dımaşk’ta müderrislik yapmış, Ebû Şâme el-Makdisî, Muhammed b. Hüseyin b. Rezîn el-Hamevî ve İbn Hallikân gibi birçok tanınmış âlimin yetişmesine katkı sağlamıştır. Dımaşk’ta vefat etmiş ve buraya defnedilmiştir. Selefî görüşleriyle tanınan İbn Salâh, felsefe ve mantık karşıtı idi.102 Sıfatullah konusunda Kur’an ve hadislerde geçen, teşbihe kaçabilecek ifadeleri, yorumlamayı doğru bulmadığı ve tartışmalı konulara girmediği ifade edilmektedir.103 Tabakâtuü’l-fukahi’ş-Şâfi‘iyye” İbn Salâh’ın önemli çalışmalarından biridir. Adından da anlaşıldığı gibi Şâfiî mezhebine mensup fukahanın tanıtıldığı bir tabakat kitabıdır. Müellifi tarafından müsveddesi yazılmış ancak temize çekilemeden müellif vefat etmiştir. Müsvedeler Şâfiî mezhebinin önemli isimlerinden bir başkası olan Nevevî ulaşınca Neveî tarafından okunmuş, çok beğenilince de eksik olan bazı biyografiler de eklenerek yeni bir düzenleme yapılarak tamamlanmıştır. Şehrezûrî bu eserine Hz. Peygamber’e hürmeten onun isimini taşıyanlardan yani Muhammed isimli fakihlerden başlayarak fakihleri anlatmaya başlamıştır. Muhammedler bittikten sonra da eser alfabetik olarak devam etmektedir. Kitapta toplam 277 fakih’in biyografisi yer almaktadır. Arka tarafında da Nevevî tarafından yazılan zeyl bulunmaktadır.104 38. Ebû Ömer Minhacüddin Osman b. Muhammed b. Osman Cûzcânî (ö. 660/1262), Tabakat-ı Nâsırî, I-II (Farsçadan çev. ve tlk, Ali Turkî), Merkezü’l-Kavmî li’t-Terceme, Kahire 2012 Minhâc-ı Sirac adıyla bilinen Ebû Ömer Minhacüddin Osman b. Muhammed b. Osman Cûzcânî, Hindistan’ın Fîrûzkûh bölgesin101 102 103 104 M. Yaşar Kandemir, “İbnü’s-Salâh eş-Şehrezûrî”, DİA, İstanbul 2000, XXI/198. Zehebî, Siyer, XXIII/140; Kehhâle, VI/257. Zehebî, Siyer, XXIII/141; Kandemir, “İbnü’s-Salâh”, DİA, İstanbul 2000, XXI/200. Ebû Amr Takıyyüddîn Osmân b. Salâhiddîn Abdirrahmân b. Mûsâ İbnü’s-Salâh Şehrezûrî (ö. 643/1245), Tabakâtü’l-fukahâi’ş-Şâfiîyye (thk. Muhyiddin Ali Necib), Dârü’l-Beşairi’l-İslamiyye, Beyrut 1992, I/78,79; Kandemir, “İbnü’s-Salâh eş-Şehrezûrî”, XXI/198. 302 İslam Tarih Usulü ve Kaynakları de doğmuştur. Babası Sirâceddin önde gelen âlimlerden biri olup dönemin bürokratlarında idi. Bu nedenle Cûzcânî çocuk yaştan itibaren iyi bir eğitim almıştır. Daha sonra Delhî’nin en iyi eğitim kurumlarında müderrislik, kadılık ve kâdılkudâtlık görevlerinde bulunmuştur. Sarayda yaşanan bazı entrikalardan dolayı bir müddet görevden uzaklaştırılmışsa da sonra aynı göreve yeniden getirilmiştir. Kadîu’l-kudâtlık yaparken vefat eden Cûzcânî’nin Delhi’ye defnedildiği sanılmaktadır.105 Tabakâtı Nâsır, Cûzcânî’nin en önemli eseridir. Günümüze ulaşmayan birçok kaynaktan faydalanarak yazılan bu eser, adını Delhî Memlük Sultanı Nâsırüddîn’den almaktadır. Müellifi tarafından adı geçen hükümdara takdim edilmiştir. Aslında Farsça olarak yazılan eser, daha sonra Arapçaya tercüme edilmiştir. Adı her ne kadar tabakat olsa da genel tarih tarzına da dahil edilebilecek olan Tabakâtı Nâsır’ın içeriğine gelince, ilk bölümü Hz. Âdem’le başlamakta olan bir peygamberler tarihidir. Arkasından Raşid Halifeler, Emevîler, Abbâsiler, İran’a hâkim olan hânedanlar, Tübba‘ ve diğer Yemen kralları, Tâhirîler, Saffârîler, Sâmânîler, Deylemîler (Büveyhîler), Gazneliler, Selçıklular, İldenizler, Fars Atabegleri, ve Sencer’in ardından Nîşabur’da hüküm süren Gurlular, Delhi Sultanlığı (Muizziler), Delhi Sultanlığı (Şemsîler), Delhi Sultanlığı bağlı melikler Karahıtay ve Moğol istilası gibi konuları işlemektedir. Bu hususları 23 tabaka şeklinde düzenen müellif Hindistan tarihi açısından çok kıymetli bilgiler ihtiva etmektedir. Hele hele Hindistan ve Afganistan bölgesinde cereyan eden Cûzcânî’nin bizzat kendisinin de bir şekilde ya müttali olduğu veya tanığı olduğu hadiseleri aktarması eseri eşsiz bir kaynağa dönüştürmektedir.106 39. İbn Ebî Useybia Ahmed b. Kasım b. Halife b. Yunus elHazrecî (ö. 668/1268), Uyûnu’l-Enba fi Tabakâti’l-Etibba (thk. Nizar Rıda), Dârü’l-Meketebetü’l-Hayat, Beyrut, [t.y.] Eyyûbîler döneminin tanınan bir hekim ailesinin çocuğu olarak Şam’da doğan Ebü’l-Abbas Muvaffakuddin Ahmed b. el-Kasım b. Halife b. Yunus es-Sadi el-Hazrecî’nin doğum tarihi hakkında net bir bilgi olmamakla birlikte, 600/1204 dolaylarında doğduğu tahmin edilmektedir. Hayatı hakkındaki bilgileri Uyûnu’l-enba fi tabakâti’l-etibba adlı, kendine ait, eserden öğrenmekteyiz. Tefsir, ha105 Kâtib Çelebi, II/1107; Şeşen, s. 163; A. S Bazmee Ansari, “Cûzcânî, Minhâc-ı Sirâc”, DİA, İstanbul, 1993, VIII/98. 106 Ebû Ömer Minhacüddin Osman b. Muhammed b. Osman Cüzcânî (ö. 660/1262), Tabakat-ı Nâsırî, I-II (Farsçadan çev. ve tlk, Ali Turkî), Merkezü’l-Kavmî li’t-Terceme, Kahire 2012, VIII/99. Tabakât, Terâcim ve Vefeyât Kitapları 303 dis, fıkıh, kelam, felsefenin yanı sıra dil ve edebiyatla da ilgilenmiş olan İbn Ebî Useybia, ünlü bir göz doktoru olan babasının yanında tıp eğitimine başlamıştır. Bu eğitimi esnasında Hippokrat’tan Ebû Bekir Râzi’ye kadar tıbba dair temel metinleri okumuştur. Tıbba dair öğrendiği pratik bilgiler ve edindiği teorik tecrübelerle hekimlik yapmaya başlamıştır. Bu alandaki tecrübelerini Tecârib ve’l-fevâid adıyla kaleme almış bir esere dönüştürerek kendisinden sonraki hekimlere kıymetli bilgiler bırakmıştır.107 İbn Ebî Useybia’nın, dönemin veziri Emînüddevle Ebü’l-Hasan b. Gazâl’e takdim ettiği, tıp tarihinde önemli kaynaklar arasında sayılan ve günümüze ulaşan yegane eseri Uyûnu’l-enba fi tabakâti’l-etibba adlı çalışmasıdır. Onbeş babdan oluşan eser, Grek, Roma, Hint, Süryânî ve Müslüman hekimlerin biyografilerini, felsefe ve o gün felsefenin bir parçası olan tıpa dair eserlerini tanıtmaktadır. Elli kadar kaynaktan istifade edilerek telif edilen bu eserin özellikle Müslümanlara dair olan bölümü, İslam tıp tarihi kadar İslam toplumunun ilmî, siyasi ve sosyal tarihine de ciddi anlamda ışık tutmaktadır.108 Bu da eseri sahasında vazgeçilmez kılmaktadır. 40. Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Said ed-Dercinî (ö. 670), Kitâbu tabakâti’l-meşayih bi’l-Mağrib (thk. İbrahim Tallay), Dârü’lFikri’l-Arabî, [t.y.]. Ebü’l-Abbas Ahmed b. Saîd b. Süleyman et-Temicârî ed-Dercinî’nin 600/1204 yılında Nefta yakınlarındaki Dercin’de doğduğu tahmin edilmektedir. İlk eğitimini babasının yanında alan Dercinî, 616/1220 yılında Cezayir’in güneyinde bulunan Vercelân’a gitmiştir. Buranın meşhur hocalarından dersler aldıktan sonra, Tunus’un güneyinde yer alan Tevzer’de ilmî çalışmalarına devam eden Dercinî, İbâdî mezhebine mensuptur. Tarih, dil, edebiyat, siyer ve fıkıh alanlarında kendini yetiştirerek Kitâbu tabakâti’l-meşâyih bi’l-Mağrib adlı eserini yazmıştır. 670/1272 yılında vefat etmiştir.109 Dercinî’nin Kitâbu tabakâti’l-meşâyih bi’l-Mağrib adlı eserini dönemin azzâbe teşkilatının isteği üzerine yazdığı sanılmaktadır. Eser aslında bir İbâdî âlimler tabakatı olup zaten bu mezhebe mensup olan zevatın kendisinden ilk İbâdî âlimlerinin biyografilerini ve atalarının faziletlerini ihtiva eden bir eser telif etmesini talep etmeleri üzerine yazılmıştır. Dönemin azzâbe teşkilatının Ebû Zekeriya Yahya b. Ebû Bekir el-Vercelânî tarafından telif edilen Kitâbu’s-Sîre ve 107 Mahmut Kaya, “İbn Ebû Usaybia”, DİA, İstanbul 1999, XIX/445. 108 Kaya, “İbn Ebû Usaybia”, XIX/445. 109 Mustafa Öz, “Dercînî”, DİA, İstanbul 1994, IX/166 304 İslam Tarih Usulü ve Kaynakları Ahbâru’l-Eimme adlı eseri yetersiz bulduğu, bunun için Dercinî’yi görevlendirdiği kaydedilmektedir. Böyle bir istek sonucu ortaya çıkan eser, iki bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde, İbâdîlerin Kuzey Afrika’ya yerleşmeleri anlatılmakta ve Rüstemî devletini yöneten hükümdarlarla Kuzey Afrika kökenli İbâdî âlimlerinin biyografileri yer almaktadır. İkinci bölüm ise her biri elli yılı içeren on iki devreye taksim edilerek aktarılan biyografilerden oluşmaktadır. Dercinî’nin bu eseri Kuzey Afrika’da kurulan tek İbâdî devlet olan Rüstemîler ile özellikle o coğrafyadaki İbâdî tarihi hakkında geniş bilgiler içermektedir. Bu da kitabı bu sahanın önemli kaynaklarından biri hâline getirmektedir.110 41. Ebû Abdullah Bahaeddin Muhammed b. Yusuf b. Yakub el-Cenedî (ö. 732/1332), es-Süluk fi tabakâti’l-ulema ve’l-müluk=Tarihü’l-Cenedî= Tabakâtü’l-Cenedî (thk. Muhammed b. Ali b. Hüseyin el-Ekva el-Hivali), Mektebetü’lİrşad, San‘a 1995 Yemenli tarihçi Bahaeddin Muhammed b. Yusuf b. Yakub el-Cenedî, Muaz b. Cebel’in Hz. Peygamber tarafından kadı olarak gönderildiği Cened şehrine nisbesiyle anılmıştır. Ancak hayatının büyük bir bölümünü burada değil de Zebid şehrinde geçirmiştir.111 İlimle içiçe olan bir ortamda dünyaya gelen Cenedî’nin bilinen tek eseri es-Süluk fi tabakâti’l-ulema ve’l-müluk adlı bu eseridir. Yemen tarihine dair ciddi bilgiler içeren bu çalışma, İslam dönemi Yemen tarihi açısından önemli bir kaynak olarak kabul edilmiştir. Müellif, âdeta teberrüken Hz. Peygamber’in hayatına dair küçük bir girişle başladığı eserine Hz. Ebû Bekir, Hz. Ali ve Muaz b. Cebel’le devam ederek, Yemen’e gelen sahâbe ve tâbiîn ile sonraki dönemlerde Yemen’e uğrayan veya burada görev yapan şahıslarla devam etmektedir.112 Eserinde Yemenli âlim, şair, edip, mutasavvıflara da yer veren Cenedî, bu kişilerin nesepleri, eğitimleri, öğrencilerine dair bilgiler de aktarmaktadır.113 Eserde bazı şairlere ait aktarılan beyitler ise kitaba bir renk katmaktadır. Yukarıda da ifade ettiğimiz gibi bu eser Müslüman Yemen’in önemli kaynaklarından biri olarak karşımıza çıkmaktadır. 110 Öz, “Dercînî”, DİA, IX/167. 111 Kehhâle, III/780. 112 Ebû Abdullah Bahaeddin Muhammed b. Yusuf b. Yakub Cenedi (ö. 732/1332), es-Süluk fî tabakâti’l-ulema ve’l-müluk (thk. Muhammed b. Ali b. el-Hüseyin el-Ekva el-Hivali), Mektebetü’l-İrşad, San‘a 1995/1416, III/70-80. 113 Abdulkerim Özaydın, “Cenedî”, Muhammed b. Yusuf”, DİA, İstanbul 1993, VII/363, 367. Tabakât, Terâcim ve Vefeyât Kitapları 305 42. Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Abdilhâdî ed-Dımaşkî (ö. 744/1343), Tabakâtü ulemai’lhadis (thk. Ekrem el-Buşî, İbrahim Zeybek), Beyrut 1989 İslamî ilimlerin birçok alanında tanınmış ilim insanı yetiştirmesiyle bilinen İbn Kudâme ailesine mensup olan İbn Abdühâdî, Dımaşk’ta dünyaya gelmiştir. Küçük yaşlarda başlayan ilim yolculuğunda kıraat, gramer, fikıh, hadis ve rivayet ilimlerinde döneminin meşhur âlimlerinden aldığı köklü eğitimlerle devam etmiştir. Hadis ricâli, ilel, cerh ve ta’dîl konularında temayüz ed-Dımaşkî, Zehebî, İbn Kesîr ve Süyûtî gibi âlimler tarafından hadis hâfızları arasında sayılacak kadar bu alanda derinleşmiştir. Dinî ilimlerle birlikte ahlâkî meziyetleri de aktarılan İbn Abdühâdî, kırk yıllık kısa ömründe yetmişi aşkın eser telif ederek, özellikle Hanbelî mezhebinin sayılı âlimleri arasına girmiştir. Hadis hâfızlarına dair en kapsamlı114 eserler arasında kabul edilen Tabakâtü ulemai’l-hadis adlı eserinde 350 hadis hâfızının hayatı ele alınmaktadır.115 Eser, Ekrem el-Buşi ve İbrahim Zeybek tarafından tahkik edilerek 1996’da Beyrut’ta 4 cilt hâlinde basılmıştır.116 43. Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman ez-Zehebî (ö. 748/1348), Siyeru a’lâmi’n-nubelâ, I-XXV, Müessesetü risale, Beyrut 1985-1988. Aslen Silvânlı Türkmen bir aileye mensup olan ez-Zehebî, Dımaşk’ta doğmuştur. İlim ehli olan ailesi eğitimine çok önem vermiş, küçük yaşlardan itibaren birçok değerli âlimin ders halkasında bulunması sağlanmıştır. Ancak bunlardan Yûsuf b. Abdurrahman el-Mizzî, Takıyyüddin İbn Teymiyye ve Alemüddin el-Birzâlî onun yaşamı boyunca arkadaş/hoca olarak yakın ilişki sürdürdüğü âlimler arasında zikredilmektedir. Kıraat, hadis, şiire de ilgi duyan Zehebî, amelde Şâfiî, itikadda ise Eş‘arî mezhebine mensuptu. Zekâsı, zühd ve takvası, vakarıyla tanınan Zehebî, Medine, Hama, Humus, Trablus, Remle, Bilbîs, Kerek ve Kudüs gibi birçok şehre ilmî seyahatler yapmıştır. Yaşının ilerlemesiyle görme duyusunu zayıflayan ve giderek kaybolan Zehebî, Dımaşk’ta vefat etmiştir. Velûd bir müellif olan Zehebî’nin telif, ihtisar ve tahric türlerinde sayıları 300’e varan eser ya yazdığı veya katkı sağladığı ifade edilmektedir. Bu 114 Mehmet Eren, “Hadis İlminde Ricâl Bilgisi ve İlk Kaynaklar II”, Dinî Araştırmalar, Mayıs-Ağustos, 2000, 3, say, 7. 