Türkiye’de Mezhepsel Kutuplaşma, Devlet Krizi ve Güvenlik

1 saha EYLÜL 2015 HELSİNKİ YURTTAŞLAR DERNEĞİ • ÜÇ AYLIK SÜRELİ YAYIN ISSN 2149-7885 İNSANİ GÜVENLİK PENCERESİNDEN 2000’LER TÜRKİYE’Sİ İktisadi güvence: Küresel finansal krizden sosyal politikalara Gıda egemenliği: Ulusaşırı şirketlerden karşıt örgütlenmelere Ekoloji: Mülksüzleştirme siyasetinden hukuk mücadelelerine Sağlık: Modern tıp ideolojisinden yurttaş örgütlenmelerine Devlet: Güvenlik merkezli siyaset ve otoriterleşme Aile: Muhafazakâr dönüşümden LGBTİ mücadelesine Kimlik: Soylulaştırmadan sürgüne Bu dergi Helsinki Yurttaşlar Derneği tarafından toplumsal mutabakat, barış ve insani güvenlik alanındaki çalışmalar kapsamında hazırlanmaktadır. Sahibi: Ümit Fırat (Helsinki Yurttaşlar Derneği adına); Sorumlu Yazı İşleri Müdürü: Emel Kurma; Editör: Fırat Genç; Tasarım-Uygulama: Nur Ayman; Fotoğraflar: Fatih Pınar; Katkıda Bulunanlar: Hakan Ataman, Besim Bülent Bali, Cemre Cambazer, Ayşe Çavdar, Çiğdem Demirbilek, Mustafa Utku Güngör, Mustafa Çağrı Kurter, Zeynep Şarlak; Basıldığı Yer: İstanbul; Tarih: Eylül 2015; Matbaa: Mart Matbaa Sistemleri San. ve Tic. A.Ş. Mart Plaza Merkez Mah. Osman Paşa Çiftliği Ceylan Sokak No: 24/1 Nurtepe, Kağıthane/İstanbul. Helsinki Yurttaşlar Derneği: Dr. Refik Saydam Caddesi Dilber Apartmanı No: 39 Kat: 4 Daire: 12, Şişhane, Beyoğlu/İstanbul. Telefon: +90 212 292 68 42 Faks: +90 212 292 48 44 E-posta: iletisim@hyd.org.tr Web: www.hyd.org.tr saha ücretsizdir. Üç ayda bir Türkçe yayımlanır. saha’da yayımlanan makale ve söyleşilerdeki ifadeler Helsinki Yurttaşlar Derneği’nin görüşlerini yansıtmayabilir. Abone olmak için Helsinki Yurttaşlar Derneği ile iletişime geçebilirsiniz. Bu yayının mali giderleri Avrupa Birliği tarafından “Barış, Uzlaşma ve İnsani Güvenlik için Sınıraşırı Yurttaşlar Ağı” projesi kapsamında desteklenmektedir. Dergide yer alan görüşler, destekleyici kurumun görüşlerini yansıtmamaktadır. İçi dekiler EDİTORYAL » Fırat Ge ç MAKALE » Ah et İ sel İKTİ“ADİ GÜVENCE: KÜRE“EL FİNAN“AL KRİ)DEN “O“YAL POLİTİKALARA MAKALE » Ü it Akçay “ÖYLEŞİ » Ayşe Buğra 19 KARŞIT GIDA EGEMENLİĞİ: ULU“AŞIRI ŞİRKETLERDEN ÖRGÜTLENMELERE MAKALE » Ol ay Bi göl “ÖYLEŞİ » A dullah Aysu 1 EKOLOJİ: MÜLK“Ü)LEŞTİRME “İYA“ETİNDEN HUKUK MÜCADELELERİNE MAKALE » “tefo Be lisoy “ÖYLEŞİ » Arif Ali Ca gı “AĞLIK: MODERN TIP İDEOLOJİ“İNDEN YURTTAŞ ÖRGÜTLENMELERİNE “ÖYLEŞİ » Ayşe a Terzioğlu 47 OTORİTERLEŞME DEVLET: GÜVENLİK MERKE)Lİ “İYA“ET VE MAKALE » İs et Akça AİLE: MUHAFA)AKAR DÖNÜŞÜMDEN LGBTİ MÜCADELE“İNE “ÖYLEŞİ » Meteha Özka 61 KİMLİK: “OYLULAŞTIRMADAN “ÜRGÜNE MAKALE » De iz Yo u u “ÖYLEŞİ » Ege e Yılgür EDİTORYAL » Fırat Ge ç BAŞLA‘KEN... Helsi ki Yurtaşlar Der eği, ulus de letleri hızla dö üştüğü ir dö e de yurtaşlık ka ra ı ı yurtaşlarda ağı sız içi de ta ı la ası a ir iiraz olarak kuruldu. Arada geçe yir i yılı aşa za a zarı da, Türkiye deki de okraikleş e ü adelesi e olduğu kadar, yerküre i dört ir ya ı a dağıl ış ulus-aşırı ir yurtaşlar ağı ı iriki i e yasla dı. Yurtaşlık praiği i ala ı ı ülke sı ırları ı , değiş ez olduğu arsayıla aidiyetleri ötesi e ge işlet eyi hedeledi; yurtaşlık ka ra ı ı, haklar e soru luluklar söyle i i aşa , talepler e iirazlarla örül üş, üdahil ol aya dö ük i isiyaileri elirlediği akif ir ala da ye ide ta ı la ak gayesi i taşıdı. Küreselde yerele her ölçekte elirsizlikleri hükü sürdüğü ugü ü dü yası da da u iriki i ışığıyla yol alıyor. Bugü e kadar yürütüğü üz araşır alarda, raporları ız, yayı ları ız e e zeri çalış aları ızla açığı ız tarış alarda yapığı ız şey, u akif yurtaşlık ta ı ı a, kültürü e e siyasei e katkıda ulu akı. Eli izdeki yayı da ekle i iz, ları aşları da u ya a oluşturula , de a ı da ke disi de kaılı e tarış alarla dö üşe u sürekliliği elgesi ol ası. Bu ağla da saha iz yurtaşları sar alaya siyasi, ikisadi e kültürel olguları, u olguları ta ı laya ikidar e tahakkü ilişkileri i gözle le e, a laşılır kıl a e ihayei de dö üştür e ihiya ı da doğdu. 2 saha yurtaşlık ka ra ı ı e perfor a sı ı üzakereye e ü adeleye ko u olduğu her ala ı aktörleri i, de let kuru ları ı, ilgi ürete kuru ları e si il toplu örgütleri i u gözle e dö üştür e praiği e dâhil et ek iyeiyle yola çıkıyor. Dolayısıyla saha ı Helsi ki Yurtaşlar Der eği i yayı orga ı ol a ı ötesi de ir e ra, ir karşılaş a ala ı oluştur ası a açla ıyor. saha te a olarak Helsi ki Yurtaşlar Der eği i sürdürdüğü çalış alarda yola çıka ak. A ak tarış a yö te i e kapsa ı ii ariyle ele aldığı ko ulara daha ge iş ir perspekite yaklaşa ak; farklı, hata aze çaışa aktörleri tarış aya dâhil ede ek. Bir a la da akade ik ala la si il toplu örgütleri ala ı arası da – u iki ala ı üreiği ze gi iriki i ir iri e aça ak– aktar a kayışı rolü e soyu a ak. Bu e u da so raki irkaç sayı oyu a saha ı çerçe esi i Helsi ki Yurtaşlar Der eği i iki yıldır yoğu laşığı i sa i gü e lik perspekii de yola çıkarak oluştura ağız. Ele aldığı ız te aları u ge iş a a ir o kadar da zihi açı ı akış açısıyla tasarlaya ağız. saha ı a a ı zate yapıl ış e yayı la ış u çalış aları tekrar et ek değil. Aksi e, saha i sa i gü e lik ka ra ı ı te as eiği diğer ala larla ilişkile dir eyi hedeleye ek. İ sa i gü e lik ka ra ı ı gü e liği i sa ileşiril esi şekli de yoru layarak, gü delik hayaı her ala ı a sıza teki sizlik e eğreilik hâli de azade ol a ihiya ı e ça ası olarak tarif ediyoruz. Bir aşka deyişle, yakı za a da küresel düzeyde giderek daha yüksek sesle işiiği iz haysiyetli yaşa tale i i içerikle diril esi e dö ük ir araç olarak ele alıyoruz. Bu haliyle gü e liği i sa ileşiril esi, ireysel e toplu sal hayaı her ala ı da gözle le e ilir ir oif oluşturuyor. Dergi i u sayısı da da göre eği iz üzere, ekolojide toplu sal i siyete, ke tsel dö üşü de gıdaya ir dizi ala da i sa i gü e lik ka ra ı ı izleri i sürdük. saha ı ilk sayısı i sa i gü e lik pe eresi de ler Türkiye si e yö elik ir duru tespii iteliği taşıyor. Bu da so raki sayılarda ir ya da u duru tespii i te aik dosyalar yardı ıyla deri leşir eye çalışırke , ir ya da da u ala larda gerçekleşe çeşitli düzeylerdeki üzakere e ü adele te rü eleri i görü ür kıl aya gayret ede eğiz. Bugü ü dü yası da yurtaş i isiyaileri i ir irleri de e ilgi ürete kuru larda ilgi e ilha ala ile ekleri e raları çoğalt aya ihiya ı ız ar. saha, u ihiya ı ir gereği, haysiyetli ir hayat arzusu u ifadesi. MAKALE » Ah et İ sel GÜVENLİĞE KİŞİ KATINDAN BAKMAK “ilahlı çaış aları , poliik altüst oluşları ya da çe re felaketleri i , ireyleri e toplulukları hayatları ı giderek daha elirsiz e gü e siz kıldığı ir dö e de yaşıyoruz. Ne ar ki, de letleri e piyasa güçleri i her iri izi içi e sürükle diği u topyekû elirsizlik hali e erdiği ya ıtlar, e ut duru u kötüleşire , gü e sizlik hali i deri leşire türde ya ıtlar. Bu gidişaı değişire ek ola sa, gü e lik arayışı ı ireyleri e toplulukları za iyesi de ye ide yoru laya girişi ler e ka ra sallaşır alar. “oğuk “a aş so rası da, klâsik sa aşları yeri i ko a siyo el ol aya sa aşlara ırakığı ir dö e de geçiyoruz. Orduları ephelerde ir irleriyle sa aşları ı yeri i aşırı şiddei eredeyse yegâ e yö te olarak e i seye et ik, di sel, ölgesel e aşka sosyoeko o ik ya da sosyo-poliik ihilaları aldığı ye i sa aşlarla karşı karşıyayız. “i illeri askerlerde kat e kat daha fazla kur a edildiği ir topyekû çaış a, yok ederek ar ol a, terörle ala oşalt a praikleri i, aşta ko şu uz “uriye e Irak ta ol ak üzere, özellikle Ortadoğu, Afrika e Gü ey Asya da izliyoruz. Orduları çarpış ası e de letleri açıkça çaış ası değil karşı ızdaki eli a zara. Toplu ları i ilak et esi e, toplu ol a itelikleri i ütü üyle yiir eleri e şahit oluyoruz. Bu toplu ol a iteliği i yiir e i , aşırı e kör şiddei aşat askeri e siyasal araç olarak kulla ıl ası ı , ölgesel güç ol a hesapları ı aşırı şiddet e terör yö te leriyle hayata geçiril esi i yaraığı üyük yıkı ı dalgayı, ugü dü yada e fazla ülte i ağırlaya ülke olarak yakı da hissediyoruz. Yaşaya il ek içi ölü riski i al ak zoru da kala o i ler e i sa ı dra ı kıyıları ızda, yakı ölge izde gü lük olağa ha er hali e geldi. Milyo lar a i sa ı i sa ol akta gele e te el hakları da ahru oldukları, i sa i gü e liği sıır oktası da yaşa aya ahkû oldukları ir üyük ede iyet kay ı ı ta ıklarıyız. Bu çerçe ede de letleri gü e likleri i ö pla a çıkara , u u üstü tuta gele eksel gü e lik a layışı e poliikaları da ilas et iş duru da: Gü e lik ta ı ı ı e poliikaları ı aşta ayağa değiş esi gerekiyor. Birleş iş Milletler Kalkı a Progra ı UNDP , yılı İ sa i Kalkı a ‘aporu da, i sa hakları ü adelesi i hukuk ala ı da, i sa i kalkı a hedeleri i sosyo-eko o ik ala da ö leri e koydukları hedeleri ir irleri i ta a lar içi de ütü leşir ek a a ıyla, i sa i gü e lik ka ra ı ı ö e çıkardı. Bu u a a ı ı şöyle ta ı lıyordu: Gü e lik ka ra ı, çok uzu za a da eri, daralı ı ir yoru la ele alı ıyor. Dış saldırılara karşı ir toprak parçası ı gü e liği e, ya a ılara karşı illi çıkarları sa u ul ası a eya ir ükleer holokost tehdidi e karşı yerküre i gü e liğiyle sı ırla dırılıyor. Kişilerde ziyade ulus-de letler içi uygula ıyor. lar, “o yetler Birliği i çök esi e “oğuk “a aş ı so a er esi i üreiği tozpe e li eral a laı ı hükü sürdüğü dö e di. A a zayıf eya çök ekte ola de let yapısı ı , güçsüz si il toplu u , şiddet tekeli i ortada kalk ası ı , silahlara ulaşı ı kolaylaş ası ı , eoli eral poliikalarla işsizliği yaygı laş ası e kro ikleş esi i , e ze gi lerle e yoksular arası daki uçuru u hızla deri leş esi i e ütü u larda esle e ir şiddet i arei i geliş esi i yıkı ı so uçları ke di i göster ekte ge ik edi. Bu çerçe ede i sa i gü e lik ka ra ı, gü e lik arayışı ı salt de letler kaı da , gü e lik güçleri gözü de algıla ası tekeli e ya da gü e liği etalaşırılıp, piyasa eko o isi i so dere e kârlı ir sektörü hali e dö üştürül esi e karşı çıkıyor. Gü e liği kişiler e i sa İ sa i gü e lik ka ra ı, gü e lik arayışı ı salt de letler kaı da , gü e lik güçleri gözü de algıla ası tekeli e ya da gü e liği etalaşırılıp, piyasa eko o isi i so dere e kârlı ir sektörü hali e dö üştürül esi e karşı çıkıyor. Gü e liği kişiler e i sa toplulukları oyutu da ele ala e i sa toplulukları ı toplu yapa olgu ola karşılıklı gü e i tesis edil esi i ö e çıkara ir yaklaşı a daya ıyor. 3 4 toplulukları oyutu da ele ala e i sa toplulukları ı toplu yapa olgu ola karşılıklı gü e i tesis edil esi i ö e çıkara ir yaklaşı a daya ıyor. Bu u yedi oyuta ele alıyor: ikisadi gü e lik, gıda gü e liği, sağlık gü e liği, çe re gü e liği, kişisel gü e lik, topluluk gü e liği e siyasal gü e lik. Bir iri i ta a laya u yedi oyutu ileşkesi de i sa i gü e lik poliikaları ala ı ortaya çıkıyor. Gü e liği kişi e topluluklar oyutu da ele alı ası, gü e lik/gü e sizlik algısı ı sade e terör eyle i, sa aş, iç sa aş, çe re felakei ile sı ırlı ol adığı ı gösterir. Bu ları da el ete içerir a a u larda öteye kişi i haysiyetli yaşa a hakkı ı da kapsaya , gü e lik poliikaları ı üreiği gü e sizliği e tehditleri de dikkate ala , çok oyutlu içi de e toplu sal yaşa ı gü delik praikleri içi de gü e lik ihiya ı ı elirle esi e ö e erir. Esas olarak i sa ları siyasal şiddete koru ayı a açlar. Şiddei sade e iziki değil, si gesel e ikisadi oyutlarıyla ele alır. saha ı ilk sayısı da yer ala yazılar e söyleşiler de, çok farklı ala larda tezahür ede i sa i gü e lik açıkları da yola çıkarak ler Türkiye si e dair ge iş ir yelpaze su uyor. Bugü ye i sa aşları yakı çe re izde ar gü üyle etkisi i gösterdiği ir orta da, ilyo lar a ülte i, yeri de edile i sa , göç yolları da yaşa a kitlesel ölü ler e tarifsiz i sa lık dra ları ı ta ığı ya da ağduruyuz. Bu dra lara karşı gü e lik de letleri i releksleri sı ırları ı daha sıkı kapa ak, du arlar ör ek eya soru u aşka de lete ihraç et ek. İ sa hakları ı te el yö le diri i ilke olarak ka ul eiği i ila ede irçok A rupa Birliği üyesi de let, sı ırları da yaşa a üyük i sa lık trajedisi i salt de let gü e liği açısı da ele al akta geri kal ıyor. Türkiye de de Kürt soru u ağla ı da yaşa a so dere e ağır i sa hakkı ihlalleri e ge elleş iş gü e sizlik poliikası, toplu sal ihilaları siyasal ala da de okraik üzakere içi de çözü ü ü ki ler, ha gi güç e çe reler taraı da tehdit olarak algıla dığı ı ele eriyor. Tü yakı ılığı e a illiği içi de, ülke izde e çe re izde yaşa a üyük i sa lık trajedileri i so a er esi içi gü e lik ka ra ı ı şi di e urada de letleri e gü e lik güçleri i ta ı tekeli de kurtar ayı aşar alıyız. İKTİ“ADİ GÜVENCE: Küresel i a sal krizde sosyal poliikalara 5 Bildiği iz orta sı ıta geriye e kaldı? Küresel eko o i i i a sal yükü ki i o uzları da? Aile ede yükselişe geçi? Ki i sosyal yardı a ihiya ı ar? MAKALE » Ü it Akçay GÜVENCE“İ)LİK VE FİNAN“AL İÇE‘İLME Küresel eko o ik kriz, de asa şirketleri ya da a kaları e de li kırılga ir uz üstü de durduğu u gösterdiği gi i, sırada i sa ları kredi kartlarıyla, tükei i ya da ko ut kredileriyle i a sal siste e e de li deri de ağlı olduğu u da gösterdi. Borçluluk ugü ü dü yası da ir zoru luluk hâli, eredeyse ir aroluş içi i. 6 Herha gi ir işte uzu süreli -hata ir ö ür- çalışıp e ekli ol a duru u giderek ir isis a hâli e geliyor. Şi dilerde lu yaşlarda ola lar, e e ey leri i azıları ı yaşadığı ir de eyi ola isihda gü e esi i ya da uzu süreli iş sözleş eleri i göre ek kadar şa slı değiller. Bu duru üyük ölçüde kapitalist toplu sal ilişkileri so - yılda dü ya ge eli deki dö üşü üyle yakı da ilgili. Çalış a hayaı da gü e esizliği giderek ir or hali e geldiği gü ü üzde, u duru gü delik hayaı i a sallaş ası süreçleriyle yakı da ilişkili. Dört kısı da oluşa u yazı ı ilk iki ölü ü de a a hatlarıyla eko o ik gü e esizlik duru u u doğura tarihsel süreçlere deği erek, üçü ü ölü de gü delik hayaı i a sallaş ası ile eko o ik gü e esizliği geliş esi süreçleri i ir ütü olarak ele alı ası gerekiği i ö ere eği . Yazı ı so kıs ı da ise li yıllarda deri leşe gü e esizliği yaraığı toplu sal soru ları yö eil esi ağla ı da gü de e gele eoli eral popüliz leri sosyal yardı progra ları kadar i a sal içeril e eka iz aları ı da kulla arak yükseldiği i a ak küresel eko o ik krizi deri leş esi karşısı da u reji leri ıka ıklıklar yaşa aları ı uhte el olduğu a işaret ede eği . Tarihsel ir ot: Kaı ola her şey uharlaşıyor! Eko o ik gü e esizlik duru u u tarihsel olarak kapitalist toplu sal ilişkileri gelişi i ile irlikte gü de e geldiği söyle e ilir. Bu u te el ede i, kapitalist ürei ilişkileri i ürei iler ile ürei araçları ı ayrışırıl ası a e daha ö e ir düzeyde de olsa ürei araçları üzeri de ko trol hakkı ola çitçileri tarı da koparak yığı lar hali de şehirlerde ye i kurula fa rika ipi kitlesel ürei e ekle le eleridir. Bir a la da, tarihsel olarak feodaliz de kapitaliz e geçiş kaı ola her şeyi uharlaşığı , çalışa ları farklı işlerde çalış ak üzere farklı oğrafyalara sa rulduğu u dö e i karakterisik özelliği eko o ik gü e esizlik idi. Ka a a arası ı kapsaya dö e , gerek erke kapitalistleş iş ülkelerde, gerekse geç kapitalistleşe ülkelerde kıs e farklı di a iklerde kay akla sa da isihda gü e esi i yaygı laşa ir uygula a hali e geldiği ir dö e ol uştur. Şi dilerde ir isis a hali e gele gü e eli isihda ı , u dö e de geliş esi i üç te el ede i ulu aktadır. Bu larda ilki Eki De ri i so rası kapitaliz e alter aif ir sosyal siste i kurul uş ol ası ı , kapitalist ülkelerde işçi sı ıı a elli ta izler eril esi yö ü de ku etli ir askı yarat asıdır. İki isi ikisat teorisi e uygula a ikisat poliikası ala ı da ortaya çıka geliş elerdir. Bu ala daki geliş eleri ilki, erke kapitalistleş iş ülkelerde krizi so rası üyü e e işsizlik gi i te el soru lara çözü ula aya li eral poliikaları Key esye poliikalarla yer değişir esidir. Piyasaları ke diliği de işleyişi so u u da de geye ulaşa ağı düşü esi i eleşirisi e daya a Key esye çerçe e i özü de let üdahalesi ile isihda e üyü e i sağla a ile eği düşü esi e daya ır. Bu süre i iki i ayağı, dekolo izasyo süre i i ta a la asıyla irlikte geç kapitalistleşe ülkelerde ortaya çıka ithal ika e i sa ayileş e stratejileri ile iç pazarda ye i sa ayi altyapıları ı kurul ası e güçlü ka u yaırı ları e işlet e iliği siste i i kalkı a pla ları çerçe esi de hayata geçiril esidir. Üçü ü geliş e ise, yukarıda saydığı ız iki değişikliği ortaya çık ası da da etkili ola e . yüzyılı ilk yarısı oyu a gelişerek kapitaliz i dü ya ge eli de köklü ir şekilde re izyo a git esi yö ü de ku etli ir askı oluştura e ek harekeidir. Güve eli isihda para tezi kapa ıyor . yüzyılda, krizi kadar etkili ola ir diğer eko o ik kriz lerde yaşa ışır. Erke kapitalistleş iş ülkelerde ir aları kârlılıkları daki düşüşlerle aşlaya krize, petrol iyatları daki yükselişle şekille e arz şokları e uluslararası para e i a s siste i de köklü dö üşü leri yaşa ası a ede ola Breto Woods siste i i çöküşü gi i geliş eler de ekle i e, dü ya kapitaliz i deki para tezi kapa ışır. Bu yazı ı odağı ola gü e eli isihda ı yükselişi e düşüşü ağla ı da süre i değerle dirdiği izde, krizi isihda gü e esi i yükselişi i teikle işke lereki kriz tersi yö de ir geliş eyi ya i es ek isihda stratejileri i yaygı laş ası ı gü de e geir işir. Başka faktörleri ya ı da iki tarihsel değişi dö e i arası daki te el fark ilki de e ek harekei i yükseliyor ol ası a karşı iki isi de geriliyor ol asıdır.1 İlk kriz dü ya ge eli de se dikaları , e ek harekei i , ulusal kurtuluş ü adeleleri i geliş e dö e i e rastla ış e kriz so rası gelişirile hâki poliikaları kapitaliz dışı alter aileri sı ırla a kaygısı ede iyle erile ta izler, göreli olarak gü e eli çalış a ilişkileri i geliş esi e ede ol uştur. A ak iki i kriz, dü ya ge eli de de doruğa çıka toplu sal uhalefei siyasal ikidarları dö üştürü ü ir etki yapa a ası e ge el olarak e ek harekei i gerile eye aşladığı ir dö e e de k gel işir. Bu dö e de so ra yaşa a ser aye güçleri i ye ide ko solidasyo udur. “er aye i uluslararasılaş ası li yıllarda e ek harekei i geri çekil eye aşla ası e ay ı dö e e de k gele eko o ik kriz so rası yaşa a değişi i üç düzeyde takip ede iliriz. Bu larda ilki, ser aye i uluslararasılaş ası süre idir. “er aye i uluslararasılaş ası el ete ye i ir süreç değil, tarihsel olarak i ari, üretke e para ser aye içi leri uluslararasılaş a di a ikleri i hâki to ları ı oluştura iliyor. A ak so rası da iki a a eğili göze çarpıyor. İlki, kitlesel ürei yapıları ı parçala ası e u yapıları aliyet a a tajı ede iyle geç kapitalistleşe ülkelere kaydırıl ası, iki isi de para ser aye hareketleri i ser estleşiril esidir. Her iki a a eğili de krizi so rası özellikle erke kapitalistleş iş ülkelerdeki kârlılık soru ları a çözü olarak gelişirile stratejileri parçasıdır. Erke kapitalistleş iş ülkelerdeki u değişi ler, geç kapitalistlerde ithal ika e i reji leri krizleri ile çakış ış e leri aşı da Küresel Gü ey de yaşa a orç krizleri, ye i dö e i aşla gı ı ı ila et işir. Hâlâ sür ekte ola u ye i dö e de para ser aye hareketleri i ser estleşiril esi i a sallaş a di a ikleri i hızla dır ış e u süreç i a sı gü delik hayata sız ası ı te eli i oluştur uştur. “er aye i uluslararasılaş ası süre i de uluslararası i a sal siste de yaşa a değişi ler de etkili ol uştur. ABD i Breto Woods siste i e so er esiyle era er doları alı la ola teorik ağla ısı kop uş, u dö e de so ra kredi ge işle esi i ö ü deki eta para e geli ortada kalk ışır. Bu geliş e, so raki yıllarda ser aye hareketleri i ser estleş esiyle irleşiği de i a sallaş a süre i i te elleri i oluştura akır. Devlei dö üşü ü Yaşa a değişi i , ilkiyle paralel ir şekilde gelişe iki i oyutu yi e dü ya ge eli de de letleri kuru sal yapıları da yaşa a değişi dir. Bu değişi te el olarak arası da kuru sallaşa de let üdahalesi i içi değişir esi e daya aktadır. De lei ürei i ala larda çekil esi Fi a sal ürü leri e yaygı olarak kulla ıla ı tükei i kredisidir. Çalışa ları gele ekteki gelirleri i ir kıs ı ı i a sal şirketlerle paylaşıl ası karşılığı da şi dide akileşiril esi a la ı a gele tükei i kredisi şekli deki orç er e faaliyei giderek a kaları te el faaliyetleri de iri hâli e gel ektedir. 7 e özelleşir eler, ö eki dö e de oluşa kuru sallaş aları tasiyesi i a açla ışır. Ko u uzla ilgili olduğu kadarıyla açıkla ak gerekirse, ürei i ka u girişi leri i tasiyesi i iki so u u ardır. Bu larda ilki ka u isihda ı ı daral asıdır. Örgütlü se dikal yapıları arlığı ede iyle e ek piyasaları da göre e yüksek sta dartları olduğu ka u isihda ı ı daral ası, e ek piyasası daki gü e esizliği art ası ı ö e li ir katalizörü ol uştur. İki isi, ürei i ka u işlet eleri i tasiyesi ile u ala ları özel şirketlere açıl ası e daha ö ede ha e halkları ı geçi i de ö e li payı ola ala ları etalaşırıl ası e gıda, eğii , sağlık, ulaşı e ko ut gi i te el har a a kale leri i daha pahalılaş asıdır. 