115 Ferhat Koca, “İbn Abdülhâdî, Şemseddin”, DİA, İstanbul, 1999, XIX/273-274. 116 Ebû Abdullah Muhammed b. Abdülhadi Dımaşkî, Tabakâtü ulemai’l-hadis, I-IV (thk. Ekrem el-Buşî), İbrahim Zeybek, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1989, I/2227, 57-60. 306 İslam Tarih Usulü ve Kaynakları eserlerin akaid, fıkıh, hadis, tarih, terâcim gibi birçok alanda olması onun çok yönlü ilmî müktesebatını gözler önüne sermesi açısından önemlidir.117 Zehebî, şaheser konumunda olan Siyeru a’lâmi’n-nubelâ adlı kıymetli eserinin ilk maddesinde Hz. Peygamber’in hayatını ele almaktadır. Akabinde Hulefâ-yi Râşidîn hakkında bilgiler vererek devam etmektedir. Kırk tabaka hâlinde yaklaşık 7000 biyografiyi içeren eser, âdeta başta muhaddisler olmak üzere meşhur kişilerin tamamını tanıtmayı hedeflemektedir.118 Zehebî’nin yedi yüz yıla yakın bir zaman dilimini kapsayan bu eseri, Endülüs’ten Horasan’a kadar uzanan geniş İslam coğrafyasında yaşamış mesleklerinde pek meşhur olmuş sayıları binleri bulan halife, melik, sultan, vezir, nakîb, kâdı, kâri’, muhaddis, fakih, edîb, lügatçı, nahivci, şair, mütekellim, ve felsefecinin tanıtım ve tenkitini ihtiva etmektedir. Lakin tanıtılan bu kişilerin neredeyse yüzde sekseninin hadisçilerden oluşması dikkat çekicidir.119 Eser ricâl hakkında bilgi edinmek için ilk akla gelen kaynaklar arasında yer almaktadır. Her ne kadar birden fazla baskısı varsa da Şuayb Arnavut tarafından yapılan tahkikli neşre ilim camiası tarafından daha çok kabul görmüştür. 44. Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman ez-Zehebî (ö. 748/1348), Mizânu’l-i’tidâl (thk. Ali Muhammed Becâvî), Dârü’l-Marife, Beyrut 1963. Zehebî’nin birkaç ciltten oluşan bu eseri, hadis uyduran, hadis uydurmakla itham edilen, çok hata etmelerinden dolayı güvenilmeyen, tanınmayan, güvenilir olmakla birlikte bidatçi olarak şöhret kazanan, cerh ve ta’dîl yönlerinden zayıf olan râvileri ele almaktadır. Alfabetik bir düzenle tasnif edilen eserde 11.000’i aşkın biyografi ele almaktadır içermektedir. Biyografileri sunulan şahıslardan önce adları ile anılan veya bilinenler, akabinde künyeleri ile tanınan erkek ve kadın râviler zikredilmiştir. Kitapta ele alınıp da Kütüb-i Sitte’de isimleri geçenler ise rumuzlarla belirtilmişlerdir.120 117 ez-Zehebî, Siyer, I/12-60 (eserin mukaddimesinden); Kâtib Çelebi, II/1015. 118 Mehmet Efendioğlu, “Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ”, DİA, İstanbul 2009, XXXVII/326-327. 119 Çakan, Hadis Edebiyatı, 274. 120 Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman Zehebî (ö. 748/1348), Mizânu’l-i’tidâl fî nakdi’r-ricâl (thk. Ali Muhammed Becâvî), Dârü’l-Marife, Beyrut, 1963. M. Yaşar Kandemir, “Mîzânü’l-i’tidâl”, DİA, Ankara, 2020, XXX/218-219. Tabakât, Terâcim ve Vefeyât Kitapları 307 45. Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman Zehebî (ö. 748/1348), Tezkiretu’l-huffâz, Dârü’lKütübü’l-İlmiyye, Beyrut 1998 Hadis hâfızlarından 1176 kişinin biyografilerinin ele alındığı Zehebî’nin bu eserinin Endülüslü İbnü’d-Debbâğ, Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî ve özellikle Ali b. Mufaddal’ın bu alana dair yazdıklarının incelenmesinden sonra hazırlandığı ifade edilmektedir. Zehebî, bu eserinde sahâbeden yimi üç, tâbiînin ileri yaşta olanlarından kırk, orta yaşlılarından yirmi dokuz, en son dördüncü tabakada yine tâbiînden elli kişiye yer vermektedir. Bu tabakalarda hadis hâfızlarının hepsini değil, ön plana çıkan yüz kişiyi ele almıştır. Eserde biyografileri sunulan kişilerin cerh ve ta’dîl açısından konumları, telif ettikleri kitaplar, rivayette bulundukları şahıslar, siyasal eğilimleri, sosyal statüleri ve etnik kökenlerine dair de bilgiler sunulmaktadır.121 46. Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman ez--Zehebî (ö. 748/1348), Ma’rifetu’l-kurrâ[i’l-kibar ale’t-tabakat ve’l-asar], [y.y.], [t.y.]. Aynı eserin diğer bir basımı Tayyar Altıkulaç tarafından yapılmıştır. Dârü’lÂlemi’l-Kütüb, Beyrut 2003 Ma’rifetu’l-Kurrâ[i’l-kibar ale’t-tabakat ve’l-asar adlı eserde Zehebî, sahâbe neslinden başlayarak kurrâ olan ilim ehlini ele almaktadır. Mukaddimeden sonra on sekiz tabaka hâlinde sınıflama yapmıştır. İlk tabakada Hz. Osman’la başlayıp Ebü’d-Derdâ ile birlikte yedi sahâbe hakkında bilgi vermektedir. İkinci tabaka Ebû Hüreyre ile başlayıp ilk tabakadaki kişilerden kıraat alan 12 sahâbe ve tâbiîn ele alınmaktadır. Üçüncü tabakada ise tâbiîn neslinden kurrâ tanıtılmaktadır. Toplamda 658 kurrânın hayatı, eserleri, kıraatı kimden tedris ettiklerine dâir bazı bilgiler de eserde aktarılmaktadır.122 47. Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman ez-Zehebî (ö. 748/1348), el-Muin fi tabakâti’lmuhaddisin (thk. Hemmâm Abdürrahim Saîd), Dârü’lFurkan, Amman, 1984 Zehebî, el-Muin fi tabakâti’l-muhaddisin adlı eserinin mukaddimesinde bu çalışmayı hadis ilmine yeni başlayanlar mübtediler için hazırladığını, belirtmektedir. Yirmi sekiz tabaka şeklinde tasnif edi121 Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman Zehebî (ö. 748/1348), Tezkiretü’l-Huffâz, Dârü’l-Kütübü’l-İlmiyye, Beyrut 1998, 13; Mehmet Emin Özafşar, “Tezkiretü’l-Huffâz”, DİA, İstanbul, 2012, XLI/76. 122 Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman Zehebî (ö. 748/1348), Ma’rifetu’l-kurrâi’l-kibar ale’t-tabakat ve’l-asar, [y.y.] [t.y.], 9, 317. 308 İslam Tarih Usulü ve Kaynakları len eserde 153 erkek, 27 hanım toplamda 178 sahâbe ve tâbiînden erkek ve hanımın isimleri yer almaktadır. Kitabının ilk kısımına Hz. Ebû Bekir’le başlayan müellif, cennetle müjdelenen on sahâbeyi verdikten sonra diğer sahâbeleri ile tabakaları alfabetik sıralamayla aktarmaktadır. Yine ilk on sahâbenin büyüklerinden bazıları için kısa bilgiler verilirken, diğerlerinin sadece isimleri zikredilmiş, toplamda isim eser de yer almıştır.123 48. Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman ez-Zehebî (ö. 748/1348), Tarihü’l-İslam ve Tabakâtü meşahir ve’l-a’lâm, I-XV (thk. Beşşâr Avvâd) Ma’rûf, Daru’lgarbi’l-İslamî, 2003 Zehebî’nin Tarihü’l-İslam ve Tabakâtü meşahir ve’l-a’lâm adlı ansiklopedik eseri yaklaşık 40.000 biyografi içermekte olup en kapsamlı çalışmasıdır. Daha sonra yazılan birçok esere kaynaklık ettiği gibi onun Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ’adlı eserinin de ana kaynağı konumundadır. Hicretin birinci senesiyle başlayan eser yıl yıl başlıklandırılarak, belli başlı önemli hadiseleri de içermektedir. Toplamda yetmiş tabaka, her tabaka onar yıl olacak şeklinde tarihî bilgiler de kronolojiye dikkat edilerek aktarılmıştır. Eserde 700/1301 yılına kadar hadiseler bu şekilde anlatılmıştır. 49. Safedî, Ebû’s-Safâ (Ebû Saîd) Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn Aybeg b. Abdillâh es-Safedî (ö. 764/1363) Nektu’lhimyân fi nuketi’l-umyân (thk. Mustafa Abdulkadir Ata), Dârü’l-Kütübü’l-İlmiyye, Beyrut 2007 Halil b. Aybek es-Safedî 696/1297 yılında Safed şehrinde doğmuştur. Doğduğu şehirde birçok âlimden ilim tahsil eden Safedî, gençlik yıllarında Şam’a giderek orada İbn Seyyidi’n-Nâs, Zehebî, Taceddin Sübkî gibi hadisçi ve tarihçilerden dersler almıştır. Safed, Şam, Kahire, Halep gibi şehirlerde kâtiplik ve ardından Şam Emeviyye Camii ve Halep’te müderrislik yapmıştır. Eserlerini de müderrislik yaptığı dönemlerde yazdığı kaydedilen Safedî, hat ve inşâ sanatları, Arap dili ve edebiyatı ile tarih alanlarında ün yapmıştır. 764/1363 yılında Şam’da vefat etmiştir.124 Safedî’nin Nektu’l-himyân fi nuketi’l-umyân adlı eserinde meşhur âmâ âlimlerin biyografilerini ele almaktadır. Müellif eserin başında on kısım hâlinde görme engeliyle ilgi bir mukaddime kaleme al123 Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman Zehebî (ö. 748/1348), el-Muin fi tabakâti’l-muhaddisin (thk. Hemmâm Abdürrahim Saîd), Dârü’l-Furkan, Amman 1984. 124 İsmail Durmuş, “Safedî”, DİA, İstanbul 2008, XXXV/447-450. Tabakât, Terâcim ve Vefeyât Kitapları 309 mıştır. Ardından alfabetik bir tasnifle âmâ olan ilim ehlini meşgul oldukları ilim dalı, bulundukları yerler, aldıkları görevler ve vefat tarihleri kaydetmenin yanı sıra kimilerine ait şiirlere de yer vermiştir.125 50. Ebû Nasr Taceddîn İbnü’s-Sübkî (ö. 771/1370), Tabakâtü’ş-Şâfiîyyeti’l-kübrâ, [y.y.], 1324 Şâfiî fakihi, Eş‘ari kelamcısı ve iyi bir tarihçi olan Taceddin Abdulvahhab b. Ali el-Sübkî 727/1327 yılında Kahire’de doğmuştur. 12 yaşlarında babasıyla birlikte Şam’a gelen Sübkî burada Mizzî, Zehebî gibi devrin ünlü âlimlerinden ilim tahsil etmiştir. On sekiz yaşında fetva verme icazeti alan Sübkî, önce Şam’da kadılık, arkasından da Şam ve Kahire’de Kâdılkudâtlık (baş kadılık) görevlerinde bulunmuştur. Yine Şam ve Kahire’de çeşitli medreselerde müderris olarak da görev yapmıştır. Büyük bir Şâfiî âlimi olan Sübkî, 771/1370 yılında Şam’da vefat etmiştir.126 Sübkî’nin en önemli eseri, Şâfiî fakihlerinin biyografilerinden bahseden Tabakâtu’ş-Şâfiiyyetü’l-kübrâ’dır. Müellif bu nadide eserinde tarihle ilgili görüşlerine de yer vermiştir. Yedi tabaka hâlinde 1417 Şâfiî âliminin incelendiği eser alfabetik olarak tasnif edilmiştir. Biyografisi verilen fakihlerin isim, künye, doğum ve ölüm tarihleri, ilim aldığı hocalar ve üstlendiği görevler gibi bilgilere yer verilmiştir.127 Birkaç kez neşredilen eser, ilk kez 1324/1003 yılında Mısır’da basılmıştır. 51. Ebû Muhammed Cemaleddin Abdürrahim b. el-Hasan Alî el-İsnevî (ö. 772/1370), Tabakâtü’ş-Şâfiîyye (thk. Abdullah Muhammed el-Cüburi), Dârü’l-Ulum, Riyad 1981 Abdurrahman b. Hasan b. Ali b. Ömer b. Ali b. İbrahim el-Emevî el-Kureşî el-İsnevî; ilim ile iştigal eden bir hanedandan gelmektedir. Hicri 704 tarihinde Mısır’da İsna bölgesinde doğmuş, 721 tarihinde Kahire’ye yerleşmiştir. Başta Akbeğâviyye, el-Fâdiliyye, el-Fârisiyye, en-Nâsıriyye ve el-Mansuriyye olmak üzere birçok medresede fıkıh ve hadis dersleri almıştır. Hayatını çok sevdiği bu şehirde geçirmiş ve 772 tahinde burada vefat etmiştir. el-İsnevî’nin Tabakâtü’ş-Şafîiyye’si kendi zamanına kadar gelen 1289 Şâfiî âliminin biyografisini 125 Ebû’s-Safâ (Ebû Saîd) Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn Aybeg b. Abdillâh es-Safedî (ö. 764/1363) Nektu’l-himyân fi nuketi’l-umyân (thk. Mustafa Abdulkadir Ata), Dârü’l-Kütübü’l-İlmiyye, Beyrut 2007 (Mukaddimeden). 126 Kâtib Çelebi, Keşfü’z-zunûn, II/1099; Bilal Aybakan,”Sübkî, Tâceddîn”, DİA, İstanbul 2010, XXXVIII/11-13. 127 Taceddîn İbnü’s-Sübkî (ö. 771/1370), Tabakâtü’ş-Şâfiîyyeti’l-kübrâ, I-X, Mahmud Muhammmed Tanci, [y.y.] 1413,395; Aybakan,”Sübkî, Tâceddîn”, DİA, XXXVIII/11-13. 310 İslam Tarih Usulü ve Kaynakları ihtiva etmektedir. Müellif eserine aldığı şahısları meşhur isim, künye ve lakaplarına göre alfabetik olarak sıralamıştır. İsnevî bu sıralamayı yaparken Ebü’l-Kasım er-Rafiî’nin Şerhu’l-kebîr alâ şerhi’l-vecîz’i ile Nevevî’nin Ravzatü’t-tâlibîn’den faydalanmıştır. Burada yer almayan şahısları ise kendisi ilave etmiştir.128 52. Ebü’l-Fidâ İmadüddin İsmail b. Ömer İbn Kesîr (ö. 774/1373), Tabakâtü’ş-Şâfiîyyin (thk. Ahmed Ömer Haşim, Muhammed Zeynühüm Muhammed Azeb), Mektebetü’sSekâfeti’d-Diniyye, Kahire 1993 Busrâ’nın bir köyünde dünyaya gelen Ebü’l-Fidâ, üç yaşlarındayken fakih, hatip, edip ve şair olan babasını kaybetmiştir. Bunun üzerine ailece Dımaşk’a göçmüşler ve yaşamlarına burada devam etmişlerdir. İlk olarak ağabeysinin yanında Kur’an-ı Kerîm’i ezberlemiş ve fıkıh eğitimi almıştır. Belli bir yaşa geldikten sonra dönemin meşhur âlimlerinden Şerefeddîn el-Makdisî, İbn Asâkir, Şemseddîn eş-Şîrâzî, Muhammed b. Zerrâd, Abdullah b. el-Makdisî, Yûsuf el-Mizzî ve Zehebî dersler aldı. Ancak onu en fazla etkileyen hocaları arasında aynı zamanda kayınpederi olan Yûsuf el-Mizzî ile Burhâneddîn el-Fezârî ve kelâm ve fıkıh dersleri aldığı Takıyüddîn İbn Teymiyye isimleri zikredilmektedir. İbn Kesîr, hatip, müderris, kıraat âlimi, müftü ve mahkeme heyetinde üyelik gibi birçok görevlerde bulunmuştur. Vefatına yakın dönemlerde gözlerini kaybeden Ebü’l-Fidâ, Dımaşk’ta medfundur. Hadis hafızları arasında zikredilen müellifin yetiştirdiği çok sayıda talebe bulunmaktadır. Bunların en meşhurları Sa‘deddîn en-Nevevî, İbnü’l-Cezerî, Bedreddîn ez-Zerkeşî’dir. Şâfiî mezhebine mensup olmakla birlikte, hocası İbn Teymiyye’nin etkisiyle Hanbelî kelâmını da benimsemiştir. Tefsir, hadis, tarih, alanlarında birçok eseri bulunmaktadır.129 İbn Kesîr’in Tabakâtü fukahâ’iş-Şâfiiyye (Tabakâtü’ş-Şâfiîyyin) adlı eseri Şâfiî fakihlerini tanıtan bir kitaptır. Müellif kitabının mukaddimesinde İmâm Şâfiî’nin hayatına yer vermektedir. Bu meyanda zikredilen kişilerin faziletleri, özellikleri, hocaları, ilim yolculukları gibi hususlara da değinmektedir.130 Bu bölümün sonunda Şâfiî’nin diğer mezheb imamlarından ayrı kaldığı bazı meseleler ile onun fıkhî konulardaki belli başlı görüşlerini zikretmektedir. Daha 128 Saffet Köse, “İsnevî”, DİA, İstanbul, 2001, XXIII/160-161. 129 Abdulkerim Özaydın, “İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ”, DİA, İstanbul 1999, XX/132-134. 130 Ebü’l-Fidâ, İmadüddin İsmail b. Ömer İbn Kesîr (ö. 774/1373), Tabakâtü’ş-Şâfiîyyin (thk. Ahmed Ömer Haşim, Muhammed Zeynühüm Muhammed Azeb), Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Diniyye, Kahire 1993, 12. Tabakât, Terâcim ve Vefeyât Kitapları 311 sonra da Şâfiî fakihleri vefat tarihlerine göre on tabaka hâlinde incelemektedir. Son olarak onuncu tabakada vefatları 651’den-660 yılına kadar olan fukahâ ele alınmıştır.131 53. Ebû Asım Muhammed b. Ahmed b. Muhammed elHerevi el-Abbâdî (ö. 774/1373), Zeylu Tabakâtü’l-fukahai’şŞâfiîyyin (thk. Ahmed Ömer Haşim, Muhammed Zeynühüm Muhammed), Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Diniyye, Kahire 1993. Eser; İbn Kesîr’in Tabakâtü’l-fukahai’ş-Şâfiîyye’sinin zeylidir. 54. Ebû Muhammed Muhyiddin Abdülkadir b. Muhammed el-Kureşî (ö. 775/1373), el-Cevâhirü’l-mudıyye fî tabakâti’lHanefiyye (thk. Abdülfettah Muhammed el-Hulv, İsa el-Babi el-Halebî), Kahire 1978 Ebû Muhammed Muhyiddin Abdülkadir b. Muhammed el-Kureşî, büyük dedelerinden Ebü’l-Vefâ’ya nisbetle İbn Ebü’l-Vefâ olarak da bilinmektedir. Hadis ve fıkıh alanlarında temeyyüz etmiş bir âlimdir. Müellif bu alanlarda birçok talebe de yetiştirmiştir. Müstensihlik yapan müellif, güzel yazısı ile tanınmıştır. Hadis ve fıkıh sahasında biyografik telifleri bulunmaktadır.132 Cevâhirü’l-mudıyye fî tabakâti’l-Hanefiyye adlı eser Hanefî âlimlerinin hayatını ele alan çok kapsamlı bir kitaptır. Adı geçen kitap, sahasının en eski çalışmalarından biri olarak kabul edilmektedir. Müellif eserine fasıllar hâlinde Esmâü’l-Hüsnâ hakkında bilgiler içeren bir girişle başladıktan sonra Hz. Peygamber’in isimleri, künyesi, çocukları, gazveleri, eşleri, amca ve halaları, azadlıları, müezzinlerine dair kısa kısa bilgiler aktarmaktadır. Ayrı bir fasılda İmâm-ı Âzam Ebû Hanîfe’nin hayatı ve faziletlerine değinmektedir. Ardından Hz. Peygamber’e hürmeten Ahmed isminden başlayarak alfabetik sıralamayla Hanefî fakihleri hakkında kısa bilgiler vermekte, kimilerine ait şiirler de aktarmaktadır. Bir sonraki bölümde ise fakihleri mensup oldukları şehre göre tasnifi yapılmaktdır. Eserin 2000’i aşkın Hanefî fakihinin biyografisini içermesi onu Hanefî mezhebini çalışanlar için bir hazine konumuna yüksetltmektedir.133 131 Ebü’l-Fidâ, Tabakâtü’ş-Şâfiîyyin, 97. 132 Ebû Muhammed Muhyiddin Abdülkadir b. Muhammed Kureşî (ö. 775/1373), el-Cevâhirü’l-mudıyye fî tabakâti’l-Hanefiyye (thk. Abdülfettah Muhammed elHulv, İsa el-Babi el-Halebî), Kahire 1978, I/12 (mukaddimeden); Ahmet Özel, “Kureşî”, DİA, Ankara, 2002, XXVI/441-442. 133 Kâtib Çelebi, I/616, 1098; Kehhâle, V/302; Özel, “Kureşî”, DİA, XXVI/441-442. 312 İslam Tarih Usulü ve Kaynakları 55. Eminuddin Abdulvehhab b. Yusuf b. İbrahim İbn Sellâr Şafî (ö. 782/1380), Tabakâtü’l-kurrai’s-seb’a (thk. Ahmed Muhammed Azzûz), Mektebetü’l-asriyye, Beyrut 2003 Eminuddin Abdulvehhab b. Yusuf b. İbrahim İbn Sellar eş-Şafî, Dımaşk’te doğmuştur. Orada şeyh Vahîduddîn Ebî Hâmid gibi bazı önemli hocalardan dersler almıştır. Daha sonra Mısır’a gidip kıraat-ı seb’a tahsil etmiş ve Dımaşk’a geri dönmüştür. Geri döndükten sonra içlerinde Nasruddîn el-Cevhî, Muhammed b. Müslim el-Harrât, Ahmed b. El-Banyâsî, Şa’bân el-Hanefî, Şemsüddîn el-Cezerî gibi şahsiyetlerin de olduğu kıraat alanında birçok âlim yetiştirmiştir. Fıkıh, tefsir, lügat gibi ilimlerde söz sahibi olmakla birlikte kıraat ilminde daha çok ön plana çıkmıştır. Dımaşk Meşîhat idaresinde de görev yapan İbn Sellâr, sîka bir ravî olup şiirle de ilgilenmiş, birçok eser telif etmiştir. Dımaşk’ta vefat etmiş ve İbn Teymiyye’nin yanına defnedilmiştir.134 Eminuddin Abdulvehhab b. Yusuf b. İbrahim İbn Sellâr eş-Şafi’nin Tabakâtü’l-kurrai’s-seb’a, adlı eseri kıraat alanında öne çıkan âlimleri tanıtmaktadır. Eserin mukaddimesinde Hz. Peygamber’den Kur’an-ı Kerim’in faziletleri, okuma usulleri ve Kur’an ehli kârilerin faziletine dâir varid olan haberlere yer verilmiştir. Müellif daha sonra kıraat âlimlerinin isnâdları ve yedi kıraat imamına dair bilgiler, râvileri ve tariklerini de belirtilmektedir.. Ele alınan kurrânın yer yer nisbesi, künyesi ve faziletleri de okuyucuya aktarılmaktadır.135 56. Ebü’l-Ferec Zeynüddin Abdurrahman b. Ahmed İbn Receb (ö. 795/1393), ez-Zeyl ala Tabakâti’l-Hanabile, I-V (thk ve tlk. Abdurrahman b. Süleyman b. Muhammed elUseymin), Mektebetü’l-Ubeykan, Riyad 2005. Bağdat’ta doğan İbn Receb, ilk eğitimlerini muhaddis olan babası ve dedesinden almıştır. Dımaşk’a giderek hadis ilimleri tahsil etmiştir. Memleketine dönüp hocası İbn Kayyim el-Cevziyye’nin vefatına kadar onun yanında kalıp kendisinden istifade etmiştir. Farklı medreselerde dersler vermiş ve vaizlik yapmıştır. Döneminde hadis otoritesi olarak kabul edilmekte olan İbn Receb çok yönlü bir âlim olup, fıkıh, usul, tefsir, kelam, ahlâk, tarih alanlarında da telifleri bulunmaktadır. İtikadî olarak Selefi çizgide olan müellif fıkıhta Hanbelî mezhebine mensuptur. Zühd ve takvâsıyla öne çıkan İbn 134 Eminuddin Abdulvehhab b. Yusuf b. İbrahim İbn Sellar Şâfiî (ö. 782/1380), Tabakâtü’l-kurrai’s-seb’a (thk. Ahmed Muhammed Azzûz, Mektebetü’l-asriyye, Beyrut 2003, 11,12 (eserin girişinden). 135 İbn Sellar, Tabakâtü’l-kurrai’s-seb’a, 17. Tabakât, Terâcim ve Vefeyât Kitapları 313 Receb, vefatına kadar eğitim ve telif faaliyetlerini sürdürmüş, vefat ettiğinde Dımaşk’ta Bâbüssagîr mezarlığına defnedilmiştir.136 İbn Ebî Ya‘lâ’nın eserinin zeyli olan ez-Zeyl ala Tabakâti’l-Hanabile adlı çalışmada 750/1349 senesine kadar yaşayan Hanbelî fakihlerin biyografileri ele alınmaktadır. Beş ciltden oluşan eser, fakihlerin vefat tarihlerine göre tasnif edilmiştir. Eserde ele alınan fakihlerin şöhreti veya kendileri hakkında ulaşılan bilgiler bağlamında, hayatlarına dair kimi zaman uzun kimi zaman kısa bilgiler aktarılmaktadır. Zaman zaman ele aldığı fukahanın bazı meselelere dair görüşlerini ve telif ettikleri eserleri de vermesi kitaba bir zenginlik katmıştır.137 57- İsmail b. el-Abbas el-Gassânî Melikü’l-Eşref (ö. 803/1400) el-Ascedü’l-mesbuk ve’l-cevherü’l-mahkuk fî tabakâti’l-hulefa (thk. Şakir Mahmûd Abdülmün’im), Dârü’tTürâsi’l-İslamî, Beyrut, 1975 İsmail b. el-Abbas el-Gassani Melikü’l-Eşref, Yemen Gassanî meliklerinin soyundan bir başka ifadeyle Kahtânî soydan gelmektedir. Doğum yeri ile ilgili net bir bilgi bulunmamaktadır. Ancak Taiz’de doğmuş olması muhtemeldir. Gençliğinden beri ilme, âlimlere, kitaba düşkün olduğu bilinmektedir. Çok zeki, güzel özelliklerle mücehhez, yumuşak huylu, cömert bir insan olarak anınmıştır. Kaynaklar İsmail b. el-Abbas’ın dil, edebiyat, fıkıh, tarih, neseb, matematik gibi birçok alanla ilgilendiğini ancak bunlardan tarihe daha yakın olduğunu ifade etmektedir.138 İsmail b. el-Abbas el-Ascedü’l-mesbuk ve’l-cevherü’l-mahkuk fî tabakâti’l-hulefa adlı eserini iki bölüme, her bir bölümü 5 baba, her bir babı da çeşitli fasıllar ayırarak tasnif etmiştir. Kitabın mukaddimesinde Hz. Peygamber’in hayatını, doğumundan vefatına kadar, ele almıştır. Daha sonra halifeler ve sultanları ele almaktadır, bu bölümde hadisler yıllara göre aktarılmaktadırlar. Eser bu yönüyle bir genel tarih kitabını andırmaktadır. Ancak sonraki kısımları şahısları anlattığı için tabakat kitapları arasında kabul edilmektedir.139 136 Ebü’l-Ferec Zeynüddin Abdurrahman b. Ahmed İbn Receb (ö. 795/1393), ez-Zeyl ala Tabakâti’l-Hanabile, I-V (thk. ve tlk. Abdurrahman b. Süleyman b. Muhammed el-Useymin), Mektebetü’l-Ubeykan, Riyad 2005/1425, I/1-2; Cengiz Kallek, “İbn Receb”, DİA, İstanbul, 1999, XX/243-247. 137 Kallek, “İbn Receb”, DİA, XX/243-247. 138 İsmail b. el-Abbas el-Gassânî Melikü’l-Eşref, el-Ascedü’l-mesbuk ve’l-cevherü’l-mahkuk fî tabakâti’l-hulefa (thk. Şakir Mahmûd Abdülmün’im), Dârü’t-Türâsi’l-İslamî, Beyrut 1975, 55-65. 139 İsmail el-Gassânî, el-Ascedü’l-mesbuk, 95-100. 314 İslam Tarih Usulü ve Kaynakları 58. Ebû Hafs Siraceddin Ömer b. Ali b. Ahmed İbnü’lMülakkîn (ö. 804/1401), el-İkdü’l-müzheb fî tabakati hamaleti’l-mezheb, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1997 İbnü’l-Mülakkîn, fethinden sonra Endülüs’e yerleşen Ensar kökenli bir aileye mensuptur. Babası Endülüs’te Müslümanlara yönelik oluşan ağır şartlar neticesinde önce batı Afrika’ya sonraya Mısır’a yerleşmiş, İbnü’l-Mülakkîn Kahire’de dünyaya gelmiştir. Doğumundan kısa bir müddet sonra babası vefat etmişti. Babasının arkadaşı ve üvey babasında hıfzını tamamlayıp farklı hocalardan kıraat, Arapça, fıkıh dersleri almıştır. İbn Seyyidünnâs, Muğultay b. Kılıç, Takiyüddîn es-Subkî, el-Mizzî ve Zehebî gibi dönemin meşhur hocalarına talebelik yapmıştır. Üvey babasından hatırı sayılır bir servet devralan İbnü’l-Mülakkîn, maişet kaygısı olmadan ilimle meşgul olmuştur. Yetiştirdiği birçok talebe arasında İbn Hacer el-Askalânî, Takiyuddîn el-Fâsî, Takiyuddîn el-Makrîzî gibi seçkin âlimler sayılmaktadır. Kahire’de vefat eden müellif, arkasında farklı alanlarda telif ettiği 300’e yakın eser bırakmıştır.140 İbnü’l-Mülakkîn’in konumuzun kapsamına giren el-İkdü’l-müzheb fî tabakati hamaleti’l-mezheb adlı eseri, müellifin kendi zamanına kadar yaşayan 1200 Şâfiî âlimini ele almaktadır. Eser üç tabaka şeklinde tasnif edilmiştir. Bu tabakalarda birçok bölüm kendi içerisinde alfabetik bir düzenle oluşturulmuştur. Birinci tabaka ashâbu’l-vucûh 34 kısım, ikinci tabaka 36 kısım, üçüncü tabaka 80 kısımdır. Müellif eserinde tanıttığı âlimlerin telif ettiği kitapları hakkında da bilgi vermekte, görüşleri, bazı özlü sözleri ve şiirlerine de yer vermektedir.141 59. Ebû’t-Tahir Mecdüddin Muhammed b. Yakub b. Muhammed Firûzâbâdî (ö. 817/1415), el-Mirkatü’lvefiyye fî tabakâti’l-Hanefiyye, Yazma 102 vr. Süleymaniye Kütüphanesi Reisülküttab 671’de kayıtlıdır. Ebû’t-Tahir Mecdüddin Muhammed b. Yakub b. Muhammed el-Firûzâbâdî, Şiraz’ın Kâzerûn mevkisinde doğmuştur. İlk olarak kendi bölgesinde eğitim almış, daha sonra Bağdat’tan Kahire’ye, Kudüs’ten Hicaz’a Hindistan Yemen’e kadar çok geniş bir coğrafyaya ilim tahsili amacıyla seyahat etmiştir. Seyahatlerinde ilim adamlarıyla görüşmekle kalmayıp devlet ricaliyle de bir araya ge140 Ebû Hafs Siraceddin Ömer b. Ali b. Ahmed İbnü’l-Mülakkîn, el-Akdü’l-müzheb fî tabakati hamaleti’l-mezheb, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1997/1417, 9-14; Ahmet Özel, “İbnü’l-Mülakkîn”, DİA, İstanbul, 2000, XXI/150-152. 