8 De lei al e hiz et ürete ala larda geri çekil esi e, para e i a s ala ı daki ağırlığı ı art ası eşlik et işir. Özellikle ler so rası te el pro le i e lasyo e ka u orçları ol ası, e lasyo karşıı ö le lerle e ka u orç çe ri i i yürüte Merkez Ba kası e Hazi e gi i ka u otoriteleri i de lei kuru sal addiliği içi de ö e çık ası ı era eri de geir işir.4 Bu a la da süreç asit ir şekilde de lei geri çekil esi değil, de let üdahalesi i içi değişir esidir. De let ir ya da al e hiz et ürei i de çekilirke diğer ya da ka u orç çe ri i i gerçekleşiril esi yoluyla Küresel Gü ey de i a sallaş a süre i i te el aktörleri de iri hali e gel işir. Ka u orç çe ri i dışı da, gerek çalış a yaşa ı ı kuralsızlaşırıl ası, gerekse uygula a eko o i poliikası so u u da ha e halkı ı orçla ası daki arışı teş ik edil esi de let üdahalesi i aldığı ye i içi ler olarak ele alı alıdır. İkisat poliikası daki dö üşü Yaşa a değişi i üçü ü oyutu u ikisat poliikası ala ı daki değişi ler oluştur aktadır. Bu ala daki te el değişi arası dü ya ge eli de hâki ikisat görüşü olarak ka ul ede Key esye yaklaşı ı geri çekil esi e u u karşısı da eoli eral olarak özetle e ile ek ir poliika pakei i ege e ol asıdır. Key esye yaklaşı ı oluşturduğu yapıları tasiyesi e daya dığı ölçüde eoli eral paket piyasa ı ke diliği de işleyişi i he kay ak dağılı ı daki e etki so uçları ere eği i he de ir a kârlılıkları ı e dolayısıyla da eko o ik üyü e i ye ide restore edile ile eği i sa u ur. A ak u u içi piyasa ı işleyişi ö ü deki iki ö e li e gel ortada kaldırıl alıdır: de let üdahalesi e se dikalar. Bu e gellerde ilki, Key esye a açlarla yürütüle de let üdahalesi i iyat eka iz ası ı işleyişi i oz asıydı. Bu soru dış i arei , ser aye hareketleri i e i a sal işle leri ser estleşiril esi, ürei i de let işlet eleri i tasiyesi e tarı sü a siyo ları ı kaldırıl ası gi i de let üdahalesi i ye ide yapıla dırıl ası yö ü deki ö le lerle çözül eye Tükei i kredileri i yaygı laş ası e alt gelir grupları içi de kulla ıla ilir hale gel esi i dolaysız so u u ireysel orçla ada patla a yaşa asıdır. Giderek isihda , gelir, e eklilik ya da sağlık gü e eleri i aşı dığı ir orta da çalış ak zoru da kala e reel gelir kayıpları ı i a sal e strü a ları geliş esi sayesi de orçla arak ika e et eye aşlaya ha e halkları içi yö et eleri gereke riskler de art ışır. çalışıldı. Neoli eral paket taraı da piyasa ı ke diliği de işleyişi i ö ü deki iki i te el e gel e ek piyasası daki kaılıklar e u kaılıkları kuru sallaşıra se dikalar idi. Neoli eral poliika pakei, yüksek e lasyo u e işsizliği ede leri i e ek piyasası daki kaılıklara daya dığı ı ileri sürer. E ek piyasası da u kaılıkları yarata e ö e li öz e ise e eği örgütlü te sil isi ola se dikalardır. Bu çerçe ede, e ek örgütleri i güçleri i kırıl ası e daha da ö e lisi e eği örgütle e kapasitesi i daralıl ası, so rası uygula a eko o i poliikaları ı te eli i oluştur uştur. Bu yaklaşı ı ö erdiği açıkla a şu şekildedir: E ek piyasası da yaşa a se dikal ü adeleler ede iyle ü retler yüksel ekte, ü retleri yüksel esi ir ya da iç tale i ö e li ir u suru u oluştur ası ede iyle e lasyo arışları ı teikle ekte, diğer ya da da yüksek ü ret düzeyi de reka etçi iyatla a yapa aya ir aları aliyetleri i kıs ak içi daha az işçi çalışır aya yö elt ekte, u ise üyü e i te po kay et esi e e işsizliği art ası a ede ol aktadır. Dolayısıyla e ek piyasası daki kaılıkları ortada kaldırıl ası, ya i es ekleş e, piyasa ı ke diliği de işleyişi i ö ü ü aça ak e işsizlik, üyü e ya da etki kay ak dağılı ı gi i soru lar u yolla çözüle ekir. Kısa ası, a a hatlarıyla özetlediği e gü e eli isihda para tezi i kapa ası olarak adla dığı ir iri e paralel olarak gelişe u süreçler so u u da ortaya çıka ta lo isikrarlı isihda içi leri i e u a paralel olarak da çalışa ları isikrarlı gelir yarat a koşulları ı ze i kay et esidir.6 iddi ir şekilde so rası dü ya ge eli de hâki hale gele u eko o ikpoliik pakei uygula ası ı e ö e li so uçları da iri özellikle sa ayileş iş ülkelerde üretke lik arışı ile reel ü ret arışı arası daki ilişki i ilki lehi e koparıl asıdır. ‘eel ü retleri lerde ii are a la lı ir şekilde art ıyor oluşu, çalışa ları gü delik ihiyaçları ı a ak daha fazla orçla arak gidere il eleri i era eri de geir işir. Dolayısıyla ay ı res i farklı parçaları ı oluştura ser aye i uluslararasılaş ası, ürei i parçalara ayrıl ası, para ser aye hareketleri i ser estleşiril esi, de let üdahalesi i ye i dö e i koşulları gereği e ye ide ta ı la ası e i a sallaş a gi i di a ikleri irleşirdiği izde, karşı ıza ir iriyle ilişkili iki te el so uç çık aktadır: i Çalış a koşulları ı giderek daha gü e esiz hale gel esi; ii düşük gelirlileri de yüksek i a s taraı da içeril esi e gü delik hayaı i a sallaş ası. Güve esizlik ve i a sal içeril e li yıllarda yaşa a eko o ik kriz so rası, krizde çıkış içi gelişirile eko o i poliikaları, çalış a hayaı da e eği örgütlü gü ü ü e ek piyasası daki kaılıkları ortada kaldır a gerekçesiyle dağııl ası a e daha da ö e lisi e eği örgütle e kapasitesi i zayılaıl ası a daya ıyordu. li e lı yıllar, gerek geliş iş kapitalist ülkeler, gerekse şi dilerde yüksele piyasalar olarak kodla a geliş ekte ola ülkeler içi u eoli eral pakei uygula asıyla geçi. Bu süre i dolaysız so u u gü e esiz isihda içi leri i yaygı laş ası oldu. Çalışa lar içi hayaı daha da zorlaşıra u sosyo-eko o ik orta , ay ı za a da i a sı geliş esi içi el erişli ir ze i su uyordu. Fi a sal a ığı hayaı tü ala ları a yayıl ası, i a s sektörü ü gelişirdiği ürü leri reel geliri art aya ge iş kitleler içi yaşa sta dartları ı koruya il ek içi kulla a ile ekleri ir seçe ek hali e gel esiyle ü kü oldu. Bir a la da i a sallaş a, çalışa lar içi gü e esizlik duru u u teş ik ede ir süreçke , diğer ya da da u soru a çözü olarak su ula ir for ül olarak su uldu.7 Özel e eklilik siste leri i - çöküşü ü ardı da yüksele piyasa eko o ileri de yaşa a ku etli eko o ik üyü eyi sağlaya ser aye akı ları ı a la asıydı. Bu dö e de eoli eral popüliz ler içi sosyal yardı progra ları ya da şartlı akit desteği gi i çeşitli progra ları uygula a il esi i ya ı da, ortaya çıka eko o ik gü e esizlik duru u u yaraığı tahri at yi e u kesi leri i a s piyasası taraı da içeril esi sayesi de haileile ildi. yaygı laş ası, hayat sigortası, sağlık sigortası, orsa kâğıtları gi i araçlar ya da farkı türe ürü ler giderek yüksek gelirli ol aya ları da kulla dığı i a sal araçlar hâli e geldi. A ak u i a sal ürü leri e yaygı olarak kulla ıla ı tükei i kredisi idi. Çalışa ları gele ekteki gelirleri i ir kıs ı ı i a sal şirketlerle paylaşıl ası karşılığı da şi dide akileşiril esi a la ı a gele tükei i kredisi şekli deki orç er e faaliyei giderek a kaları te el faaliyetleri de iri hâli e gel ektedir. Tükei i kredisi i yaygı laş ası, i ari krediyle karşılaşırıldığı da oldukça ye i ir geliş edir. Gele eksel olarak a ka ılık siste i toplu daki aıl kay akları yaırı lara yö le dirildiği ir eka iz a olarak değerle dirilir. Ti ari krediler, u eka iz a ı işleyişi deki te el araçlarda dır. Ba kalara e duat olarak yaırıla toplu sal tasarrular, i ari krediler yoluyla üretke ser aye i i a s a ı içi kulla ılır e a ka üretke ser ayedarı ürei süre i so rası da elde eiği kârda faiz olarak pay alır. Tükei i kredisi ise, i ari kredide farklı olarak üretke ser aye i i a s a ı da değil, doğruda ireysel ihiyaçları karşılaş ası da kulla ıl aktadır. Dolayısıyla u krediyi kulla a ir alar değil ireylerdir. Tükei i kredisi kulla ı ı ı yaygı laş ası ise gü e esizlikle e reel ü retleri yaşa asraları ı karşıla aya yete ek kadar art a asıyla doğruda ilişkilidir.9 Tükei i kredisi za a la çeşitle iş e u aşlık alı da gelişirile i a sal ürü ler çoğal ışır. Ge el kulla ı a açlı ihiyaç kredisi, taşıt alı kredisi, eğii kredisi gi i farklılaşa i a sal ürü leri arası da e ö e lisi uzu adeli ko ut kredisi i yaygı laş asıdır. Ko ut kredisi i yaygı laş ası e düşük gelirliler taraı da da kulla ıla ilir hâle gel esi, li yıllarda deri leşe i a sal içeril e i te el öğeleri de ol uştur. Tükei i kredileri i yaygı laş ası daki ir diğer u sur ise so dö e de gerçekleşirile i a sal ye ilikler sayesi de i a sal kesi üzeri deki riskleri azaldığı e u riskleri etalaşırılarak tra sferi i ü kü olduğu düşü esidir. Özellikle gelişirile e kul kıy etleşir e se urii izaio eka iz ası sayesi de, gü e ilirlik dere esi, adeleri e kulla ı a açları farklı ola kredileri tek ir ha uzda toplayıp, so rada u ları dili lere ölerek ye i ürü ler hali e geir e i e u yolla i a sal siste üzeri deki riski u ürü leri ala lara tra sfer ede il e i ü kü olduğu arsayıl aktaydı. Fi a sal siste üzeri deki risk, orçluları or u u ödeye e esidir. Borçlu u or u u ödeye il esi ya i sürekli ir akit akışı ı olup ola aya ağı ise kredi ala çalışa ı geliri i sürekliliği e ağlıdır. A ak orçlu u or u u ödeye e esi hâli de dahi orç ere a ka üzeri deki riski e kul kıy etleşir e eka iz ası yoluyla yaraıla ak ye i ürü leri ala lara tra sfer edile ile eği düşü esi, gerçekleşe i a sal i o asyo lar sayesi de i a sal siste i ilas riski de özgürleş iş ir şekilde çalışa ile eği ya ılgısı ı doğ ası a ede ol uştur. Kredi ere kuruluşları kredi riski i dışsallaşıra ile ekleri düşü esi i i kâ sızlığı, i a sal siste i ge eli de oluşa ile ek siste ik riskler düşü üldüğü de daha açık ir şekilde ortaya çıka akır. Niteki ABD de de patlak ere eko o ik kriz a kaları riskleri de özgürleş eleri i i kâ sız olduğu u ka ıtla ışır. Tükei i kredileri i yaygı laş ası e alt gelir grupları içi de kulla ıla ilir hâle gel esi i dolaysız so u u ireysel orçla ada patla a yaşa asıdır. Giderek isihda , gelir, e eklilik ya da sağlık gü e eleri i aşı dığı ir orta da çalış ak zoru da kala e reel 9 Faiz ora ları daki arış, eoli eral popüliz ler içi hayai dere ede ö e lidir. Bu u ede i, ler oyu a uygula a eko o i poliikası so u u da gü e esizleşirile çalış a koşulları e reel ü rei art a ası so u u da çalışa ları üzerleri deki orç yükü ü art ış ol asıdır. gelir kayıpları ı i a sal e strü a ları geliş esi sayesi de orçla arak ika e et eye aşlaya ha e halkları içi yö et eleri gereke riskler de art ışır. Bir aşka ifadeyle, üfusu daha ge iş ir kıs ı ı i a sal siste taraı da içeril esi, u süreçte ortaya çıka ile ek riskleri yö ei i e tra sferi ko usu daha çok gü de e gel esi e ede ol uştur. 10 Ör eği , IMF i 2005 Küresel Finansal İsik a Rapo u, i a sal riski yö ei i, ye ide dağıı ı e tra sferi ko uları ı ele alıyor e odağı gele eksel olarak risk yö ei i i öz esi ola a ka ılık siste i de ha e halkı sektörü e kaydırıl ası ı ö eriyor. ‘apora göre, ka u e özel i a s siste i i paydaşı ola ha e halkı, her za a ihai olarak riskleri so taşıyı ısı ko u u dadır. A ak arta orçlulukla era er ha e halkları ı yö et esi gereke uzu dö e li soru lulukları e riskleri giderek arıyor. ‘apora göre piyasa riski i ha e halkı ı içere ek şekilde yaygı laşırıl ası, ha e halkı sektörü ü so şok e i i er ii sho k a so e of last eso t hâli e gel esi ede iyle, i a sal siste i daya ıklılığı ı arıra akır.11 ‘aporu ö e i, gü delik hayaı i a sallaş asıyla irlikte i a sal riskleri daha fazla çalışa ları üzeri e yıkıldığı ı alı ı çizil esi. A ak raporu talihsizliği, yayı la dıkta üç yıl so ra u riskleri gerçekleş esi e ha e halkı orçluluğu u krizi i patlak er esi de ö e li ir rol oy a asıdır. IMF raporu da işaret edile ha e halkı ı üzeri deki i a sal riskleri arışı, he i a sal içeril e i deri leş esi he de eko o ik gü e esizliği yaygı laş ası ı so uçları da iri. Bu ağla da, Bray e ‘afety ser aye i es ekleş esi e akışka laş ası ile e ek piyasaları ı es ekleş esi i e gü e esizliği ay ı süre i farklı görü ü leri olduğu u ileri sürerler. Bu u e ipik göstergesi iş sözleş esi i a ığı ı giderek türe ürü leri a ığı a e ze esidir. Nasıl ki i a s piyasası daki türe ürü lerde, te el ilişkiye daya arak türeile ye i ürü ile risk tra sferi ü kü hâle geliyorsa, iş sözleş eleri de alt sözleş e e taşero luk ilişkileri yoluyla çalış a yaşa ı da kay akla a riskler esas ir ada alt üstle i ilere e ihayei de de çalışa lara aktarıl aktadır. ’li yıllarda eoli eral popüliz leri yükselişi ve ıka ası Ge iş toplu kesi leri i gü e esizlik e orçla a soru ları ı daha yoğu ir şekilde de eyi le eleri li yıllarda gü de e gel işir. Bu u ede i he eoli eral poliikaları he de i a sal içeril e i geçiği iz o eş yılda daha da deri leş esidir. Bu süre i özellikleri i açıkla aya gir ede ö e arası süre i, özellikle geliş ekte ola ülkeler açısı da kısa a değerle dir ek gerekir. lerdeki kriz daha çok erke kapitalistleş iş ülkelerde te elle se de, özellikle ABD de e İ giltere de krizde çıkış içi uygula a poliikaları etkileri sade e u ülkelerle sı ırlı kal a ışır. Özellikle ABD de e lasyo u ö le esi içi faizleri sert ir şekilde arırıl ası Küresel Gü ey deki orç krizleri i teikle iş e u orç krizleri u ülkelerde uygula a kalkı a stratejileri i değişi i de etkili ol uştur. Dolayısıyla li yıllarda ii are e ek piyasası daki kaılıkları gideril esi aşlığı alı da topla a ile ek e ek karşıı progra dü ya ge eli de uygula a eoli eral pakei te eli i oluştur uştur. “üre e yüksele piyasalar olarak kodla a geç kapitalistleşe ülkeler açısı da akarsak li e lı yılları üyük ölçüde ka u orç çe ri i e yüksek e lasyo gi i soru lara karşı IMF pate tli ke er sık a poliikaları ı uygula asıyla geçiği i söyleye iliriz. Özellikle ka u or u u çe ril esi e u u içi oluşturula orçla a araçları, geç kapitalistleşe ülkelerde i a sallaş a ı katalizörü ol uştur. arası da yaşa a ir diğer geliş e ise, u ülkeleri ta a ı ı küresel i a sal çe ri e dâhil ol asıdır. Ka u or u u çe ri i e küresel i a s piyasalarıyla e tegrasyo a ek olarak ka u u daralıl ası, özelleşir eler e e ek piyasaları ı es ekleşiril esi gi i aşlıklar IMF i uyguladığı ipik ke er sık a paketleri i içi de yer al aktaydı. li yıllara geli diği de, uluslararası ko jo ktür e özellikle ABD erkezli geliş eler, araları da Türkiye e Brezilya ı da olduğu ir kısı geliş ekte ola ülkedeki siyasi ikidarlar içi ilgi ç ir ırsat pe eresi i açıl ası a ede oldu. Bu ırsat pe eresi, ir ya da eko o ik gü e esizliği arırı ı eoli eral poliikaları uygula ası, diğer ya da da u poliikaları yarata ağı sosyal riskleri asgariye i dirile il esi ya da toplu sal hoş utsuzlukları törpüle e il esi içi sosyal poliikaları uygula a ile eği ir uluslararası eko o ik ko jo ktürü ortaya çık ası idi. Gerçekte de li yıllar yüksele piyasalar içi eoli eral pakei eksiksiz uygula dığı yıllar oldu. Özelleşir elere de a edil esi, e ek piyasası da es ek çalış a içi leri i e alt sözleş e ilişkileri i yasal değişikliklerle hukuki hale geiril esi, ka uda sözleş eli isihda içi leri i yaygı laş ası gi i piyasa refor ları ardı ardı a hayata geçirildi. A ak u uygula aları hayata geçirildiği aşka dö e lerde farklı olarak lerde u ülkeler göreli ir siyasi e eko o ik isikrar duru u ortaya çıkı. Neoli eral poliikaları uygula asıyla era er toplu sal tepkileri art ası ekle e ir duru dur, keza li e lı yıllar eko o ik ya da siyasal isikrarsızlıkları yoğu olarak yaşa dığı yıllar ol uştu. A ak li yıllarda u eoli eral pakei hariye uygulaya ülkeleri azıları da ay ı za a da eko o ik e siyasi isikrarı da sürdürüle ildiği i görüyoruz. Bir iri e karşıt gi i görüle u iki geliş e i ay ı a da yaşa ası ı ü kü kıla iki te el ede u ülkeleri uyguladığı sosyal yardı progra ları e u ülkelerde i a sal içeril e i art asıdır. Kısa a eoli eral popüliz olarak itele e 14 u uygula aları li yıllarda ü kü kıla ise ABD erkezli kredi ge işle esi i sağladığı ola aklar idi. Neoli eral popüliz ler içi yukarıda deği diği ırsat pe eresi i açıla il esi, ser aye hareketleri i yüksele piyasa eko o ileri e doğru kay asıyla ü kü oldu. Bu u gerisi de, ABD de eko o ik üyü eyi ye ide a la dır a a a ıyla faizleri hızla düşürül esi yat aktadır. ABD de faizleri düşürülüyor ol ası, özellikle üyük ölçekli fo ları daha yüksek geiri aat ede yüksele piyasalara yö el eleri içi teş ik edi i ir etke oldu. Küresel eko o ik krizi de patlak er esiyle ir süreliği e kesi iye uğraya u ser aye akı ları, ABD de krizde çıkış içi uygula a iktarsal ge işle e progra larıyla irlikte ye ide a la dı. - çöküşü ü he e ardı da e de yüksele piyasa eko o ileri de yaşa a ku etli eko o ik üyü eyi sağlaya yi e u ser aye akı ları ı a la ası idi. Bu dö e de eoli eral popüliz ler içi sosyal yardı progra ları ya da şartlı akit desteği gi i çeşitli progra ları uygula a il esi i ya ı da, ortaya çıka eko o ik gü e esizlik duru u u yaraığı tahri at yi e u kesi leri i a s piyasası taraı da içeril esi sayesi de haileile ildi. Ör eği ler oyu a Türkiye de tükei i kredisi e kredi karı kulla ı ı yaygı laşı e ha e halkı orçla ası katla arak arı. Bu duru u ke disi, i a sallaş a ile gü e esizliği iç içe geç esi i ö e li uğrakları da iri i oluşturuyordu. Çalış a karşılığı da isikrarlı ya da yeterli gelire sahip ola aya ge iş toplu kesi leri, yaşa ları ı sürdüre il ek ya da arı a gereksi i leri i karşılaya il ek içi i a s piyasası ı gelişirdiği ye i ürü leri tüket ek ya i giderek arta ora da orçla ak zoru da kaldı. Kısa ası lerde uygula a eko o ik progra ir ya da eko o ik gü e esizliği arı ı etkide ulu du, diğer ya da da sosyal yardı progra ları e i a sal içeril e yoluyla u kesi lerde kay akla a ile ek sosyal hoş utsuzluklar törpüle di. A ak ii ariyle lerde yükselişe geçe eoli eral popülist odelleri ıka ıklıklarla karşılaş aya aşladığı ı gör ekteyiz. “öz ko usu odelleri ıka ıklıkları ı e ö e li göstergesi u ülkelerdeki eko o ik üyü e i te po kay et eye aşla ası oldu. Bu u he e ardı da Türkiye de e Brezilya da de patlak ere sosyal isya lar eko o ik isikrar kadar siyasi isikrarı da lere göre ze i kay eiği i ortaya koydu. Her e kadar sosyal yardı progra lara kesi isiz ir şekilde de a edilse de, u u sürdürüle ilirliği ütçe ola akları a, o da ge el olarak eko o ik üyü e i sürdürül esi e daya aktadır. so rası yüksele piyasa eko o ileri deki eko o ik üyü e i te po kay et eye aşla ası ı te el ede i, de ABD de patlak ere küresel eko o ik krizi deri leş e aşa ası a geç esi idi. Küresel krizi deri leş esi, ABD deki ılı lı toparla a dışı da dü ya eko o isi i ge eli de eko o ik toparla a ı ir türlü sağla a a ası a la ı da kulla ıl aktadır. Gerçekte de A ro Bölgesi ülkeleri e akığı ızda eko o ik üyü e i a la dırıla adığı ı e delasyo u giderek daha çok arta ir risk olarak elirgi leşiği i göre iliriz. A rupa ya e zer şekilde Japo ya da krizde so ra ikidara gele A e hükü ei i uyguladığı eko o ik a la dır a progra ları ı parlak ler oyu a Türkiye de tükei i kredisi e kredi karı kulla ı ı yaygı laşı e ha e halkı orçla ası katla arak arı. Bu duru u ke disi, i a sallaş a ile gü e esizliği iç içe geç esi i ö e li uğrakları da iri i oluşturuyordu. 11 12 so uçlar üret ekte uzak olduğu ortada. A rupa e Japo ya dışı da dü yadaki ir diğer ö e li ürei üssü ola Çi de de eko o ik üyü e te po kay et eye de a et ektedir. 16 Tü u geliş eler, gerek dü ya i arei deki daral a, gerekse ser aye hareketleri i azal asıyla so uçla aktadır. Dolayısıyla küresel eko o ik krizi deri leş esi, eoli eral popüliz leri ler oyu a yükselişi i sağlaya küresel ko jo ktürü tersi e işle eye aşladığı a işaret et ektedir. gü e esizlik orta ı ı deri leş esi e reel ü retlerdeki arışları gü delik yaşa gereksi i leri i karşıla ada yetersiz kal ası ike , iki isi toplu u gelir düzeyi yüksek ol aya kesi leri i de i a s sektörü taraı da içerildiği, gü delik hayaı i a sallaş ası süre idir. Bu iki geliş e i so u u da ortaya çıka ta lo ireysel orçla ada patla a yaşa ası e çalışa ları yaşa asraları ı karşılaya il ek içi giderek daha fazla orçla ak zoru da kal asıdır. “o olarak küresel krizi deri leş esi süre i i daha da elirgi leşire , ABD erkez a kası FED i faiz arışı a gir e si yalleri i er esidir. FED i faiz arıra ağı ı açıkla ası, ler oyu a eoli eral popüliz leri eko o ik te eli i oluştura kredi ge işle esi süre i i so u a geli diği e işaret et ektedir. “öz ko usu faiz arışı he üz gerçekleş ese de u u yapıla ağı ı ila edil iş ol ası, ser aye hareketleri i yö ü ü ABD ye doğru çe ir iş e te ii are yüksele piyasa eko o ileri de faizler arış tre di e gir işir. Faiz ora ları daki arış, eoli eral popüliz ler içi hayai dere ede ö e lidir. Bu u ede i, ler oyu a uygula a eko o i poliikası so u u da gü e esizleşirile çalış a koşulları e reel ü rei art a ası so u u da çalışa ları üzerleri deki orç yükü ü art ış ol asıydı. Dolayısıyla faiz ora ları daki olası arışlar, uygula a eko o ik progra ı yaraığı olu suzlukları u uz krediyle gideril esi yolu u kapaı ı etkiler yapa akır. Yazıda so olarak li yıllarda daha görü ür ola eoli eral popüliz leri , eoli eral poliikaları uygula ası so u u da ortaya çık ası uhte el “o uç Bu yazıda a a hatlarıyla da olsa eko o ik gü e esizlik olgusu ile i a sallaş a süre i i ağla ılı olarak ele alı a ile eği i ileri sürdü . Yazı ı aşı da, ö elikle gü e eli isihda içi leri i arası dö e de kapitalist toplu sal ilişkileri özgü ir tarihsel dö e i e de k geldiği e dikkat çeki . Ardı da da li yıllarda yaşa a eko o ik kriz so rası da, krizde çıkış içi gelişirile eoli eral poliika pakei i özü ü e eği örgütlü e kuru sal gü ü ü azalt aya e daha ö e lisi örgütle e kapasitesi i zayılat ayı hedelediği e deği di . “o rası da iki ö e li geliş e i ir iriyle ağla ılı olarak gelişiği e işaret ei . Bu larda ilki eko o ik ola toplu sal hoş utsuzlukları törpüle esi de, sosyal yardı progra ları kadar i a sal içeril e eka iz aları ı da kulla dıkları a dikkat çeki . li yıllarda yüksele eoli eral popüliz leri gerek sosyal yardı progra ları ı hayata geçire il eleri i, gerekse i a sal içer e eka iz aları ı de reye soka il eleri i ü kü kıla geliş e i ABD erkez kredi ge işle esi olduğu a işaret ei . “o olarak ii ariyle küresel eko o ik krizi deri leş esiyle era er lerde görüle u uz kredi ola akları ı ortada kalk aya aşlaya ile eği i e u u eoli eral popülist reji leri isikrarsızlıklara sürükleye ile eği i alı ı çizdi . 1 Akça , Ü it e Gü ge , Ali ‘ıza Fi a sallaş a, Bo ç K izi e Çöküş: Kü esel Kapitaliz i Gele eği, A ka a: Nota e e Ya ı la ı. Palloi , C. Co eptualizi g the I te aio alizaio of Capital , ‘e ie of : - . ‘adi al Polii al E o o i s, Akça , Ü. “e a e i Ulusla a asılaş ası e De lei Dö üşü ü: Tek ok aik Oto ite iz i Yükselişi , P aksis, “a ı: - : - . 4 Pa it h, L. Glo alisaio a d the “tate , “o ialist ‘egiste , : - Gü ge , A.‘. De lei Fi a sallaş ası: A ı Bölgesi K izi e Yu a ista - , - . Ö eği , Aılı “os al Bili le De gisi, 6E so a ı la a ILO apo u de e ala ulgula , gü e eli çalış a içi le i i özellikle k izi so ası daha da a gı laşığı a işa et et ektedi . Deta la içi kz: ILO Wo ld E lo e t a d “o ial Outlook, Ge e a: ILO 7 Hai e , M. Cultu es of Fi a ializaio , Ne Yo k: Palg a e, s. . Lapa itsas, C. Fi a ialised Capitalis : C isis a d the Fi a ial E p op iaio , Histo i al Mate ialis , : – . 9 Ka açi e , E. “a Ya ı la ı. Tü ki e de Fi a sallaş a: Bo çla a Kıska ı da E ek, İsta ul: Akça , Ü it e Gü ge , Ali ‘ıza Fi a sallaş a, Bo ç K izi e Çöküş: Kü esel Kapitaliz i Gele eği, A ka a: Nota e e Ya ı la ı. 11 IMF htp:// Household Bala e “heets , Glo al Fi a ial “ta ilit ‘epo t, E işi : .i f.o g/e te al/pu s/t/gfs / / / B a , D. e ‘afet , M. “o iolog , : – . Fi a ial De i ai es as “o ial Poli Be o d C isis , Gü ge , A.‘. De t Ma age e t a d Fi a ialisaio as Fa ets of “tate ‘est u tu i g: The Case of Tu ke i the postPe iod, Ya ı la a ış Dokto a Tezi, A ka a: ODTÜ. 14 We la d, K. Neoli e al Populis i Lai A e i a a d Easte Eu ope , Co pa ai e Polii s : ; We la d, K. Neopopulis a d Neoli e alis i : . Tü ki e Lai A e i a: Ho Mu h Ai it ? Thi d Wo ld Qua te l ağla ı da eoli e al popüliz ta ış ası içi kz: Yıldı ı , D. AKP e Neoli e al Popüliz , AKP Kita ı: Bi Dö üşü ü Bila çosu içi de, De : İlha Uzgel, Büle t Du u, A ka a: Phoe i Ya ı e i, s. ; Bozku t, U. . Neoli e alis ith a Hu a Fa e: Maki g “e se of the Jusi e a d De elop e t Pa t s Neoli e al Populis i Tu ke , “ ie e & “o iet : : . Akça , Ü. : 16 Akça Kü esel k izi , Ü e Gü ge , A.