141 Özel, İbnü’l-Mülakkîn”, DİA, XXI/150-152 Kâtib Çelebi, II/1099, 1152. Tabakât, Terâcim ve Vefeyât Kitapları 315 lip itibar görmüştür. Kuvvetli bir hafızası olan Firûzâbâdî, geniş bir kültür müktesebata sahipti. Telif konusunda oldukça üretken olan Firûzâbâdî yetmişten fazla eser yazmıştır. Bu çalışmaların dil, tefsir, hadis, biyografi, coğrafya, tarih ve fıkıh gibi farklı alanlarda olması onun çok yönlü bir âlim olduğunu ortaya koymaktadır. Vefat ettiği Zebîd’de defnedilmiştir.142 Firûzâbâdî, el-Mirkatü’l-vefiyye fî tabakâti’l-Hanefiyye, adlı eseri bir Hanefî tabakatıdır. Müellif bu eserinde Hanefî fakihlerini tanıtmaktadır. Esere Ebû Hanîfe’nin nesebi, zühd hayatı, hakkında söylenenler gibi kısa bir girişle başlamakta, sonra alfabetik bir düzenle Hanefî âlimlerinin biyografilerini vermektedir. Genelde zikredilen kişilerin vefat tarihi, yazdığı eserler gibi kısa bilgilerin yanı sıra az da olsa şiirlerine de yer vermektedir. Eserlerinin bir kısmı neşredilmiş olan Firûzâbâdî’nin bu nadide eseri mahtuta hâlinde olup Süleymani’ye kütüphanesinde yer almaktadır. 60. İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf (ö. 833/1429), Gayetü’n-nihâye fî tabakâti’l-kurra = Gayetü’n-Nihaye fi esmai ricali’l-kıraat, I-II (nşr. Gotthelf Bergstraesser), Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1982. Dımaşk’ta dünyaya gelen İbnü’l-Cezerî, küçük yaşlarda Kur’an-ı hıfzedip hadis ve kıraat ilimleriyle ilgilenmeye başlamıştır. Mısır ve Hicaz bölgesine ilim tahsili için yolculuklar yap, kırâat-ı seb‘ayı bu bölgelerde çeşitli hocalardan okumuştur. Osmanlı padişahı Yıldırım Beyazıt’ın yanında Bursa’da ikamet etmiş, onunla birlikte savaşlara katılmıştır. Yıldırım Beyazıt’ın çocuklarına aşere eğitimi vermiştir. Ankara savaşında Timur’a esir düşse de ilmine hürmeten kendisinden iyi muamele ve ikram görmüştür. Hatta Timur onu memleketine götürüp inşa ettirdiği medresenin başına getirmiştir. Timur’un ölümü üzerine Semerkant’tan ayrılıp Mısır’a gitmiştir. Daha sonra hac için Hicaz bölgesine geçmiş, ardından gittiği Şiraz’da vefat etmiş buraya defnedilmiştir.143 İbnü’l-Cezerî bu eseri daha önce yazdığı Nihayetü’d-dirayat fi esmai ricali’l-kıraat adlı çalışmasının telhisidir. Yaklaşık 4000 kıraat 142 Ebû’t-Tahir Mecdüddin Muhammed b. Yakub b. Muhammed Firûzâbâdî (ö. 817/1415), el-Mirkatü’l-vefiyye fî tabakâti’l-Hanefiyye, [y.y.] [t.y.]. Yazma102 vr. Süleymaniye Kütüphanesi Reisülküttab 671’de kayıtlı; Hulusi Kılıç, “Fîrûzâbâdî”, DİA, İstanbul, 1996, XIII/142-145. 143 Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf İbnü’l-Cezerî (ö. 833/1429), Gayetü’n-nihaye fî tabakâti’l-kurra, Beyrut, 1982, 3 (Mukaddimeden); Kehhâle, XI/292; Tayyar Altıkulaç,” İbnü’l-Cezerî”, DİA, İstanbul 1999, XX/551-557. 316 İslam Tarih Usulü ve Kaynakları âlimini ele alan bu eser, alfabetik olarak tasnif edilmiş olup toplam iki cilt hâlindedir. Eserde tanıtılan ricâlin nesep ve künyelerinin yanı sıra hocaları, öğrencileri ve vefat tarihleri gibi bilgilere de verilmiştir.144 Çalışma kıraat tarihi, İslam eğitim tarihi, Kur’an eğitimi gibi hususları çalışanlar için çok önemli bir kaynaktır. 61. İbnü’l-Murtazâ, Mehdî-Lidînillâh Ahmed b. Yahyâ b. Murtazâ (ö. 840/1437), Tabakâtü’l-Mu‘tezile=Die klassen der Mu‘teziliten (thk. Susanna Diward-Wilzer, Wiesbaden, Franz Steiner Verlag), el-Matbabtu’l-Katolikiyye (Imprimeriye Catholique)16, 189, Beyrut 1961 İbnü’l-Murtazâ, Yemen’de San‘a‘nın güneyinde bulunan Zemâr’da dünyaya gelmiştir. Nesebi baba tarafından Zeydîliği tesis eden Hâdî-İlelhak Yahyâ b. Hüseyin’e dayanmaktadır. Küçük yaşta anne ve babasını kaybeden İbnü’l-Murtazâ ablası tarafından büyütülmüştür. Aldığı eğitim gelişen İbnü’l-Murtazâ, Zeydiyye mezhebinin sayılı âlimleri arasına girmeyi başarmıştır. Hayatı sadece ilim ve irfanla değil aynı zamanda siyasi çekişmelerle de geçmiştir. Kendisini kelâm ve fıkıh sahasında zamanının “en büyük imamı” olarak kabul ettirmiştir. Genel fikirleri itibariyle Mu‘tezile’nin görüşlerini benimseyen İbnü’l-Murtazâ, hilâfet meselesinde ise onlardan farklı görüşlere sahiptir.145 İbnü’l-Murtazâ, Tabakâtü’l-Mu‘tezile’sinde Mu‘tezile âlimlerini 12 tabaka şeklinde tasnif etmektedir.146 Eserin ilk girişinde Mu‘tezile kavramının anlam örgüsü üzerinde durmaktadır. Daha sonra Mu‘tezilenin ilk tabakasına geçmekte ve ilk dört halifenin en başında Hz. Ali’yi zikredilmektedir. Bilindiği gibi bu Zeydiyye’nin “efdal” teorisiyle ilgilidir. Bu mezhebe göre sahâbenin en faziletlisi Hz. Ali’dir. Onun için de eserde ilk kendisiyle başlanmaktadır. İkinci tabakaya Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin’le başlamaktadır. Kitabın sonuna eklediği kısımda ise Mu‘tezilenin adl ve tevhid görüşünü benimseyenler İmâmiyye âlimleri ile Abbâsî halifeleri; keza bu düşünceyi benimseyen fakih, şair, dilci ve muhaddisleri de tanıtmaktadır. Müellif eserini biyografilerini sunduğu şahısların yaşadıkları şehirlere göre tasnif yapılmıştır.147 144 Kehhâle, XI/291. 145 Mustafa Öz,” İbnü’l-Murtazâ”, DİA, İstanbul 2000, XXI/141-143. 146 Mehdî-Lidînillâh Ahmed b. Yahyâ b. Murtazâ İbnü’l-Murtazâ, Tabakâtü’l-Mu‘tezile=Die klassen der Mu‘teziliten (thk. Susanna Diward-Wilzer, Wiesbaden, Franz Steiner Verlag), El-Matbabtu’l-Katolikiyye (Imprimeriye Catholique), Beyrut 1961, 16, 189. 147 Öz,” İbnü’l-Murtazâ”, DİA, XXI/141-143. Tabakât, Terâcim ve Vefeyât Kitapları 317 62. İbn Kâdî Şühbe, Ebû’s-Sıdk Takıyyüddin Ebû Bekr b. Ahmed (ö. 851/1447), Tabakâtü’ş-Şâfiîyye, I-IV (thk. Hâfız Abdulalim Hân), Âlemu’l-ilm, Beyrut 1407 Büyük dedesi Necmeddîn Ömer, Havran’a bağlı Şühbe’de kırk yıl kadılık yapınca burayla anılmış ve âdeta adı unutularak Kadı Şühbe olarak bilinmiştir. Takiyuddin Ebû Bekr, dedesinin bu unvanından dolayı “İbn Kâdî Şühbe” lakabıyla tanınır olmuştur. Bu değerli ilim adamı Dımaşk doğumludur. Başta Kur’an-ı Kerim olmak üzere fıkıh, nahiv, usûlü fıkha dâir bazı temel metinleri ezberleyerek eğitimine başlamıştır. Hadis, tefsir, fıkıh, tarih alanlarında aldığı eğitimlerle Dımaşk’ın Emeviyye Camii ve birçok medresesinde ders verecek konuma gelmiştir. Müderrisliğinin yanında, müftülük, kadılık, hatiplik, nâzırlık gibi birçok görevi de üstlenmiş, birçok talebe yetiştirmiştir. Ailesiyle birlikte bir müddet Kudüs’te ikâmet ettikten sonra, Dımaşk’a geri dönmüş bir müddet sonra da burada vefat ederek Bâbüssagîr kabristanına defnedilmiştir.148 İbn Kâdî Şühbe’nin Tabakâtü’ş-Şâfiîyye adlı eseri bir Şâfiî fukâhası tabakatıdır. Bu değerli eser, 28 tabaka olarak tasnif edilmiş olup dört cilt hâlinde basılmıştır.149 Eserin ilk cildinde 302 fakih, 15 tabaka hâlinde incelenirken; ikinci cildinde ise 273 fakih, 9 tabakada işlenmiştir. Üçüncü ciltte ise 136 fakih, 3 tabaka hâlinde ele alınmışken; dördüncü ve son cildinde ise 72 fakih iki tabaka hâlinde incelenmiştir. Üçüncü tabakadan sonra her bir tabaka yirmi yıllık bir süreyi kapsamaktadır. İlk tabakada Şâfiî’den fıkıh eğitimi alan kişilerin isimleri alfabetik bir düzenle sıralanmış ve her tabakada bu yöntem takip edilmiştir.150 Eser, künye, lakap, doğum tarihi ve doğum yeri ve telif ettikleri eserlerinin yanı sıra yer yer ele alınan şahıslar hakkında menâkib kabilinden bilgilere de yer verilmiştir.151 63. İbn Kâdî Şühbe, Ebû’s-Sıdk Takıyyüddin Ebû Bekr b. Ahmed (ö. 851/1448), Kitâbu Menâkıbi’l-İmam eş-Şâfiî ve tabakati ashâbihi min Tarihi’l-İslam li’l-Hafız Ebî Abdullah ez-Zehebî = Menâkıbü’ş-Şâfiî ve tabakâtü ashâbihi (thk. Abdülazîz Feyyaz Harfuş), Dârü’l-Beşair, Dımaşk 2003 Tam adı Kitâbu Menâkıbü’l-İmam eş-Şâfiî ve tabakati ashâbihi min “Tarihi’l-İslam li’l-Hafız Ebî Abdullah ez-Zehebî”=Menâkıbü’ş-Şâfiî ve 148 Kâtib Çelebi, I/81; Kehhâle, III/58,59; Şeşen, 212; Cengiz Kallek, “İbn Kâdî Şübhe, Takiyuddîn”, DİA, İstanbul 1999, XX/102-103. 149 Ebû’s-Sıdk Takıyyüddin Ebû Bekr b. Ahmed İbn Kâdî Şühbe, Tabakâtü’ş-Şâfiîyye, I-IV (thk. Hâfız Abdulalim Hân), Âlemu’l-ilm, Beyrut 1407, 11 (Mukaddimeden). 150 İbn Kâdî Şühbe, Tabakâtü’ş-Şâfiîyye, I/55. 151 İbn Kâdî Şühbe, Tabakâtü’ş-Şâfiîyye, I/55. 318 İslam Tarih Usulü ve Kaynakları tabakâtü ashâbihi olan eser, isminden de anlaşılacağı gibi Zehebî’nin adı geçen kitabında yer alan şahısları içermektedir. Eserde Hicri 211’den hicri 530’lü yıllara kadar yaşayan Şâfiî fukahasından 528 kişi kitaba alınmıştır. İmâm Şâfiî’nin nesebi, eğitimi, meskûn olduğu yerler, hocaları, eserleri, fazileti ve hakkında söylenen ifadeleri içeren bir girişle esere başlanmıştır.152 İbn Kâdî Şühbe, kitabını aynen Zehebî’nin eserinde olduğu gibi yıllara göre tasnif etmiştir. Her iki eserin de ele aldıkları fukahanın biyografik bilgilerinin yanında kendilerine ait bazı şiirlerine de yer vermiş olması dikkat çekicidir. 64. İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihabüddin Ahmed (ö. 852/1449), Tehzibu’t-tehzib, I-XII, Matbaatü Dairetü’l-meârif nizamiyye, Hindistan 1326. Ünlü hadis âlimi ve hafızı Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Ali b. Muhammed el-Askalânî 773/1372 yılında Mısır’ın Kahire kentinde doğmuştur. Dedesine nispetle İbn Hacer lakabıyla meşhur olmuştur. Küçük yaşta babasını ve annesini kaybeden İbn Hacer, babasının bir arkadaşı tarafından büyütülmüştür. Mısır ve Mekke’de, aralarında Zeynuddin el-Irâkî, Firûzâbâdî, Sirâcüddin el-Bülkinî gibi isimlerin de bulunduğu zamanın meşhur hocalarından dersler almıştır. Hicaz’a ve ardından Yemen’e de giderek ilim tahsiline devam etmiş, fıkıh ve fıkıh usulü, tefsir, hadis, dil, edebiyat ve tarih alanlarında aldığı eğitimini tamamlayarak özellikle hadis ve hadis ricâli sahasında geniş bilgi sahibi olmuş ve hafızlık derecesine yükselmiştir. Eğitiminin ardından tekrar Kahire’ye dönerek burada hadis, fıkıh, tefsir, Arapça, biyografi sahalarındaki büyük âlimlerin arasına katılmıştır. Kahire’de çeşitli medreselerde tefsir, hadis ve fıkıh dersleri vermiştir. Dârüladl’de müftülük ve 21 yıl kadar da kadılık yapan İbn Hacer, 852/1449 yılında Kahire’de vefat etmiştir.153 İbn Hacer başta hadis olmak üzere fıkıh, akaid, tarih, edebiyat gibi çeşitli konularda 270 kadar eser yazmıştır. Hadis ricâlinin biyografilerinden oluşan Tehzibu’t-tehzib adlı eser bu çalışmalarından biridir. Alanında yazılan eserlerin en önemlileri arasında sayılan bu çalışmasını alfabetik olarak tasnif eden İbn Hacer, kitabını büyük ölçüde el-Mizzî’nin Tehzibu’l-kemâl adlı eserinden faydalanarak telif etmiştir. Hadis tarihi ve muhaddislerin hayatlarına dair yazılan 152 Ebû’s-Sıdk Takıyyüddin Ebû Bekr b. Ahmed İbn Kadi Şühbe (ö. 851/1448), Kitâbu Menâkıbü’l-İmam eş-Şâfiî ve tabakati ashâbih min Tarihi’l-İslam li’l-Hafız Ebî Abdullah ez-Zehebî = Menâkıbü’ş-Şâfiî ve tabakâtü ashâbih: vefeyyat 211 h.530 h (thk. Abdülazîz Feyyaz Harfuş), Dârü’l-Beşair, Dımaşk 2003/1424, 19-90. 