‘. İ ele e , Al a ak - a za ası e Tü ki e eko o isi , Pe spe i es, K izi Bii Mi? Dü a Eko o isi Üze i e Bi A alizle i, İsta ul: “a Ya ı la ı, s. - . “ÖYLEŞİ » Besi Büle t Bali Bugü içi geçerli ola sosyal yardı da ziyade sadaka a ığı eko o ik krizi i izleye dö e Türkiye de pek çok ala da olduğu gi i sosyal poliika ala ı da da köklü değişi leri yaşa dığı ir dö e oldu. E eklilik siste i de ka usal sağlık e eğii hiz etleri e ya da yoksullukla ü adeleye ir dizi eselede ge iş kesi leri ire ir etkileye adı lar aıldı. Çoğu za a çalışa lar açısı da hak kayıpları a la ı a gele u kapsa lı ye ide yapıla dır a süre i, ay ı za a da Adalet e Kalkı a Parisi i toplu sal desteği i açıklarke sıklıkla üstü de durula et e lerde de iri. Bilhassa ha i e kapsa ı daha ö e e zeri görül e iş ora da ge işleile sosyal yardı lar karşı ızda dura res i çetreilleşiriyor. Bütü u eseleleri uzu yıllardır sosyal poliika ala ı da çalış alar yürüte , Boğaziçi Ü i ersitesi ü yesi deki “osyal Poliika Foru u u yö ei kurulu da Prof. Dr. Ayşe Buğra ile ko uştuk. Gele eksel hayırse erlik Türkiye de çok ö e li ir yere sahip değildir. Kültürü üz, tarihi iz s. diyerek çok ö e liy iş gi i gösterilir. Hâl uki A rupa yla karşılaşırıldığı da o kadar üyük ir ö e i yok. İsterse iz ö elikle sosyal poliika kavra ı ı ta ı layarak aşlayalı . Ne a la a ız gerekiyor u kavra da ? Ayşe Buğra: Ta ii ki sosyal poliikayı farklı ta ı laya lar, u ka ra a farklı yaklaşa lar ar. Tek ir ta ı , tek ir yaklaşı da söz ede eyiz. Be ke di hesa ı a sosyal poliika ı kapitaliz le irlikte ortaya çık ış, kapitaliz i geliş esiyle irlikte geliş iş ir ala olduğu u düşü üyoru . Bir akade ik disipli olarak ye i a a poliikalar ütü ü olarak epey e eskiye daya ıyor, kapitaliz kadar eskiye gidiyor. Be i aşlaığı tarih . yüzyıldır. Mesela u dö e de ir İspa yol hü a isi i yoksul yardı ı üzeri e yazdığı ir risale ar. Bu u Bruges de şehir e lisi de oku uş. Laik yetkilileri, ya i kilise dışı daki şehir yetkilileri i yoksullukla ilgili ö le al aya da et ediyor e u ö le leri eler ola ile eği de ahsediyor. Be e u ilk sosyal poliika ei leri de iri olarak ka ul edile ilir. Ta ii o da so ra refah de lei e gide yolda . yüzyıldaki geliş eler çok ö e li. Burada da ge e kapitaliz i ortaya çıkardığı irlikte yaşa a soru larıyla uğraşa ir ala olarak düşü üle ilir. Nasıl irlikte yaşaya ağız? Gele eksel toplu da u soru u e a ı daha kolay erile iliyordu. Herkes yeri i iliyor, herkes ke di ko u u da ke di ko u u dakilerle irlikte o ko u a uygu haklarda ta ii uradaki hak ka ra ı ugü kulla dığı ız a la da değil yararla arak yaşıyordu. Burada ugü kü a la ı da ir irlikte yaşa a soru u çık ıyordu. Moder kapitalist toplu larda, sosyal akışka lığı fazla olduğu, i sa ları arık ırakığı ız yerde dur adığı e daha ö e e zeri görül e iş türde işsizlik gi i soru ları ortaya çıkığı yerde, toplu u irlikte yaşa ası a ze i hazırlaya ile ek poliikalar ütü ü diye iliriz sosyal poliika içi . Bir yerde sosyal poliika uygula aları ı olup ol adığı ı eye akarak a la a ız gerekir? Dü ya ı ütü toplu ları da e tarihi her dö e i de ke di geçi leri i sağlaya aya i sa lar ol uştur. Dolayısıyla u ları hayatları ı ika e eire il eleri içi ir takı eka iz alar de reye girer. Aile daya ış ası içi i de, hayırse erlik içi i de olduğu gi i… Baze u ları da sosyal poliika ö le leri arası da değerle dirildiği e rastlıyoruz. Be sosyal poliika dediği iz za a oder a la da ir ata daşlık ilişkisi i gü de e geldiği i, ya i siyasi yetkilileri uyguladıkları ye ide dağıı eka iz aları da söz etği izi düşü üyoru esas olarak. A a sosyal 13 “i il toplu la de let ir iri de kopuk ala larda faaliyet göster ezler. Arada her za a ir etkileşi ardır e de let si il toplu ala ı ı içi le dirir. Neoli eral dediği iz u dö e de aradaki sı ırlar iyi e uğlaklaşı. De let e “TK lar arası daki iş irlikleri yardı ala ı da çok ö e li ir rol oy uyor. poliikalar ala ı da rol oy aya tek aktör de let değil. Aile de, piyasa da çok ö e li. “osyal poliika ı elirli ir toplu da e olup ol adığı ı a la ak içi u üç kuru arası daki etkileşi e ak ak gerekir. 14 Bugü u üç kuru a “TK ları da ekle ek gerekiyor. Çü kü eoli eral dediği iz dö e de, ya i de let har a aları ı kısıl ası e de lei toplu a üdahalesi i azal ası yö ü deki talepleri çok yüksek sesle dile geirdiği dö e de, “TK ları sosyal poliika ala ı da giderek daha ö e li ir rol oy adıkları ı söyleye iliriz. Ta ii u lar hiç ir za a ir iri de ağı sız değil. Aile ir rol oy uyor, de let ir rol oy uyor, e ek piyasası ir rol oy uyor. “TK lar da ir rol oy uyor, a a u lar ir iri de ayrı, ke di içleri de ağı sız ala lar oluştur uyor. Bir ileriyle etkileşi içi de ir rol oy uyorlar e oy adıkları rolü iteliği i de her şeyde ö e o etkileşi i iteliği elirliyor. Ya i “TK ları de lei yap adığı ı yapığı ı söyle ek doğru değil. Bu lar ir iri i ika esi değil ya i? Bu u ya lış olduğu u düşü üyoru . Bugü aileyle de let arası daki ilişkiyi düşü ek a a özellikle ö e li geliyor. Bugü Türkiye de sosyal poliika ala ı da aileye çok fazla yasla ıyorlar. A a u ke di e aka aya a aile aksı a layışıyla değil, aileyi içi le direrek yapılıyor. Bu da el ete aileyi elirli ir aile a layışı a göre içi le dir ek a la ı a geliyor. Neoli eral poliikalar kişi i ke di soru luluğu u üstle esi gerekiği i vazede ir söyle üzeri e i şa oluyor. Ör eği e ekliliği piyasada karşıla ası ı daha doğru ola ağı telki ediliyor. Üstelik u söyle i yaygı içi de ka ul gördüğü ü a lıyoruz. Bir dolu şey irer hak ol akta çıkıp ireyi soru luluğu a havale ediliyor. Bu ağla da vata daşlık kavra ı ı ereye giiği i söyleye iliriz? Be eoli eral laı ı kulla akta çok hoşla ıyoru . Çok kulla dığı ir ka ra değil. İçi de yaşadığı ız ye i kapitalist düze i pek çok eçhesi ar. Bu larda iri de regülasyo içi leriyle e de let-toplu ilişkisi i aldığı içi lerle ilgili. Neoli eral ka ra ı u ağla da kulla ıla ilir. Bu oktaya akığı ızda so dö e de gördüğü üz şey de lei geri çekilip piyasa ı yayıl ası gi i ir şey değil. Değişe , de letle toplu arası daki ilişki i içi i. Bugü he OECD ülkeleri e he de Türkiye gi i geç sa ayileş iş ülkelere akığı ızda sosyal har a aları azal adığı ı görüyoruz. Aksi e sosyal har a aları gayrisai illi hâsıla içi deki ora ı ı arığı ı söyleye iliriz. Mesela Türkiye, Meksika, Kore gi i OECD i daha az geliş iş ülkeleri e akığı ız za a uralarda so rası da, eya istaisikler erde aşlıyorsa o gü de ugü e, sosyal har a aları iddi içi de arığı ı görüyoruz. Türkiye de u çok açık. Ya i de let sosyal ala da ö e li ir rol oy uyor. Piyasada çok ahsediliyor a a de let hâlâ çok ö e li ir rol üstle iyor. A a u u asıl yapıyor? Piyasa ile iş irliği içi de yapıyor, özel sektör e “TK larla iş irliği içi de yapıyor. Aileyi he destekleyip he de ta ı layarak yapıyor. Bu tür iş irlikleriyle ata daşlık ka ra ı ı içeriği değişiyor. Hak te elli sosyal poliika a layışı da uzaklaşıl ası u u la ilgili ir şey. AKP dö e i de u ahseiği iz irliktelik çok et ortaya çıkı, keza aka lığı adı ile Aile ve “osyal Poliikalar Baka lığı. Aile ve sosyal poliikalar era er düşü ül esi gereke ala lar olarak tasavvur ediliyor sa ırı . Baka lık kurulduğu da a a sor uşlardı e düşü üyorsu uz diye, e de ekâra sosyal poliika yok herhalde de işi . Aileye odakla ıldığı da üyük ir kesi dışla ıyor. Bizi erkezde, “osyal Poliika Foru u da, LGBTİ ireyler üzeri e e i çok ö e li ulduğu ir araşır a yapıldı. Orada ugü sosyal poliika ala ı a hâki ola aile iliği ir kesi i asıl dışladığı çok iyi a laılıyor. Ay ı şeyi aşka yerlerde de görüyorsu uz. Aile iliği kadı lar içi e a la a geldiği çok et zate . Şi di de let aileyi destekliyor, de let geri çekil iş fala değil. Mesela e gellileri , yaşlıları e de akı ı içi aileye çok ö e li tra sferler yapılıyor e u tra sferler kadı a yapılıyor. Bir açıda akığı ız za a u kadı aile i akı a uhtaç fertleri e zate aka ak diye ilirsi iz. Para da alıyor arık, e güzel! A ak öteki tarata da u poliika gele eksel toplu sal i siyete dayalı iş ölü ü ü sa itliyor e de a eiriyor. Ge elde sosyal poliikalar, sosyal güve lik, sosyal haklar ve sosyal yardı lar gi i alt kategorilerde değerle diriliyor. “osyal güve lik ko usu u çok deş ek iste iyoru , 15 a a özellikle sosyal yardı lar AKP’ i siyasal aşarısı da ir et e olarak yoru la dığı içi üzeri de dur a ızda yarar ola ilir. Türkiye de li yıllara kadar iddi ir sosyal yardı poliikası ol adı. Ke di geçi i i sağlaya aya ak duru daki i sa lar aileye ya da gele eksel hayırse erliğe ırakıl ışı. Aslı da gele eksel hayırse erlik Türkiye de çok ö e li ir yere sahip değildir. Kültürü üz, tarihi iz s. diyerek çok ö e liy iş gi i gösterilir. Hâl uki A rupa yla karşılaşırıldığı da o kadar üyük ir ö e i yok. A a geç işte şehirleş e i ispete sı ırlı olduğu, gele eksel aile ilişkileri i sürdüğü ir toplu da for el sosyal Çok dışlayı ı ola ilir yerel sosyal poliika, elirli kesi leri dışla ası a yol aça ilir. Muhafazakârlığı yoğu olduğu ölgelerde özellikle toplu sal i siyet ilişkileri açısı da ö e li soru lar yarata ilir. Et ik azı lıkları duru uyla ilgili soru lar da ola ilir. yardı eka iz aları de reye gir ede , yoksulluk üyük ölçüde aile daya ış ası a daya arak idare edile iliyordu. A ak lerde ii are yoksulluk olgusu arık gele eksel aile daya ış asıyla eya aşka gele eksel eka iz alarla aş edile eye ek ir hâl aldı. “osyal Yardı laş a e Daya ış ayı Teş ik Fo u u oluşturul ası dır. Bu da u tarihte ir şeyleri değişiği i e işleri arık eskisi gi i götürüle eye eği i göstere ir şeydir. krizi e kadar çok ö e li ir rol oy a ıyor u fo , aşka a açlarla kulla ıldığı da oluyor. )ate kay ak iktarı da çok ö e li değil. kriziyle irlikte, E e it i koalisyo hükü ei dö e i de u fo gerçekte iddi ir içi de kulla ıl aya aşlıyor. Hasa 16 Ge i i ydi fo da soru lu aka . Krizde so ra e ke disiyle ko uş uştu . Ne yapığı ı çok iyi iliyordu, o eka iz ayı hak te elli ir sosyal yardı odeli e dö üştür ek üzere çalışıyordu. Kriz so rası da Dü ya Ba kası da ö e li ir kay ak sağla ışı. İş hayaı ı düze le esi, özellikle de çalış a süresi i elirle esi ö e li ir sosyal poliika ö le idir. Bugü Türkiye de iş saatleri fe kalade uzu e u duru u utlaka değiş esi lazı . Ayrı a iş saatleri i uzu luğu kadı isihda ı ı düşüklüğü ü elirleye çok ö e li ir u sur. O za a 5 ilyo dolar ivarı da ir para veril işi. E et, sosyal riski azalt a projesiydi o. Fakat kuru sal eka iz a gerçekte hak te elli ir sosyal yardı a dö üş e pota siyeli i taşıyordu. Hasa Ge i i sosyal de okrat görüşlü iri olduğu içi zate odeli e tarafa götüre eği ko usu da da ir ikri ardı. O da so ra AKP ikidarı dö e i de fo ta ii çok ge işledi. Kay akları da faaliyetleri çok ge işledi e gelişi. Yardı ları iktarı çok arı. O za a lar e i ö er eye esaret ede ediği iktarlar ugü kulla ılıyor. “osyal yardı lar içi kulla ıla ka u kay akları ı illi gelire ora ı gerçekte yüksek. siyasete isis ar edil eye çok ir orta yaraıyor. Fakat u fo u asıl kulla ıldığı da ö e li. Be ugü hak te elli sosyal yardı a layışı da çok farklı ir a layışla kulla ıldığı ı düşü üyoru . Yardı ları gü e ilir e sürekli olduğu u, şefaf kriterlere göre erildiği i söyle ek pek ü kü değil. Hâl uki hak te elli yardı ta ı ı da ala ı yardı ı sürekliliği e gü e esi, kriterleri şefaf olduğu a i a ası çok ö e li. Ay ı şekilde iktarı a la lı düzeyde ol ası çok ö e li. Uygula a ı karşılıklı haklar e soru luluklar a zu esi içi de hayata geçe il esi içi i sa ı u yardı ı iye aldığı ı, ha gi koşullarda aldığı ı, e oktada al aya ağı ı çok iyi il esi gerekiyor. Bugü Türkiye de u u eredeyse ta tersi yapılıyor. Yardı ları hepsi ol asa da ir kıs ı düze siz, ki e e kadar erile eği elli değil... Ya i izlediği a ık sosyal yardı da ziyade sadaka a ığı. A a u arada ö e li ir ihiyaç elirle e eka iz ası e çok üyük ir ürokrasi de de reye gir iş duru da. A a o ürokrasi i içi de sosyal hiz et uz a ları küçük ir yer tutuyor. Öğre iler, i a lar, ki ulu ursa ihiyaç tespii yapıyor, u ola ak iş değil. Doktor ol aya iri e hasta uaye e eir ek gi i ir şey u. İhiyaç tespii diye iri kapıyı çalıyor, içeri girip akıyor s. Ola ak işler değil. Dolayısıyla hak te elli sosyal yardı a layışı da çok farklı ir içi de çok üyük fo lar dağıılıyor. Bu da ta ii üsait Bu kay ağı kulla ı ı a ilişki eler söyle e ilir? “osyal yardı ala ı, Aile e “osyal Poliikalar Baka lığı alı daki ir ge el üdürlük olarak işliyor. Kay ak dağıı ı da yerel akılar rol oy uyor. Bu ları üte elli heyetleri de he yerel yö ei iler he erkezi hükü ei yerel te sil ileri he de ölgedeki hayırse er ata daşlar ulu uyor. Bu yerel akıları sayısı epey e fazla, dokuz yüzde fazla akıf ar. De iz Fe eri ya da Ki se Yok u? gi i sivil toplu kuruluşları ı i a ıl az üyük addi kay ak ve yasal haklarla u ala a gir esi i asıl değerle dirirsi iz? “izi de söylediği iz gi i, sosyal yardı eselesi i İsla i refera slara daya dır ak, zate gele eği izde ola ir hayır hase at eselesi olarak değerle dir ek so dere e yaygı . Fakat ir ya da da u yapılar so dere e dışa kapalı, şefaf ol aya yapılar. “i il toplu kuruluşları üstü e yapıl ış pek çok çalış a ar. Bu ları azıları ı ö e le urguladığı şey şu: “i il toplu la de let ir iri de kopuk ala larda faaliyet göster ezler. Arada her za a ir etkileşi ardır e de let si il toplu ala ı ı içi le dirir. Neoli eral dediği iz u dö e de aradaki sı ırlar iyi e uğlaklaşı. De let e “TK lar arası daki iş irlikleri yardı ala ı da çok ö e li ir rol oy uyor. “ade e De iz Fe eri ya da Ki se Yok u? der eğiyle sı ırlı değil esele. “TK lar sosyal hiz et su u u da da rol oy uyorlar. Cezae leri de çalışıyorlar, huzure leri de çalışıyorlar, uralarda ka u hiz ei su u u da göre üstle iş duru dalar. De let, piyasa e si il girişi ler arası daki sı ırları ugü kü gi i uğlaklaşığı öyle ir duru da eğer sizi ka u yö ei i yapı ız yolsuzluğa açıksa, duru şai eli ilişkilere fe kalade ir ze i hazırlıyor. “izi erdiği iz ör ekler de u u gösteriyor. Biz “osyal Poliika Foru u da sekiz farklı şehirde isihda la yoksulluk arası daki ilişkiyi i ele ek üzere ir araşır a yapık. Çok ge iş kapsa lı ir a ket yapıldı e u sırada fark eik ki yoksul i sa lar yardı aldıkları kuru u il iyorlar. Mesela erzak yardı ı ı ir “TK da ı, ya i De iz Fe eri gi i ir der ekte i, erkezi de let kuru u da ı, elediyede i alıyor il iyorlar. Çü kü u ları hepsi üyük ölçüde hayırse erlik a ığı a göre eriliyor. Ki de alıyorsa alıyor, so uçta u lar ikidarı kâr ha esi e yazılıyor. “o uçta u yardı ları u ları dö e i de aldık de iliyor. Ta ii ki fe kalade isis ara açık ir ala , a a ilişkiler her za a ay ı şekilde işle iyor. Bazı “TK larla ikidarı arası çok iyi ola iliyor, u lar ir sürü a a tajda yararla ıyorlar e u u ta ii ir şekilde karşılığı ı eriyorlar. A a de let-“TK ilişkileri i iteliği hep öyle değil. Mesela Çağdaş Yaşa ı Destekle e Der eği, ay ı şekilde Diyar akır da “ar aşık Der eği gi i der ekleri duru u da olduğu gi i azı ak ul ol aya “TK lar da ikidarı husu eiyle karşılaşıp gayet zor duru larda kala iliyorlar. Dolayısıyla si il girişi leri ala ı kesi likle poliikada kopuk ir ala değil. Be ke di hesa ı a “TK ları sosyal poliika ala ı da de lei üstle esi gereke soru lulukları üstle eye kalk aları ı faydalı ola ağı ı düşü üyoru . “TK ları e ö e li işle i sa u u uluk yap akır. Bu tür hiz et su u u eya yardı dağıı ı işleri e girdikleri za a sa u u uluk ke arda kalıyor. İ sa lar da sa u u uluğu ö e i i gör e eye aşlıyorlar, “TK deyi e akılları a dağııkları kay akla, erdikleri sosyal eya kültürel hiz etle ta ı la a kuruluşlar geliyor. Bu ala da yerel yö ei leri ev ut duru u u asıl değerle diriyorsu uz? Belediyeler daha ı akif ol alılar, u iş erkezde yereli i kaydırıl alı? İhiyaçları ili esi e i sa larla daha yakı ilişkide ulu ul ası açısı da elediyeleri a a tajlı ir ko u da olduğu açık. Bu a karşılık, eğer sosyal poliika eşitliği sağlaya ak ir rol 17 Bölgesel asgari ü ret ortak ata daşlık ze i i i yıprata ak ir şey. Baıdaki işçilere Kürtler u uza çalışıyor, o yüzde izi ü rei iz yüksel iyor dedirte ile ek ir şey. Milliyetçilik, ırkçılık de e şeyi alı da u türde tepkiler ardır zate . “osyal poliika ala ı da da dikkat edil esi gereke ir şeydir u. oy aya aksa kay akları erkezde gel esi so dere e ö e li. Çü kü kay ağı da yerel sağlaya ak, dağıı ı da yerel yapa ak de ildiği de, ar ola ölgesel eşitsizlikleri ye ide üreil esi kaçı ıl az oluyor. Ayrı a ta ii ki sosyal poliikalarda yararla a i sa lara yakı ol ak, o ları ihiyaçları ı ta ı ak a a tajdır, a a ay ı za a da isis ara açık ir duru da yaraır. Yerelde ortaya çıka ile ek kayır a e dışla a eka iz aları çok ö e li ir soru ola ilir. Dolayısıyla, kay akları yerel ikidara yakı çıkar çe releri e hiz et edip et ediği, azı lıklara eya kırılga gruplara asıl da ra ıldığı gi i ko ularda erkezde de ei i ö e i i göz ardı et e ek gerekir. Türkiye de so dö e lerde “TK , si il girişi , yerel gi i ifadeler kayıısız şartsız olu lu a ada değerle diril eye aşladı. De lei kötü ir şey olduğu a, erkezi de let üdahalesi i ka ul edile ez ir şey olduğu a duyula i a ç çok güçlü, u a karşılık yerelle ilgili herşey kulağa hoş geliyor. Bu ko uda iraz daha dikkatli düşü ek gerekiyor gali a. Çok dışlayı ı ola ilir yerel sosyal poliika, elirli kesi leri dışla ası a yol aça ilir. Muhafazakârlığı yoğu olduğu ölgelerde özellikle toplu sal i siyet ilişkileri açısı da ö e li soru lar yarata ilir. Et ik azı lıkları duru uyla ilgili soru lar da ola ilir. Burada, “osyal Poliika Foru u da, ‘o a lar üzeri e ir araşır a yapıldı; u araşır ada ‘o a lara azı yerlerde e kadar kötü da ra ıldığı ı gördük. Bazı yerlerde çok daha iyi duru dalar, a a azı şehirlerde e kadar üyük ir yerel askı alı da oldukları ı gördük. Böyle ir duru da dışarıda üdahale, kırılga grupları koru ak açısı da ö e li ola ilir. Ge elde sosyal poliika tarış aları da ir uçta Kuzey Avrupa ülkeleri i ör ek gösterip oralarda e yapılıyorsa ay e iz de yapalı diye ler, diğer uçta da izi ke di ize has özellikleri iz var, ta a e uraya uygu ir odel gelişir eliyiz diye ler oluyor. “iz çok uzu yıllardır u ko ularda çalışa ir akade isye olarak i kâ ı ız olsa asıl ir sosyal poliika tasarlardı ız? Be her şeyde ö e sosyal yardı ya da yoksullukla ü adele ko usu a yaklaşırke u ko uyu çalış a hayaı ı itelikleri de ayrı ele ala aya ağı ızı düşü üyoru . Ay ı za a da sosyal gü e likle sosyal yardı arası daki 18 ilişki i çok daha sıkı e yakı ir ilişki ol ası gerekiği i düşü üyoru . O yüzde iki şey yapardı : Biri isi, ergi siste i e akardı . Bütü u hayırse erlik furyası ı ir se e i de doğru dürüst ergi topla a a ası e dağııla a ası. Vergi eselesi i çok dikkatli ele al ak lazı , ergi toplaya ile e topladığı ergiyi adaletli içi de dağıta ile ir de let ol ası lazı . İki isi de çalış a hayaı a ak ak gerekli. İşsizliği oyutları e iteliği üzeri e iyi e düşü ek gerekli. Kadı ları iş gü ü e kaılı ı Türkiye de çok düşük e u u utlaka aşıl ası gerekiyor. Bu u aşıl ası içi de çalış a hayaı ı iteliği e ak ak gerekli, ya i kadı a ak aya aksı ız çalış a hayaı a aka aksı ız. Hâl uki ge el olarak yapıla şey kadı a ak ak e urada da “TK lar, u u söyle ek duru u dayı , pek a la lı ir rol oy a adılar. Ta ii çok iyi sa u u uluk yapa ları oldu, a a ay ı za a da kadı lara e de el işi yapır aya yö elik faaliyet göstere ler de ardı. Bu değil ol ası gereke şey. İsihda ı arır ak içi uzu dö e de etkili ola ile ek şeyleri ya ı da he e yapıla ile ek şeyler de ar, u ları daha iddi düşü ek lazı . Ayrı a eğii üzeri e çok iddi düşü ek lazı . Uzu adede u so dere e ö e li. Türkiye de eğii deki eşitsizlikler ayyuka çık ış duru da. Neredeyse parasız eğii diye ir şey kal a ış duru da. Bu da sosyal poliika ı ir parçası. Bu ları hepsi i irlikte düşü ek gerekiyor. Bu ları gayet ta ii Türkiye üzeri de düşü e iz lazı ; esela Türkiye i eğii siste i i hali İs eç te yola çıkarak i ele e ek ir şey değil. Çözü de ister iste ez uraya özgü ir içi ala ak, a a ta ii u u la di î-kültürel gele ekleri s. kastet iyoru . İsihda la ilgili olarak he e yapıla ile ek şeyler olduğu u söyledi iz. Bu u iraz aça ilir isi iz? “osyal Poliika Foru u olarak çok üzeri de durduğu uz ir şey ar, u u defate söyledik. “osyal poliika ö le leri i çoğu ay ı za a da isihda yaraı ı ir etki yaparlar. Mesela iş hayaı ı düze le esi, özellikle de çalış a süresi i elirle esi ö e li ir sosyal poliika ö le idir. Bugü Türkiye de iş saatleri fe kalade uzu e u duru u utlaka değiş esi lazı . Bu he e yapıla ile ek e yapıl ası gereke ir şey, yapıldığı za a da çok daha fazla çalışa a yer açılıyor e çok üyük ir ek isihda pota siyeli çıkıyor. Ayrı a iş saatleri i uzu luğu kadı isihda ı ı düşüklüğü ü elirleye çok ö e li ir u sur. Çalış a saatleri i u kadar uzu ol ası kadı ları iş hayaı a kaıl ası a üyük ir e gel oluşturuyor. “osyal akı poliikaları ı iteliği, esela ka u kreşi eksikliği de ay ı yö de etki yapıyor. Burada da sosyal poliika ı isihda ı asıl irde fazla ka alda etkilediği i görüyoruz. Kreş eksikliği kadı ları işgü ü e kaılı ı ı e gelleye ir u surdur, a a ay ı za a da ka u kreşi açığı ız za a isihda da yaraırsı ız, üstelik kadı lar içi düzgü , i sa a yakışır iş yaraırsı ız. Korku ç atölyelerde saate fazla çalışıla ir işte daha a la lı ir iş yaraırsı ız. “ağlık sektörü de de ay ı şekilde itelikli destek perso eli yeişir ek e kulla ak ü kü . Bu şekilde he sağlık hiz etleri i kalitesi i yükselt ek he de düzgü iş yarat ak ü kü . “o za a larda CHP i progra ı da öyle ir talep yö lü akışla sosyal poliikayla isihda arası daki ilişki üzeri de durulduğu u göre iliyoruz. Bu çok se i diri i ta ii ki. Burada karşı argü a he e ortaya çıkıyor. Çalış a saatleri i kısalıl ası, ay ı ü rete daha kısa süre çalış ak de ildiği de aliyetler, uluslararası ala da ü adele edile ilirlik vs. de iyor. İş dü yası aşka ülkelere gider diye ir çeki e var. Asgari ü ret tarış ası da da ay ı şeyi gördük. Kayıt dışılığı teşvik ede eği söyle di. Be e u u söyleye leri ke dileri de iliyorlar esele i u ol adığı ı. A a illet u ları çok kolay ka ul eiği içi öyle ko uşula iliyor. Türkiye u uz e ekle reka et ede ile ek ir ülke ol a eşiği i çokta aşı. Ya i arık izde çok daha u uz işgü üyle ürei yapa ir sürü ülke ar. Türkiye düzgü ir reka et gü ü yakala ak isiyorsa araşır a-gelişir e progra ları a yaırı yap ası lazı , eğii üzeri e düşü esi lazı . Bu eğii kalitesiyle reka et edile ez. Kötü yeiş iş ir i sa alze esiyle, araşır a e gelişir e pota siyeli i düşük olduğu ir orta da ürei yapıyoruz. Ta ii ki ö e li ihra aı arır ak, a a u u yolu ü retleri düşür ek değil. Ayrı a yet iş küsur ilyo luk ir ülkede iç talep de çok ö e lidir e iç tale i a lı ol ası içi gelir se iyesi i çok düşük ol a ası da ö e lidir. Az ö e asgari ü rete ahseik, asgari ü rei ölgede ölgeye farklılık göster esi asıl ir uygula a siz e? Be u a şiddetle karşı çıkıyoru . Asgari ü ret ir si yaldir, ülkeyi ir arada tuta si yallerde iridir. Bir yerde hayat daha u uz olduğu içi orada ü retler de daha düşük olsu dediği iz za a ir üddet so ra oradaki ü ret düşüklüğü aşka yerlere ya sı aya aşlar. Diyeli ki asgari ü ret pazarlığı yapıyorsu uz, o za a karşı ızdaki u duru u e de doğuya gideri şekli de ir pazarlık eka iz ası olarak kulla a ilir. Bu şekilde ölgesel asgari ü ret işçi kitlesi i ölerek çalışa ları pazarlık gü ü ü zayılata ir şey olarak ortaya çıka ilir. Bu görüşü savu a lar özellikle doğu ve gü eydoğuda düşük asgari ü rei kadı isihda ı ı arıra ağı ı ö e sürüyorlar. Bu a gele e kadar kadı a yö elik olarak yapıla ak o kadar çok şey ar ki orada... A a u u gör ek içi ölge i ihiya ı a ak ak gerekiyor. Biz Key esye ir akış açısıyla düşü eyi, talep u suru u dikkate al ayı o kadar u utuk ki. Bu u haırlarsak, urada eye ihiyaç ar, e üretse faydalı olur diye aka iliriz. O za a da kadı ları da isihda ede ek o kadar çok şey ulu ur ki, i sa ları asgari ü retleri e göz dik eye hiç ihiyaç kal az. Bölgesel asgari ü ret ortak ata daşlık ze i i i yıprata ak ir şey. Baıdaki işçilere Kürtler u uza çalışıyor, o yüzde izi ü rei iz yüksel iyor dedirte ile ek ir şey. Milliyetçilik, ırkçılık de e şeyi alı da u türde tepkiler ardır zate . “osyal poliika ala ı da da dikkat edil esi gereke ir şeydir u. O u uza çalışığı içi e işsiz kalıyoru ya da e i ü rei yüksel iyor dedirt e ek çok ö e li. Ay ı şekilde sosyal poliikaları içi le dirirke Nede o a eriliyor da a a eril iyor? Nede e i hakkı ı o alıyor? dedirt eye eksi iz. Bu u dedirt e ek içi de elirli ir kesi i değil, herkesi hedeleye e re sel itelikli poliikalara ö e ere eksi iz. Gayet ta ii azı duru larda elirli kırılga gruplara yö elik, poziif ayrı ılık iteliği taşıya poliikalara ihiyaç ola ilir. A a ü kü olduğu kadar u işi kadı lar, ‘o a lar ya da Kürtler içi yapıyoru de e ek lazı , çü kü u u dediği iz za a u gruplara karşı ir tepki oluşa ilir. Koru aya çalışığı ız gru u da gala ası a eya o u deza a tajlı ko u u u süreklilik kaza ası a yol aça ilirsi iz. Bu a çok dikkat et ek lazı . GIDA EGEMENLİĞİ: Ulusaşırı şirketlerde karşıt örgütle elere 19 Gıda gü e liği i, gıda ege e liği i? Çitçi e tükei i ulusaşırı şirketlere ahkû u? MAKALE » Ol ay Bi göl BOLLUK İÇİNDE AÇ KALMAK: GIDA EGEMENLİĞİNİN GA“PI yılı da yaşa a küresel gıda krizi, yüz i ler e yoksul i sa ı ir a da açlıkla karşı karşıya ırakı. Hâl uki krizi ede i gıda ürei i deki yetersizlik değil, gıda ala ı ı o yıllar içerisi de uluslararası şirketleri çıkarı a ola ak içi de ye ide yapıla dırıl ış ol asıydı. Türkiye i de giderek ir gıda ithalatçısı ülkeye dö üş esi e ede ola ulusal e küresel gıda poliikaları gü ü üzü e a alı ı eseleleri de . Şirketleri e de letleri dayat aları a karşı yegâ e çıkış yolu ise ürei ileri e tükei ileri ortak örgütle esi de e agroekolojik tarı yö te leri de geçiyor. 