153 Kâtib Çelebi, II/510; M. Yaşar Kandemir, “İbn Hacer el-Askalânî”, DİA, İstanbul, 1999, XIX/514-515. Tabakât, Terâcim ve Vefeyât Kitapları 319 kaynak bir eser olan Tehzîb 807/1404 yılında tamamlanmıştır. Kitap ilk olarak 1891 yılında Yeni Delhi’de neşredilmiştir. Eserin ayrıca Takrîbu’t-tehzîb adı ile İbn Hacer tarafından muhtasar hâle getirilmiş nüshası da bulunmaktadır. Bu muhtasar nüsha da yine 1891 yılında Yeni Delhi’de yayınlanmıştır.154 65. İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihabuddin Ahmed (ö. 852/1449), Tabakâtü’l-müdellisîn (thk. Asım b. Abdullah Karyuti), Mektebetü’l-Menar, Ürdün 1983 İbn Hacer’in tam adı Ta’rifu ehli’t-takdis bi-meratibi’l-mevsufin bi’t-tedlis, olan bu eseri Tabakâtü’l-Müdellisîn olarak da bilinmektedir. Eserde haberleri rivayet ederken tedlîs155 yapan kişileri anlatmaktadır. Müellif eserinde tedlis yapanları (müdellis) beş mertebede incelemektedir. Birinci mertebe, tedlis yapmamakla bilinen ya da nadir olarak tedlis yapan râviler olup bu grupta 33 kişi zikredilmiştir. İkinci mertebe az tedlîs yapanlar ele alınmıştır. Bu mertebede de bir öncekinde olduğu gibi 33 kişi ele alınmıştır. Üçüncü mertebe ise “tedlisi fazla olan râviler” yer almaktadır ki, bu bölümde 50 kişi zikredilmiştir. Dördüncü meretebe ise zayıf ve meçhul râvilere ayrılmış olup burada 12 kişi anlatılmıştır. Son olarak beşinci mertebede ele alınan 24 kişi ise tedlis haricinde başka bir sebepten dolayı cerh edilerek zayıf olarak nitelendirilen râvilerdir. Toplamda 152 kişinin ele alındığı ve bu eserde İbn Hacer, yer yer tedlise dair bazı bilgiler de vermektedir. Eserin sonunda Zehebî’ye ait müdellislerin isimlerinin geçtiği bir şiiri de yer almaktadır.156 İbn Hacer’in bu eseri özellikle tarih rivayetlerini aktaran kimi kaynaklara yönelik iç tenkit uygulamış ve onları tanımamızı sağlamış olmasından dolayı son derece önemli olduğunu belirtmek gerekir. 66. İbn Kutluboğa, Ebü’l-Adl Zeynüddin Kasım b. Kutluboğa b. Abdullah (ö. 879/1474), Tacü’t-teracim fi tabakâti’lHanefiyye, Mektebetü’-Müsennâ, Bağdad 1962 Kahire’de dünyaya gelen İbn Kutluboğa, küçük yaşta Kur’an-ı Kerim’i ve bazı temel eserleri ezberlemiştir. Tefsir, hadis, fıkıh, 154 Ebü’l-Fazl Şihabuddin Ahmed İbn Hacer el-Askalânî (ö. 852/1449), Tehzibu’t-Tehzib, I-XII, Matbaatü Dairetü’l-meârif nizamiyye, Hind 1326 (Mukaddimeden). 155 Bilindiği üzere tedlis kelime olarak “bir şeyin kusurunu saklamak, gizlemek” anlamında olup terim olarak “râvinin, görüşmediği ya da görüştüğü hâlde kendisinden hadis işitmediği hocadan işittiği zannını uyandıracakbir şekilde rivayette bulunması anlamına gelmektedir. Bkz. Bünyamin Erul, “Tedlîs”, DİA, İstanbul 2011, XL/262-264. 156 Ebü’l-Fazl Şehabeddin Ahmed İbn Hacer el-Askalânî (ö. 852/1449), Tabakâtü’l-Müdellisîn (thk. Asım b. Abdullah Karyutî), Mektebetü’l-Menar, 1983, 8-9; Kâtib Çelebi, I/420. 320 İslam Tarih Usulü ve Kaynakları kelâm, mantık, tarih, matematik, Arapça gibi ilimlere dair ciddi bir eğitim görmüş olmakla birlikte, asıl fıkıh ve hadis ilimlerine yoğunlaşmıştır. Güçlü hitabeti, zühd ve takvasıyla da tanınmış olan İbn Kutluboğa, Hanefî-Mâtürîdî müntesibi olmakla birlikte mutasavvıf yönüyle de bilinmektedir. Oldukça velûd olan müellifin 100’ü aşkın eserinden birçoğu günümüze ulaşmıştır.157 İbn Kutluboğa’nın Tacü’t-teracim fi tabakâti’l-Hanefiyye adlı eseri, hocalarından Makrîzî’nin et-Tezkire adındaki eserinin tashîh edilerek zenginleştirilmiş hâlini ifade etmektedir. Yaklaşık 354 Hanefî âliminin adlarına göre alfabetik bir sıralamayla yer aldığı bu eserde anlatılan kişilerin doğum ve ölüm tarihleri, eğitimleri, eğilimleri, öne çıkan özellikleri, yazdıkları eserler gibi bilgilere de kısa bir şekilde yer almaktadır. Kitabın son bölümde künyeleriyle meşhur olanlar zikredilmektedir.158 67. ez-Zebidî, Ebü’l-Abbas Şihabuddin Ahmed b. Ahmed b. Abdullatif (ö. 893/1488), Tabakâtü’l-havas ehlü’s-sıdk ve’lihlas, ed-Dârü’l-Yemeniyye, Beyrut 1986 Yemen’in Zebîd şehrinde doğan Ebü’l-Abbas Şehabeddin Ahmed b. Ahmed b. Abdullatif ez-Zebidî, doğduğu şehre nisbet edilmiştir. Henüz annesi ona hamileyken babası vefat edince, babasının adı kendisine verilmiştir. İlimle uğraşan bir alilenin çocuğudur, dedesi ve babası hadis ve nahiv alanlarında zamanın önde gelen âlimlerinden kabul edilmişlerdir. ez-Zebidî küçük yaşlardan itibaren, farklı âlimlerden fıkıh ve hadis dersleri alarak eğitimini sürdürmüştür. Bu iki alanın yanı sıra edebiyat, şiir ve tarih sahasına da ilgi duymuştur. Hadis hususunda önemli bir seviyeye ulaşmış ve “Yemen’in muhaddisi” olarak tanınmıştır. Taiz ve Zebîd medreselerinde dersler vererek birçok talebe yetiştirmiştir. Çoğunluğu hadis alanında olmak üzere, tarih, edebiyat, tıp gibi çeşitli sahalarda birçok eser telif etmiştir. Memleketi olan Zebîd’de vefat etmiştir.159 Zebidî’nin Tabakâtü’l-havas ehlü’s-sıdk ve’l-ihlas adlı eseri bir Yemen mutasavvıfları tabakatıdır. Nitekim ez-Zebidî, eserinin mukaddimesinde başta Sühreverdî ve Kuşeyrî olmak üzere tasavvuf ehlinin hayatını anlatan birçok eseri incelediğini, ancak bunların 157 Ebü’l-Adl Zeynüddin Kasım b. Kutluboğa b. Abdullah b. Kutluboğa (ö. 879/1474), Tacü’t-teracim fi tabakâti’l-Hanefiyye, Mektebetü’-Müsennâ, Bağdat 1962, 85 (Mukaddimeden); Kâtib Çelebi, I/269; Talat Sakallı, “İbn Kutluboğa”, DİA, İstanbul,1999, XX/152-154. 158 İbn Kutluboğa, Tacü’t-teracim, 327. 159 Hüseyin Hansu, “Zebîdî, Ahmed b. Ahmed”, DİA, İstanbul 2013, XLIV/167-168. Tabakât, Terâcim ve Vefeyât Kitapları 321 Yemenli sûfîlere yer verilmediğini gördüğünü,160 bu durumun da onu Yemenli sûfîlerin hayatlarını, faziletlerini, eserlerini anlatan böyle bir kitabı yazmaya yönlendirdiğini söylemektedir. Bu kıymetli eser Yemen’de yetişen sûfîlere dâir bilgiler içermesi açısından önemli bir çalışmadır. Zira burada ele alınan şahsiyetlerin büyük bir kısmı hiçbir eserde anlatılmamaktadır. Zebidî eserinin başında Yemen ehlinin faziletlerine dair bazı hadisler ile ehl-i sünnete göre kerâmetin yerinin ne olduğu mevzusu üzerinde durmaktadır.161 Daha sonra yaklaşık 270 sûfînin biyografik bilgileri, alfabetik olarak anlatılmaktadır. Ele alınan şahsiyetlerin sadece biyografilerine değil, aynı zamanda faziletleri, kerâmetleri gibi menkıbevi yönlerine de değinilmektedir. Hatta bunların varsa inşat ettikleri şiirlerinden örnekler de sunulmakta, bilgi kaynağı olmasalar bile, müellif için önemli olduğu anlaşılan rüyalarına da örnekler vermektedir. 68. es-Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Ebî Bekr (ö. 911/1505), Buğyetü’l-vuat fî tabakâti’l-lugaviyyin ve’n-nühat (I-II (thk. Muhammed Ebü’l-Fazl), Mektebetü’lAsriyye, Beyrut [t.y.] Tefsir, hadis, fıkıh, edebiyat ve dil alanlarının tamamında seçkin bir yeri olan Süyûtî Kahire’de dünyaya gelmiştir. İlmî geleneğe sahip bir aileye mensuptur. Babası imamlık, kadılık, vaizlik gibi görevler de bulunmuş küçük yaşlardan itibaren oğlunu ilim meclislerine sokmuştur. Beş yaşında babasını kaybetmiş ancak kendisine hâmilik yapan baba dostlarının yol göstermesiyle tahsil hayatını devam ettirmiştir. Arap dili ve edebiyatıyla yakından ilgilenen Süyûtî, daha sonra tefsir, hadis usulü, fıkıh usulü alanlarında da icâzet alacak ölçüde kendisini geliştirmiştir. Kendi döneminde fıkıh, hadis ve dil ilimlerinde ciddi bir yetkinliğe olan Süyûtî, yaptığı münazaralarla da meşhurdur. Şâfiî mezhebine mensup olmakla birlikte mukallid değil ancak yöntem olarak bu mezhebin görüşlerini benimsediğini ifade etmiştir. Çok üretken olan Süyûtî’nin eserleri, kendisi henüz genç iken İslam coğrafyasının birçok yerine ulaşmıştır. Hac görevin ifa etmek amacıyla gitti Mekke hariç, Mısır dışına hiç çıkmayan Süyûtî, hayatının son beş yılını münzevi bir şekilde geçirdiği Nil nehri üstünde bulunan Ravzâ adasında vefat etmiştir.162 Süyûtî, Buğyetü’l-vuat fî tabakâti’l-lugaviyyin ve’n-nühat adlı eserinde yaklaşık 2200 dil âlimini tanıtmaktadır. İlk olarak Muhammed 160 Ebü’l-Abbas Şehabeddin Ahmed b. Ahmed b. Abdullatif Zebidî (ö. 893/1488), Tabakâtü’l-havas ehlü’s-sıdk ve’l-ihlas, ed-Dârü’l-Yemeniyye, Beyrut 1986, VII, 35. 161 ez-Zebidî, Tabakâtü’l-havas, 35-40. 162 Kâtib Çelebi, I/152; Halit Özkan, “Süyûtî”, DİA, İstanbul 2010, XXXVIII/188-198. 322 İslam Tarih Usulü ve Kaynakları ismine hürmeten bu adı taşıyan âlimlerle başladığı eserine aynı hassasiyetle Ahmed isimli olanlarla devam etmektedir. Ardından hakkında bilgi aktardığı bilim insanları alfabetik alfabetik sırayla eserine almıştır. Biyografileri ele alınan kişilerin hocaları, eserleri, önde gelen özellikleri ve vefat tarihlerine de özellikle yer verilmeye çalışılmıştır.163 69. es-Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Ebî Bekr (ö. 911/1505), Tabakâtü’l-huffaz, Dârû’l-Buhûsi’lİlmiyye, Beyrut 1983 Süyûtî’nin bu eseri aslında ez-Zehebî’nin Tezkiretü’l-huffâz adlı kitabının telhisidir. Müellif, Zehebî’nin kitabını özetledikten sonra 47 hadis hâfızını daha ekleyerek bu eseri oluşturmuş ve adını Tabakâtü’l-huffâz olarak koymuştur. Hatta bu sebeple eser aynı zamanda Zeylü Tabâkati’l-huffâz olarak da bilinmektedir.164 Eser, 20 tabaka hâlinde tasnif edilmiş, sahâbe ile başlayarak büyük, orta, küçük tâbiîn ve daha sonra gelen hâfızlarla devam etmiştir. 1190 hâfız’ın yer aldığı bu eserde birinci tabakada Hz. Ebû Bekir’le başlamış, 23 sahâbenin sadece adı zikredilmiştir.165 Son yirminci tabaka ise İbn Hacer el-Askalânî ile sona ermiştir.166 70. es-Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Ebî Bekr (ö. 911/1505, Tabakâtü’l-müfessirîne’l-ışrîn (thk. Ali Muhammed Ömer), Mektebetü Vehbe, Kahire1396 Süyûtî, Tabakâtü’l-müfessirîne’l-ışrîn adlı eseri bir tefsirci tabakatıdır. Eser alfabetik olarak telif edilmiştir. Süyûtî kitabın girişinde saha ile ilgili bilgi verirken tefsircilerin özü itibariyle dört gruba ayrıldıklarını söylemektedir. Daha sonra da bu dört grubu, “sahâbe, tâbiîn ve etbâu’tâbiîne mensup olanlar; muhaddis müfessirler; Ehl-i sünnetin diğer müfessirleri, ve son olarak da Mu‘tezile ve Şîaya mensub bidat ehli müfessirler”şeklinde izah etmektedir. Sonra bu kitleden seçtiği seçkin müfessirleri anlatmaktadır. Süyûtî’nin dördüncü kısımdaki müfessirlerden olduğunu söylediği Zemahşerî’ye eserinde yer vermesi ise dikkat çekicidir.167 163 Ebü’l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Ebî Bekr Süyûtî, Buğyetü’l-vuat fî tabakâti’l-lugaviyyin ve’n-nühat I-II (thk. Muhammed Ebü’l-Fazl), Mektebetü’l-Asriyye, Beyrut [t.y.], 5, 6. 164 Ebü’l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Ebî Bekr Süyûtî, Tabakâtü’l-huffaz, Dârû’l-Buhûsi’l-İlmiyye, Beyrut 1983/1403, 7-9. Özkan, “Süyûtî”, DİA, XXXVIII/188-198. 165 Süyûtî, Tabakâtü’l-huffaz, I/13-27. 166 Süyûtî, Tabakâtü’l-huffaz, I/552. 167 Ebü’l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Ebî Bekr Süyûtî, Tabakâtü’l-müfessirîne’l-ışrîn (thk. Ali Muhammed Ömer), Mektebetü Vehbe, Kahire 1396, 21; Kehhâle, X/304. Tabakât, Terâcim ve Vefeyât Kitapları 323 71. el-Hazrecî, Safiyyüddin Ahmed b. Abdullah (ö. 923/1517), Hulâsatu tezhibi tehzibi’l-kemal fi esmai’r-rical (thk. Abdulfettah Ebû Gudde), Mektebetu’l-Matbuati’lİslamiyye, Beyrut 1416 Hayatı hakkında fazla bilgi bulunmayan el-Hazrecî’nin Hulâsatu tezhibi tehzibi’l-kemal fi esmai’r-rical adlı eserini 23 yaşında yazdığı kaydedilmektedir. Hazrecî’nin bu eseri rical ilmi konusunda sahanın en iyi kitaplarından biri olan Zehebî’nin Tezhîbu’l-Kemâl adlı eserin telhisinin telhisidir. Zehebî’nin eserini daha önce özetlenmişti. Ancak Hazrecî bu geniş özeti de kısaltma gereği hissetmiş, kullanılmasının kolaylaşması açısından tek ciltlik kısa eser oluşturmuştur. Râviler hakkında yapılan açıklamanın oldukça kısa tutulması eseri biyografi olmaktan ziyade râviler fihristi veya listesi ya da sözlüğü şeklinde tanımlanmasına neden olmuştur.168 el-Hazrecî, bu eserini erkek ve hanım râviler olmak üzere iki ana başlık hâlinde tasnif etmiştir. Hem erkek râviler hem de hanım râviler ikişer bölüm ve hatime şeklinde işlenmişlerdir. Her iki grup (erkek/kadın) kendi içinde isimlerine ve künyelerine göre sıralanmış, hatime bölümlerinde ise iki kategoriden birine girmeyen râviler, bilinen diğer özelliklerine göre 8 grup hâlinde esere konulmuşlardır. Alfabetik bir sıralamayı esas alan müellif, Hz. Peygamber’e hürmeten “Ahmed” ve “Muhammed” isimli râvilerle başlamıştır. Eserde kimi râviler hakkında cerh/ta’dîl bilgileri aktarılırken, kimisi hakkında aktarılmamıştır. Öte taraftan aynı şey vefat tarihleri için de geçerlidir.169 72. ed-Dâvûdî, Şemsuddin Muhammed b. Ali b. Ahmed (ö. 946/1540?), Tabakâtü’l-müfessirin, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, [t.y.] Hayatına dair fazla bilgi bulunmayan Şemsuddin Muhammed b. Ali b. Ahmed ed-Dâvûdî’nin Kahire’de yetiştiği, Süyûtî’nin talebesi olduğu ifade edilmektedir. Yaşadığı dönemin ileri gelen muhaddislerinden sayılan Dâvûdî’nin Şâfiî mezhebine mensup olduğu ifade edilse de Mâliki mezhebine mensup olduğuna dâir haberler de bulunmaktadır. Tabakâtü’l-müfessirin, müellifin en önemli eseri olarak bilinmektedir. Dâvûdî’nin, hocası Süyûtî’nin 136 müfessirin hayatını anlatan eserini olduğu gibi almış ve buna ilavelerde bulunmuştur. 168 Süyûtî, Tabakâtü’l-müfessirîne’l-ışrîn, 24. 169 Safiyyüddin Ahmed b. Abdullah el-Hazrecî, Hulâsatu Tezhibi Tehzibi’l-kemal fi esmai’r-rical (thk. Abdulfettah Ebû Gudde), Mektebetu’l-Matbuati’l-İslamiyye, Beyrut 1416; Kehhâle, I/288. 324 İslam Tarih Usulü ve Kaynakları Yaptığı ilavelerle eser, 704 müfessirin anlattığı kapsamlı bir kitaba dönüşmüştür. Tabakâtü’l-müfessirin adını verdiği bu yeni eserinde Dâvûdî, faydalandığı kaynakları da zikretmektedir. Alfabetik olarak telif edilen eserde müfessirlerin ilmî yeterliliklerine ağırlık verilerek, biyografilerine çok özen gösterilmemiştir.170 73. Abdulvahhab eş-Şa‘rânî (ö. 973/1565), Levâkiu’l-envâr fi tabakâti’l-ahyâr, I-II (thk. Abdurrahman Hasan Mahmûd), Mektebetu’l-Âdâb, Kahire 1993. Abdulvahhâb b. Ahmed, meşhur bir sûfî olup hicri 897’de doğmuştur. Gençliğinin ilk yıllarından itibaren Kahire’de yaşamış ve hicri 973’de burada vefat etmiştir. Hayatını dokumacılıkla kazanan Şa‘rânî, aynı zamanda bir tarikat şeyhi idi. Kendi adını taşıyan bir tarikatı bulunmaktaydı. Ömrünü eğitim, irşad faaliyetleri, tasavvuf, fıkıh ve hadise dair eser telifleriyle geçirmiştir. Müellifin kendi ifadesine göre 300 civarında eseri bulunmaktaydı. Ancak bu eserlerden günümüze ancak üçte biri ulaşmıştır.171 Şa‘rânî’nin Levâkiu’l-envâr fi tabakâti’l-ahyâr adlı eseri Tabakâti’l-kübra olarak da bilinmektedir. Müellif eserine Hz. Ebû Bekir ile başlamaktadır. Bunun nedeni ise birçok tarikatın tasavvufi silsilelerini aktarırken kendilerini Hz. Ebû Bekir’e dayandırmalarıolduğunu tahmin etmekteyiz. Şa’rani Hz. Ebû Bekir’den sonra kendi zamanına kadar sayısı 420’i aşan âlim ve mutasavvıfın hayatını ele almaktadır. Eserde, neseb, vefat tarihleri ve biyografik bilgilerin yanı sıra bu kişilere ait özlü sözlere de yer verilmiştir.172 74. İbnü’l-Hinnaî (Kınalızâde), Alauddin Ali Çelebi b. Emrullah b. Abdülkadir el-Hamidi (ö. 979/1572), Tabakâtü’l-Hanefiyye (thk. Muhyi Hilal Serhan), Merkezü’lBuhus ve’d-Dirasati’l-İslamiyye, Bağdad 2005 Asıl adı Ali Çelebi olan müellif kına kullandığından Kınalızâde (Hınâvîzâde) lakabıyla meşhur olmuştur. Eski adıyla Hamîd olarak bilinen bölgenin merkezi Isparta’da dünyaya gelmiştir. İlk eğitimlerini memleketinde aldıktan sonra İstanbul’a gelmiş seçkin âlimlerin 170 Şemseddin Muhammed b. Ali b. Ahmed ed-Dâvûdî (ö. 946/1540?), Tabakâtü’l-müfessirin, I-II, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut [t.y.], 4, 5 (Mukaddimeden); Kehhâle, IV/235; Ali Rıza Temel, “Dâvûdî, Muhammed b. Ali”, DİA, İstanbul 1994, IX/51-52. 171 Kâtib Çelebi, I/227; Hayri Kaplan,” Şa‘rânî”, DİA, İstanbul, 2010, XXXVIII/347-350. 172 Ebü’l-Mevâhib (Ebû Abdirrahmân) Abdülvehhâb b. Ahmed b. Alî eş-Şa‘rânî (ö. 973/1565), Levâkiu’l-Envâr fi Tabakâti’l-Ahyâr, I-II, Mektebe Muhammed el-Melicî, Mısır,14; Kaplan,” Şa‘rânî”, DİA, XXXVIII, 347-350. Tabakât, Terâcim ve Vefeyât Kitapları 325 rahle-i tedrîsinden geçmiştir. Eğitimini tamamladıktan sonra Edirne, Kütahya, Bursa, Haseki’de müderrislik yapmıştır. Daha sonra Süleymaniye Medresesi’ne müderris olmuştur. Anadolu kazaskerliği görevindeyken rahatsızlanmış ve Edirne’de tedavi görürken vefat etmiştir. Her konuda derin ilim ve kültüre sahip olan müellif güzel ahlâklı, belâgat ve şiir tutkusuyla tanınmaktadır.173 İbnü’l-Hinnaî (Kınalızâde), Tabakâtü’l-Hanefiyye adlı eserinde Hanefî âlimlerini ele almıştır. Eserde 270 âlimi dinde, mezhepte ve meselede olmak üzere üç bölümde inceleyip 22 tabakada tasnif edilmiştir. Müellif âlimlerin biyografilerini alfabetik olarak sıralamıştır. İbnü’l-Hinnaî’nin bu eseri, Ebû Hanîfe’den başlayarak 1402 da vefat eden İbn Kemâl Paşa’ya kadar uzun bir zaman dilimini kapsadığı ve benzerlerinde bulunmayan yeni bilgileri içerdiği için değerli bulunmuştur.174 Eser aynı zamanda bir Osmanlı âliminin geniş bilgi dağarcığını yansıtması açısından da önemlidir. 75. et-Temîmî, Takıyyüddin b. Abdülkadir et-Temîmî el-Gazzî (ö. 1010/1601); Tabakâtü’s-seniyye fî teracimi’l-Hanefiyye (thk. Abdülfettah Muhammed el-Hulv, Dârü’r-Rifai, Riyad, 1983. Gazze’de doğan müellif, ashâbdan Temîm ed-Dârî’nin soyundan gelmektedir. Önce Şâfiî mezhebine mensupken sonra Hanefî mezhebini benimsemiş, sultan III. Murad’ın padişahlığı döneminde İstanbul’a giderek sultanın hocası Sâadeddîn ve birçok âlim ve devlet adamıyla görüşme imkânı bulmuştur. Kendisine tevdi edilen kadılık görevini Mısır’da Cîza bölgesinde yapan et-Temîmî,175 bazı âlimlere dil uzattığı gerekçesiyle Nûbe bölgesine sürülmüştür. Akabinde görev iade edilmiş, hatta bir müddet Konya’da kadılık da yapmıştır.176 et-Temîmî, Tabakâtü’s-seniyye fî teracimi’l-Hanefiyye177 adlı eserinin girişine Sultan III. Murad’a övgü dolu sözlerle başlamakta, ardından ilk fasılda tarihin öneminden bahsetmekte ve eserinde izleyeceği metodolojiye dair bilgiler aktarmaktadır. Daha sonra Hz. Peygamber’in sîretiyle geçiş yapmaktadır.178 Hz. Peygamber’in sıfatları, isim173 Alauddin Ali Çelebi b. Emrullah b. Abdülkadir Hamidi İbnü’l-Hinnaî (ö. 979/1572), Tabakâtü’l-Hanefiyye (thk. Muhyi Hilal Serhan), Merkezü’l-Buhus ve’d-Dirasati’l-İslamiyye, Bağdat 2005, I/20-108. 174 İbnü’l-Hinnaî, Tabakâtü’l-Hanefiyye, I/107; II/1038. 175 Kehhâle, Mu‘cem, III/91. 176 Kehhâle, Mu‘cem, III/91. 177 Kâtib Çelebi, I/394. 178 Takıyyüddin b. Abdülkadir et-Temîmî el-Gazzi et-Temîmî (ö. 1010/1601); Tabakâtü’s-seniyye fî teracimi’l-hanefiyye, I-IV (thk. Abdülfettah Muhammed elHulv), Dârü’r-Rifai, Riyad 1983, I/41. 326 İslam Tarih Usulü ve Kaynakları leri, ahlâkî faziletleri, günlük uygulamaları, duaları, mucizeleri bu bölümde ele alınmıştır.179 Akabinde İmâm Ebû Hanîfe’nin hayatı, ahlâkı, faziletleri, diğer âlimlerin onun hakkındaki övgüleri, kendisine sunulan meselelere ve bazı menkıbelerine ayrıntılı bir şekilde değinmektedir. Alfabetik bir sıralamayla tasnif edilen eser, Hanefî âlimleri hakkında bilgiler vermekte, zaman zaman onların edebî yönlerine, hatta şiirlerine de yer verilmektedir. Eserin son bölümüne sayıları 1388’i bulan bu kişilerin lakapları ve nisbeleri eklenmiştir.180 76. İbrâhim b. Kâsım b. İmam Müeyybillâh (ö. 1152/1739), Tabakâtü’z-Zeydiyyeti’l-kübra (thk. Abdüsselam b. Abbas elVecih), Müessesetü’l-İmam Zeyd b. Ali es-Sekafiyye, Amman 2001. İbrâhim b. Kâsım b. İmam Müeyybillâh, Yemen’de Şehâra kentinde dünyaya gelmiştir. İlim ve siyasetle iç içe yaşayan bir aileye mensuptur. İlk eğitimlerini doğduğu şehirde aldıktan sonra farklı yerlere seyahatlerde bulunmuş, birçok hocadan dersler almıştır. San‘a’da vefat etmiş ve buraya defnedilmiştir. Müellif Tabakâtü’z-Zeydiyyeti’l-kübra adlı eserinde Zeydiyye âlimlerini ele almıştır. Toplamda 904 âlimin yer aldığı eser, alfabetiktir. Ele alınan kişilerin doğum ve ölüm tarihleri, hocaları, öğrencileri, yaptıkları yolculuklar, ihtisas alanları, faziletleri, özellikleri de zikredilmiştir.181 Eserin sonuna “babasının ismiyle bilinenler” adıyla bir fasıl da eklenmiştir.182 77. Makkarî, Ebü’l-Abbas Şihabuddîn Ahmed b. Muhammed b. Ahmed (ö. 1041/1631, Nefhü’t-tib (Nefhü’t-tib min ğusni’l-Endelüsi’r-ratib ve zikru veziriha Lisani’d-din İbni’lHatîb) Urfü’t-tib fi’t-ta’rif bi’l-vezir İbni’l-Hatîb, I-VIII (thk. İhsan Abbas), Daru Sadır, Beyrut, 1968/1388 Orta Mağrib’deki Tilimsân’da doğan Ebü’l-Abbas Şihâbüddin Ahmed b. Muhammed b. Ahmed el-Kureşî el-Makkârî et-Tilimsânî el-Fâsî’nin doğum tarihi hakkında kesin bir bilgi bulunmamakla birlikte 990/1582 yılı civarında doğmuş olabileceği tatmin edilmektedir. Tilimsan’ın Makkare köyünde doğduğu için Makkârî nispesiyle ve sülalesi Kureyş kabilesine dayandığı için Kureyşî lakabıyla 179 et-Temîmî, I/50-72. 180 et-Temîmî, IV/433, Kâtib Çelebi, II/1099. 181 İbrâhim b. Kâsım b. İmam Müeyybillâh (ö. 1152/1739), Tabakâtü’z-Zeydiyyeti’l-kübra (thk. Abdüsselam b. Abbas el-Vecih), Müessesetü’l-İmam Zeyd b. Ali es-Sekafiyye, Amman 2001, 3, 4. 182 İmam Müeyybillâh, Tabakâtü’z-Zeydiyyeti’l-kübra, 1729. Tabakât, Terâcim ve Vefeyât Kitapları 327 anılmıştır. Makkâri gençlik yıllarında Fas’a giderek burada birçok âlimden dersler almıştır. Hadis alanında kendini yetiştiren Makkârî imam-hatiplik ve müftülük görevlerinde de bulunmuştur. Kuvvetli bir hafızaya sahip olan Makkârî, edebiyat, tarih ve dinî ilimler sahasındaki geniş bilgi birikimi ile tanınmaktadır.183 Endülüs tarihi ile ilgili en önemli tabakat kitaplarından biri olan Makkarî’nin bu eserinin İhsan Abbas baskısı dışında Dozy (1855) baskısı da bulunmaktadır. Batı’da oldukça erken tanınan bu kitap H.1229 tarihinde Bulak baskısıyla yayımlanmıştır. Bu baskı aynı zamanda Dozy baskısına da temel teşkil etmiştir.184 Son cildi fihrist olan eser toplam sekiz cilt olarak yayınlanmıştır. Eser geniş bir mukaddimeden sonra iki ana kısım olarak tasnif edilmiştir. İlk kısım dokuz, ikinci kısım ise sekiz babdan oluşmaktadır. Günümüze ulaşmayan birçok eseri içermesi bakımından oldukça değerlidir.185 IV. Vefeyât Yazıcılığı Vefat kitapları müellifleri ölüm tarihlerine göre tasnif eden eserlerdir. Müelliflerin ölüm tarihlerine dair kayıtlar oldukça erken dönemden itibaren kaynaklarımızda yerini almıştır. Özellikle genel tarih türü eserlerimizin neredeyse tamamında başlık olarak seçilen yılın hadiseleri anlatıldıktan sonra o sene vefat eden âlim veya devlet ricali de verilmekte idi. Bu durum ileriki asırlarsa kişileri ölüm tarihlerine göre tasnif eden eserlerin oluşmasında yönlendirici olduğu sanılmaktadır. Hicri altıncı asırdan itibaren karşılaştığımız bu kabil eserler sayılı sayıda kalmıştır. Biz burada bu eser çeşidinden bir kaçını tanıtmak isteriz. 1. İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr b. Hallikân el-Bermekî el-İrbilî (ö. 681/1282), Vefeyâtü’l-âyân ve enbâ’ü ebnâ’i’zzamân mimmâ sebete bi’n-nakl evi’s-semâ‘ ev esbetehü’layân’ (thk. İhsan Abbas, Dârü’s-Sadr, 1994 İbn Hallikân, Erbil’de dünyaya gelmiştir. Kendisi Abbâsîler’in ünlü vezir ailesi Bermekîler’in soyundan geldiğini ifade etmektedir. Şiir ve edebiyat meclisleri, ilm-i hilâf dersleri ve birçok seçkin 183 Ebü’l-Abbas Şihabeddîn Ahmed b. Muhammed b. Ahmed Makkarî (ö. 1041/1631, Nefhü’t-tib (Nefhü’t-tib min gusni’l-Endelüsi’r-ratib ve zikru veziriha Lisani’d-din İbni’l-Hatîb) Urfü’t-tib fi’t-ta’rif bi’l-vezir İbni’l-Hatîb, I-VIII (thk. İhsan Abbas), Darü’s-Sadır, Beyrut 1968/1388, 5; Şeşen, 347, 348; Mehmet Özdemir, “Makkârî, Ahmed b. Muhammed”, DİA, İstanbul, 2003, XXVII/445-446. 184 Şeşen, 348. 185 Makkarî, Nefhü’t-tib, 14-24; (Mukaddimeden); Özdemir, “Makkârî”, DİA, XXVII/445-446. 