20 Ko a a soru lar e sorular ütü ü ü öyküsü ü a lat ada ö e erkezi ize aldığı ız ka ra ları kısa a ta ı la ak adete . Birleş iş Milletler Gıda e Tarı Örgütü FAO gıda gü e esi i ta ı larke şöyle der: Gıda gü e esi, tü i sa ları , her za a , akif e sağlıklı ir hayat süre il eleri içi esle e reji leri e e gıda ter ihleri e uygu yeterli, gü e li e esleyi i gıdaya iziksel e eko o ik olarak erişe il e koşuludur. Hâl uki küçük çitçileri küresel örgütü La Via Ca pesi a ı yılı da ö ü üze koyduğu ta ı , gıda gü e esi de çok daha ge iş ir ala ı kapsıyordu: Gıda ege e liği, halkları ke di gıdaları ı e tarı sal etki likleri i elirle e, sürdürüle ilir pre sipler çerçe esi de yerel tarı sal ürei e i aret yö te leri i koru a e de etle e, ke di ke di e yeterlilik se iyeleri i elirle e, piyasalara ürü da pi gi i sı ırla dır a hakkıdır. Gıda ege e liği i arei reddet ez, a ak i aret kuralları ı halkları gıda hakkı e gü e li, sağlıklı e ekolojik olarak sürdürüle ilir ürei yö te leri çerçe esi de şekille esi i sa u ur. Ta ı lara akığı ızda gıda gü e esi i , gıda ege e liği i sağla ada gerekli ola koşullarda iri olduğu açıkça görül ekte. Bu ilişkiye yazı ı geri kala ı da dö e eğiz. Şi di gıda gü e esi i iraz daha detayla dıralı . Ka ada da ‘yerso Ü i ersitesi “osyoloji ölü ü öğrei üyesi Prof. Dr. Mustafa Koç u de kuru uları arası da ulu duğu Gıda Araşır aları Merkezi de Ce t e fo Studies i Food Se u ity gıda gü e esi içi gerekli koşullar üzeri e yapıla çalış alarda iri de aktarı yapa ak olursak, gıda gü e esi ka ra ı da te el ola eş ilkede ahsedile ilir.1 Bu larda ilki ola sağla a ilirlik/ ulu a ilirlik availa ility , yeterli gıda arzı ı ihiyaçları karşılaya ak kadar yakı ulu ası ı ifade et ektedir. Gerek irey gerek ha e halkı, ölge, ülke e küresel düzeyde olsu , herkese yeterli gıda ı sağla ası gıda gü e esi içi ö e li ir şarır. A a aalesef yeterli gıda ol ası, u gıda ı adil olarak her ihiya ı ola a ulaş ası a la ı a gel iyor. Bu ede le erişile ilirlik a essi ility , gıda gü e esi i iki i gereği. İlk koşul içi yeterli ürei gerekirke , u iki i koşul içi etki dağıı , depola a, pazarla a kadar kişileri te el ürei araçları a eya yeterli gelire sahip ol aları, u ları ü kü ol adığı koşullarda ise toplu sal refah kuru ları ı etki likleri gerekiyor. Gıda gü e esi sade e herkese yete ek kadar gıda ı te i i de ek değildir. Bu, gıdaları sağlıklı, te iz, gü e ilir ol ası ı e i sa o uru a yakışır ir şekilde sağla ası şarı ı, kısa a ka ul edile ilirliği de a epta ility gerekiriyor. Ürei e dağıı ı yeterliliği ade ua y içi , ugü kü ürei faaliyetleri i gele ek esilleri ihiyaç duydukları gıdalara ulaşı ı ı e gelle eye ek ir şekilde sağla ası, ya i sürdürüle ilirlik de şart. Bu koşulları te i i, gerekli toplu sal e eko o ik ö le leri alı ası e u da rol oy aya failleri age y ö e i de gıda gü e esi i ta ı la ası sırası da düşü ül esi gereke ir husus. Tarihsel gelişi Ta ı larda da a laşıla ağı gi i ireyi , de lei , ka u kuru ları ı e ta ii şirketleri etki likte ulu duğu gıda ı kar aşık yapısı da uluslararası kuru lar etki rol oy a ışlardır. larda dü yada uhra lar ardı sıra yaşa ırke de letler u uhra larda e az şekilde etkile ek içi ke di pazarları ı dış reka ete koruya il ek a a ıyla gü rük tarifeleri i yükseliyor, kotalar geiriyordu. Yi e Mustafa Koç u eliriği gi i: Dü ya pazarları daki a i kriz e eta iyatları ı şiddetli düşüşü, dü ya çapı da işsizliğe e açlığa yol aç ış, siloları , depoları ağzı a kadar dolu ol ası a rağ e pek çok i sa açlıkla karşı karşıya kal ışı. Türkiye de dâhil pek çok ülkede Büyük Buhra , de lei doğruda eya dolaylı olarak eko o iye üdahalesi e, ürei i i e tükei i i ağduriyei i ö leyi i ö le ler alı ası ı hedeleye destekle e poliikaları ı uygula ası a ede oldu. Ka ra olarak telafuz edil e iş dahi olsa, gıda gü e esi, İki i Dü ya “a aşı ı yol açığı kıtlık yılları da he illi gü e lik, he de toplu sal ir gereksi i olarak de let poliikaları ı ö e li hedeleri arası da yer alıyordu. Bu u e iddi ör ekleri de iri sa aş yılları da Türkiye de dâhil pek çok ülkede zoru lu tükei alları ı de let ko trolü alı a ala kar e uygula asıdır. Tarihi u uhra lı dö e i de, he üz İki i Dü ya sa aşı sürerke , Dü ya Para Fo u IMF ir çözü arayışı olarak kurulur. IMF ile irlikte Dü ya Ba kası ı kurul ası a da karar erilir. Bu kararı se epleri de iri, ülkeleri ye ide yapıla a e kalkı a ihiyaçları a yö elik u uz kredi sağla asıdır. Arık İki i Dü ya “a aşı it işir. yılı da ye i ir adı aılır. Gü rük Tarifeleri e Ti aret Ge el A laş ası GATT , dü ya i arei e ilişki kurallar içere , dü yada i arei ser estleş esi i sağla ak üzere çok taralı olarak i zala a tek sözleş edir. “özleş e i i zala ası da so ra ilerleye za a içi de tarı ürü leri de sözleş e kapsa ı daki i arete ko u edilir. larda ise tü dü ya ölçeği de tarı ı kapitalistleşiril esi i ye i ara ı olarak Yeşil De ri doğdu. Ge eik ühe disliği de yaşa a sıçra aları yaraığı tek ikler, ki yasal gü re, ilaç e yoğu sula aya dayalı uygula alar ülkelere pazarla dı. Yeşil De ri i oluşturduğu yapı, se ep olduğu yıkı lar GATT Uruguay Turu u te ta a la ası ı ardı da dü ya tarı pazarı da ta a e kuru sallaşı. Müzakereleri e ağırlıklı oktası tarı e ikri ülkiyet hakları gi i ko ulardı. Turu so u u da GATT ı yeri e geç ek e göre leri i üstle ek üzere ay ı yıl Dü ya Ti aret Örgütü DTÖ kuruldu. Turu odak ko uları göz ö ü e alı dığı da Mo sa to, Cargill gi i ulusötesi tohu e ki ya şirketleri i Uruguay Turu u üstü deki yadsı a az etkisi daha iyi a laşıla akır. Arık Kuzey de Gü ey e doğru gıda ihra aı ı ö ü ta a e açıl ışı. Bu u he e ö esi de arık gıda gü e esi ol aya irçok Gü ey ülkesi de Dü ya Ba kası e IMF eliyle yapısal uyu pakei adı alı da tarı i arei li eralleşiril eye aşla ışı. Bu dö e de ları ilk yılları da, arık res i olarak A rupa Birliği adı ı ala topluluk da gıda e tarı ala ı da ö e li aktörlerde iriydi. larda iraz daha gerilere giiği izde, ütü dü yada gözle lediği iz eoli eral ideoloji i Gü ü üzde Gü ey ülkeleri i üçte ikisi, te el gıda ürü leri ola tahıl, süt ürü leri, yağlık tohu itkileri, et e şekeri dü ya pazarı da alarak et gıda ithalatçısı hali e geldiler. Bu ürü lerde tahıl e fazla ithal edile ürü e tahılı dü yada e üyük ihra atçıları AB, ABD, Ka ada e A ustralya. IMF, DTÖ e DB ara ılığıyla yaygı laşarak ulusaşırı şirketleri ege e liği i gelişirdiği i, güçle dirdiği i görürüz. Bu yazıda ilk olarak gıda gü e esi e gıda ege e liği ka ra ları ı tü u tarihsel gelişi içerisi de, aktörleri ta ıyarak aç aya çalışa ağı . Ardı da A rupa Birliği Ortak Tarı Poliikası ı OTP küresel Gü ey e etkileri üzeri de Türkiye i içi de ulu duğu duru a geç eye çalışa ağı . Gıda gü e esi ol aya ülkeleri OTP ko usu da te el soru ları da iri, lerde aşla ış ola gıda ithalaı daki arışır. Bir aşka deyişle, AB i ke di ortak tarı poliikası Gü ey ülkeleri i gıda ithalaı a ağı lı hale geir işi. OTP e ay ı za a da A rupalı gıda ürü leri e uygula a süreğe da pi g u olu suz geliş eye katkı sağla ış e dü ya ı azı ölgeleri de gıdada gü e esizliği daha da kötü duru a sok uştu. Dü ya Ba kası e IMF taraı da e poze edile ser est i aret e yapısal düze le eler, Gü ey ülkeleri de tarı sal i areteki gele eksel ihiyaç fazlası ürei de erozyo a se ep ol uştu. Uluslararası i a s kuru ları e kalkı a aja sları ı poliikaları, hükü etleri yerel tarı sal ürei e erile destekleri kes esi e, de letçe yürütüle pazarla ilişkili yapıları ortada kaldır ası a, ithal gıdaya pazarı aç ası a e yerel pazar içi te el gıda addeleri i ürei i de se ihra ata yö elik ürü lere dö esi e yol aç ışı. lerde Türkiye ye akığı ızda da farklı ir ta loyla karşılaş ıyoruz. Neoli eral dö e le irlikte ir ithalat furyası aşla ış e tarı e gıdayla ilgili de lei ko trolü de e tasarrufu da ola kuru lar sırasıyla e üyük ir hızla özelleşiril eye aşla ışı. EtBalık Kuru u, “üt E düstrisi Kuru u e Ye “a ayi özelleşiril iş, tütü e sigarada TEKEL i , çayda ÇAYKU‘ u tekelliği kaldırıl ışı. “o raki ikidarlar da ay ı yolda ilerleyerek IMF e Dü ya Ba kası ı direkileri e uygu olarak Tarı “aış Kooperaileri i e tegre tesisleri i özelleşir işi. ları so u, leri aşı a geldiği izde de lei tarı e gıda ko usu da uygula aları da ir değişiklik ol ada şekerpa arı ürei i e kota geire e tütü ü destekle e ürü kategorisi de çıkara şeker e tütü yasaları çıkarılır. Ülke i ürei i de oldukça ö e li ir yer tuta u iki ala a ise şirketler yerleşir. Türkiye, IMF sta d- y a laş aları e DTÖ yapısal uyu progra ı ı askısıyla diğer az geliş iş ülkelerde yaşa dığı şekilde iç tarı destekleri i kaldır ış, tarı ürü leri piyasaları ı da geliş iş ülkeleri sü a siyo lu ürü leri ile karşı karşıya ırak ışır. ABD i Türkiye yi piri ç ithalat poliikası ı DTÖ ye şikâyei so rası da tehlike iyi e ortaya çık ış, ö e li ölçüde zarar ede , ürü ü ü sata aya çitçi e sa ayi i çok zarar et iş e so u u da Türkiye piri ç ürei i de ke di e yeter ir ülkeyke ithalatçı ir ülke hali e gel işir. Duru uyke piri ç iyaı ı düş esi i ekleriz. Ne ar ki, ulusötesi şirketleri ö ü deki e gelleri kaldıra DTÖ uygula aları tükei i i ödediği iyaı düşür üyor. )ira u siste içerisi de ithalat yapa şirketler iyaı elirle iş olduğu da e ürei i e de tükei i u uygula ada yarar sağlıyor. Uz a lar, gıda zi iri de pazarlık gü ü ü , so yıllarda tedarik zi iri i so u da ulu a süper arketlere geçiği i gözle liyorlar. Bu u se e i i i arei ser estleş esi, şirket irleş eleri, şirket alı ları e küresel kay ak stratejileri se e iyle süper arketleri güçleri i arır ası, çitçiler e küçük ürei ileri a ak iyatları kır ak sureiyle eya piyasa içi daha iyi koşullar su arak ayakta kal aya çalış ası olduğu eliriliyor. e kadar Gü ey ülkeleri i dış i aret de gesi yılda ilyar dolar tutarı da et ürei fazlasıyke , so raki yılda u fazla ilyar dolar dış i aret açığı a dö üş üş duru da. Gü ü üzde Gü ey ülkeleri i üçte ikisi, te el gıda ürü leri ola tahıl, süt ürü leri, yağlık tohu itkileri, et e şekeri dü ya 21 yılı da yaşa a kriz, ilyo lar a i sa ı gıda şirketleri taraı da yö eile spekülaif karaktere sahip ser est gıda pazarı yüzü de aç ırakı. Krizi se e i gıda ürei i deki yetersizlik değildi. pazarı da alarak et gıda ithalatçısı hali e geldiler. Bu ürü lerde tahıl e fazla ithal edile ürü e tahılı dü yada e üyük ihra atçıları AB, ABD, Ka ada e A ustralya. FAO u erileri e göre - yılları da ithal edile ilyo to tahılı ilyo to u geliş ekte ola ülkeler e saı alı ış. Bu dö güde iyatları a i yükselişi e yi ele e gıda krizi zaiyei i azalt ak içi u ülkeleri yerel tarı ı teş ik ede e ithalata ağı lılığı kısıtlaya ir poliika değişi i talep et eleri gerek ekte. 22 E yoksulu uz ki ? Küçük çitçileri arji alizasyo u Dü yayı doyura , ekolojiyle uyu lu şekilde ürei yapa ları üyük çoğu luğu u e ay ı za a da da gıda gü e esi de e yoksu ola , ikli değişikliği de e fazla etkile e yoksulları aşı da küçük çitçiler olduğu u aklı ızda tut a ız elze . BM Gıda e Tarı Örgütü ü FAO erileri e göre gü ü üzde ilyo u yaşı alı da ço uk ol ak üzere ilyo i sa kro ik olarak aç. Her yıl ilyo ço uk yetersiz esle e e ilişkili hastalıklar ede iyle ölüyor. Açlık e yetersiz esle eyle karşı karşıya ola ları çoğu luğu küçük çitçi eya topraksız i sa lar. Bu i sa ları da çoğu kırda ürei kay akları a ulaşı ı ol aya kadı lar e kız ço ukları. FAO erileri e göre, dü ya yoksul üfusu u yüzde i i, küçük çitçileri se çoğu luğu u oluştura kadı ları sade e yüzde si toprakta ülkiyet sahi i. Neoli eral poliikaları so u u olarak göre iliyoruz ki yüksele gıda iyatları e üyüye gıda gü e esizliği i asıl yükü ü çeke ler, gelirleri i yüzde i i gıda alı ı a öde ek zoru da ola e yoksullar. Ürei , tedarik, ithalat, uluslararası a laş alarda ahsederke , ir ö eki dö e i BM Gıda Hakkı özel raportörü Oli ier de “huter i yılı da yapığı ir ko uş ası da urguladığı oktayı haırlayalı : Küresel gıda gü e esi, tedarik e ürei gi i iki soru a i dirge e ez. Eğer gıda ürei i deki arış, Gü ey deki küçük çitçileri arji alizasyo u ile eş za a lı ilerlerse, açlık e yetersiz esle eye karşı yürütüle sa aş kay edile ekir. Çok ö eleri, ulusal de letleri ke di tarı ları ı regüle et eye yö elik haırı sayılır ko trolleri, ulusötesi şirketleri e DTÖ, IMF e Dü ya Ba kası gi i küresel yö eişi kuru ları ı e düstriyel tarı ala ı da yüksel esi so u u siyasi güç ye ide yapıla dırıl ış e de letler arık hâki oyu u ol akta çıkarıl ışı. “o yıllarda gıda gü e esi i u sıklıkta gü de e gel esi i ede i, o yılda az za a ö e yılı da tü dü yada yaşa a gıda krizi. yılı da yaşa a kriz, ilyo lar a i sa ı gıda şirketleri taraı da yö eile spekülaif karaktere sahip ser est gıda pazarı yüzü de aç ırakı; krizi se e i gıda ürei i deki yetersizlik değildi. Örgütlü ü adele dö e i: La Via Ca pesi a Bahsi geçe dö e ler içi de gıda ile ilgili yaşa a soru larda etkile e e rahatsızlık duya topluluklar, e uluslararası are ada sesleri i duyura iliyordu e de u a ağlı olarak gıda e tarı la ilgili karar al a süreçleri e dâhil ola iliyordu. Bu duru da etkile e topluluklarda iri de yılı da kurul uş ola ilyo küçük çitçi i , köylü ü üye olduğu küçük çitçi i küresel örgütü La Via Ca pesi a ydı. Via Ca pesi a ı a a ekse i de dü ya çapı da alter aileri üreil esi i kapsaya toplu sal adalet e eşitlik ilkeleri yer alır. Örgüt, Dü ya Ba kası e IMF taraı da e poze edile ser est i aret e yapısal düze le eleri ir tehdit olarak ta ı lar. Bu ta ı la aları e duruşu toprağa erişi , toprağı sa u a, gıda ege e liği, iyoçeşitlilik, agroekolojik tarı , köylü hakları e kadı erkek eşitliği gi i ü adele ala larıyla dü ya ölçeği de pekişirir, u lara uygu stratejiler gelişirir. Bu ağla da sözü edile stratejilerde iri tek aşı a gıda gü e esi ola az. A ak yukarıdakileri irlikte gerçekleşiril esiyle gıda gü e esi i tü dü ya halkları içi sağla a ile eği i çok et ir şekilde ifade ede Via Ca pesi a gıda ege e liği i ir te el ka ra olarak ileri sürer. Bu ka ra içerisi de gıda gü e esi i sağla ak içi ekoloji ö e li ir aşlık olarak görülür. )ira fotose tez üzeri e kurulu tek i sa etki liği ola tarı ütü üyle ye ile e il e pota siyeli taşır. Agroekolojik tarı , gerek sera gazları ı azaltarak gerekse itki e toprakta ulu a kar o u ayrış ası ı kolaylaşırarak ikli değişikliği i etkileri i azalır. Çok fo ksiyo lu, iyoçeşitlilik içere tarı siste leri e çeşitle dirilerek yerelleşiril iş gıda siste leri, ikli değişikliği de ri de gıda gü e esi içi elze dir. Bu tür siste lere küresel ölçekte a il ir geçiş he ikli değişikliği i etkileri i yu uşat ak he de gıda gü e esi i sağla ak içi zoru ludur. Dü ya ı dört ir ya ı da yerel siste e geçiş sayesi de, taşı a zi irleri e u a ağlı paketle e, soğut a, depola a e işle ede kay aklı e erji safrası azalılarak gıda ayak izi de düşüş sağla a akır. Bu kapsa da aile tarı ı a dayalı yerellik küresel ikli değişikliği soru u u çözü ü ü ö e li ir parçası olarak ta ı la ır. Gıda güve esi i sağla ası da agroekolojik tarı Ki yasal gü re e ilaçlar, fosil yakıtlar, e yoğu e erji tükei i e yol aça uzu esafe taşı a ılığı ı 4 etki olduğu küreselleş iş gıda siste leri i te el ala e düstriyel tarı , ikli üzeri de olu suz ir etkiye sahipir. Me ut sera gazı e isyo u u yaklaşık yarısı gıda gü e esi i ortada kaldıra e düstriyel tarı e u a ağlı küresel gıda siste i Via Ca pesi a gıda ege e liği i ir te el ka ra olarak ileri sürer. Bu ka ra içerisi de gıda gü e esi i sağla ak içi ekoloji ö e li ir aşlık olarak görülür. )ira fotose tez üzeri e kurulu tek i sa etki liği ola tarı ütü üyle ye ile e il e pota siyeli taşır. 23 İkli değişikliği i geri dö dürüle ez etkileri de e fazla etkile e gruplar, aslı da u değişiklikte e az soru lu ola lardır e u ö e li ir sosyal adaletsizliğe işaret eder. taraı da üreildiği de , özellikle e düstriyel o okültür tarı ı, kar o u toprağı orga ik yapısı da depola ası ı sağlaya doğal toprak süreçleri e zarar erir. Bu, doğal dö güyü, su i gü re e ö ek ilaçları a daya a ki yasal süreçlerle değişirir. Burada daha detayı a gir eye eği iz hi rit e ge eiği değişiril iş tohu ları ki ya sa ayi i ürei i e ola ağı lılığı e zoru luluğu da ikli değişikliği e so u u olarak gıda gü e esi de yoksu luğa geçişi ö e li adı ları da dır. 24 Özetle, gü ü üzü ege e eko o ik siste i taraı da da destekle e u hâki yapı, ikli kararsızlığı ı hızla dır ış e gıdada gü e e soru u u arır ışır. Gıda e tarı poliikaları gelişirilirke akılda tutul ası gereke şey iki küresel çe resel sı ırı çokta geç iş, aş ış olduğu uzdur: a e düstriyel tarı da kay aklı toprak kay ı; sudaki azot kirle esi e iyoçeşitlilikteki kayıp. U utul a alıdır ki, ikli değişikliği i geri dö dürüle ez etkileri de e fazla etkile e gruplar, aslı da u değişiklikte e az soru lu ola lardır e u ö e li ir sosyal adaletsizliğe işaret eder. Gıda güve e izi gaspı Ekolojiyle de yakı ilgisi ola , dolaylı da olsa ikli de e iyoçeşitlilikte geri dö ül ez etkilere ede ola , dü ya halkları ı gıda gü e esi i kay et eleri e yol aça ir aşka et e de çok üyük ölçeklerde karşı karşıya olduğu uz toprak e su gaspı. Toprak gaspı, ke tleş e i art ası, tarı toprakları ı , or a ala ları ı üzeri e doğru ge işle esi, ke tleş e i art ası e ta ii ya lış ulaşı poliikalarıyla ihiyaç olarak ta ı la a yolları , ha aala ları ı arışı, ade , petrol, gaz gi i ara aları , ye ile e ilir eya fosil yakıta dayalı kirli e erji yaırı ları ı , su ha zaları a, dereleri üzeri e, de izleri doldurarak, era ala ları a, ta iat koru a ala ları a, or a lara, tarı ala ları a yapıl ası so u u da gerçekleşiyor. Gasp sade e u larla da kal ıyor. Bu lara ek olarak eri li tarı toprakları ı , su ha zaları ı üzeri e yüzler e etrekarelik süper arketler, gezi i parkları eya golf sahaları i şa edilerek de yapıla iliyor. Veri li tarı toprakları üzeri de toplu içi gıda ürei i yap ak yeri e toprak irleşir eleri yapılarak sa ayiye yö elik agroyakıt eya üyük ölçekte e düstriyel gıda ürei i yapıl ası içi i ler e dö ü tarı ala ı ı kulla ıl ası he gaspı he de gaspa ağlı olarak gıda gü e liği i e yeterli e sağlıklı gıdaya erişi i ö ü deki e üyük e gel. E gel ol ası ı ötesi de Birleş iş Milletler “osyal e Kültürel Haklar A laş ası ı . addesi uyarı a, ireyleri ke di yaşa ala ları da yeterli e gü e li gıdaya erişi hakkı ı ihlali. Köylü e çitçi aileleri ülksüzleş esi, yeri de edil esi, geçi lik ürei de ulu a a ası, ke di e yeter gıda ürei i ile yapa a ası, ekolojik çe re i ozul ası e geri dö üle ez zararlarla karşı karşıya kalı ası, iyoçeşitliliği azal ası, toprak ozul ası, kır üfusu u azal ası, zoru lu göç, gıda ürei i de dışarıya ağı lılık, gıda gü e esi i ortada kalk ası gi i ir iri e ağlı irçok so uçta ahsedile ilir. Her yer şehir, herkes şehirli: Tüketerek üyüyoruz Uygula a ya lış tarı e gıda poliikaları e gasplar so u u, ke di e yeter ir ürei i ol akta te el gıda ürü leri de ile ithalatçı ol a duru u a gele Türkiye de u uygula aları kolaylaşırıl ası a a ıyla ir yasa çıkarıl ışır.6 1 htp:// htp:// A su, A. Kası tarihli u ka u , yir i dokuz ilde, ir ya da il özel idareleri i, köyleri e elde elediyeleri i kaldır akta, diğer ya da da u illerdeki ilçe elediyeleri i üyükşehir ilçe elediyesi hâli e dö üştür ektedir. Bu u so u u da da topla sayısı i ola köyler ka u la, ir kale de i ahalleye dö üştürüldü. Bu köylüler arık şehirli. Arık istaisiklerde Türkiye i köy üfusu kâğıt üzeri de yüzde lere düş üş duru da. Kâğıt üzeri de desek de, gerçekte de arık ürei i köylüler ahalleye dö üşe köylerde elediye yasası a göre tarı e hay a ılık etki likleri de ulu a aya akları da , itkisel ürei yaparlarsa yapıkları sula a ı aşı a iyaı ir şehirli i ki kadar ola ağı da ürei i ıraka ak e tükei iye dö üşe ek. Yazı ı aşı da ii are , gıda gü e liği eselesi i eko o ik, tarı sal e poliik olarak tek aşı a çözü ara a ak ir ko u olarak asaya yaır a ı , e ut siste içerisi de ha a da su dö ekte farklı ol aya ağı ı a lat aya çalışı . Gü ü üzde yaşadığı ız gıda krizi aşta da elirt eye çalışığı gi i ürete e e izde kay akla ıyor. Gıda spekülasyo ları, ulusötesi gıda şirketleri e e zeri kötü tarı poliikaları toplu da gıda ı dağılı ı ko usu da küresel eşitsizlikler yaraıyor. Gıda üret ek yeri e, gıda ı eta hali e gel esi e göz yu uluyor. Bu a karşılık gıdayı asıl üreiği iz, ki olarak üreiği iz, dağıı eka iz aları ı asıl oluşturduğu uz açlığı , yetersiz esle e i , gıdaya erişi i ortada kalk ası içi ir a ahtar özelliği taşı akta. . e so . a/foodse u it /ou -app oa h.ht l. .du agida. o .t /ha e .php? id= Kü eselleş e e Ta ı . Poliikala ı, İsta ul: “u Ya ı e i. 4U ite e i apığı i çalış a a gö e Meksika da İs iç e e uçakla taşı a kg kuşko az içi lit e aka akıt ha a ı ke İs iç e i i u u da diğe u u a götü üle i kg kuşko az içi ha a a aka akıt sade e . lit e tutu o . E düst i el ta ı e kü esel gıda siste le i, ütü kü esel se a gazla ı e is o u u üzde ü ile üzde si i oluştu u o . Bu topla ı oluştu a ileşe le şö le sı ala a ili : a Ta ı faali etle i üzde - ; Ta la kaza ı ı içi ala te izle e e o a kesi le i üzde - ; Gıda işle e, paketle e e akli esi üzde - ; d O ga ik aıkla ı deko pozis o u üzde . 