328 İslam Tarih Usulü ve Kaynakları âlimin derslerine katılmıştır. Musul, Halep, Dımaşk, Mısır, gibi önemli merkezlere giderek tefsir, hadis, fıkıh alanlarında dersler almıştır. Mısır’da ve Suriye’de müderrislik, kadılu’l-kudât naibliği ve kadıu’l-kudâtlık yapmıştır. Sultan Kalavun’un emriyle Dımaşk kadıu’l-kudâtlık görevinden azledildiği günlerde vefat etmiştir. Mütevazi, yumuşak huylu, birçok alanda geniş kültürlü, cömert, adil ve nezîh bir şahsiyet olarak tanınan İbn Hallikân, zengin bir kütüphaneye de sahip idi.186 İbn Hallikân’ın Vefeyâtü’l-ayân ve enbâ’ü ebnâ’i’z-zamân mimmâ sebete bi’n-nakl evi’s-semâ ev esbetehü’l-ayân’ adlı eseri sultan, vezir, âlim, müctehid, zâhid, hekim, filozof, tarihçi, edip, şair, mühendis, astrolog, astronom, müfessir, muhaddis gibi alanında şöhret sahibi birçok insanı ele almıştır. Bu eser İslam tarihi alanında kendi kulvarında ilklerden sayılmaktadır. Zirâ, İbn Hallikân’ın bu kitabından önce yapılan teliflerde sahâbe, tâbiîn, müfessirler, nahivciler, Şâfiîler, Hanefîler veya belli bölgeye mensup olan kişiler tabakalar hâlinde sınıflandırılarak tanıtılmakta idiler. İbn Hallikân ise biyografilerini sunduğu kişilerin doğum ve ölüm tarihleri, yaşadıkları bölgeler, uyguladıkları kimi âdet gelenek ve görenekler, hatta sosyal hayatlarından bile bahsetmektedir. Eser sosyoloji, tarih, dil ve edebiyat araştırmacıları için önemli bir kaynak hüviyetine sahiptir.187 Alfabetik olarak tasnif edilen eser, ilk olarak tâbiînden İbrahin en-Nehâî ile başlamakta,188 son olarak mutasavvıf Yûnus el-Muhârikî’nin biyografisi ile son bulmaktadır.189 2. Birzalî, Alemüddîn Ebû Muhammed el-Kâsım b. Muhammed b. Yûsuf el-İşbîlî ed-Dımaşkî (ö. 739/1339), Kitâbü’l-Vefeyât, Birzalî, Alemüddin el-Kasım b. Muhammed Yusuf, Endelüs’ten Dımaşk’a göç eden bir aileye mensuptur. 665/1267 de burada yani Dımaşk’ta doğmuştur. Babası gibi ilmi tercih etmiştir. Dımaşk’ta çeşitli hocalardan dersler almıştır. Suriye, Irak, Mısır ve Hicaz şehirlerini dolaşmış buralardaki üç bin civarındaki hadisçi ile tanışıp onlardan istifade etmiştir. Beşinci kez gittiği hacta 739/1338’de Mekke’de vefat etmiştir.190 186 Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr b. Hallikân el-Bermekî el-İrbilî (ö. 681/1282), Vefeyâtu’l-a’yân, I-VII (thk. İhsan Abbas, Dârü’s-Sadr, 1994,2, 9 (mukaddimeden); Kâtib Çelebi, II/2018; Kehhâle, II/59; Abdulkerim Özaydın, “İbn Hallikân”, DİA, İstanbul 1999, XX/17-19. 187 İbn Hallikân; Özaydın, “İbn Hallikân”, DİA, XX/17-19. 188 İbn Hallikân, I/25. 189 İbn Hallikân, VII/256. 190 Şeşen, 183. Tabakât, Terâcim ve Vefeyât Kitapları 329 Birzalî, hadis ve tarih alanlarındaki birikimiyle tanınmaktadır. Dımaşk’ta Darülhadis el-Eşrefiye, Darülhadis en-Nuriye, ez-Zahiriye, Meşhed Seyyide en-Nefise gibi önemli medreselerde müderrislik yapmıştır. En meşhur eseri el-Muktefa fit-Tarih’tir. Bu eser, Ebû Şame’nin er-Ravzateyn’ine yapılan zeylin zeylidir. 665-738/1267-1337 yıllarındaki Memlük tarihinden ve bu yıllarda vefat eden âlimlerden bahsetmektedir. Kitap vefat seneleri ve aylarına göre hazırlanmıştır. Daha sonra içinde ed-Devedarî, İbn Ebil-Fezail ve Ebü’l-Fidâ ve Şemseddin Muhammed b. İbrahim el-Cezerî gibi tarihçilerin de bulunduğu birçok şahıs tarafından kaynak olarak kullanılmıştır.191 3-İbn Şakir el-Kütübi, Muhammed b. Şakir b. Ahmed b. Abdirrahman b. Şakir b. Harun Salahaddîn (ö. 764/1363), Fevâtu’l-Vefeyât I-IV (thk. İhsan Abbas, Dârü’s-Sâdır, Beyrut, 1974 Dımaşk’ta bir rivayete göre 686/1287 senesinde doğmuş ve hayatının tamamını bu şehirde geçirmiştir. Aralarında İbn eş-Şihne, Mizzî ve Zehebî’nin de bulunduğu Dımaşklı büyük hadis âlimlerinin yanında okumuştur. Verrâk olarak bilinen bu değerli ilim adamı adını da mesleğinden almaktadır. Bu mesleğinden büyük paralar kazandığı ve ciddi bir kütüphane kurduğu rivayet edilmektedir. 764/1363 yılında Dımaşk’ta vefat etmiştir.192 İbn Şakir’in günümüze iki önemli tarih ulaşmıştır. Bunlar, ilki umumi İslam tarihine dair olan Uyun et-tevarih’tir. Bu eser, 760/1359 yılına kadarki olayların yer aldığı büyük bir İslam tarihi kitabıdır. Uyun et-Tevarih, 760/1359 yılına kadarki olayların yer aldığı büyük bir İslam tarihidir. Eserde önce olaylar (havadis), sonra da biyografik bilgiler (vefeyât) yer almaktadır. Başka kaynaklarda bulunmayan bilgiler içereren bu değerli eser maalesef hâlâ yayınlanamamıştır. Kütübî’nin konumuz açısından önemli olan diğer eseri ise Fevât el-vefeyât’tır. Bu eser İbn Hallikân’ın Vefeyâtu’l-Âyân adlı kitabının zeyli mahiyetindedir. Kitapta, İbn Hallikân’dan sonra yaşayan önemli şahsiyetler anlatılmaktadır. Yazım usulü Vefeyâtul-âyân ile aynı olup alfabetik olarak tasnif edilmiştir.193 191 Kâtib Çelebi, I/287. 192 el-Kütübî, Muhammed b. Şakir b. Ahmed b. Abdirrahman b. Şakir b. Harun Salahaddîn (ö. 764/1363), Fevâtu’l-Vefeyât I-IV (thk. İhsan Abbas), Dârü’s-Sâdır, Beyrut 1974, 2 (mukaddimesinden); Şeşen, 194. 193 Kâtib Çelebi, II/1292; Şeşen, 195. 330 İslam Tarih Usulü ve Kaynakları 4. İbnü’l-İmâd, Ebü’l-Felâh Abdülhay b. Ahmed b. Muhammed es-Sâlihî el-Hanbelî (ö. 1089/1679), Şezeratu’zzeheb, Kahire 1350 Ebü’l-Fellah Abdülhay b. Ahmed b. Muhammed es-Sâlihî el-Hanbelî 1032/1623 yılında Şam’ın Sâlihiye semtinde doğmuştur. Eyyûb b. Ahmed el-Halvetî, Muhammed b. Bedreddin el-Balânî gibi dönemin meşhur âlimlerinden dinî ilimler tahsil etmiştir. Şam’da başladığı eğitimine bir süre Kahire’de sürdürmüştür. Eğitim sonrası Şam’a döndüğünde müderris olarak göreve başlamıştır. Tarih, edebiyat, fıkıh ve nahiv alanlarında derinleşen, ayrıca hattat ve şair yönü de bulunan İbnü’l-İmâd 1089/1679 yılında Mekke’de vefat etmiş ve Cennetü’l-Muallâ’ya defnedilmiştir.194 İbnü’l-İmâd’ın ünlü Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb adlı eseri, hicretin birinci senesinden (M.622) H.1000/M.1592 yılları arasında yaşayan ulemâ ve devlet adamlarının biyografilerinin anlatıldığı bir vefeyât kitabıdır. İlk olarak Hz. Peygamber’in Medine’ye hicreti sonrasında vefat eden Esad b. Zürâre ve Berâ b. Ma‘rûr’un vefatları zikredilir.195 Kitapta her bahsi geçen yılın olaylarının anlatımından hemen sonra o yıl vefat eden âlimler ile devlet ricalinin hayat hikâyelerinden bahsedilmiştir. Eser bu yönüyle Memlükler döneminde yaygınlık kazanan “el-havâdis ve’l-vefeyât” türü eserlerin özelliklerini yansıtmaktadır. Eserde 10.000 civarında şahsın biyografisi yer almaktadır. İbnü’l-İmâd, Abbâsî Halifesi Müstazhir-Billah ve Selçuklu veziri Nizâmülmülk gibi devlet adamlarının şiirlerine de eserinde yer vermiş eserine bir zenginlik kattığı gibi ilmî yönünün yanı sıra edebî yönünden de bahsedilir olmasını sağlamıştır.196 194 Cengiz Tomar, “İbnü’lmâd”, DİA, İstanbul, 2000, XXI/95-96. 195 İbnü’l-İmâd, Ebü’l-Felâh Abdülhay b. Ahmed b. Muhammed es-Sâlihî el-Hanbelî (ö. 1089/1679), Şezeratu’z-zeheb, Kahire 1350, 113. 196 Tomar, “İbnü’lmâd”, DİA, XXI/95-96. Tabakât, Terâcim ve Vefeyât Kitapları 331 Kaynakça ABBÂDÎ, Ebû Asım Muhammed b. Ahmed b. Muhammed Herevî (ö. 458/1066), Kitâbu tabakâti’l-fukahai’ş-Şâfiîyye, E.J. Brill, Leiden [t.y.]. AĞIRMAN Cemal, “et-Târîhu’l-kebîr”, DİA, İstanbul 2011, XL/89-90. ALTIKULAÇ, Tayyar, “İbnü’l-Cezerî”, DİA, İstanbul 1999, XX/551-557. ANSARİ, A. S Bazmee, “Cûzcânî, Minhâc-ı Sirâc”, DİA, 1993, VIII/98. ARSLAN, Ahmet Turan, “Askerî, Hasan b. Abdullah”, DİA, İstanbul 1991, III/490-491. el-ASKERÎ, Ebû Ahmed Hasan b. Abdullah b. Saîd (ö. 382/992), Kitâbu ahbârü’l-musahhifin (thk. İbrahim Salih), Dârü’l-Beşair, Dımaşk 1995/1416, 7-18. el-ASKALÂNÎ, Ebü’l-Fazl Şihabuddin Ahmed İbn Hacer (ö. 852/1449), Tabakâtü’l-müdellisîn (thk. Asım b. Abdullah Karyutî, Mektebetü’l-Menar, 1983. AYBAKAN, Bilal,”Sübkî, Tâceddîn”, DİA, İstanbul 2010, XXXVIII/11-13. “Şîrâzî, Ebû İshak”, DİA, İstanbul 2010, XXXIX/184-185. el-BAĞDÂDÎ, Ebü’l-Hüseyn Abdülbâkî b. Kâni‘ b. Merzûk el-Ümevî (ö. 351/962), Mu‘cemü’s-Sahâbe, I-III (thk. Salah b. Salim el-Musarratî), Mektebetü’l-Gurabâi’l-Eseriyye, Medine 1418. BÂHARZÎ, Ebü’l-Kâsım Ali b. Hasan b. Ali b. Ebî’t-Tayyib Bâharzî (ö. 467/1075), Dümyetü’l-kasr ve usratü ehli’l-asr fî tabakati’ş-şuara (thk. Sami Mekki Anî), Dârü’l-Urube, Kuveyt 1985. BARDAKOĞLU, Ali, “Abbâdî, Ebû Âsım”, DİA, İstanbul 1988, I/13-14. BEDRÎCÎ, Ebû Bekr Ahmed b. Harûn b. Ravh Bedrîcî (ö. 301/914), Tabakâtül-esmâi’l-müfrede mine’sahâbe ve’t-tâbiîn ve ashâb, Darü’t-Talas, Dımaşk 1987. Begavî, Ebü’l-Kâsım Abdullah b. Muhammed b. Abdulaziz (ö. 317/929), el-Muhtasar min kitabi’l-Mu‘cemi’l-kebir=Ma’rifetü’s-sahâbe, I-IV (thk. Muhammed Avd el-Menkûş İbrâhîm İsmâîl el-Kâdî), Silsiletu türâsü’l-âl ve’l-ashâb fi’l-mahtûti’l-Arabî, Müberretü’l-Âl ve’l-Ashâb 2015. BEYHÂKÎ, Ebü’l-Hasen Zahîrüddîn Alî b. Zeyd b. Muhammed (ö. 565/1169), Târîhu hukemai’l-İslam (thk. Muhammed Kurd Ali), Dımaşk 1946. el-CA’DÎ, Ebü’l-Hattab Ömer b. Ali İbn Semure (ö. 586/1190), Tabâkâtu’l-fukahâ’l-Yemen (thk. Fuad Seyyid), Dâru’l-Kalem, Beyrut [t.y.]. el-CUMAHÎ, Ebû Abdullah Muhammed İbn Sellâm (ö. 231/846), Tabakâtü fuhûli’ş-şu‘uarâ (nşr. Mahmud Muhammed Şakir), Dârü’l-Medeni, Cidde [t.y.]. CENEDÎ, Ebû Abdullah Bahaeddin Muhammed b. Yusuf b. Yakub (ö. 732/1332), es-Süluk fî tabakâti’l-ulema ve’l-müluk = Tarihü’l-Cenedî = Tabakâtü’l-Cenedi (thk. Muhammed b. Ali b. el-Hüseyin el-Ekva el-Hivali), Mektebetü’l-İrşad, San‘a 1995/1416. CÜZCÂNÎ, Ebû Ömer Minhacüddin Osman b. Muhammed b. Osman (ö. 660/1262), Tabakat-ı Nâsırî, C. I-II (Farsçadan çev. ve tlk, Ali Turkî), Merkezü’l-Kavmî li’t-Terceme, Kahire 2012. ÇAKAN, İsmail Lütfi, Hadis Edebiyatı, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı (İFAV), İstanbul 2003. el-Dâvûdî, Şemseddin Muhammed b. Ali b. Ahmed (ö. 946/1540?), Tabakâtü’l-müfessirin, I-II, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut [t.y.]. DIMAŞKÎ, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdülhadî, Tabakâtü ulemai’l-hadis, I-IV (thk. Ekrem el-Buşi, İbrahim Zeybek, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1989. DURMUŞ, İsmail, “İbnü’l-Mu ‘tez”, DİA, İstanbul 2000, XXI/143-147. “Safedî”, DİA, İstanbul 2008, XXXV/447-450. EFENDİOĞLU, Mehmet, “Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ”, DİA, İstanbul 2009, XXXVII/326-327. 332 İslam Tarih Usulü ve Kaynakları ENBÂRÎ, Ebü’l-Berekat Kemâleddîn Abdurrahman b. Muhammed (ö. 577/1181), Nüzhetü’l-elibbâ fi tabakâti’l-üdebâ (thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim), Dâru Nehdati Mısır 1967. el-ENDELÜSÎ, Ebü’l-Kâsım Said b. Ahmed b. Abdurrahman Said (ö. 462/1070), Tabakâtü’l-ümem, 8nşr. Ali Muhammed b. Ebû Tâlib), Matbaatu Muhammed Muhammed Matar el-Varak, [y.y.] [t.y.]. EREN, Mehmet, “Hadis İlminde Ricâl Bilgisi ve İlk Kaynaklar II”, Dinî Araştırmalar, Mayıs-Ağustos, 2000, Cilt 3, 7. ERUL, Bünyamin, “Üsdü’l-Gâbe”, DİA, İstanbul 2012, XLII/363. ERUL, Bünyamin, “Tedlîs”, DİA, İstanbul 2011, XL/262-264. FAYDA, Mustafa, “Halîfe b. Hayyât” DİA, İstanbul 1997, XV/301-303. “İbn Sa‘d” DİA, İstanbul 1999, XX/294-297. FİRÛZÂBÂDÎ, Ebû’t-Tahir Mecdüddin Muhammed b. Yakub b. Muhammed Firûzâbâdî (ö. 817/1415), el-Mirkatü’l-vefiyye fî tabakâti’l-Hanefiyye, [y.y.] [t.y.]. Yazma102 vr. Süleymaniye Kütüphanesi Reisülküttab numara: 671. el-GASSÂNÎ, İsmail b. el-Abbas Melikü’l-Eşref, el-Ascedü’l-mesbuk ve’l-cevherü’l-mahkuk fî tabakâti’l-hulefa (thk. Şakir Mahmûd Abdülmün’im), Dârü’t-Türâsi’l-İslamî, Beyrut 1975. GÖRGÜN, Tahsin, “İbn Habîb es-Sülemî”, DİA, İstanbul 1999, XIX/510-513. HANSU, Hüseyin, “Zebîdî, Ahmed b. Ahmed”, DİA, XLIV/167-168. el-HAZRECÎ, Safiyyüddin Ahmed b. Abdullah (ö. 923/1517), Hulâsatu tezhibi tehzibi’l-kemal fi esmai’r-rical (thk. Abdulfettah Ebû Gudde), Mektebetu’l-Matbuati’l-İslamiyye, Beyrut 1416. İBN CÜLCÜL, Ebû Dâvûd Süleymân b. Hassân b. Cülcül el-Endelüsî (ö. 384/994 [?]), Tabakâtü’l-etibbâ ve’l-hukemâ (thk. Fuad Seyyid), Beyrut 1985. İBN HACER, Ebü’l-Fazl Şihabuddin Ahmed İbn Hacer el-Askalânî (ö. 852/1449), Tehzibu’t-tehzib, I-XII, Matbaatü Dairetü’l-meârif nizamiyye, Hind 1326. İBN HALLİKÂN Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr b. el-Bermekî el-İrbilî (ö. 681/1282), Vefeyâtu’l-a’yân, I-VII (thk. İhsan Abbas), Dârü’s-Sadr, 1994. İBN KÂDÎ ŞÜHBE, Ebû’s-Sıdk Takıyyüddin Ebû Bekr b. Ahmed İbn Kadi Şühbe (ö. 851/1448), Kitâbu Menâkıbü’l-İmam eş-Şâfiî ve tabakati ashâbih min Tarihi’l-İslam li’l-Hafız Ebî Abdullah ez-Zehebî = Menâkıbü’ş-Şâfiî ve tabakâtü ashâbih: vefeyyat 211 H.