6 sa ılı O Üç İlde Bü ükşehi Beledi esi e Yi i Alı İlçe Ku ul ası İle Bazı Ka u e Ka u Hük ü de Ka a a ele de Değişiklik Yapıl ası a Dai Ka u . “ÖYLEŞİ » Ayşe Ça dar Ne yiyorsa ız osu uz: Ke di ize gü e iyor usu uz? Gıda gü e liği tarış ası ı e az sesi duyula , e az görü ür aktörü çitçiler. Gerek teş ik uygula aları gerekse sözleş eli ürei le, ke di ürei leri üzeri de de söz hakkı ol a aları ı doğruda ir so u u u aslı da. Çitçi “e dikaları Ko federasyo u kuru uları da A dullah Aysu ile gıda gü e liği i ko uş aya ede ürei süre i de aşlayarak ko uş a ız gerekiği i, çitçi i gıda gü e liği i eresi de olduğu u ko uştuk. Aysu, gıda gü e liği tarış ası ı -a la lı ir çerçe eye taşı a ildiği ölçüde- taşıdığı dö üştürü ü pota siyele de dikkat çek eyi ih al et eksizi Çitçi “e dikaları ı gelişirdiği ir dizi ö eriyi a laı. Bizi içi , gıda gü e liği ka ra ı, gıda ege e liği i ir alt aşlığı. Gıda ege e liği, e ürete eği ize, asıl ürete eği ize, e kadar ürete eği ize ürei i ile tükei i i irlikte karar erdiği ir siste i adıdır. Böyle ir siste i içerisi de eğer tükei i çitçiye, e ki yasalsız gıda ye ek isiyoru , a a u u hazırla, diyorsa e eyi , asıl üreile eği e çitçi e tükei i irlikte karar eriyorsa, aslı da o se ediği iz tükei i keli esi de de kurtula iliriz. Güve li gıda çitçi i derdi ola az, diyorsu uz? Niye ola az? Bu eseleyi ki dert edi eli? A dullah Aysu: Esas olarak sağlıklı gıdaya eriş ek tü i sa ları hakkı. Bu ede le, gü e li e sağlıklı gıda sağla a işi i ir erkezi de let poliikasıyla yürütül esi gerekir. Çü kü irileri i , orga ik diye ifade eikleri ürü leri , yüksek iyatla alı gü ü e sahip ola lar taraı da tükeil esi, e fazla ala içi ir keyitir, rahatlıkır, soru çözü üdür; saı ı para kaza dığı içi o a da iyi ir şey gi i gele ilir. A a Çitçi “e dikaları olarak iz toplu u her kesi i i sağlıklı e esi değeri yüksek gıdaya erişi i ol ası gerekiği i düşü üyoruz. Bu yüzde gü e li gıda yı değil, gü e ilir ir ürei e dağıı süre i i dert ediyoruz. Şu halde siz sık sık duyduğu uz gıda güve liği kavra ı a ir alter aif gelişiriyorsu uz. Bir çitçi olarak siz gıda güve liği de diği de e a lıyorsu uz? Bildiği iz gıda güve liği ile sizi ö erdiği iz gıda güve liği arası da asıl ir fark var? Şöyle ir fark ar. Bir gıda tohu da ii are çatala gele e kadar irçok süreçte , ara ıda e elde geçiyor. Bu süre e dâhil ola kişiler, kuru lar e ara ılar ir irleri de kopuk şu a da. Bu yüzde de herkes gıda gü e liği i ke disi de ii are aşlaıyor. Be i ürü ü gü e li, diyor, a a ürü ü e eliyaı e so rası hakkı da hiç ir ikri ol uyor. Şöyle ir ör ek ereyi : Biz hi rit tohu u aık toprağa. Hi rit tohu u kulla ıyorsak ilaç e ki yasal gü re de kulla ak zoru dayız. Yoksa u tohu ize yüksek eri er ez. Bu tohu da , u şartlar alı da elde edile ürü ilaç kalı ılıdır. Gü re i ki yasalı a ulaş ışır, üzeri de de ilaç kalı ısı ola akır. Ürü ara ı asıtasıyla hale gelir, haldekiler de çitçide aldıkları iyat üzeri e yüzde gi i ir kâr koyarak ye i ir iyat elirler. Halde so ra da katla ır iyat. “o uçta ürü , çitçide çıkığı iyaı yüzde gi i üstü de ir eiketle tükei iye gelir. Haldeki saı ıya sorsa ız, e i ürü ü çok iyi, der. Ma a a sorsa ız, kesi likle kaliteli, der. A a iz iliyoruz ki o ürü ü üzeri de ilaç kalı ısı ar. İki isi, ge el olarak gıda gü e liği de diği de i sa ları aklı a hijye geliyor. Hijye de kasteikleri de el değ ede paketle iş, al e isi arırıl ış, yaldızla ış ez ede ek içi de su akır. A a aşla gıç oktası da ilaç kulla ıldığı içi o zehri kalkıp da el değ ede zehri paketleyip orada ii are ke disi içi gıdası ı gü e li e sağlıklı olduğu u ifade ediyor. Gıda gü e liği i u şekli de ir gü e lik söz ko usu değildir. Hijye gü e lik değildir. Ya lış a laşıl ası , hijye gerekli değildir, de iyoru . “öylediği şu: Hijye e gü e lik ay ı şeyler değildir, u şekilde rekla yap ak da doğru değildir. “er est piyasa koşulları da çok iddi ya ılsa alar yaraılır. Çayırlarda ser estçe otlaya ta uklar. Ardı da şak diye ir rekla . Oradaki o ta ukla, ize 25 26 su ula ta uk ay ı şey değil. Bir erada özgür e hareket ede , oy aya i ekler. “a ılıyor ki oradaki erada otlaya i eği yapığı sütü içiyoruz. Çü kü öyle ir algı yaraılıyor rekla la. Bu lar ya lış. İşi aslı u değil. Bütü o ir alar fe i ye kulla ır. Bu ir alara düze li olarak süt ere çitçiler de fe i ye kulla ır. Bu gerçekleri gör ek lazı . Gü e lik sade e şu a la a gel iyor: İlaç kalı ılı, ki yasal gü re kalı ılı, süteki, eteki a i iyoik s. değil tek aşı a. Eğer ürei süre i de ki yasal gü re kulla dıysa ız, alı ayda yeiş esi gereke ürü ir ayda yeişir. O ürü ir ayda, toprakta , gü eşte alı ayda al ası gereke i eralleri, ita i i ala az, dolayısıyla esi değeri de o ürü e afedildiği kadar yüksek ola az. İ giltere de yapıla ir araşır aya göre lerde üreile ir kilo do atesi esi değeri e ulaş a ız içi dokuz kilo do ates tüket e iz gerekiyor. Şi di ütü u lara akığı ızda gıda gü e liği i ürei süre iyle e kadar ilgili olduğu u görüyorsu uz. A a gıda ürei süre i ile tükei i arası da hiç ir ağ yok. Bu şekilde üreile gıda gü e li değildir. Peki asıl güve li hale geirile ilir gıda? Gıda gü e liği i ütü u süreçleri kapsaya il esi e ya ılgıları ortada kaldır ası, ayrı a esi değeri i de göz al a ı gara isi çitçi e alı ı arası daki ilişki oluyor. Hijye le gıda gü e liği i eş a la lı düşü ek hiç ir şey ifade et iyor oysa. Eğer ürü ü tohu u hi ritse, ki yasal ilaçla koru up, ki yasal gü reyle esle iyorsa zate zehirle iş oluyor. )ehre eli i değse e olur değ ese e olur? Bu şekilde üreil iş ir yiye eği e kadar yıkarsa yıka gü e li olduğu da e i ola azsı . Oysa tükei i i ürei süre i e dâhil ol ası ı sağlayarak gü e ilirliği e te eli de irlikte orga ize et ek ü kü . ö ü de ala il esi içi gıda ege e liği dediği iz ir perspekite ele alı ası gerekir. Bizi içi , gıda gü e liği ka ra ı, gıda ege e liği i ir alt aşlığı. Gıda ege e liği, e ürete eği ize, asıl ürete eği ize, e kadar ürete eği ize ürei i ile tükei i i irlikte karar erdiği ir siste i adıdır. Böyle ir siste i içerisi de eğer tükei i çitçiye, e ki yasalsız gıda ye ek isiyoru , a a u u hazırla, diyorsa e eyi , asıl üreile eği e çitçi e tükei i irlikte karar eriyorsa, aslı da o se ediği iz tükei i keli esi de de kurtula iliriz. Çü kü öyle ir orta da gıda alı ısı, ürei süre i e üstelik yarı ürei i olarak kaıl ış oluyor. Ürei süre i i karar eka iz aları a kaılıyor, ikriyle destek oluyor e katkıda ulu uyor. Ürei pla la ası ı ir aktörü hali e geliyor. Böyle ir şey yapığı ız a da ii are toprakta ki yasalsız ürü Şu a da ve Türkiye’de çitçi gıda güve liği tarış ası ı herha gi ir aşa ası da görü ür değil. Bu siz e e ifade ediyor? Tü ar var, rekla ı var, poliika ı var u tarış ada a a aslı da tükei i de yok çitçi de… Nede çitçi gıda güve liği tarış ası ı dışı da kalıyor u kadar? Bu erkezi de let poliikası ı ya lış ter ihler yap ası da kay akla ıyor. Merkezi de let poliikası larda so ra Türkiye de ü i ersite eğii i de ii are üfredaı değişirdi. Çü kü e düstriyel tarı a geç eyi lüzu lu görüyordu e u u eğii i i erdi. Eğiiği i sa ları da köylere salıp ürei i ye ide şekille dirdi. E düstriyel tarı a geçişi sağlaya il ek içi yal ız a üfredaı değişir ekle yei ediler. Bera eri de ki yasal gü reyi, ila ı e traktörü, diğer girdileri dışarıda geirip pazarla a işi i de de let üstle di. Bu u la ilgili olarak )irai Do aı Kuru u oluşturdu. Tarı Kredi Kooperaileri oluşturdu. Ürei girdileri i geire ya a ı şirketler paraları ı alıp giiler. De let ye i ürei odeli i girdileri i )irai Do aı Kuru u da, Tarı Kredi Kooperaileri de çitçilere saı. Ya a ı şirketlerse hiç ir riske gir ede paraları ı alıp giiler. Bu arada şöyle ir söyle de gelişirdiler: Mede ileşiyoruz, çağdaşlaşıyoruz, refah düzeyi iz yükseliyor, gelişiyoruz. Bu öyle lere kadar geldi. lerde so ra ir gö lek daha yukarı çıkı. Öyle ir oktaya geldi ki, sade e ürei girdileri de değil, sözleş eli ürei le ürei i ke disi i şirketler elirle eye aşladılar. Bütü gıda zi iri i sahi i oldular. E so da arketlerle a zarayı ta a ladılar. “özleş eli ürei de, şu gü reyi kulla a aksı , şu ila ı şu kadar ata aksı gi i üdahalelerle ürei i aşta ayağa şekille dirdiler. Dedikleri gi i yap aya çitçi i ürü leri i al ıyorlardı. Be zer 27 ir içi de urada şu a ak ak lazı . Orga ik tarı la e düstriyel orga ik tarı arası da ir ayrı yap akta fayda ar. Türkiye de il e u illeri hepsi de de Tarı İl Müdürlükleri e ilçelerde de İlçe Tarı Müdürlükleri ar. Bu kuru larda i i üzeri de ele a çalışıyor. Orga ik tarı seriikası er ek içi u lar yetkili kılı adı, o üç şirket yetkili kılı dı. Bu lar geliyor diyor ki, şu ila ı, şu za a , şu kadar; u gü reyi, u za a , u kadar ata aksı . Bu u takip edip seriika eriyor. A a u seriika ı ü rei i de let karşıla ıyor, çitçi öde ek zoru da. Üstelik Tarı Baka lığı ı i ele a ı aıl kalıyor. Burada ge e tekrar tükei i ile ürei i arası da hiç ir ağ yok. Arada i ari ir şirket ar. Kâr a açlı ir şirket. Bu u sahi iliği i düşü ek lazı . Be o ko uda çok iyi ser değili . Gezdiği , gördüğü kadarıyla o ürü lere orga ik de ek ü kü değil. Nerede aşla ak lazı ? Gıda ege e liği i tekrar ele geçir ek lazı . 28 Mesela kooperaif ikri u ege e liği ele geçir eye ara ılık ede ilir i? Kooperaif kurgusu u doğru ol ası lazı . Çeşitli kooperailer ar Türkiye de. A a hiç iri i kurgusu doğru değil. Biz u u şöyle ka ra sallaşırıyoruz: Eğer kooperaif, ürei i ile tükei i arası da ir ilişki kur uyorsa, ya i ürei i ürü ü ü geirip kooperaife eriyor, kooperaif de ürei iye saıyor, arada uluştur uyorsa kurgu sağlıklı değil de ekir. E düstriyel ürei de u te as yoktur, ara ı şirketler girer de reye. Kooperaif de u şekilde ürei ide alıyor e ir ara ı gi i tükei iye saıyor, o ları uluşa ağı ir ze i oluştur uyorsa şirkete farkı kal az. Te asta kası ız şu: Tükei i i e tüket ek istediği e karar er esi, elli şekilde üreile ürü ü ala ağı ı taahhüt et esi lazı . Gıdada ö e li ir şey yok. Gıdayı üreirke , ürei i e tükei i i irlikte karar er esi gerekiyor. Ürei i ve tükei i arası da ir ağ ve güve oluş ada gıda güve liği diye ir şeyde söz et ek ü kü değil diye i a la alı u ö eriyi? Gü e ol az. Gü e za a a dayalı ir şeydir, za a la oluşur. O u içi eka iz alar oluştur ak e utlak surete ürei süre i i irlikte kararlaşır ak lazı . O u la yei eyip gele ürü leri ki de geldiği i, asıl geldiği i tükei i i il esi lazı . Ürei i de ki içi , eyi, e kadar üreiği i il eli. Bu ürü Orha gazi i Ye iköy ü de Ayşe Ça dar ı reçelidir. Ürü a o i leş esi diyorsu uz, alı ısı, saı ısı elli olsu , u lar ir iri i ta ısı ve ir irleri e karşı soru lu olsu lar. Bir de ürü ü ki de geldiği i elli ol ası lazı ki hesap sorula ilsi . Yaklaşık se edir ütü piyasa aktörleri u iş öyle ol ası diye uğraşıyor. Bu işi tersi e çevire ile var ı? Şık, uik i isiyailerde söz et iyoru . “ahide ir değişi vaadi ola var ı? İspa ya da “a o te ar, Brezilya da M“T Movi e to dos T a alhado es Se Te a, Topraksız İşçi Harekei ar, E do ezya da F“PI ı , ya i çitçi se dikası ı azı girişi leri ar. )apaistalar ar. A a u u e geliş iş ör eği, e üyük ör eği M“T. “iste i değişir eye çok yakı ir ör ek. Çü kü M“T de i aile u siste de çalışıyor. Yaklaşık iki ilyo i arı da i sa u u la ilgili. Ürü leri i u şekilde pazarlıyorlar. Hata a laığı ı üstü de çok üst oyutlara ara ir gü e oluşturul uş. “aat . gi i ürü geliyor, ralara diziliyor, ki se içeriye alı ıyor. “aat . da açılıyor, i sa lar ir kapıda giriyor, ö ür kapıda parası ı ödeyip çıkıyor. Ki se u ki e ait, eyi esi diye sor uyor. Çü kü M“T ye gü e iyorlar. M“T ke disi i ye eye eği ürü ü ir aşkası a er ez. Bizi de sözü ü eiği iz irlikte ortak karar er ek dediği esele, sade e gıdayı sağlıklı kıl akla kal aya ak, toplu u da ahlâklı ir toplu hali e dö üştüre ek. Çü kü çitçi para kaza ak içi her türlü hileye aş urur. A a u yolla aka ak ki he kaza ç sağlayıp he ahlâklı i sa ol ak ü kü . O za a ke di ye eye eği ürü ü ki seye sat az. Bu da ürü ü alı ısı ile te as et ekle, alı ı e ürei i arası da ir ra ıta kur akla ü kü . Türkiye’de çitçi se dikası u işi eresi de? “a ki çitçi örgütleri teşviklerle ve devletle çok uğraş ak zoru da kalıyor gi i. Çü kü tarı sal ürei i aliyei çok yüksek. Bütü u tuzakları içi de çıkıp söylediği iz yola gire ile ek ir i isiyaif var ı şu a da? “e dikayı kurarke uzu a ir süre tarışık. Ki ileri or al, klasik, sağlıklı gıdaya ulaş ak içi seriikalı ürü le gelsi aşlayalı , u u yapalı dediler. A a u ir çözü değil. )ira çitçi orga ik, ki yasalsız ürü üret eye kalkışığı a da eri liliği düşer. Çü kü toprak yıllardır o gü reye alışırıl ış. Girdileri değişirdiği de, ir to eri aldığı yerde kg ala akır. Bu kg ürü ü piyasaya sat aya kalkarsa kuruşta erir. “iz kaçta alıyorsu uz u u a a da, lirada . Çitçide de lirada al aya de a ede eksi iz. “ize gele ürü kesi olarak ilaçsız ol aya akır. Çü kü toprakta hâlâ ki yasal kalı ısı ola akır. Bu u değişir ek içi de let destek er iyor. Bu u dö üş esi içi arket iyaı üzeri de a a çitçide al aya de a ede eksi iz. Biz se dika ıyız, alış erişi ize karış ayız, ürei iyle alı ıyı karşı karşıya geiririz, soru u uzu çözersi iz. Bir pro le olursa çitçide ya a oluruz. Biz o ları hakkı ı ara akla yükü lüyüz. İki isi, u alış erişte sizi çıkarı ız e olur? Bilirsi iz ki urada gele zeyi ayakka ı oyasıyla kararıl a ışır. Nor al yollarla kararıl ışır, iz illetsiz olarak size ulaşır ayı sağlarız. Üçdört yıl so ra toprak ke disi i ye ide üret eye aşladığı da, siz ay ı ürü ü piyasa ı alı da ir iyatla al a hakkı a ka uşursu uz. Çü kü ürei de söz sahi isi iz arık. Böyle e piyasada düşük ala aksı ız a a çitçi i de refah düzeyi yüksele ek. Üstelik e yediği izi ile ek, tükeiği iz gıdaya gü e e eksi iz. Bu siste i de lei değişir esi i ekle ede izi harekete geç e iz lazı diyoruz. Göstereli u yö te i e diyeli ki u ola iliyor. De let de yapa ilir. Şu a da u işi gö üllüleri iziz. E düstriyel ürü üret e siste i i karşısı a Bilge Köylü tarı ılığı ı oturta ağız. “iste i iz u. Burada u süre içi de ge e ilaç kulla ası gerekiyor çitçi i , a a ila ı içeriği değişiyor. Diyeli se zesi de kır ızı örü ek ar. İlaç yeri e kır ızı a ı i er kulla diyoruz. Örü eği öldür ek yeri e yö ü ü değişiriyoruz. Ekolojik restorasyo a da katkıda ulu aya çalışıyoruz. Böyle ir siste i el irliğiyle yapa iliriz. İlerde, ir köyde çitçi sayısı arığı za a de ei i ırakırız. Yedi kişiyi ir irleri e üteselsil keil yaparız. Biri i ürü ü de soru çıkığı za a yedisi e irde eza yazarız. Böyle e toplu hilesiz, sağlıklı, ahlâklı ir toplu hali e dö üşür. Birçok şeyi era eri de değişire , ü kü ol ası ı arzu eiği iz o aşka dü yaya katkıda ulu uş oluruz. EKOLOJİ: Mülksüzleşir e siyasei de hukuk ü adeleleri e 29 Ekoloji ala ı ede radikalleşiyor? Hukuk ze i i de ekoloji ü adelesi ü kü ü? MAKALE » “tefo Be lisoy EKOLOJİK MÜŞTE‘EKLE‘İ “AVUNMAK VE KI‘DA GÜVENCE“İ)LEŞMEYE Dİ‘ENİŞ1 “o a da yaşa a ade fa iası, e erji sektörü deki a ı asız çalış a koşulları ı apaçık içi de ortaya serdiği gi i, tarı sektörü de yaşa a uazza değişi süre i i çitçileri e de li zor seçi ler yap ak duru u da ırakığı ı da gösterdi. )ira leri Türkiye si kırdaki ülksüzleş e e proleterleş e di a ikleri i daha ö e eşi e zeri görül e iş se iyelere ardığı ir dö e oldu. Tü küre i eko o ik e ekolojik krizleri pe çesi de kı ra dığı ir dö e de Türkiye de de ya gı alar ları çalıyor. 30 Eli izdeki yazı Türkiye de so yıllarda ser aye i ortak arlıklara üştereklere yö elik arta saldırısı ı ilhassa kırda yaraığı ye i işçileş e e gü e esizleş e dalgası ı he ekolojik he de toplu sal oyutları arası da ir illiyet kur aya çalışarak ortak ir sa u a ü adelesi i ola akları ı araşıra ak. Bilhassa küçük aile çitçiliği i destekle esi e gelişiril esi i , he ekolojik krizi değişik görü ü leri karşısı da he de işçileş e dalgası ı kırılga laşırdığı, gü e esizleş e e değersizleş e girda ı a sürüklediği ge iş kesi ler içi gerçek ir sa u a e ziisi oluştura ağı ı sa u uyor. Müşterek arlıklara yö elik ser aye i çitle e harekâı, özellikle kriz dö e leri de kat erle iyor. Neoli eraliz i ser aye i krizi e ya ıt olarak üreildiği e etalaş a ı ala ildiği e deri leşiği so yıllık dö e i, ortak alları ser aye taraı da te ellük edildiği ye i ir çitle e e ülksüzleşir e dalgası olarak da değerle dir ek ü kü . Bu ye i çitle e dalgası toprak, su, ha a gi i ekolojik üşterekleri yoğu saldırı alı da ulu duğu ir dö e olarak yaşa dı. so rası oluşa kriz süre i de ser aye i reaksiyo uysa aşta toprak e su kay akları a yö elik ye i ir çitle e, adeta ihai ir çitle e dalgası a aş ur ak şekli de oldu. Bu u, küresel ekolojik kriz ağla ıyla ütü leşirdiği izde, üştereklere yö elik çitle e saldırısı ı eko o ik krizle içsel ir ağla ı içerisi de olduğu u gör ek ü kü . Krizle irlikte gü de e gele ser aye i saldırısı, sade e ortak arlıkları ser aye e gaspı ı hedele eyip, ay ı za a da ireysel küçük ülkiyei de ka u u yardı ıyla şirketleri te ellükü e su du. Özellikle ze gi ülkeler e çokuluslu şirketleri Afrika aşta ol ak üzere küresel Gü ey i eri li toprakları ı , o topraklarda yaşaya e uralarda geçi i i esillerdir sağlaya gele toplulukları iradesi i yok sayarak, ka u ara ılığıyla uzu süreli kulla ı hakları ı edi esi eya saı al ası olarak ta ı la a toprak gaspı hâlihazırda yoğu ir içi de uygula akta. Toprak gaspları gıda ürei i, tarı sal yakıt ürei i, ade ilik, ter ik, hidroelektrik e giderek arta ir içi de kaya gazı çıkarıl ası e hata turiz içi gerçekleşiriliyor. Toprak gaspları köylülüğü ülksüzleşirilerek yeri de edil esi, geçi lik ürei de ulu a a ası, ke di e yeter gıda ürei i yap akta uzaklaş ası, ekolojik ozul a, iyo-çeşitliliği azal ası, toprak ozul ası, kır üfusu u azal ası, zoru lu göç, gıda ürei i de dışarıya ağı lılık e gıda ege e liği i ortada kalk ası gi i ir iri i ütü leye irçok so uç üreiyor. Veri li tarı toprakları üzeri de toplu içi gıda ürei i yap ak yeri e toprak irleşir eleri yapılarak sa ayiye yö elik tarı sal yakıt eya e düstriyel e ihra at odaklı gıda ürei i yapıl ası içi i ler e dö ü tarı ala ı ı kulla ıl ası, gıda gü e liği i e yeterli e sağlıklı gıdaya erişi i ö ü deki e üyük e gellerde iri i oluşturuyor. Tarı ı tasiyesi ve güve esizleş e AKP dö e i de ekolojik üştereklere -özellikle toprağa e suya- yö elik ser aye saldırısı ala ildiği e kat erle di. Öte ya da ay ı süreçte, Türkiye kırsalı da arık ili e a la da ağı sız -küçük çitçi tarı ı ı ortada kay ol a süre i de olduğu, küçük çitçileri ürei e pazarla a süre i i her aşa ası da -kulla ıla tohu da gü reye e ila a kadar- ke dileri i giikçe daha da deri leşe piyasa ilişkileri içerisi de uldukları e şirket tarı ı ı ege e liği i arırdığı söyle e ilir. Tarı poliikaları uluslararası üyük tarı , gıda e ilaç tekelleri i çıkarları doğrultusu da ye ide şekille dirilirke tarı e düstrileşiril ekte, çitçiler tarı e gıda tekelleri i oyu duruğu alı a gir eye zorla aktadır.4 Bu şekilde sade e ürei i çitçileri değil, tükei ileri de gıda gü e esi e sağlıklı gıda tüket e hakları gasp edil ektedir. Tükei iler de, arık e yediği i e e yiye eği i ile ez duru a gel ekteler. Bir ya da e ut tarı ala ları so yir i yılda yüzde , , ilyo hektarda , ilyo hektara düşerke , so o yılda çitçiler e ut tarı poliikaları ede iyle Belçika üyüklüğü deki tarı sal toprakları ek ekte azgeçiler . Tohu , ilaç, gü re, azot, su, elektrik, ye gi i pahalı girdilerle aş et eye çalışa , ürü ü ü düşük iyata sat ak zoru da kala çitçi, ürei i terk et ekte, gelir geiri i işleri çoğalt akta, ihiyaçları ı e har a aları ı ola ildiği e azalt akta e e ihayei de u aş et e stratejileri i işle ediği oktalarda da ülksüzleş ekte. Bu u la irlikte üzeri de yaşadıkları, geçi leri i sağladıkları, hayatları ı ida e eikleri toprak e su kay akları ı hükü et e ser aye taraı da ke dileri e sorul aksızı el ko ul ası, adeta gasp edil esi giderek daha sık yaşa akta. Bilhassa lerde ii are uygula aya sokula tarı ı piyasalaşır a e kırı tasiye süre i ülksüzleş eye yol açarke u süreç üşterekleri kay ıyla hızla ıyor, deri leşiyor. Ör eği zate köşeye sıkış ış hay a ılar eraları ı da kay edi e hay a ılığı terk et ek zoru da kal aktalar. Tarı , ülksüzleş e tehdidi alı daki çitçiler açısı da a a gelir kay ağı ol akta çıkarak ir ek geçi kay ağı hali e gel ekte. Türkiye de toprak gaspı, ke tleş e i art ası, tarı toprakları ı , or a ala ları ı üzeri e doğru ge işle esi, ade , petrol, gaz gi i ara aları , ye ile e ilir eya fosil yakıta dayalı kirli e erji e sera ılık yaırı ları ı su ha zaları a, dereleri üzeri e, de izleri doldurarak, era ala ları a, ta iat koru a ala ları a, or a lara, tarı ala ları a yapıl ası şekli de gerçekleşiyor. “o yıllarda iri i sı ıf tarı arazileri üzeri de e erji, ade ilik e turiz tesisleri ya da yerleşi yerleri i şası içi i ara açıl ası üyük hız kaza dı. ‘es i Gazete de he e her gü Baka lar Kurulu kararıyla e erji, turiz , ade ilik e e zeri yaırı lar içi tarı arazileri i e ekolojik üşterek olarak itele e ile ek ola ları da içi de yer aldığı çok üyük ala ları a ele ka ulaşır a adı alı da piyasa aktörleri lehi e a aç dışı kulla ı a açıldığı ı duyura ila larla karşılaşılıyor. A ele ka ulaşır a or a , era eya tarı ala ları üzeri de ilhassa e erji yaırı ları içi sıklıkla aş urula ir yö te hali e gel iş duru da. A ele ka ulaşır a, yoksul özel i arlıklı özel e yürüt e orga ları taraı da kur a edildiği, ka u yararı ı piyasalaşır a e ser aye iriki i i ö ü ü aç akla özdeş kılı dığı ir dö e i ürü ü. Uygula a, ser aye iriki i i ö ü deki e gelleri , ir olağa üstü duru tespii yapa Baka lar Kurulu kararıyla piyasa aktörleri lehi e ortada kaldırıl ası a daya akta. )ate özel ülkiyet ola e sahipleri e saıl ak ya da de redil ek iste eye ala lar, ser aye iriki süre i i i e kaza ası e deri leş esi adı a şirketleri özel ülkiyei e izzat ka u ara ılığıyla tahsis edil ekteler. Yakı za a lardaki Yır a ör eği, Türkiye de yaşa a ülksüzleşir e, çitçiliği yok edil esi e tarı sal toprakları ekolojik olarak sürdürüle ilirliği ol aya e erji yaırı ları lehi e tasiye edil esi i ka uoyu da ya kı uya dıra ir ör eği i oluştur uştu. Türkiye de sade e kö ür 31 ade leri değil, alı , akır e ikel ade leri içi eya ter ik sa traller, taş o akları eya er er o akları, hidroelektrik sa traller e hata rüzgâr tri ü leri i ko ula ağı ala lar içi toprakları a ele ka ulaşır a ara ılığıyla gasp edil esi söz ko usu. 32 Tarı sal topraklara e ekolojik üştereklere ser aye e el ko ul ası süreçleri siyasal ikidarı yasal e zuata yapığı sayısız değişiklikle, ta iri aizse parla e ter hırsızlık yö te leriyle hayata geçiriliyor. yılı da çıkarıla sayılı Büyükşehir Yasası ile ahalleye dö üştürüle köylerde tarı sal faaliyetlere ayrıla toprakları i ara açılarak ko ut yapı ı da kulla ıl ası söz ko usu oldu. Yasayla irlikte elde e . köy, ahalleye dö üştürüldü. Bir aşka ifadeyle köyleri yüzde si halka sorul ada ortada kaldırılarak Türkiye de köy üfusu , ilyo kişi azalıldı. Yüzde , ola kır üfusu yasayla ir ge ede yüzde a i diril iş oldu. Köy sayısı . te . ya düşürüldü. Mahalleye dö üştürüle köylerdeki üşterekler ortak arlıklar ; eralar, yaylaklar, çayırlar, har a yerleri yasayla irlikte köylüleri elleri de alı arak elediyeleri tasarrufu a geçi.6 Yi e Ağustos de yürürlüğe gire sayılı Ka u Hük ü de Karar a e ile tarı ala ları e eralar tarı e hay a ılık dışı kulla ı a açıldı. B Yasası da aşı da yapıla değişiklikle köylüleri saışı a çıkarıldığı ö e sürüle hazi e arazileri i edelleri i yüksek oluşu or a köylüleri i toprakları ı ze gi yaırı ılar lehi e terk et eleri e yol aça ak. Ö ü üzdeki dö e de )eyi Ka u u daki yapıl ak iste e değişikliği de ahi so uçlara yol aç ası uhte el. E erji Baka lığı sayılı ka u da değişiklik yap ak içi tasarı hazırlasa da u u görüşül esi seçi so rası a ırakıl ış duru da. Değişiril ek iste e ka u u . addesi zeyi lik sahalara kilo etre yakı lıkta, zeyi leri üre esi e e geliş esi e zarar ere ek ki yasal aık, toz e du a yaya tesisler hiç ir şekilde kurula az diyerek zeyi liklere ir tür doku ul azlık geir ekteydi. Bu ede le de zeyi lik ala ları yakı ı da doğayı kirlei i yaırı lara iiraz edilip yargıya aş urulduğu da ahke eler ade e e erji şirketleri i doğayı tala ı a o ay er eye kararlar ala il ekteydi. Oysa Baka lık, )eyi ilik Ka u u da değişiklik yaparak dekar alı daki zeyi likleri zeyi lik ol adığı ı ka u la tes illeyerek doğa ı tala ı ı kolaylaşırı ı ir rol üstle ek arzusu da. Türkiye deki zeyi likleri ortala a üyüklüğü dekar olduğu da u değişiklikle irlikte zeyi likleri yüzde i u asıları ı yiirerek her türlü tehdide açık hale gele ekler. Böylelikle özellikle Kaz Dağları e Baı A adolu da, Muğla-Fethiye haı daki çok üyük zeyi lik ala ları turiz a açlı i şaat yapıla il esi e ayrı a ade ara a e çıkart a, ter ik sa traller kurul ası gi i irçok faaliyete açıl aları ü kü hale gele ek. Bir aşka husussa so dö e de giderek daha fazla sözü edile arazi toplulaşır ası . Bili diği üzere Türkiye de arazi ölçeği küçük e küçük aile çitçiliği ege e ürei şeklidir. Hükü et e Tarı Baka lığı tarı sal ürei de e üyük soru u tarı arazi e işlet eleri i küçük ol ası olduğu a işaret ederek, küçük çitçi i toprağı ı ser ayeye aktara ak düze le eler gelişir e ça ası da. Baka lık tarı arazileri i asgari üyüklüğü ü elirleyerek arazi e işlet eleri ölü esi i ö le eyi, tarı arazileri i erkezileşir eyi a açla akta.7 yılı da değişikliğe uğraıla Toprak Koru a e Arazi Kulla ı Ka u u ile irlikte tarı sal araziler yasal olarak dö ü ü alı a düşürüle e ektedir. Öte ya da yeterli addi gü e sahip Kırda ke di ha esi de sözü geçe , ürei süre i i doğruda ir parçası ola kadı , ke te ya iteliksiz işgü ü saları a kaılıyor ya da e i e kapa ış ir şekilde yaşa ı ı sürdür eye aşlıyor. Erkeklerse gü e esiz, sağlıksız, gele eği ol aya , örgütsüz e köy içerisi deki daya ış a ağları da üyük ölçüde ahru ir hayat sür eye aşlıyorlar. ir şirkei istediği kadar araziyi saı ala il esi i ö ü açıkır, zira toprak sahipliği e herha gi ir üst sı ır geiril e işir. “o olarak, çitçiler toprakları ı orçla dırıl a ede iyle de giderek arta içi de terke e ur kal aktalar. Başta girdiler ol ak üzere ağır aliyetler ede iyle ürei e de a ede il ek içi irçok çitçi kredi kulla ak zoru da kalıyor. Kredi kulla a çitçileri ir kıs ı, yüksek kredi faizleri se e iyle öde eleri i yapa ayarak ilas et ekte e toprakları a a kalar e ala aklılar u uza el koy akta, toprakları elleri de alı aktadır. Güve esizleşerek işçileş e Yukarıda ei le eye çalışıldığı üzere ser aye e de lei üşterek itelikli doğal arlıklara e çitçi toprakları a yö elik saldırısı aslı da ikili ir oyuta sahip. Bir ya ıyla doğa ı ke disi e ekolojik üşterekler her türlü ekolojik e toplu sal sürdürüle ilirlik kaygısı da azade ir içi de piyasa ilişkileri e tâ i ir etaya i dirge iyor. Öte ya da toprakta , ke di aroluş koşulları da koparıla e ek, ala ildiği e i elleşirilip asitleşirilerek piyasaya ola ildiği e daha fazla ahkû ediliyor. Ke di toprağı da ürei ilik yaparak geçi i i sağlaya çitçi, tarı ı piyasa ı utlak ege e liği e ta i kıla poliikalar se e iyle işçileşiyor e gü e esiz ir yaşa içi i e sürükle iyor, ülksüzleşiril e süre i e giriyor. Çitçiler ürei yapa adığı e toprakları arık değersizleşiği ala larda yaşa ı ı ida e eire edikçe sa ayi i yoğu laşığı yakı ke tlere, ilçelere doğru göç dalgaları eyda a geliyor. Bilhassa ke tlerdeki e erji e sa ayi yoğu ölgelere gele asıfsız köylü urada işçileşiyor. Öte ya da kadı lar açısı da u süreç daha da dra aik ir oyut ala iliyor. Kırda ke di ha esi de sözü geçe , ürei süre i i doğruda ir parçası ola kadı , ke te ya iteliksiz işgü ü saları a kaılıyor ya da e i e kapa ış ir şekilde yaşa ı ı sürdür eye aşlıyor.9 Erkeklerse gü e esiz, sağlıksız, gele eği ol aya , örgütsüz e köy içerisi deki daya ış a ağları da üyük ölçüde ahru ir hayat sür eye aşlıyorlar. Çitçiler asıfsız işçi olarak ke tlerde düşük aaşlarla ar ol aya çalışırke tarı da ayakta dur aya çalışa larsa giderek ürei ilik ası ı sürdür ekte zorla ıyorlar. Tarı da koparıla çitçiler kırı terk et edikleri koşullarda dahi çe releri deki ke tleri iteliksiz, gü e esiz e u uz işgü ü olarak işçileşiyorlar. Ke di i ida e et e yete eği i kay ede , çoğu za a topla gelirleri asgari ü ret sı ırları da dola a ha eler AKP i “osyal Yardı laş a e Daya ış a Vakı ara ılığıyla ilyo lar a ha eye dağıığı sosyal yardı lara uhtaç ir halde yaşayarak, ikidarı yerel te sil ileriyle klie talist ir ağı lılık ilişkisi e gir ek e uriyei de kalıyorlar.11 Türkiye kapitaliz i i gelişi süre i de proleterleş e i aldığı ege e içi , kırda ta a e kop uş, yaşa ı ı ida e eir ek içi sade e ü ret geliri e ağı lı kala ir işçi kategorisi yeri e, yarı-proleterleş e olarak adla dırıla işçi i kırla addi ağla ısı ı sürdüğü ir içi di. Gü ü üzdeyse izaihi tarı sal ürei i i ke disi ir yarıçitçiye dö üş ekte, tarı sal ürei de elde edile gelir, tarı dışı çok çeşitli faaliyet ala ları da elde edile gelir karşısı da eredeyse iki illeş ektedir. Bu ağla da proleterleş e i aldığı ye i içi de de arık kırla ağla ı, oldukça kırılga , geçi i e tali ir oyut kaza ışır. Toprakta kop uş, asgari ü rete e ur ırakırıl ış, aşka herha gi ir yerde daha iyi koşullarda iş ola ağı ula aya , ir tür köleleşir e süreç e ilişkisi i e uri ir u suru ola ge ç ir işçi proili oluş aktadır. Made ilik, turiz , e erji, tarı e tohu şirketleri i kıska ı alı da ağı sız küçük ürei ilik sürekli olarak geriye çekilirke Türkiye kırsalı da u süre i he üz oldukça sı ırlı içi de yaşa dığı pek çok ör ek de zikret ek ü kü . Ör eği çayı hâlâ de let destekli e alı lı ir ürü ol ası u ala daki ürei ileri ser aye i saldırısı karşısı da şi dilik tarı sal ürei e de a et eleri i sağlaya , elleri i güçle dire ir u sur oluyor. Öte ya da piyasa ı ta a e ege e liği e gir iş, gü e esizleş iş dolayısıyla, öz güçleri i kay et iş, kolekif örgütle e yete ekleri i kay et iş ir köylü üfusu giderek daha fazla karşı ıza çıkıyor. “o a da res i raka lara göre işçi i hayaı ı kay eiği işçi katlia ı, yukarıda sözü edile tarı ı tasiyesi i yaraığı işçileş e dalgası ı te el para etreleri i tü çıplaklığıyla gözler ö ü e serdi. “o a da hayaı ı kay ede ade işçileri i üyük ölü ü ü Piyasa ı ta a e ege e liği e gir iş, gü e esizleş iş dolayısıyla, öz güçleri i kay et iş, kolekif örgütle e yete ekleri i kay et iş ir köylü üfusu giderek daha fazla karşı ıza çıkıyor. ir za a lar, ya i “o a, “a aştepe e Kı ık ilçeleri tütü erkeziyke tütü ürei isi ol aları, tarı ı tasiyesi i yaraığı toplu sal a zarayı çarpı ı ir içi de açığa çıkarıyor. Özellikle yılı da Tarı sal ‘efor Uygula a Projesi yle A‘IP şiddetle e e so rası da küçük çitçileri e köylüleri toprakları ı terk et e zoru da ıraka u süre i e hızlı, sert e a ılı yaşaya ürei ileri aşı da tütü üler geliyor. Bu süreçte özelleşirile TEKEL, destekle e tütü alı ları a so er iş, tütü ülük çokuluslu şirketleri e o ları yerel te sil ileri i ege e liği e gir işir. de i e yaklaşa tütü ürei ileri i sayısı ı e geli diği de i e, ürei i se i to da i to i arı a gerile esi yaşa a dö üşü ü oyutları ı açığa çıkarıyor. Tütü ürei i yapıla topraklar çoğu lukla kıraç özelliğe sahip olduğu da , tütü ü ırakıp alter aif ürü lere geç e i kâ ı ula aya ürei iler, özellikle ge çleri üyük ölü ü, sa it ir gelir sağlaya ade o akları da çalış aya aşladı. Böylelikle tütü tarı ı da yaşa a u tasiye so u u oluşa işçileş e dalgası ı kur a ı eski köylülere, “o a da yaşa a fa iada a ları da ola ak ola orçla dırıl ış e gü e esizleşiril iş ade işçisi rolü e iil ek düştü.14 Hâlihazırda hükü ei u uz e ek e doğa ı tala ı a dayalı kar o yoğu üyü e stratejisi i e ö e li ayakları da irisi i kö ür ade iliği e kö ür azlı e erji ürei i oluşturuyor. Hükü et, e erji ürei i de dışa ağı lılığı azalt a e arz gü e liği i te i et e gerekçesiyle ülke içerisi deki li yit e taş kö ürü rezer leri i aza i dere ede kulla ayı, elektrik e erjisi de ithal doğalgaz kulla ı ı ı azalt ayı, elektrik ürei i de kö ürü payı ı yüzde te yüzde lara doğru çıkar ayı hedeliyor. Bu ağla da ülke i dört ir ya ı da sayısız kö ür o ağı açılıyor, rödo a s ihaleleri, türlü teş iklerle sektörde ir patla a yaşa ıyor. Üstelik hâlihazırda işleye kö ür azlı ter ik sa trale ila e olarak dolayı da ye i kö ürlü ter ik sa trali i şası izi eya pla la a aşa ası da. “o a Yır a da ta ık olu duğu gi i zeyi likleri , eri li tarı arazileri i , eraları e hata or a ala ları ı ka u yararı aha esiyle a ele ka ulaşır a gi i uygula alarla yok edilerek hükü ete yakı şirketler e kurula ak ter ik sa trallere ya da ade ilik faaliyetleri e peşkeş çekil esi işte u hedei ir so u u. Hükü ete yakı sayısız ir aysa ade ilik e e erji sektörleri e alıkla a dalarak hükü ei u ter ihi i yaraığı ra ta ala ildiği e üyük parçayı kopar aya çalışıyor. Bu geliş e i e çarpı ı so u uysa, “o a da, Er e ek te e a ı asız içi iyle açığa çıka , Türkiye i ade kazaları sırala ası da Çi i dahi geride ırakarak ilk sıraya yüksel esi. Güve esizleş e ve ekolojik kriz Tü u geliş eler, ikli krizi i etkileri i i sa lık e a lı yaşa ı açısı da yakı ı ir tehlike oluşturduğu u ortaya çıkığı ir dö e de yaşa ıyor. İkli krizi i üse i i fosil yakıt kulla ı ı da radikal ir düşüş gerçekleş ediği koşullarda, ikli değişi i i e düstri ö esi dö e de iki dere elik arışla sı ırla a hedei geçersizleşe ek e ikli değişi i i ko trolde çık ası kaçı ıl az hale gele ek. İkli krizi i ke disi ö ü üzdeki yüzyılı te el para etreleri i; siyasi, toplu sal art ala ı ı elirleye ek. Ö ü üzdeki dö e de ikli krizi, yaşa ı ida esi içi te el oluştura su, gıda gi i u surlardaki krizi süreklileş esi gi i para etreler üzeri de tarışıla ak. İkli krizi i etkileri i sı ırla a adığı koşullarda giderek daha otoriterleşe , daha göç e karşıı hale gele siyaset içi leriyle karşılaşıl ası pek uhte el ir olasılık. Üstelik ekolojik krizi etkileri eşitsiz olarak yaşa ıyor e yaşa a ak. “er aye i sı ırsız üyü e güdüsü e doğa ı dö güleri de ağı sız kısa adeye odaklı işleyişi i yaraığı ikli krizi i faturası asıl olarak yoksullara e a lı türleri e kesiliyor. “o otuz yıldır eoli eral saldırı karşısı da toplu sal yapıları kırılga laşa küresel Gü ey i yoksulları ı ikli değişi i e ekolojik krizi deri leş esi so u u aruz 33 34 kala akları ası a dire e il eleri oldukça zor. “u kay akları ı daral ası, tarı sal ürei i düş esi, çarpık hiper ke tleş e i yaraığı soru lar, seller e aşırı ha a olayları ı yaygı laş ası, IMF e Dü ya Ba kası kıska ı da piyasalaş a e etalaş a süreçleri i ala ildiği e deri leş esiyle irlikte u tür tehditlere karşı dire ç kapasiteleri ılızlaşa u toplu lar içi eredeyse ir ölü fer a ı a la ı a gele ek. Dolayısıyla ikli krizi i küresel adalet e eşitlik ilkeleri te eli de çözü ü ü ilk durağı, geliş iş Kuzey i ikli krizi deki tarihsel soru luluğu u ka ul ederek küresel Gü ey e ekolojik oru u u öde esi e kay ak e tek oloji tra sferi ara ılığıyla Gü ey i , düşük kar o izi e sahip ir yoksullukla ü adele e gıda e suya ulaşı aşta ol ak üzere te el i sa i ihiyaçları karşıla ası stratejisi oluştur ası a katkı su asıdır. Dolayısıyla ö ü üzdeki dö e de ikli değişi i aşta ol ak üzere ekolojik krizi giderek ağırlaşa so uçları a dire e e u so uçları eşitlikçi ir şekilde paylaşıl ası ı tek yö te i piyasa ı dizgi siz ege e liği e karşı ekolojik e toplu sal olarak adil, eşitlikçi e sürdürüle ilir ir yö eli e gir ek. Küresel eşitlik e adalet ilkeleri çerçe esi de, ekolojik krizi so uçları ı eşitlikçi ir şekilde paylaş a ı tek yolu, üşterekleşir e ça aları ı eoli eral kapitaliz e karşı ütü lüklü ir dire işi parçası kıla il ek. Böylesi ir yö eli i te el şartları da iri de ser est pazar te elli, ihra at yö eli li, petrol e ki yasal yoğu , toprak yoğu laş ası e o okültüre dayalı e düstriyel tarı rotası ı terk et ekte geçiyor. Bu u yeri e aile e/ eya kooperailere dayalı küçük tarı ı gelişiril esi he -gıda aşta ol ak üzere- i sa i e toplu sal ihiyaçları adil e eşit ir içi de karşıla ası ı ö ü ü aça ak he de ekolojik ozul a tehdidi e karşı aşta toprak e su ol ak üzere doğa ı koru ası ı sağlaya ile ekir. A ak öylesi ir yö eli he Türkiye de he de küresel ölçekte yoksulluk, kırda ke tlere göç, gü e esiz e düşük ü retlere dayalı isihda , ekolojik ozul a e gıda krizi i ö ü e set çeke ilir. Çü kü ortak allar aslı da aşağıdakileri, ya i kapitaliz de izzat e eği de aşka sata ak ir şeyi kal aya -te i -i aişei içi eli de sade e e ek gü ü kala - i sa ları sığı a ildikleri ala lar, ir ölçüde piyasa dışı ala lardır. Müşterekleşir e praikleri, sade e doğa ı sa u ul ası a la ı da değil, ay ı za a da özellikle ser aye i tahakkü ü ü izaihi kur a ları a, ke di kaderleri e ege e ol a, kolekif öz güçleri e ye ide i a a pota siyeli sağlaya ak ilişkileri de ize ugü de er eye aşlaya ak. “o uç yeri e AKP i so yılda uyguladığı u uz e eğe dayalı i şaat e e erji yaırı ları odaklı kar o yoğu üyü e progra ı ı toplu sal e ekolojik açıda sürdürüle ez olduğu giderek daha çıplak içi de açığa çıkıyor. Ekolojik krizi e ikli değişi i i etkileri i giderek daha görü ür olduğu ir ağla da küçük ölçekli tarı ı i sa lığı ihiyaç duyduğu ekolojik, iyo-çeşitliliği gelişire , yerel, sürdürüle ilir e toplu sal olarak adil ir tarı sal ürei e yö el esi deki ö e i giikçe daha gür ir içi de ifade ediliyor. Küçük ölçekli tarı ı eri siz e geri olduğu a ilişki ege e a layışa rağ e araşır alar u ları he ürei açısı da he de toprağı , suyu daha etki kulla ı ı e iyo-çeşitliliği koru ası açısı da o okültüre dayalı e düstriyel tarı da üstü olduğu u açığa çıkarıyor. Toprağı tükete , tarı sal ilaç e petrole ağı lı e düstriyel tarı a azara aile tarı ı ı sağlıklı gıda e tarı ı de a lılığı ı sağladığı ı e ikli değişi i i yol aça ağı aşırı ikli koşulları a pota siyel olarak çok daha etki içi de uyu sağlaya ile eği i sergiliyor.16 Tarı sal küçük aile işlet e iliği ki yasalsız tarı sal ürei i uygula ası a çok daha uygu ir ürei şekli oluştur aktadır. Çitçi-“e i ifade eiği gi i ekolojik olarak sürdürüle ez ola e düstriyel tarı ı pa zehiri küçük aile çitçiliği ola Bilge Köylü tarı ılığıdır. Türkiye arazileri i küçüklüğü e ki yasallarla ispete az kirle iş ol ası söz ko usu siste i uygula ak içi a a taj oluştur aktadır.17 Bu oktada el ete küçük ürei iliği tarih e ağla dışı ir içi de ro a ize et e, öz ülüğe kaç a tehlikesi de sakı ak gerekiyor. Küçük ölçekli köylü ürei iliği, tarı ı reka etçi piyasalara ta a ıyla tâ i kıla ilişkilerde kurtarıldığı ölçüde, ürei i agroekolojik ilkeler çerçe esi de ke disi e sağla a ka u desteği de isifade ede ildiği ölçüde u pota siyelleri i gerçekleşire ile ekir. U ut a ak gerekiyor ki Türkiye de küçük ürei iler uzu süre, kirli e a i-ekolojik ir tarı yaparak elli ölgelerde toprakları kirle esi de rol aldılar. Öte ya da ugü toprağı e suyu koru ak içi küçük aile tarı ı ı yok edil esi değil, destekle esi e agroekolojik ilkeler çerçe esi de gelişiril esi gerekiği aşikâr. Çü kü küçük aile tarı ı ile ekolojik zi ir tahrip ol az, doğadaki de ge koru ur. E düstriyel tarı isihda ı azalı ıyke küçük aile çitçiliği ise isihda ı arırı ıdır. E düstriyel tarı içi i ge çleri çitçilikte aydırı ı olduğu da kırı ıssızlaş ası ı teş ik et ektedir. Küçük ölçekli tarı , çitçileri toprağa, tohu lara e suya ulaşı ı a urgu yapa gıda ege e liği ka ra ı çerçe esi de yerel ürei e pazarlara, yerel ürei -tükei dö güleri e i kâ ere e u ağla da ürei ilerle tükei ileri güçle dire ir uhte aya ka uşa ilir. Üretke küçük ölçekli tarı ı gelişiril esi, kırda göçü durdurarak üfusu irkaç ega ke te ekolojik e toplu sal olarak sürdürüle ez ir içi de yoğu laş ası a â i ola ak ir ürei içi idir. 1 Makale i azı sü e i de apığı o u , katkı e eleşi ile i içi )e ep Ce e E e e teşekkü ede i . “i el Çaşku lu, Top ak gaspla ı , Pe spe i es, “a ı , Ol a Bi göl e De iz Ba a , Poliik i e le “a ı , - . 4 Bu sü u a la - . ola ak top ak gaspı , Pe spe i es, e i kısa i tas i i içi kz. A dullah A su, Tü ki e ta ı ı ı se est pi asa a ası e küçük çitçiliği tasi esi , Pe spe i es, “a ı , - . A ele ka ulaşı a ka a la ı ı eoli e al ö ei e hukuk as o alitele i ağla ı da a la la dı a i çalış a içi kz. Alp Yü el Ka a, Pi asa ı Gö ü ez Eli : E e ji Pi asası Ku ulu A ele Ka ulaşı a Ka a la ı , Ka pfplatz, Cilt , “a ı , Şu at : - . 6 Çitçi-“e , Küçük Çitçile Ne İsi o , htp:// it ile - e-isi o / 7 Ali Ek .ka asa a . et/ it i-se -ku uk- e Yıldı ı , Ta ı da st ateji elgele i e ge çekle , Pe spe i es, “a ı , - . Bu du u a i ö ek ola ak De iz a k ı k edi o çla ı da dola ı kö lüle i ipotek eiği “aka a ı Ko aeli ilçesi e ağlı kö , a sa e ı dıklığa el ko ası a ilişki kz. htps:// u ukaki . o dp ess. o / / / /de iz a k- i -ko e-el-ko up-saisaika di/ 9 Yuka ıda zik edile u ge el eğili e i ihi at pa ı e ek zo u lu. Bilhassa ge ç kadı la içe isi de top akta kopa ak, ö eği se ada a da ko şu ke t e a kasa ada tezgâhta lık, te izlik işçiliği gi i hiz et sektö ü ü alt kade ele i de çalışa ak işçileş e i, toplu sal ko u la ı da olu lu ö de, ke dile i i güçle di e i geliş e ola ak algıla a kadı la da a . Koşulla ı so de e e ağı olsa da u kadı la u u kö e e kö deki iş ükü e te ih ede ili o la . Bu du u u oluş ası da, ge ç kuşakla ezdi de ta ı sal ha at e uğ aşla ı , hükü et poliikala ı ı da etkisi le, ke t aşa ı e uğ aşla ale hi e aşadığı de i değe ii i i e elki daha ö e lisi çitçiliği geli gei i i ası ı ka ol ası ı da pa ı a . Bu a ağ e he şe ilik ilişkile i i i a da tü ü le e ha a olduğu so u u a a a ak ge ek. Ö eği aşağıda zik edile ek “o a apo u da, tütü ta ı ı ı tasi esi de so a ile kö lülük/he şe ilik ağla ı ı iş ul ada oldukça ö e li olduğu eli ili o . Yi e A ka a Ü i e sitesi Çalış a Eko o isi Bölü ü öğ e ile i i hazı ladıkla ı - Nisa “o a ‘apo u da akı za a la da ade le de çalış a a aşla ış Kı ıklı tütü üle i i i i i tutuğu e i i le i e sahip çıkıkla ı açığa çıkı o . htp:// ulki eha e . et/?p= 11 AKP içi i sos al a dı poliikala ı ı uhte ası a ilişki ö e li i değe le di e : kz. Nazı Kapusuz, Maka a e Kö ü ü Ge i Al ak , Başla gıç, “a ı , Yaz - . Tü ki e kapitaliz i de p olete leş e i aldığı içi le içi kz. Ta ı sal Dö üşü e P olete leş e “ü eçle i: Ta ihsel i Bakış , Çağla Ke de e )afe Ye al, Bildiği iz : . Ta ı ı “o u Kü esel İkida e Kö lülük, İsta ul: İleişi , Ali Büle t E de , Bitki i de ötesi de: Tütü , htp:// de-otesi de-tutu -ali- ule t-e de / .ka asa a . et/ itki i - 14 “o a da e da a gele işçi katlia ı ı a ka pla ı, kaza ı oluşu u e so ası da aşa a la a ilişki çok o utlu i değe le di e içi kz. Boğaziçi “o a Da a ış ası Gözle e Akta ı Ö ‘apo u, Kası , htp:// . ogazi iso ada a is asi. ou .edu.t /sites/default/iles/Bogazi i% “o a% Da a is asi% “o a% ‘apo u_Kasi % .pdf “tefo Be liso , İkli K izi, Bi Çıkış “t atejisi e Ekosos alist Alte aif , Başla gıç, “a ı , “o aha ; . i, Ag oe olog , “ all Fa s a d Food “o e eig it , Mo thl ‘e ie , Te uz-Ağustos : ; Pete ‘osset, Fi i g ou Glo al Food “ ste Food “o e eig it a d ‘edist i ui e La d ‘efo , Mo thl ‘e ie , Te uz-Ağustos : . 16 Miguel A. Alie 17 Çitçi-“e , Küçük Çitçile Ne isi o , htp:// it ile - e-isi o / .ka asa a . et/ it i-se -ku uk- Çitçi-“e , Küçük Çitçile Ne isi o , htp:// it ile - e-isi o / .ka asa a . et/ it i-se -ku uk- 35 “ÖYLEŞİ » Ayşe Ça dar Çe re hakkı yal ız a hukukla koru a az Hukuk, kalkı a ile yaşa ı de a lılığı arası da kaldığı da asıl kararlar eriyor? Kalkı a herkes içi gerekli de, çe re değil i? Yaşa hakkı ı ekâ ı olarak çe reye yapıla sert üdahaleler asıl e ha gi te elde üzakere edile ek? “iyasi pariler e hükü etler taraı da yapıla eko o ik ter ihler iddi dire işlerle karşılaşıyorlar e u dire işi ala ları da iri de hukuk. Ne ar ki eko o iye ilişki ter ihler e kararlar söz ko usu olduğu da ü adele ze i i i eşitlikçi olduğu da söyle e ez. Bütü u eseleleri yıllardır Ege Bölgesi de sürdürüle ekolojik ü adeleye hukuk ala ı da üyük katkıda ulu a , açığı ya da açıl ası a katkıda ulu duğu da alarla esele i toplu sallaş ası içi de ça a sarf ede ir a ukata, Arif Ali Ca gı ya sorduk. 36 A ayasa’ ı 1 . addesi: Kişi i Doku ul azlığı, Maddi ve Ma evi Va lığı Herkes, yaşa a, addi e a e i arlığı ı koru a e gelişir e hakkı a sahipir. Tı i zoru luluklar e ka u da yazılı haller dışı da, kişi i ü ut ütü lüğü e doku ula az; rızası ol ada ili sel e ı i de eylere ta i tutula az. Ki seye işke e e eziyet yapıla az; ki se i sa haysiyeiyle ağdaş aya ir ezaya eya ua eleye ta i tutula az. Meşru üdafaa hali, yakala a e tutukla a kararları ı yeri e geiril esi, ir tutuklu eya hükü lü ü kaç ası ı ö le esi, ir ayakla a eya isya ı asırıl ası, sıkıyö ei eya olağa üstü hallerde yetkili er ii erdiği e irleri uygula ası sırası da silah kulla ıl ası a ka u u e az erdiği zoru lu duru larda eyda a gele öldür e iilleri, iri i ıkra hük ü dışı dadır. A ayasa’ ı . Maddesi A Be di: Sağlık Hiz etle i ve Çev e i Ko u ası Herkes, sağlıklı e de geli ir çe rede yaşa a hakkı a sahipir. Çe reyi gelişir ek, çe re sağlığı ı koru ak e çe re kirle esi i ö le ek De lei e ata daşları öde idir. De let, herkesi hayaı ı, ede e ruh sağlığı içi de sürdür esi i sağla ak; i sa e adde gü ü de tasarruf e eri i arırarak, iş irliği i gerçekleşir ek a a ıyla sağlık kuruluşları ı tek elde pla layıp hiz et er esi i düze ler. De let, u göre i i ka u e özel kesi lerdeki sağlık e sosyal kuru ları da yararla arak, o ları de etleyerek yeri e geirir. “ağlık hiz etleri i yaygı ir şekilde yeri e geiril esi içi ka u la ge el sağlık sigortası kurula ilir. Ekolojik kay aklar ve u kay akları kulla ı ı da devletle yerel ahali arası da aş göstere çıkar çaış aları so yılları e sık karşılaşıla gü de addeleri de . Bu ala da yapıla hukuki düze le elerde ve ahke e süreçleri de asıl ir eğili gözle liyorsu uz? Eko o ik kalkı a ile yerel yaşa koşulları arası da ir ter ih yap ası gerekiği za a devlet e tür ter ihler yapıyor? Bu ter ihler ha gi eka iz alarla ir askıya dö üşüyor? Arif Ali Ca gı: li yıllarda ii are tü dü yada çe re hakkı ı koru ası a ilişki hukuk ei leri yaraıl aya aşla dı. Türkiye De lei de u sözleş eleri pek çoğu u o ayladı, uygula ada ortaya çıka pek çok soru a rağ e , i zala a uluslararası sözleş eler e iç hukuk ei leri açısı da çe re hakkı ı koru ası a yö elik azı sa a aya ak ir e zuat oluştu. Öyle ki, A ayasa ı e . addeleri Eylül A ayasası ı yapa ları düşü e edikleri ir koru a kalka ı oluşturdu. Bugü uygula a eoli eral eko o ik poliikalarla i sa e eği sö ürüsü ü ya ı sıra doğal arlıklar da sö ürü ü hedei hali e geldi. “ürekli e hızlı üyü eyi hedeleye e düstrileş e i geldiği aşa ada, ye ile e eye doğal kay ak rezer leri hızla tüke ekte, oluşa aıklar çe re i taşı a kapasitesi i çok üzeri de kirlilik oluşturuyor. Doğal arlıkları hızla tükeil esi, yaşa ala ları ı kirleil esi e yaşa a küresel ikli değişikliği ile ekolojik yıkı ı eşiği e gel iş duru dayız. Bu siste , eşitsizlikleri , hiyerarşi i , erkezileş e i e şiddei kuru sallaş ış içi de gü delik yaşa ı ir parçası hali e geldiği, daya ış a ı yok edildiği ir toplu düze i yaraıyor. Koru a kurulları siyasi ikidarı uyguladığı eko o ik poliikaları a göre karar erir oldu. De lei arık koru a diye ir derdi yok, doğal ala ları işlet eye aç a gayrei içi de. Hukuk uygula a poliikaları ürü üdür, dolayısıyla li yılları aşı da ii are yapıla yasa değişiklikleriyle yasalarla oluşturula koru a kalka ı aşı dırıl aya aşladı, arık koru a değil, işlet e esas alı ıyor. Yasa değişiklikleri era eri de koru a kurulları ı yapısı ı da değişirdi, koru a kurulları siyasi ikidarı uyguladığı eko o ik poliikaları a göre karar erir oldu. De lei arık koru a diye ir derdi yok, doğal ala ları işlet eye aç a gayrei içi de. 37 38 Mahke e kararları ko usu da asıl ir eğili var? Ekolojik gele ek, yerel ahali i çıkarları ve devlei kalkı a ter ihleri arası da ir çaış a söz ko usu olduğu da ahke eler asıl kararlar veriyorlar? Türkiye de çe re hukuku u geliş esi i sağlaya e ö e li etke u yolda eril iş idari yargı kararlarıdır. Berga aO a ık alı ade i e ilişki Da ıştay ı yılı da erdiği karar, u ala da e iyi ör ekir. Da ıştay, kararı da A ayasa ı yaşa hakkı ı düze leye . addesi e e sağlıklı çe rede yaşa a hakkı ı düze leye . addesi e daya dı. Da ıştay, a lı yaşa ı ı , e ö e lisi ola i sa yaşa ı ı sağlıklı, de geli, ozul a ış ir çe rede sürdürüle ile eği, çe re i koru ası ı i sa yaşa ı ı azgeçil ez ir u suru olduğu, faaliyete ilişki düze le e Çe resel Etki Değerle dir e ÇED raporları a göre işlet e i çe re sağlığı e i sa yaşa ı içi risk oluşturduğu, elirile riskleri gerçekleş esi hali de i sa yaşa ı ı olu suz yö de etkile e eği gerekçesiyle siya ür liçi yö te i ile alı ade i işleil esi e izi ere işle i ka u yararı a aykırı olduğu a karar erdi. Da ıştay ı u kararı çe re hukuku u te el ilkeleri de ola ihiyat ilkesi ile ö elikle çe re sağlığı e a lı yaşa ı ı koru ası ilkesi i esas ala ö e li, hata