-530 H.. (thk. Abdülazîz Feyyaz Harfuş), Dârü’l-Beşair, Dımaşk 2003. Tabakâtü’ş-Şâfiîyye, I-IV (thk. Hâfız Abdulalim Hân), Âlemu’l-ilm, Beyrut 1407. İBN KESÎR, Ebü’l-Fidâ, İmadüddin İsmail b. Ömer İbn Kesîr (ö. 774/1373), Tabakâtü’ş-Şâfiîyyin (thk. Ahmed Ömer Haşim, Muhammed Zeynühüm Muhammed Azeb), Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Diniyye, Kahire 1993. İBN KUTEYBE, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim b. Kuteybe ed-Dîneverî (ö. 276/889), eş-Şi’r ve’ş-şuarâ I-II, Dârü’l-Hadis, Kahire 1423. İBN MENDE, Ebû Abdillâh Muhammed b. İshâk b. Muhammed el-İsfahânî (ö. 395/1005), Ma’rifetü’s-sahâbe, I-II (tek ciltte) (thk. Amir Hasan Sabri, elAyn), Camiatü’l-İmarati’l-Arrabiyyeti’l-Müttehide, 2005, I/174. en-NEDÎM, el-Fihrist (thk. İbrahim Ramazan), Dârü’l-Marife, Beyrut, 1997. İBN RECEB, Ebü’l-Ferec Zeynüddin Abdurrahman b. Ahmed İbn Receb (ö. 795/1393), ez-Zeyl ala Tabakâti’l-Hanabile, I-V (tahk ve tlk: Abdurrahman b. Süleyman b. Muhammed el-Useymin), Mektebetü’l-Ubeykan, Riyad 2005. İBN SELLÂR, Eminuddin Abdulvehhab b. Yusuf b. İbrahim İbn Sellâr Şafi (ö. 782/1380), Tabakâtü’l-kurrai’s-seb’a (thk. Ahmed Muhammed Azzûz, Mektebetü’l-asriyye, Beyrut 2003. Tabakât, Terâcim ve Vefeyât Kitapları 333 İBNÜ’L-CEZERÎ, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf (ö. 833/1429), Gâyetü’n-nihâye fî tabakâti’l-kurra = Gâyetü’n-nihaye fi esmai ricali’l-kıraat uli’r-rivaye ve’d-diraye, I-II, nşr. Gotthelf Bergstraesser; feharisu Otto Pretzl, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1982. İBNÜ’L-FERRA, Muhammed b. Muhammed b. Hüseyin el-Bağdâdî el-Hanbelî (ö. 526/1131), Tabakâtü’l-Hanabile (thk. Muhammed Hamid el-Fıki), Dâru’l-Marife, Beyrut, [t.y.]. İBNÜ’L-HİNNAÎ, Alauddin Ali Çelebi b. Emrullah b. Abdülkadir el-Hamidî (ö. 979/1572), Tabakâtü’l-Hanefiyye (thk. Muhyi Hilal Serhan), Merkezü’l-Buhus ve’d-Dirasati’l-İslamiyye, Bağdat 2005. İBNÜ’L-MUFADDAL, Ebü’l-Hasan Şerefuddin Ali b. Mufaddal (ö. 611/1214), Kitâbü’l-erbain el-mürettebe ala Tabakâti’l-erbain (thk. Muhammed Salim b. Muhammed b. Cem’an el-Abbadî), Mektebetu Edvai’s-Selef [Edvaü’s-Selef], Riyad [t.y.]. İBNÜ’L-MÜLAKKIN, Ebû Hafs Siraceddin Ömer b. Ali b. Ahmed İbnü’l-Mülakkîn (ö. 804/1401), el-Akdü’l-müzheb fî tabakâti hamaleti’l-mezheb, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1997. İBNÜ’L-MURTAZÂ, Mehdî-Lidînillâh Ahmed b. Yahyâ b. Murtazâ (ö. 840/1437), Tabakâtü’l-Mu‘tezile=Die klassen der Mu‘teziliten (thk. Susanna Diward-Wilzer), Wiesbaden, Franz Steiner Verlag, El-Matbabtu’l-Katolikiyye (Imprimeriye Catholique) 16, 189, Beyrut 1961. İBNÜ’L-MUTEZ, Ebü’l-Abbas Abdullah b. Muhammed b. Ca‘fer (ö. 296/908), Tabakâtü’ş-şuara (thk. Abdüssettar Ahmed Ferrac, Dârü’l-Maârif, Kahire 1981. İSFEHÂNÎ, Ebû Muhammed Abdullah b. Muhammed b. Ca‘fer b. Hayyan elEnsârî Ebu’ş-Şeyh (ö. 369/979), I-II, Tabakâtü’l-muhaddisin bi-İsbahan ve’l-varidine aleyha = Târîhu İsbahan (thk. Abdülgaffar Süleyman Bündari, Ebû Abdullah Seyyid b. Kesrevi b. Hasan), Dârû’l-Kütübü’l-İlmiyye, Beyrut 1989/1409. İBNÜ’L-MÜLAKKIN, Ebû Hafs Siraceddin Ömer b. Ali b. Ahmed İbnü’l-Mülakkîn (ö. 804/1401), el-Akdü’l-müzheb fî tabakati hamaleti’l-mezheb, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1997. İMÂM MÜEYYBİLLÂH, İbrâhim b. Kâsım b. İmam Müeyybillâh (ö. 1152/1739), Tabakâtü’z-Zeydiyyeti’l-kübra (thk. Abdüsselam b. Abbas el-Vecih), Müessesetü’l-İmam Zeyd b. Ali es-Sekafiyye, Amman 2001/1421. el-İSFAHÂNÎ, Ebû Nuaym Ahmed b. Abdillâh b. İshâk (ö. 430/1038), XX cilt. (ikisi Aynı ciltte) Hilyetü’l-evliyâ ve Tabakâtü’l-asfiya, Matbaatü’s-saade, Kahire 1974. Ma’rifetü’s-sahâbe, I-VII (thk. Adil b. Yusuf el-Azzâzî), Mektebetü’d-Dâr, Riyad 1998. İBN HALLİKÂN, Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr b. Hallikân el-Bermekî el-İrbilî (ö. 681/1282), Vefeyâtu’l-A’yân, I-VII (thk. İhsan Abbas), Dârü’s-Sadr, 1994. İZGİ, Cevat, “İbn Semüre El-Ca‘dî”, DİA, İstanbul 1999, XX/314-315. KALLEK, Cengiz, “İbn Kâdî Şübhe, Takiyuddîn”, DİA, İstanbul 1999, XX/102103. “İbn Receb”, DİA, İstanbul 1999, XX/243-247. KANDEMİR, M. Yaşar, “İbn Hacer el-Askalânî”, DİA, İstanbul 1999, XIX/514515. “İbn Mende, Êbû Abdullah”, DİA, İstanbul 1999, XX/177-179. “İbnü’s-Salâh eş-Şehrezûrî”, DİA, İstanbul 2000, XXI/198. “Müslim b. Haccâc, DİA, 2006, XXXII/93-94. 334 İslam Tarih Usulü ve Kaynakları KAPLAN, Hayri, ” Şa‘rânî”, DİA, İstanbul 2010, XXXVIII/347-350. KARACABEY, Salih, “İbnü’l-Mufaddal”, DİA, İstanbul 2000, XXI/129. KARLIĞA H. Bekir, “İbn Cülcül”, DİA, İstanbul1999, XIX/403-404. KAYA, Mahmut, “İbn Ebû Usaybia”, DİA, İstanbul 1999, XIX/445. KAYA, Mahmut, “İbnü’l-Kıftî”, DİA, İstanbul 2000, XXI/112-114. KAYA, Mahmut, “Sâid el-Endelüsî”, DİA, İstanbul 2008, XXXV/556-557. KÂTİB ÇELEBİ, Hacı Halife Mustafa b. Abdullah (ö. 1067/1657) Keşfü’z-zunûn, I-VI, Mektebetu’l-müsennâ, Bağdat 1941. KATİPOĞLU, Hasan, ÇAIRICI, Mustafa, “İshâk b. Huneyn”, DİA, İstanbul 2000, XXII/534. KEHHÂLE, Ömer b. Rıza b. Muhammed (ö. 1905-1987), Mu‘cemü’l-müellifin, I-XIII, Dârü’l-ihyâ ve’t-turâs, Beyrut [t.y.]. KILIÇ, Hulusi Kılıç, “Enbâri, Kemalettin”, DİA, İstanbul 1995, XXI/172,173. “Fîrûzâbâdî”, DİA, İstanbul 1996, XIII/142-145. el-KIFTÎ, Cemaluddin Ebü’l-Hasan Ali b. el-Kadı Yusuf (ö. 646/1248), I-IV, Mektebetu’l-Unsuriyye, Beyrut 1424. KOCA, Ferhat, “İbn Abdülhâdî, Şemseddin”, DİA, İstanbul 1999, XIX/273-274. KUREŞÎ, Ebû Muhammed Muhyiddin Abdülkadir b. Muhammed (ö. 775/1373), el-Cevâhirü’l-mudıyye fî tabakâti’l-Hanefiyye (thk. Abdülfettah Muhammed el-Hulv), İsa el-Babi el-Halebî, Kahire 1978. KUTLAY, Halil İbrahim, “İbn Kâni‘”, DİA, İstanbul 1999, XX/104-105. KUTLUBOĞA, Ebü’l-Adl Zeynüddin Kasım b. Kutluboğa b. Abdullah b. Kutluboğa (ö. 879/1474), Tacü’t-teracim fi tabakâti’l-Hanefiyye, Mektebetü’-Müsennâ, Bağdat, 1962. el-KÜTÜBİ, Muhammed b. Şakir b. Ahmed b. Abdirrahman b. Şakir b. Harun Salahaddîn (ö. 764/1363), Fevâtu’l-Vefeyât, I-IV (thk. İhsan Abbas), Dârü’s-Sâdır, Beyrut 1974. el-MAKKARÎ, Ebü’l-Abbas Şihabeddîn Ahmed b. Muhammed b. Ahmed (ö. 1041/1631, Nefhü’t-tib (Nefhü’t-tib min gusni’l-Endelüsi’r-ratib ve zikru veziriha Lisani’d-din İbni’l-Hatîb) Urfü’t-tib fi’t-ta’rif bi’l-vezir İbni’l-Hatîb, I-VIII (thk. İhsan Abbas), Darü’s-Sadır, Beyrut 1968. MELİKÜ’L-EŞREF, İsmail b. el-Abbas el-Gassani Melikü’l-Eşref, el-Ascedü’l-mesbuk ve’l-cevherü’l-mahkuk fî tabakâti’l-hulefa (thk. Şakir Mahmûd Abdülmün’im), Dârü’t-Türâsi’l-İslamî, Beyrut 1975. MÜSLİM, Ebü’l-Hüseyin el-Kuşeyrî en-Nisâbûrî Müslim b. el-Haccâc (ö. 261/875), et-Tabakât (tlk. Ebû Ubeyde Meşhur b. Hasan b. Mahmûd b. Selman), Dârü’l-Hicre, yy. 1991. ÖZ, Mustafa, “Dercînî”, DİA, İstanbul 1994, IX/167. ÖZ, Mustafa, “Tûsî, Ebû Ca‘fer”, DİA, İstanbul 2012, XL/435-437. “İbnü’l-Murtazâ”, DİA, İstanbul 2000, XXI/141-143. ÖZ, Şaban, İlk Siyer Kaynakları ve Müellifleri, İsar, İstanbul 2008, 369-370. ÖZAFŞAR, Mehmet Emin Özafşar, “Tezkiretü’l-Huffâz”, DİA, İstanbul 2012, XLI/76. ÖZAYDIN, Abdulkerim, “Beyhakî, Ali b. Zeyd”, DİA, İstanbul 1992, VI/62, 63. ÖZAYDIN, Abdulkerim, “Cenedî”, Muhammed b. Yusuf”, DİA, İstanbul 1993, VII/363, 367. “İbn Hallikân”, DİA, İstanbul 1999, XX/17-19. “İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ”, DİA, İstanbul 1999, XX/132-134. ÖZDEMİR, Mehmet, “Feth b. Hâkân El-Kaysî”, DİA, 1995, XII/453-455. “Makkârî, Ahmed b. Muhammed”, 2003, DİA, XXVII/445-446. ÖZKAN, Halit, “Süyûtî”, DİA, İstanbul, 2010, XXXVIII/188-198. ÖZEL, Ahmet, “Kureşî”, DİA, İstanbul, XXVI/441-442. ÖZEL, Ahmet, “İbnü’l-Mülakkîn”, DİA, XXI/150-152. Tabakât, Terâcim ve Vefeyât Kitapları 335 ÖZEN, Şükrü,” İbn Ebû Ya’la”, DİA, XIX/447-448. ÖZDEMİR, Mehmet, “Feth b. Hâkân El-Kaysî”, DİA, İstanbul 1995, XII/453-455. SAFEDÎ, Ebû’s-Safâ (Ebû Saîd) Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn Aybeg b. Abdillâh (ö. 764/1363) Nektu’l-himyân fi nuketi’l-umyân (thk. Mustafa Abdulkadir Ata), Dârü’l-Kütübü’l-İlmiyye, Beyrut 2007. SAKALLI Talat, ” İbn Kutluboğa”, DİA, İstanbul, XX/152-154. SEZGİN, Fuat, Târîhu’t-Turâsi’l-Arabî, GAS, I-XX (Arapçaya çev. Arafe Mustafa, Said Abdurrahman), Câmiatü’l-İmâmu’l-Muhammed b. Suûd, Riyad 1991. SİRÂFÎ, Ebû Saîd Hasan b. Abdullah el-Merzubânî (ö. 368/979), Ahbârü’n-nahviyyini’l-Basriyyîn ve merâtibihim (thk. Muhammed İbrahim Benna), Dârü’l-İ’tisâm, Kahire 1985. SÖNMEZ, Mehmet Ali,”İbn Hibbân”, DİA, XX/63. Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Ebî Bekr (ö. 911/1505), Buğyetü’l-vuat fî tabakâti’l-lugaviyyin ve’n-nühat I-II (thk. Muhammed Ebü’lFazl), Mektebetü’l-Asriyye, Beyrut [t.y.]. Tabakâtü’l-huffaz, Dârû’l-Buhûsi’l-İlmiyye, Beyrut 1983/1403. Ebü’l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Ebî Bekr Süyûtî (ö. 911/1505), Tabakâtü’l-müfessirîne’l-ışrîn (thk. Ali Muhammed Ömer), Mektebetü Vehbe, Kahire 1396. el-SÜLEMÎ, Ebû Abdurrahman Muhammed b.Hüseyin (ö. 412/1021), Tabakâtü’s-sûfiyye (thk. Mustafa Abdulkadir Ata), Dârü’l-Kütübü’l-İlmiyye, Beyrut 1998. EŞ-ŞA’RÂNÎ, Ebü’l-Mevâhib (Ebû Abdirrahmân) Abdülvehhâb b. Ahmed b. Alî, Levâkiu’l-envâr fi tabakâti’l-ahyâr, I-II, Mektebe Muhammed el-Melicî, Mısır 1315. ŞEHREZÛRÎ, Ebû Amr Takıyyüddîn Osmân b. Salâhiddîn Abdirrahmân b. Mûsâ İbnü’s-Salâh (ö. 643/1245), Tabakâtü’l-fukahâi’ş-Şâfiîyye (thk. Muhyiddin Ali Necib), Dârü’l-Beşairi’l-İslamiyye, Beyrut 1992. ŞEŞEN, Ramazan, Müslümanlarda Tarih Coğrafya Yazıcılığı, İsar, 1998. Şîrâzî, Ebû İshak Cemaleddîn İbrahim b. Ali b. Yusuf (ö. 476/1054), Tabâkâtu’l-fukahâ (thk. İhsan Abbâs), Dârü’r-Raidi’l-Arabî, Beyrut 1981. TALU, Mehmet, “Bâharzî, Ali b. Hasan”, DİA, İstanbul 1991, IV/474. el-TEMÎMÎ, Takıyyüddin b. Abdülkadir et-Temîmî el-Gazzi (ö. 1010/1601), Tabakâtü’s-seniyye fî teracimi’l-hanefiyye, I-IV (thk. Abdülfettah Muhammed el-Hulv), Dârü’r-Rifai, Riyad 1983. el-TÛSÎ, Ebû Ca‘fer Muhammed b. el-Hasan (ö. 460/1067), Ricâlu’t-Tûsî (thk. Seyyid Muhammed Al-i Bahrü’l-Ulum), Dârü’z-Zehair, Kum 1961. TAŞ, Mustafa, “İmâm Müslim’in İlmî Kişiliği ve Yayınlanan Üç Eseri Çerçevesinde Ricâl İlmindeki Yeri”, Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 9/2 (Ağustos 2018), 359, 353-369. TEMEL, Ali Rıza, “Dâvûdî”, Muhammed b. Ali, DİA, İstanbul 1994, IX/51-52. TOMAR, Cengiz, “İbnü’lmâd”, DİA, İstanbul, 2000, XXI/95-96. TÜCCAR, Zilfikar, “İbn Sellâm el-Cumahî”, DİA, İstanbul 1999, XX/312-313. ”Sîrâfî, Ebû Saîd”, İstanbul, 2009, DİA, XXXVII/264-265. TÜRKMEN, Mehmet Türkmen, “İnbâhü’r-Ruvât”, DİA, XXII/268-269. ULUDAĞ, Süleyman, “Sülemî, Muhammed b. Hüseyin”, DİA, İstanbul 2010, XXXVIII 53-55. YARDIM, Ali, “el-İstîâb”, DİA, İstanbul 2001, XXIII/314. YAZICI, Hüseyin, “İbn Kuteybe”, DİA, İstanbul 1999, XX/145-149. YILDIZ, Musa, “Tabakâtü’ş-Şuara”, DİA, İstanbul 2010, XXIX/306. ZEHEBÎ, Şemsüddin Muhammed b. Ahmed b. Osman (ö. 748/1348), Ma’rifetu’l-Kurrâ[i’l-kibar ale’t-tabakat ve’l-asar], [y.y.] [t.y.]. 336 İslam Tarih Usulü ve Kaynakları Mizânu’l-i’tidâl fî nakdi’r-ricâl (thk. Ali Muhammed Becâvî), Dârü’l-Marife, Beyrut 1963. el-Muin fi tabakâti’l-muhaddisin (thk. Hemmâm Abdürrahim Saîd), Dârü’l-Furkan, Amman 1984. Siyeru A‘lâm en-nübelâ, I-XVIII, Dârü’l-Hadis, Kahire 2006. Tezkiretü’l-huffâz, Dârü’l-Kütübü’l-İlmiyye, Beyrut 1998. ZEBİDÎ, Ebü’l-Abbas Şehabeddin Ahmed b. Ahmed b. Abdullatif Zebidî (ö. 893/1488), Tabakâtü’l-havas ehlü’s-sıdk ve’l-ihlas, ed-Dârü’l-Yemeniyye, Beyrut 1986. ZÜBEYDÎ, Ebû Bekr Muhammed b. Hasan b. Ubeydullah Zübeydî (ö. 379/989), Tabakâtü’n-nahviyyin v’l-luğaviyyîn (thk. Muhammed Ebû’l Fazl İbrahim), Muhammed Emin el-Hancî, Kahire 1954. http://www.literatur.gen.tr/hadis/hulasa_tehzib.htm. Erişim tarihi 5.09. 2021