Türkiye de ilk de e ile ek ir karardır. Bu karar daha so raki pek çok karar içi e sal içihat ol uştur. Yu a ista Da ıştayı dahi u kararı e sal al ışır. “o yıllarda ahke elerde u tür kararlar çıkar ak çok zorlaşı. Arık idari yargı da a aça kişileri da a aç a hakkı ı çok dar yoru la aya aşladı. Ör eği daha ö e Da ıştay İdari Da a Daireleri Kurulu kararıyla kaza ıla aroları çe re da ası aç a hakkı, so dö e de erile yargı kararları da arık ta ı ıyor. Da aları ö e li ir kıs ı da a ehliyei ya da süre aşı ı da reddediliyor. Yargı ı u tutu u siyasi ikidarı uyguladığı eoli eral eko o ik poliikalarda ayrı düşü üle ez. Bir avukat olarak akığı ız davalarda devlei güve liği/ ekası/topla refah tasarı ı ile tekil yurtaşı çıkarları arası da, ahke e orta ı da geçe üzakere i te el di a ikleri asıl oluşuyor? Bu a la da yargı siste i güve ilir ir üzakere orta ı olarak görüle ilir i? “ahiple il e esi e toplu kesi leri taraı da sa u ul a ası hali de, yasalarda yazıla hakları hayata geçiril esi ü kü değildir. Ekoloji i , kısa a yaşa ı sa u ul ası içi u işi utlaka toplu sallaş ası gerekir. “ağlıklı çe rede yaşa a hakkı, azgeçile ez ir hakır. Bu hakkı uluslararası sözleş elerle ya da A ayasa ile koru a alı a alı ış ol ası tek aşı a yet iyor. “o dö e de yapıla yasa değişiklikleri, ayrı a u hur aşka ı, aş aka e diğer hükü et üyeleri i sözleriyle yargı ı koru a kararları a karşı aldıkları tepkisel tutu , yapıla yargıla alarda yurtaşı hakkı ı koru ası ko usu da zaiyet yaraıyor. Yargıla a praiği içi de ir ya da eko o ik olarak güçsüz ireyler, irey toplulukları, ekoloji hareketleri, karşı tarata de lei eko o ik e ka usal gü ü ü eli de tuta idare e o u ya ı da da aya kaıla yaırı ı şirketler ar. Bu ta lo u ke disi yargıla adaki silahları eşitliği ilkesi i ortada kaldırıldığı ı gösteriyor. Bu duru da, çe re hakkı ı koru ası sade e hukuksal ü adeleye ırakıl a alı. Şirketlerle tekil vata daşlar arası da çıka a laş azlıklarda ahke eleri daha çok vergi vere ve arı değer ürete şirketlerde ya a kararlar çıkarıkları ı söyle ek doğru olur u? Mahke eler ö leri deki uyuş azlığı hukuk ei leri e göre çözü lerler. Yaraıla hukuku koru ada uzaklaş ası, ahke e kararları ı da koru a a a ı da uzaklaşırıyor. Özellikle sürdürüle ilir kalkı a ilkesi i yaraığı aşı a, ahke e kararları da da aşı aya yol açıyor. Be zer şekilde tarı ve sa ayi ya da ade ilik arası da ir ter ih yapıl ası gerekiği de de eredeyse kural olarak kay akları sa ayi ve ade ilik ala ı a hasredildiği görülüyor? Bu, eko o ik güve e a la ı da tarı kesi i i asıl etkiliyor? Hukuk u kesi i üzakere/ ü adele yürüte ile eği ir ala ol akta çıkıyor ola ilir i? Bu a karşı alı a ile ek ir ö le var ı? Az ö e de eliriği gi i, hukuk uygula a poliika ı ürü ü ola ei lerde oluşur. Ne pahası a olursa olsu kalkı ayı hedeleye eko o ik poliikaları yaraığı hukuku da tarı ı, doğal arlıkları, yaşa ala ları ı koru ası düşü üle ez. Bu u so u u da da alardaki de ge ekolojiyi ah ede ade ilik e sa ayi yaırı ları ı lehi e dö üyor. Bu asıl aşıla ilir? Bir ya da yaşa ı koruya ak poliikaları etki ol ası ı sağla ak, diğer ya da da yaırı lara ilişki karar süreçleri e yerel halkı kaılı ı ı sağla ak e yargı ağı sızlığı ı gü e e alı a alı ası ile ü kü ola ilir. “oru ları ve i sa i güve lik açısı da ortaya çıka tehditleri ertaraf edil esi içi , daha doğrusu hukuku u tehditleri ertaraf edile eği ir eka iz a olarak işlev göre il esi içi e yap ak gerekiyor? Asıl sor ak istediği şu, ekolojik kay akları evzu ahis olduğu hukuki üzakere ve ü adele i aşka ha gi ala larda destekle esi gerekir? “ahiple il e esi e toplu kesi leri taraı da sa u ul a ası hali de, yasalarda yazıla hakları hayata geçiril esi ü kü değildir. Ekoloji i , kısa a yaşa ı sa u ul ası içi u işi utlaka toplu sallaş ası gerekir. Bugü Türkiye i her köşesi de, soru ola her yerde oluşa tepkiler, örgütle e ekoloji hareketleri i yaşa ı koru ası ı e ö e li gü e esi olarak görüyoru . Ekolojiyi ah ede düze le eler e uygula alar, aşta eri ifade et eye çalışığı gi i poliik ir ter ihi so u udur. Bu duru da toprağı, suyu, ha ayı, yaşa ala ları ı koru a düşü esi e eyle leri ay ı za a da siyasidir. Burada he üz aşıla aya soru , u hareketleri he üz siyasi harekete dö üşe e esi. Koru a açığı yarata hukuksal düze le eler ile so u u da ortaya çıka ak ekolojik yıkı da asıl koru a ağız? Bu u içi , de okrasiyi gelişir ek, karar süreçleri e halkı kaılı ı ı sağla akta aşka çıkış yolu gözük üyor. Halkı kaılı ı he ekoloji i koru ası ı e ö e li gü e esi, he de de okraik toplu ol a ı ir gereğidir. Gezi Dire işi ile u u so ut ör eği yaşa dı. Şiddetsiz de okraik ta ırla u türde ör ekleri çoğalt alıyız. Bu u gü e esi de yaşa ı tehlikeye ata poliikalara karşı üyüte eği iz ekoloji i siyaseidir. “AĞLIK: Moder ıp ideolojisi de yurtaş örgütle eleri e 39 Yapısal dö üşü ler sağlık algısı ı asıl değişirdi? De let, doktor-hasta ka gası ı eresi de? “ÖYLEŞİ » Ayşe Ça dar “ağlıkta e hastalıkta, gü e sizlik e şiddet arası da: Yurtaş e yapsı ? “ağlık, ıpkı eğii gi i sürekli refor hali de ola ir ala . ‘efor poziif ir keli e de olsa, u kadar hassas ir ko uda kuralları eredeyse her gü değiş esi, ala ı aktörleri i kaçı ıl az olarak huzursuz ediyor. Üstelik u refor lar lerde eri aslı da sağlık ala ı ı piyasalaşırıl ası a yol açı. Bu koşullar alı da hastalarda ı a e doktorlara gü e eleri i ekle ek ü kü ol uyor. Öte ya da , hastalıkları e olası teda ileri çeşitle esi gü e sizliği daha da arırıyor. “ağlık a tropolojisi ala ı da araşır alar yapa Ayşe a Terzioğlu ile ütü u eseleleri, sağlık ala ı da gü e e gü e lik eselesi i, hasta-doktor-de let üçlüsü arası daki ilişkileri sağalıl ası içi eler yapıla ile eği i ko uştuk. 40 leri aşı da u ya a doktorlar hedef gösteriliyor. Ke a E re , işke e akaları ı yazdıkları raporlarla açığa çıkarıp sızdırdıkları içi doktorları ata hai i ila et işi. Tayyip Erdoğa da a kör doktorlar diyerek de a eirdi u poliikayı. “ağlık siste i i iz düzelik, e ut ürokrasi e aksaklıkları soru lusu doktorlardır diyorlar sürekli. Derdi iz güve lik. “ağlık ala ı da so yıllarda gördüğü güve lik ö le leri i te el ir izleği var ı? Devlet e tür güve lik ö le leri al aya çalışıyor? Güve lik kavra ı e çok erelerde geçiyor? Ayşe a Terzioğlu: Bu ko uda elki de so se edir çözüle eye ir soru ar e de let üzeri e gidip araşır a yapıyor. Hasta elerde he şirelere e doktorlara karşı şiddet. “ağlık çalışa ları ile hastalar arası da iddi ir ileişi kopukluğu e u kopukluğu da irçok se e i ar. lı yıllarda eri sağlık ala ı da yapığı çalış alarda e gözle ler çerçe esi de gördüğü kadarıyla e ö e li se eplerde iri gü e sizlik. Ne hasta doktora e he şireye gü e iyor, e de doktor e he şire hastaya gü e iyor. Büyük ir gergi likle hasta eye geliyor hastalar. Her a doktor a a ağıra ilir he şire e i azarlaya ilir, a a asılsa a lat aya aklar hastalığı la ilgili ö e li ilgileri, fazla ilgi er eye ekler hisleriyle geli iyor hasta eye. İlk ileişi de ir pro le olduğu da da u hisler irde patlaya iliyor. Biraz da ka ga ileişi sizliği ir so u u olarak ortaya çıkıyor. Bu u ede leri i lerde ii are i ele ek lazı . “ağlıkta özelleşir e çok hızlı e pla sız ir şekilde yapıldı. De let hasta eleri e ü i ersite hasta eleri aıllaşırıldı e giderek toplu u ihiyaçları a e ap ere ilir ol akta çıkarıldı. Özel hasta elere, özel diyaliz erkezleri e, özel ıp fakülteleri e yaırı yapıldı. Özelleşiril eyle era er sağlığı ir i sa hakkı, de lei koruduğu ata daşlık hakkı olduğu gerçeği de ir ya a ırakıl aya aşla dı. Kaldı ki aslı da sağlığı sade e Türkiye Cu huriyei ata daşları ı değil, Türkiye toprakları da yaşaya herkesi hakkı ol ası gerekir. De let sağlık hiz ei al a hakkı ı ha gi illete , et ik ki likte , i siyete olursa olsu ülke sı ırları içi de ulu a herkes içi gara i alı a al alıdır. A ak hızla yapıla özelleşir e e piyasalaşır a ile irlikte de let sağlıkta ke di ko u u u süper izörlüğe i dirgedi. Bu özelleşir e i yaraığı ir aşka so uç ise, koruyu u ıpta azgeçil esi oldu. Hasta ol ada , hastalıkları ili i de olarak sağlığı koru ası ka ra ı sağlık poliikaları da iki il pla a aıldı. Bu u şöyle riskleri ar: Ör eği i sel yolla ulaşa hastalıklar içi i sel eğii gi i ö le ler alı a ile ekke , ı ı hasta ol ada üdahale ola ağı ortada kaldırıldı. Koruyu u ıp uygula aları ı daha çok de let e de let kuru ları yapıyordu. Koruyu u, ö leyi i ıpta teda i edi i ı a geçik. Bu da ı ı pahalılaş ası so u u u geirdi. Koruyu u ıp çok u uz ir şey. Bir roşür er ek, elleri i asıl yıka ası gerekiği i a lat ak, ke di ke di e e e uaye esi yap ayı öğret ek, e zir e eğii i . ile ö le e ile ek soru lar pahalı ı i üdahaleler gerekire hastalıklara dö üş eye aşladı. Koruyu u ıp e ek yoğu ir ala . Devlet u ala da e eğe yaırı yap akta vazgeç iş ola ilir i? E et, e ek yoğu ir ala . Bilgi isteye ir ala . Fakat teda i edi i ı a göre he çok daha etkili he de çok daha u uz ir şey. Bir aşı ı , roşürü , dakikalık ir eğii i aliyei e karşılık ke oterapi i ya da a eliyaı aliyei i düşü ü . Tıp giderek daha pahalı, daha tükeile ir eta hâli e gel eye aşladı. Bu hızlı özelleş e i ardı da toplu da özel hasta elere gide ile yüzde i arı şa slı ir kesi oluştu. O lar da ir tür otel ilik hiz ei alıyorlar hasta ede. Doktorlar e he şireler de u ta iri kulla ıyorlar. Yapay ir güler yüz, istedikleri sorulara iraz daha ayrı ılı e ap ul ak gi i ayrı alıkları ar. A a oralarda ile ı i hiyerarşi de a ediyor. “ağlık refor u ko usu da AKP i a laıkları a i a a ıyoru açıkçası. Şişli Efal i, Mar ara Eğii Hasta esi i gördü . Görü ürde, sağlığa erişi de kuyruklar azaldı, ürokrasi azaldı s. de iyor, a a e u u gözle le edi doğrusu. Hâlâ i ter ei etki kulla aya lar ar. İ ter ete alı a u aralarla kapıda alı a lar karışı a ka galar çıkıyor. Belki yerlerde yata hastalar arık yok, a a hâlâ i sa lar iki-üç saat kuyruklarda ekliyor. Ta Gü Yasası yla de let hasta eleri deki çoğu eski ho a ya e ekli oldular ya özele geçiler. Beş ho a ı yapığı işi, iki doktor yap aya aşladı. Bu yüzde kuyruklar de a ediyor. Bütü u kala alık da gergi liğe yol açıyor. “ıra ı e za a gele eği i ile e ek gi i elirsizlikler de a ediyor. yılı da tez araşır a sırası da ak iğer ka serli ir erkek hastayla görüş e yapı . Ba a ““K kültürü diye ir şey ar dedi. Kapıda içeri giri e e i a zı hızla ıyor. Nasıl olsa irisi a a ugü ağıra ak diye özetledi o u kültürü. Ay ı ““K hasta esi de ay oyu a çalışıp görüş e e gözle ler yapı . Doktoru hastayı eli e ir süpürge alıp iiği i a laılar. Bayağı iziksel şiddet akaları yaşa ıyordu. Şi dilerde de doktor e he şirelere saldırılar aşladı. Hastalar siste deki aksaklıklarda doktorları e he şireleri soru lu tutuyorlar. Aslı da leri aşı da u ya a doktorlar hedef gösteriliyor. Ke a E re , işke e akaları ı yazdıkları raporlarla açığa çıkarıp sızdırdıkları içi doktorları ata hai i ila et işi. Tayyip Erdoğa da a kör doktorlar diyerek de a eirdi u poliikayı. “ağlık Üç ço uk ko usu daki ısrarlı teş ik e kürtaj karşıtlığı ı parçası olarak de let kadı ı adet dö e i e ara a kadar işliyor. Her şey kayıt alı a alı ıyor. Tıp üzeri de kadı ı ede i i, i selliği i ko trol et eye çalışıyor de let, öyle e üre e kapasite i e da ra ışları ı ko trol alı a al aya uğraşıyor. siste i i iz düzelik, e ut ürokrasi e aksaklıkları soru lusu doktorlardır diyorlar sürekli. Peki u u se e i e? Doktorları ir tür rakip olarak ı görüyor devlet? Bu reka ei ala ı hasta ede idir diye ilir iyiz? Kesi likle! Yüksek lisa s tezi lerde lara kadar doktorları poliik e sosyal ko u ları ı asıl değişiği üzeri eydi. Doktorları ke dileri i poliik olarak asıl ko u la dırdıkları a, dört kuşak oyu a u ko u u asıl değişiği e ak ışı . Bu u içi de doktorları haıratları ı da i ele işi yapığı görüş eleri ya ı sıra. )a a za a doktorlar e de lei çok iç içe geçiği i gördü . Misyo ları e izyo ları irde ay ı olu eriyor. Bu a e iyi ör ek - lu yıllarda ye i zi de, it esilleri oluşturul a ça ası. Ye i u huriyei ilk dö e leri de ye i ka e e erji yarat ada doktorlar üthiş etki ler. De let taraı da da üthiş ö ülüyorlar. Tıpkı Çalıkuşu öğret e ler gi i uzaklara gidip ili i , ı ı ışığı ı saçıyorlar. Be i Türk heki leri e e a et edi iz gi i ifadelerde de let ile ı ı ir arada görül esi eğili i ar. larda da e zer ir duru ar. Nusret Fişek i de etkisiyle, iri i asa ak sağlık hiz etleri, koruyu u sağlık e halk sağlığı urgula ıyor. “ağlık o akları ı açıl ası e yaygı laş ası aşa ası aşlıyor. Bu dö e de de de let e doktorlar ir irleriyle uyu lu e iş irliği içi de. Ne ar ki, lerde dra aik ir değişi gözle le iyor. Bu değişi i aşla gı ı aslı da lerde gösteriyor ke di i ilk olarak. Ta ip Odası ke disi i ye i ir şekilde tarif ediyor. lerde ıp fakülteleri de oku uş kişilerle ko uş uştu tezi içi . O dö e sağ-sol çaış ası doktorlara da üyük ölçüde etki ediyor. Doktorlar u ala da ö ülük üstle iyor. Biz rektörlük i aları ı işgal eik diye a laıyorlar. Ta ip odaları ise leri ortaları a kadar sol ir çizgide. Bu duru so raları değişiyor. Şu a Ta ip Odası da tek ses değil. Ge el kurul topla ıları a çarşaf çarşaf listeler gidiyor. İkidar ka gaları o larda da ar. lerde u ya a, larda lerde gördüğü üz de let-doktor iş irliği i göre iyoruz. Arık iyi e ayrışıyor e düş a taralar hali e geliyorlar. El ete u ikidar ya lısı doktorları hiç ol adığı a la ı a gel iyor. Mesela aile heki liği gi i ye i ir siste de geirdi u ikidar. Doktorlar taraı da pek se il e esi i ir ede i de sürekli siste üzeri de değişiklikler yapıl ası. “ürekli ye i şeyler de e iyor. Yap oz gi i. Mesela Ta Gü Yasası yapıldı, so ra geri çekildi. Tekrar yapıldı. Biraz oy a dı e kesildi. Bu duru doktoru oto o isi i tehdit eiği gi i esleği i yap ası ı da zorlaşırıyor. Yi e aile heki liği ko usu a dö ersek, azı aile heki leri ise u duru da oldukça e u . Küçük yerde çalışıyor e ke di çe releri de ta ı ıyorlar. İş ta ı ları daha elirli oldu. Aslı da doktorlarda da, ir ikrokoz os gi i, Türkiye deki ütü poliik akı ları gör ek ü kü . A a te elde de let ile sağlık sektörü arası da ir çaış a ar gi i. Bu u se e i kıs e de, de lei doktoru ke disiyle iş irliği e zorla ası. Bütü u lar sağlıkta güve lik kavra ı a asıl ir çerçeve oluşturuyor? Gü e lik eselesi de aklı a iki te el ko u geliyor: Biri i sa saygı lığı, diğeri i sa ahre iyei. Mahre iyete kası sade e i sellik değil el ete, özel hayaı , ede i ahre iyei. “e i içi ahre ola ı ke di ta ı la ak e ko trol et ek istersi . Aile sağlığı erkezleri de ise ha i de let çekil işi, sade e süper izör ola akı? diye sordura akalarla karşılaşıyoruz. Üç ço uk ko usu daki ısrarlı teş ik e kürtaj karşıtlığı ı parçası olarak de let kadı ı adet dö e i e ara a kadar işliyor. Her şey kayıt alı a alı ıyor. Birkaç karikatürize edil iş olay ortaya çıkı, a ak o akalar aslı da uzdağı ı görü e yüzü de i arei yal ız a. Gidiyor alakasız ir ada a se i kızı ha ile diyor. Telefo larla ge e taki i yapılıyor. Hata e za eleri de işi içi e katarak doğu ko trol hapı ala ları, ge elik tesi ala ları takip ediyor. Tıp üzeri de kadı ı ede i i, i selliği i ko trol et eye 41 çalışıyor de let, öyle e üre e kapasite i e da ra ışları ı ko trol alı a al aya uğraşıyor e u ko uda kadı ı asli göre i üre ekir düşü esi i dayaıyor ı ı eliyle. 42 İ sa ede i i ir eko o ik yaırı ara ı olarak görüyor sa ki… U uz işgü üdür, ergidir, hata kadı ı e e kapat akır. Bizde ha gi altyapı ar ki –es ek çalış a saatleri, uygu kreşler gi i– kadı he ço uk sahi i olup he de çalışa ilir ko u a geirile ilsi ? A ak elki elli ir gelir düzeyi e sahip, akı ı tuta ile irisi içi geçerli ola ile ek ir seçe ek u. Bütü u lar, ta ii de lei ütü sağlık a layışıyla da ilişkili. Neoli eral e eo- uhafazakâr ir sağlık a layışı/poliikası çizgisi ar. Bu çizgi sağlık çalışa larıyla hastaları karşı karşıya geiriyor. Yapıla araşır alara göre hasta ede sağlık çalışa ları a karşı şiddet kat kat art ış görü üyor, a a aslı da daha ile fazla ola ilirdi u ora , kayda geç eye sözle şiddet akaları ı da düşü ürsek. Bütü u olaylarda çok daha ö e, lerde e el de, sağlık çalışa ları ile çok pro le li ilişkileri iz ardı. Biyo edikal ıp da dediği iz oder ı ı . yüzyılda u topraklara gelişi ile aşladı gerili . Tepede i e ir usulle Baı ı ı a geçildi e edreseleri usta-çırak ilişkisi içi de aktardıkları ıp ilgisi de za a la azgeçildi. A usturya da, Fra sa da yeişe ya a ı doktorlar çağırıldı e ıp fakülteleri kurduruldu. Tıp kitapları ı Türkçeleşiril esi içi çok uğraşıldı. Ör eği Na ık Ke al i u ko uda yazdığı irçok yazı ar. Askeri ıp Al a a, si il ıp Fra sız a öğre iliyordu. Dö e i doktorları ı ı içerisi de felsefe de görüyor. Milliyetçilik gi i ikirler de u lar üzeri de yerleşiyor. Tıp, sekülerleş e i de ala ı ve ara ı hali e geliyor u diyorsu ? Ay e . “ekülerleş e i e Baı oder itesi i ö derleri ıp fakültesi öğre ileri oluyor. Ad a Adı ar u da haıraları da ahseder. Bir ı iyelilik ruhu ardır der. A dülha it e karşı de asa koridorları kuytu köşeleri de ısıldaşıyor u öğre iler, o u jur al ileri de sakı arak: Eyle yapalı , harekete geçeli diyorlar. “e de iliyorsu , İihat Terakki i ilk kadroları da da ı iyeliler ar. Bir oder ite ö üsü rolü üstle iyorlar. “ade e ı ı pro le leri e değil, ülke i oder leş esi e e Baılılaş ası a e gel ola soru ları da çöze eğiz diye düşü eye aşlıyorlar e u şekilde eslekî ir düstur edi iyorlar. Mede ileşire eğiz ülkeyi... Baı ede iyei i ışığı ı saça ağız diyorlar. “ürekli ir urda ahsediliyor zate . Fakat ta ii urada çok ilgi ç ir okta ar. Bir yere kadar doktorlar köylerde el üstü de tutuluyorlar. A a ta ii u ede ileşir e kaygısı e ça ası, lerde oder ite söyle i i eredeyse ta a e çök esiyle, de let- doktor ilişkisi de de iddi ir kırıl a e de a ı da doktorları toplu sal olarak heteroje leş esi so u u u doğuruyor. Ö esi de çok elit e aı ı aileler ço ukları ı ıp fakülteleri e gö der eye çalışırke , ıp irde tu-kaka oluyor. De lei de ta rıyla u eğili güçle iyor. Alt e orta sı ılar ı ı ir sıçra a oktası olarak görüyorlar. Ço uğu uz doktor olsu , ze gi olsu ize aksı yaklaşı ı doğuyor. Ço uğu üzeri de he statü he sı ıf atla a ekle isi oluşuyor. O heteroje leş e öyle gerçekleşiyor. O eski, oder leş eye i a a doktorlar da yapa adık diye düşü üyorlar. )a a la, ay çarşalılar ile şehre i di şekli e ile ürü üyor u aşara adık hissi. Arık izi u ö üleri olduğu uz oder leş e ka ra ı geçerliliği i yiirdi ikri yerleşiyor. lerde e larda polisleri Çapa ya aşörtülü öğre ileri al a aları ar edelere ede oluyor. Moder leş e i ö üleri ol a ikri de azgeçe doktorlar hastaları da ayır a eğili i e giriyorlar. “ağlık ala ı da çalışa larla ko uştuğu da u eğili i çok et ir ayrı a dö üştüğü ü gördü . İyi-kötü, ili çli- ili çsiz hasta ayrı ı yapılıyor. Ki u ili çli hastalar, diye sorduğu da ilk olarak şöyle ü leler kuruyorlar: Doktoru otoritesi i ka ul ede ek, soru sor ası ı ile ek, doktoru ilgisi i sorgula aya ak, teda iye saygı duya ak s. Biraz daha soru a da izi gi i eğii al ış hasta, şehirli hasta eya yaşlı ir kadı sa ak ço uğu da a kada çalışıyor, u ili çli hasta gi i e aplar çıkıyor. Daha da ilerleyi e sı ıf, statü, eğii , poliik görüş, di i görüş gi i kriterler sayıl aya aşla ıyor. “ağlık hiz ei i ayrı alığa dö üştürüyor olsa gerek u ayrı . Ta ii ki. Bili çsiz hasta daha da korku ç ir şekilde görülüyor. Köylü, eğii siz, pis, ahil, aptal, gi i yakışır alar kulla ılıyor. Bili çsiz hastaya karşı üthiş ir gü e sizlik görülüyor. Be u ilaçları yaza ağı a a u kulla aya ak diye düşü üyor doktor. Şi di iraz tersi de söz ko usu gali a. Hasta eler ir ya da özelleşirke , ir ya da pariza laş ış gi i… Çok doğru söyledi . Bu heteroje leş e i so u u olarak şöyle ir duru çıkıyor ortaya. Daha ütedeyyi hasta eler ar esela. Medipol e akıyorsu , Bağ ılar da. He şireleri çoğu aşörtülü. Meslekî heteroje leş eye dayalı olarak kuru sal heteroje leş e de oldu. Bili çli- ili çsiz hasta oder iteye dayalı ir ayrı ılık türü idi, şi di ye i tür ayrı lar da ortaya çıkıyor. Kuru larda da ayrış alar oluyor. İyi ki de oluyor. Çü kü u kadar çoğul u ir toplu da, u kadar tek ipleş e çok kötüdür. Mesela aşörtülü olduğu içi ayrı ılığa uğraya hasta ı ya ı sıra, di dar ir doktoru öğle a azı arası da sıraları ı sa ırla ekleye ler hastalar da görüle iliyor. Tıp, di e siyasei çok çaışığı ı görüyoruz. Ke di öğre ileri de staja aşörtüyle git e hakkı kaza dılar A erika Hasta esi de. A a ütü u haklar çok zor erildi tepede . Ge e de u kuru sal çoğul uluğa rağ e ili çliili çsiz hasta ayrı ı de a ediyor. Özel hasta elerde i geçerli u söyledikleri ? Özelde de ar a a ili çli- ili çsiz hasta ayrı ı da ziyade izde / izde değil ayrı ı yapılıyor orada. Bili çli- ili çsiz hasta ayrı ı so za a larda azal aya aşladı elki de, a a izi öğre iler arası da hâlâ kulla ılıyor. Okulda da öğreiliyor. Belki iraz daha sorgula ıyor u ta irler, a a hâlâ çok kulla ılıyor. Bu söylediği ayrı ılık türleri alt sı ılarda i sa lar içi a aşka ir a la a geliyor ola ilir. Özellikle devlet hasta eleri de. Çü kü o ları gide ek aşka yerleri de yok aslı da. Ta ii ki. Hastalar asıl sı ıla dırıldıkları ı çok farkı dalar. Bili çli hastalar ke dileri söylüyor: Be lerde e el de, sağlık çalışa ları ile çok pro le li ilişkileri iz ardı. Biyo edikal ıp da dediği iz oder ı ı . yüzyılda u topraklara gelişi ile aşladı gerili . Tepede i e ir usulle Baı ı ı a geçildi e edreseleri usta-çırak ilişkisi içi de aktardıkları ıp ilgisi de za a la azgeçildi. ili çli hasta olduğu içi doktor a a gülü süyor e eli i sıkıyor. Be i le uzu ko uşuyor. “e e güzel ili çli hastası , diyor. Ö ürleri de doktora soru sor ası ı il iyor ki ta ii ki doktor ağıra ak , diyor. Bili çsiz olarak ka ul edile hastalarsa a a şöyle şeyler söylüyorlar: Biz aptal değiliz. Eğii i iz az ola ilir, a a ağırarak her şeyi eş kere a laıl ası a gerek yok . Ya da her seferi de teda iye geldiği de aldı ı u ila ı diye yir i kere sorul ası a gerek yok , diyor. Ke dileri i ayrı ılığa uğradıkları ı so dere e farkı dalar. Bir kadı çok a ıklı ir hikâye a lat ışı. “ili ri yakı ları da serası ar, ko asıyla irlikte çiçek yeişiriyorlar. Kadı zate saçları ı ufak ufak kay ediyor e e i araşır a yapığı “GK da, o çok soğuklarda, karı kalk adığı gü lerde, çalışırke aşı a örtüğü eşarpla geliyor hasta eye. Ha i diyorlar ya a aa e gi i... Ke disi e daha ii i e soğuk da ra dıkları ı söylüyor doktorları . Geç, gel, git gi i e ir ifadeleri kulla ıldığı ı a laıyor. Bir süre so ra ha a iyileşi e, kadı aşörtüsü ü çıkarıp gidiyor. Birde doktorları ifadeleri değişiyor: Fala a ha ı e kadar güzel ol uşsu öyle, e güzel iş ye i çıka saçları ızı re gi gi i ilifatlar ediyorlar... Be i - aydır görüyorlar e ta ıyorlar diyor. O koridorda geçerke ütü doktorlar e he şireler yoru yap ışlar görü üşü hakkı da. Bütü u lar aslı da karşılıklı ileişi kopuklukları ı e gü e sizliği körükleye şeyler. Bir tür röva şiz e de dö üşe şeyler elki de. Aslı da gülerek a laıyordu a a çok kırıldığı ı ses to u da a lıyordu . Ta ii ki ir daha aşörtüsüyle git edi dedi gülerek. Eko o ik e hukuki oyutları da ar esele i . Doktor hataları a, kötü uygula alara alprakis karşı eredeyse hiç ir şey yapıl ıyor Türkiye de. Bazı çok elirgi hatalarda da a açılıyor a a o yıllar sürüyor so uçla ası. Mesela ya lış iğ ede ötürü kolu kesile ir ço uk ardı, se e sürdü da ası. He diğer doktorlar, he de kuru doktoru korudu. Çok küçük ir para ezası e uyarı aldı doktor. Hasta e a ukatları ge ellikle işi i ile i sa lar oluyor. Mesela çok iğre ç ir laf ar, hiç se e a a urada geçerli: Ka parası. Bir se e eda a teda i ersi ya da şu u şu u yapsı gi i ö erilerle Da a aç ayı . Bu ası a sızarsa ii arı ız kötü etkile ir gi i şeyler söyle iyor. Özellikle özel hasta elerde. Hasta şikâyet haı gi i eka iz alar ar a a çok da etki değil. Uyarı yapılıyor a a takip edil iyor... Hasta hakkı uz a ı ulu dur a zoru luluğu geirdiler hasta elere a a u da çok çalış ıyor gali a. Var a a ir işe yaradıkları ı gör edi açıkçası. Bu şiddei gü e sizliği azalta ak ir şey gör edi . Be ek dostu hasta e gi i esela. Böyle ir seriika alı ıyor arık. E zir e odası ol ası lazı esela. A a çoğu da yok öyle ir uygula a. De etle e gele eği i iliyorlar ö ede e o a göre hazırla ıyorlar. Bu da öyle işte. Göster elik kuru lar oluşturuluyor. Be u u içi i oş olduğu a i a ıyoru . Birkaç çok iddi alprakis akası iliyoru e . Hiç ir za a u ları işe yaradığı ı gör edi . Bu ları hepsi dilde, teoride ar a ak uygula ada çok çok sıkı ılı. Bütü u lar ir ya a ı ı ke disi de eskisi kadar güve ilir değil sa ki. Olay sade e oder leş e eya çoğul u oder ite değil. “aygı lık, ahre iyet yok zate . Özel hasta elerde ile ke oterapi alırke çok kala alık olduğu da ü kü olduğu kadar çok hastaya yer aç ak içi i e ik uşa alarla ayrılıyor yataklar. Küçük duşaka i gi i yerlerde ya ları daki i sa ları ko uşurke duya iliyorlar. Arada i e ik ir a yo perdesi ar. Dip di eler sürekli. Ba a ahre iyetle ilgili korku ç hikâyeler a laılar. Bir gü doktoru u ke di uaye esi e git iş ir e e ka seri hastası a eliyat so rası pa su a e uaye e içi . Doktor, yir i öğre isi i hastaya ir şey de ede içeri çağır ış. Çok iiz e tatlı ir kadı dı. Ba a sorsalar zate izi erirdi diyor. Bazıları dikişleri i ele işler elleriyle. “açı sakalı a karış ış ıp öğre ileri çok da te iz gözük üyorlardı e hepsi 43 44 elledi e e i diye a laıyor aşı a gele i. Nasıl ir ahre iyet u? “ürekli özel hasta elerde teda i göre şa slı ir kadı da söz ediyoruz. Özellerde de ahre iyete saygı yok. De lete u daha kötü aziyete. Me edeki kitleyi ko trol ederke ir ada giri eriyor içeri. Baze o perde kapa ıyor. Di dar iri değili a ak ahre iyet e i içi çok ö e li. Doktor ile ko uşurke aşkası ı di le e esi ö e li. Odada aşka ir kadı eya ada ı ol ası e i rahatsız eder. Bu u di darlıkla alakası yok. Daha di dar hastalar da diğerleri de u a daha çok ö e ere iliyor. Bu hastayı i sa yeri e koy akla e saygı lığı ı koru akla alakalı. Bir e e geldi diyor esela hastası da ahsederke . Ba a şu ak iğeri yollasa a diyor. “e Fat a Teyze değil, üçü ü fazdaki e e ka serisi o u içi . Tı ı özelleş esi, tükei ara ı hali e gel esi ir i sa hakkı da çıkıp ireysel soru luluk hali e gel esi eselesi de a ası. A layış ta a e değişiyor. Bütü kay aklar ıp hiz ei i e iyi şekilde alı ası a daya ıyor. “ağlığı ı koru ak se i yükü lülüğü . “ağlığı ı koruya azsa , se ya lış yap ış oluyorsu . Hasta olarak geldiği de kur a suçla ıyor. Neyi ya lış yapı da uraya geldi de iyor. Me e ka seri ağırlıklı olarak ge eik e çe resel se eplerde ortaya çıkıyor. O da ile ede geç geldi de iyor. Erke gelse sade e tü örü alırdık de iyor. İlla ir suçlayı ılık ar. “ezerya - or al doğu ikile i de de var gali a e zer ir duru . Orada daha çok doktoru ter ihleri sorgula ıyor. “ezerya daha kısa sürüyor, ko plikasyo lar daha sı ırlı. te so ra a e i oluyorsu , sorusu da geliyor. Aklı eredeydi u saate kadar, oluyor. Geç a e de iyor esela. Çok da galayı ı ir ayrı ılığa uğruyor otuzları daki ya da kırkları daki ha ile kadı lar. “e soru lusu hastalığı da e ke di ya lış da ra ışı da , de iyor. “ürekli hastaya karşı par ağı ı sallaya sağlık çalışa ı proili ortaya çıkıyor. Devlet de ay ı şeyi yapıyor. Devlet a a sahip çıkar doktor karşısı da diye güve e iyorsu . Bütü u eseleleri gözle leye ek kuru lar oluş uyor u? Çok güzel geliş eler oluyor u ko uda. Kesi likle de let taraı da değil, i sa ları ke di içi de çıkıyor u. Ka serli hastalarla çalışığı içi iliyoru , ka serli hastalar he hasta ede he de çe releri de yal ızlaşırılıyorlar. İ sa lar ah ah kaç aylık ö rü kaldı diyorlar ya da grip gi i haif ir şey u, geçe ek diye rahatlat aya çalışıyor sözü o a. Ya da ko alar, se gililer u kadı ları terk ediyor. Uçsuz u aksız yal ızlık dedi ko uştuğu ir kişi hastalığı ı ta ı larke e u ka seri geirdiği yal ızlık ka serde daha yıkı ı oluyor. )a a içi de era er ke oterapi ala gruplar, era er o koloji psikoloğu a gide gruplar çıkıyor ortaya. Bu aslı da larda aşlaya ir fe o e . Giderek yayılıyor. Bu iyolojik ata daşlık da diye ile eği iz hasta grupları kur ak eya der ekleş eler ortaya çıkıyor. Çok for el değil. Fa e ook e T iter üzeri de örgütle iyorlar. Ki isi de hasta elerde örgütle iyor. Çok es ekler. Pik ikler düze liyorlar esela. A a e oluyor? Mesela ir a ukat oluyor araları da. Kötü ua eleleri a laıyorlar. Bir irleri e destek ol aya çalışıyorlar. Eşekte düşe i hali i eşekte düşe a lar. Bizi e iyi ir iri iz a lıyoruz, ak şu doktor hastaya i sa ua elesi yapıyor gi i ko uş alar geçiyor. Belli duru larda a ukatlar diğerleri i uyarıyor. Bir şekilde daya ış a oluşuyor. O da ol asa çok daha korku çlaşır hastalık. Bir irleri de gü e li kıyılar uluyorlar aslı da. Ge e oto o iye dö e eği . Hasta ı ke di i güve de hisset esi esası da oto o ir ala oluştur asıyla ü kü oluyor. Araları a doktorları, psikologları al ıyorlar. Eskide doktorları , psikologları kurdukları hasta der ekleri ardı. O lar çok farklı işliyor. Doktor ko uşuyor hastalarla e yö le diriyor. O da ahset, u da ahset e, diyorlar. Bu lar hastaları kurdukları gruplar olduğu içi doktorlar oraya sade e aktör olarak da et ediliyor. “e a lat, iz sa a sorular sora ağız, de iyor. A a se ize şu u yap u u yap diye ezsi . Ko trol ta a e hastalarda e yakı ları da oluyor. Bu çok güzel ir geliş e. “aygı lıkla ilgili çok Fou auldia ir şey ar. Fou ault da u da ahsediyor. )ate o ol ada so yılda sağlık ala ı daki ikidarı a la ak ü kü değil. Bilgi e ikidar ilişkisi görüle iliyor. Bizde hâlâ doktor e he şireler korku ç ir ı ileş ede ya alar. Doğru ola , e i hastalıksağlık-yaşa a layışı . Bu lar doğru, çü kü e ıp okudu , he şirelik okudu se u u il iyorsu , diyor. Hastayı oş ir tahta, ta ula asa gi i görüyorlar. O u sağlık- ede -hastalık a layışı a saygı duy uyor, u oder ı a uy aya a layışları hasta e orta ı a taşı ası ı iste iyorlar. Hasta ede teda i çoğu lukla so uçsuz eya yetersiz kalıyor. O yüzde alter aif teda iye aş uruluyor. Görüş elerde u eseleleri de soruyoru . Ba a ile a laırke çeki iyorlar: İşte ko şu erdi, e i a ıyoru , a a arkadaşı gel gideli ho aya rahatlarsı dedi gi i sosyal e psikolojik oilerde ahsediyorlar. Doktora da söyle iyorlar, azar ye e korkusu yüzü de . He şireler iraz daha ta po ölge gi i görülüyor. “osyo-eko o ik olarak hastalara daha yakı lar. Çoğu luğu u kadı ol ası da u da etkili. He doktoru idare ediyor, he hastayı. Akşa ları ısırga çayı içiyoru he şire ha ı , u u doktora söyleyeyi i söyle eyeyi i? diye soruyor esela. Ö e he şireyi de iyorlar. He şire tepki erirse söyle iyor. A a aa söyleyi , elki kulla dığı ız ke oterapi ilaçları ı etkiler derse doktora da söylüyor. Bir ya da da ili çli- ili çsiz hasta ikile i e de ağlı olarak e kadar ıp jargo u ile ko uşursa uzu adede daha çok aferi ala ağı ı düşü üyor. Parso s, Durkhei da etkile ip si k ole, hasta rolü gi i ir şey at ış ortaya. Hâlâ u a i a a doktorlar ar Türkiye de. Bir e e ey gi i ol aları gerekiği e i a ıyorlar. Hastalar da a za göre şer et er eye çalışıyorlar. Bu yüzde ı i teri leri kulla aya çalışıyorlar. Oysa edikal a tropologlar, hasta ı ke di teri leri e a la er e içi leriyle hastalıkları ı ke disi i yoru la ası e ir hastalık a laısı oluştur ası; ke dileri i ö yargıda ulu ada di leye ile ek kişilerle ko uş ası gerekiği i, ütü u ları psikolojik olarak iyileş e i ilk adı ı olduğu u söylüyorlar. “usa “o tag da eri u ko uda çok şey a laılıyor. Hasta ı ke di etaforları ı ul ası, esela göğsü e il oturdu diye il esi psikolojik olarak iyileş e i aşla ası açısı da çok ö e li. “ağlık ala ı ı i sa ileşiril esi de ahsediyorsu . Tı i etaforlarda e ka ra larda ü kü ola ildiği e azade ol ası gerekiyor hasta ı . Ke di a laısı ı ı i söyle e rağ e oluştur ası gerekiyor. Geç kal ışı , zate kiloluyu , ke di e ak a ışı gi i söyle ler kulla ıyor oysa. Bu ay ı za a da ede algısıyla da alakalı. Mesela tü örleri çoğu iri dolu. Tü ör alı ı a te izle di gi i şeyler söylüyor. Ke di etaforları ile a laı a hastalar ı i dayat alarda da uzaklaş ış oluyorlar. Jargo da ir gü e sizlik yaraıyor. Hastalıkları ı ede leri e so uçları da hastalara a laıl ıyor. Hasta hasta e koridoru da öyle kay oluyor herhalde... E et, eli de hiç ir şey yok. Baze ir teda i ö eriliyor. İki i üçü ü görüş alı ıyor gü e sizlikte ötürü. Biri ke oterapi, iri radyoterapi, diğeri a eliyat diyor. Ha gi iri e gü e e eksi ? Bu kadar ilgi içi de ta ii ki i ter ete gire eksi , ta ii ki oraya uraya aka aksı . Aslı da e hastalarda üyük ir çaresizlik gördü . Bil iyorlar ereye aş ura akları ı. Bizde arık u koruyu u sağlık eğii i eril ediği içi der atolojiye gidip yıllar a kaşı ısı ı geçire e iş iri i aslı da ak iğer ka seri olduğu u gördü . Bir o kolog tesadüfe o koridorda geçerke u hastayı görüyor e ildi deki yaraları görü e se i urada e işi ar, o kolojiye git e gerekiyor diyor. O u gör ese der atolog geze geze öle ek u hasta. De ek ki uz a laş ada kay akla a soru lar da var. Ta ii ki! Der atolog aşka hiç ir ihi alde ahset iyor. Kre erip geçiyor. İlaçlarla ilgili tarış alar, he hastaya he doktora he devlete ola güve i iyi e ortada kaldırıyor u? İlaç listeleri deki değişi lere akı a, devlet eko o ik katkı yarat a ihi ali ol aya vata daşı da vazgeçiyor uş gi i ir izle i edi di . İlaçlar e testler e ö e li soru larda ikisi. Orada ilaç ir aları e doktorlar e kadar düzelt eye çalışsalar da çok ahşi ir kapitaliz ilişkisi ar. Ço uk doktoru e küçük ir rahatsızlıkta şu a i iyoiği ere eği , o ol azsa ö ür a i iyoiği ere eği diyor. İ sa ları de ek tahtası a çe iriyor. Bu ay ı şekilde tetkikte de geçerli. Bir doktor ilaç yaz asıyla e tetkik iste esiyle perfor a s göstere iliyor. Ta a e eka ik e ürokraik ir sağlık tükei i e dö üşüyor sağlık hiz ei o za a . Hastalar da doktor eriyor diye yap aya çalışıyor. Kısıtlı kay aklarla Mesleği statüsü ü ye ide kaza aya ça ala ası gerekiyor. Doktorları yap aya çalışıkları şey de u. Bu ça a iraz daha de lei yapığı şeylere karşı çık ak şekli de oluyor. O se eple “ağlık Baka lığı a her giiği de ö ü de ir eyle oluyor, şiddete eya ta gü yasası a ya da herha gi aşka ir düze le eye karşı. oluyor u çoğu za a . Biliyorsu AKP e çok hasta e izii i arırdık, ilaç kulla ı ı ı, kutu ilaç tükei i i arırdık diye ö ü üyor. Aslı da u ö ü üle ek değil, korkula ak ir şey. İ sa ları sade e ilaç tükei i e yö le diriyor. İlaçları ya etkileri ar. Bir de gü e sizliğe se ep oluyor. Bir hasta ede ir hastalık içi dört doktora gitsi . De ek ki gü e sizlik izit sayısı ı arırıyor. Hiç iri i dediği i yap ıyor ya da ke di e ir ortala a alıyor! Gü e sizliği po palaya ir şey u. O kadar çok a ekdot ar ki u larla ilgili. O kadar çok elirsizlik ar ki. Bu gü e sizlik he eko o ik he sosyal ede lerle giderek üyüyor. Ta ıdık doktor arıyor esela. Ta ıdıklar üzeri de siste i i sa i ol aya taraları ı aş aya çalışıyor. Ta ıdık doktor ize iyi aka ak algısı ar. Bu ile e kadar üyük ir soru olduğu u gösteriyor. İlaç şirketleri eselesi aşlı aşı a soru . Alı ay ir ilaç şirkei de araşır a süper izörlüğü yap ışı . Korku çlar. Kapitaliz i e korku ç şekli. Tek derdi ilaç sat ak. Baze toplu sal soru luluk projeleri de yapıyorlar, a a esela ilaç saıl aya ala lara, ör eği oiz lilere ya da ruh hastalıkları a hiç ütçe ayır ıyorlar. Esas a aç hep ke di ilaçları ı duyur ak. Türkiye piyasası ı ele geçir iş duru dalar. Bizi ütü ı i teçhizaı ız dışarıda geliyor. Eskide Türkiye de üreile ilaçlar arık üreil iyor. )ate pahalı e ulu a ıyorlar. Yö et elik değişiyor. Me e ka seri e yaygı ka ser kadı lar arası da, u hastalıkta ile çok te el ilaçları ulu a adığı aylar oluyor esela. O za a e oluyor i sa lar i ter ete daha az etkili uadilleri i uluyor. Daha u uzları ı arıyor a a o ları da a aşka ya etkileri ar. Çok u uz ilaç sat ak iste iyorlar. E za eleri çoğu koz eikçi oldu. Plaj topu ar a a e asit ço uk a i iyoiği ulu a ıyor. Böyle saç a sapa ir siste le karşı karşıyayız. “ağlık siste i i ütü aksaya yö leri i ilaç ka gaları da gör ek ü kü . Çok çeşitli yerlerde oku ak ü kü u ları. İlaçlar ulu a ıyor, ir sürü hasta e ar a a ir sürü aktar da ar. Bu larda da gözle yap ışı , hastalar çok giikleri içi orada ıp öğre ileri çalışıyor. Beyaz ö lüklü hata azıları. ‘eçeteyi alıyorlar, ta a teyze i deyip ir şeyler eriyorlar. O reçete i otları ı karışırıyorlar. Yarı gel teyze i u u da ıt a lazı diyor. Doktorlar u a çok si irle iyor. Alter aif teda i doktorları çok si irle diriyor. A a ı a ola gü e sizliği de açık ir işarei aktarları u kadar ak ul hale gel esi. Ke oterapiyi ırakıp ot teda ileri e aşlaya i sa lar, e azı da u otlar e i o kadar kötü yap ıyor diye düşü üyorlar. Dü ya “ağlık Örgütü, alter aif ı ı kuru sal ı a yedir ek lazı , diyor. Çıkıkçıya ı gide eksi , yoksa ir ortopediste i, diye sa a sorul ası gerekiyor. Eğii li e e gi i eğii li aktar da ol alı de iyor. Ta ii Türkiye deki doktorlar u a so dere e karşı. Biz daha o kadar oder değiliz diyorlar. Burada asıl çıkılır peki? Muhakkak altyapı ı değiş esi e tekrar koruyu u ı ı ye ide esaslı ir şekilde gel esi gerekiyor. Tı i eğii i içi e sosyal ili leri yediril esi gerekiyor. Ye i ye i ü i ersiteler yapıyor u u. Tıp e doğru sağlık a layışıdır diğerleri çöpe aıl alıdır algısı da çıkıl ası gerekiyor. Tıp öğre ileri, sosyoloji, psikoloji, felsefe, ıp eiği okuyarak u işi u kadar asit ol adığı ı görüyorlar. Altyapı çalış aları, esela aile heki liği, sahide uygula ırsa e üre e sağlığı ı ya ı sıra i sellik gi i ala larda i sa ları ilgile dire ilir. Belki doktorları e he şireleri , hastaları korkuları e arzuları üzeri e iraz daha eğiil eleri de gerekir. Tıp ir a la da ize ir ütopya su uyor. Bak lere kadar yaşaya ağız, lerde u geeju pi g yapa ağız diyor. A a ir ya da da urada ir distopya yaıyor. “ürekli ye i hastalıklar çıkıyor. Ay ı a da i ler e kişiyi öldüre hastalıklar aş gösteriyor, kro ik hastalıklar yüzü de i sa lar sade e - leri e kadar sağlıklı yaşıyorlar. Mesela ir de akıllı 45 ilaç eselesi çıkı şi di; ilaç sayısı ı azalt ak. Akıllı ilaçlarla a uç dolusu ilaç alı ası ı azalt aya çalışıyorlar. Hukuki düze le eler yapılıyor. “ağlık hukuku tekrar ele alı aya aşla dı. Hatalı uygula aları daha görü ür hâle geir eye çalışıyorlar. Çoğu lukla sosyal ili iler u larla uğraşıyor. Tı ı da sosyal yö leri ar. Hasta der ekleri yapıkları eyle lerle gü de e geiriyorlar u eseleleri. Mesela, kök hü re araşır aları yapılsı , diye eyle ler yapılıyor. Öğre i He şireler Der eği çıkı ortaya. Eski der ekler daha oder ist kalı a öyle ir duru oluştu. Ta ip odası daki ir grup da u a ör ek. Biz daha farklı çalış alarda ulu ak isiyoruz , diyorlar. Mesela “uruç ta, Ko a e de ıpçılar e sağlık öğre ileri ar. - yıl ö e u lar çok zorke , şi di görülüyor. Be çok gurur duyuyoru öğre ileri izle. A adolu u her yeri de ; İsta ul, Trakya, Baı Karade iz e Gü eydoğu da geliyorlar. Ayrı a izi ıp fakültesi de de öyle. Bir şeyler yap aya çalışıyorlar. Mesela alış eriş erkezleri de eğii ler eriyorlar, roşürler dağııyorlar. 46 Bu iraz ıp esleği i eşrulaş ası a la ı a da geliyor. Meslekler sosyolojisi de ir esleği içi de ke di i ye ide ta ı la ası eselesi ar. Mesleği statüsü ü ye ide kaza aya ça ala ası gerekiyor. Doktorları yap aya çalışıkları şey de u. Bu ça a iraz daha de lei yapığı şeylere karşı çık ak şekli de oluyor. O se eple “ağlık Baka lığı a her giiği de ö ü de ir eyle oluyor, şiddete eya ta gü yasası a ya da herha gi aşka ir düze le eye karşı. Bir takı şeyler de let taraı da tepede i e ir şekilde yasakla ıyor. Mesela sigara yasakları… A lat ak, psikolojik olarak destek ol ak eya ik a et ek yeri e işe ilaçlarla aşla ıyor e şurada yasak, urada yasak de iliyor. Ta Gü Yasası da da ay ı şekilde. Yasak tepede i e geli e Cerrahpaşa ir a da oşaldı. Bütü u larda da fakir e orta sı ıf ata daş ağdur oluyor. Tepede i e e ede olduğu u açıkla ada , fet a erir gi i yapıla ir düze le e se ep oldu u a. Neo-Os a lı, eoli eral, eo- uhafazakâr siyaset sağlığa da ya sıyor. Hasta hakları, i sa sağlığı, i sa ahre iyei ıpçılar taraı da ko uşul az di le ez oluyor. Hastalarla doktor arası da üyük ir esafe ar. Kolu da ir tü ör ar. Çıkarta ağı , pa su a yapa ağı , ola ak ite ek. “e ki si , e oldu, eyi erak ediyorsu ? diye sorul uyor. Hasta, hastalığı da i aret görülüyor. Öz e ol akta çıkıyor u? Hasta pasif ir ro ot gi i gözük eye aşlıyor. De lete u özellikle öyle. Fordist siste de, ka a oz geliyor, kapağı kapaılıyor ya a t üstü de, urada da ay ı şey oluyor. Doktor da ay ı şekilde - dakikada ir “ıradaki! “ıradaki! diyor e işi i yapıyor. O za a yaşa a şeyi adı güve kay ı değil korku gali a. Ne ola ak, iyileşe ek iyi ? diye sora ıyor ile. )ate dakikası ar de let hasta esi de. Şura da şu ar, şu u yazıyoru diyor doktor. Bir doktor, hasta kapıda girdiği a da sa iyeleri ar sade e. O u kılığı, kıyafei, okuduğu okul e dosyadaki ilgileri e göre se i, siz i diye eği i kesiriyoru . Bize o sa iye yeiyor , diyor de eyi li doktorlar. Oysa Biz hastayı hü resi e arı aya kadar iliyoruz a a asıl ko uşa ağı ızı il iyoruz , diyorlar ge ç doktorlar e ilk aşlarda hastayla ileişi de zorla ıyorlar. Kaşarla ış doktorlar, hasta kapıda girer gir ez o u ili çli ir hasta ı, yoksa ili çsiz i olduğu u a ladıkları ı söylüyorlar. Korku ç ir es eleşir e ar urada. Bu asıl ir hasta? sorusu sosyo-eko o ik koşullar üzeri de e apla dırılıyor. Bir ya da da tetkik yapılıyor e ardı da teda i elirle iyor. A a u hasta u ları yapa ile ek i diye hastaya sorul uyor. Hasta da aklı da ö e li ir soru arsa ile çoğu lukla sora ıyor doktora. Çü kü doktoru aki yok, hasta iliyor. Özelde ile u lar üstü körü soruluyor. Ola ildiği e çok hastaya ak aları gerekiyor çü kü. Hasta da u ua eleyi gördüğü içi gü e iyor. Aslı da u duru sağlık har a ası ı daha da arırıyor ol alı… E et. Mesela doktora görü üyor ir hasta. Ardı da uaye eha esi e de gidiyor. “o ra aşka ir doktora daha ko trol eiriyor. Ya da ta ıdık doktor ara ıyor. Nasıl düzelir peki? Biri i asa ak sağlık hiz etleri i tekrar gel esi, koruyu u sağlık hiz etleri i gelişiril esi lazı . Tuzu kaldır asada , ek ek ye e! gi i fet a sı yasaklarla değil de, a latarak, etki ir şekilde yapıl ası gerekiyor. İ sa lar daha çok poziif yaklaşı lara e ap eriyorlar. Hasta pasif ir ro ot gi i gözük eye aşlıyor. De lete u özellikle öyle. Fordist siste de, ka a oz geliyor, kapağı kapaılıyor ya a t üstü de, urada da ay ı şey oluyor. Doktor da ay ı şekilde - dakikada ir “ıradaki! “ıradaki! diyor e işi i yapıyor. A ıklı e korkutu u yayı lar etkili ol uyor. Ta ii de let u u yapa ıyor. Vata daşı korkutarak azgeçir e ça ası ar. Uzu adede eya kısa adede u yaklaşı larla soru ları çözüle eği e i a ıyoru . Es ek yapıla dır alarla u yal ızlaş ayı kıra iliyorsu e azı da . Hasta der ekleri çok güzel ir şey yapılar. Toplu daki ka ser algısı ı e u a yö elik poliikaları değişirdiler. De let e e reko strüksüyo u a para er iyordu. yaşı dası , i sel hayaı yok diyordu. Bütü hasta yakı ları e hasta der ekleri irleşerek i ler e i za topladılar e u izi ü ut ütü lüğü üz dediler. Bu illa i sel hayatla ilgili değil, orga kay ı ı iste iyoruz dediler. Yüzerke siliko u u çıkı, pedi i düştü diye düşü ek iste iyorlardı çü kü. De let arık u u ö e li ir kıs ı ı karşılıyor. Bu u içi çok üyük eyle ler oldu, görüş eler yapıldı. Bir şeyleri değişire iliyorlar. O kadar kara lık ir ta lo yok. Yeter ki örgütle ilsi . Me e ka seri der ekleri e sal oluşturdular. Şi di Oiz li A eleri Der eği ar. Farklı hastaları yakı ları da hakları ı araya iliyorlar. Aradıkları da da ir şeyler elde ede ildikleri i iliyorlar. Poziif Yaşa da u der eklerde iri. Uzu za a dır u işleri içi de ol a a rağ e , ütü u ları gördükçe ke di i de e kadar kalıplar içi de kaldığı ı farkı a ardı . - se e ö e Poziif Yaşa Der eği i sitesi e akıyordu . “itede HIV hastaları ı kulla dığı ir foru ar. Ne kadar farklı tarış alar olduğu u gördü . Mesela oruç tutuyoruz, a a hastalığı ızda ötürü ilaç al a ız gerekiyor, asıl yapa iliriz diye soruyorlar. Oysa HIV hastaları ı çoğu Türkiye de LGBT ireylerdir e LGBT arji al ir şeydir, di dar ol az gi i saç a sapa ir algı ar. O yüzde çok çok güzel ir şey toplu daki hastalık algıları ı değişir ek. Daha ta olarak ıp ala ı a ya sı a ış olsa da toplu da e sağlık poliikaları da değişi yap aları çok ö e li. DEVLET: Güve lik erkezli siyaset ve otoriterleş e 47 Gü e liğe ki i , ede ihiya ı ar? Gü e lik poliikaları ata daş ta ı ı ı asıl değişiriyor? MAKALE » İs et Akça LE‘ TÜ‘KİYE “İ: “İYA“AL GÜVENCE“İ)LİĞİN DEVAMI Ordu u siyaset ala ı üzeri deki etkisi oder Türkiye tarihi oyu a siyasal ü adele i e tarış aları erkezi de yer al ış ir ko u oldu. li yıllarda AKP i tek aşı a ikidara gel esiyle irlikteyse askeri esayei gerileye eği e ihayei de de okraik ala ı ge işleye eği ekle isi farklı kesi ler e paylaşılır hâle geldi. Ne ar ki, ay ı dö e de de okraik siyasal eka iz aları giderek daha fazla daralta yasal e idari praikleri peş peşe hayata geçiği e ta ık olduk. İkidar loğu içi deki de geler açısı da ühi değişiklikler yaşa sa da siyasal siste i otoriter karakteri de kayda değer ir değişi gerçekleş edi. Türkiye hâlâ yurtaşları siyasal gü e esizliği gü egü te rü e eiği ir ülke. Bu tespii alı ı çize siyaset ili i İs et Akça, Türkiye de gü e lik erkezli siyaset a layışı daki kopuşları e süreklilikleri tarihsel ağla ı içi de değerle diriyor. 48 Bir toplu da i sa ları siyasal faaliyetleri i gü e içi de sürdüre il esi, siyasal, ikisadi, kültürel e zor kay akları ı ko trol ede uktedirleri karşısı da ata daşları , toplu sal e siyasal aktörleri söz söyle e, eyle e e kaıl a hakları ı gü e eye alı ası e güçle diril esiyle ü kü ola ilir. Bu da ir ya da de okrasi i halk ege e liği, ser est seçi ler e düşü e, i a ç, ifade, örgütle e, ası özgürlükleri gi i for el hukuki koşulları ı yerleşikleş esiyle, diğer ya da da, A rupa e dü ya tarihi i de gösterdiği üzere, tü toplu sal kesi leri özerk kolekif eyle leri, o ilizasyo ları e ü adeleleri sayesi de ü kü ola ilir. Türkiye i uzak e yakı tarihi ise, farklı for larda da olsa gü e liği ata daşlar içi değil uktedirler içi i şa edildiği ir siyasal ze i i sürekliliğiyle aluldür. ’ler ve ’ları akiyesi Eylül askeri dar esi e Kası e kadar süre askerî reji sade e kulla dığı askı e şiddei dozu dolayısıyla değil, köklü ir ye ide yapıla dır ayı hayata geçirdiği içi Türkiye de ye i ir dö e i aşlaı. Dar e leri iki i yarısı da ii are gitgide deri leşe ser aye iriki krizi e hege o ya krizi i he ir so u uydu he de o a ir e apı. Dar e ileri e dar eye destek ere toplu sal loğu Eylül ö esi krizi se e i i işçi sı ıı ı , ge çliği , aydı ları , solu toplu sal e siyasal ü adelesi de gör esi se e iyle te el dert u siyasallaş ayı e gelle ek e ir daha ü kü ol a ası ı sağla akı. Bu, O ak Kararları da ifadesi i ula eoli eral poliikalara dayalı ye i ser aye iriki reji i e geçişi de ö koşuluydu. Bu doğrultuda, ser aye iriki reji i, sosyo-poliik güç ilişkileri, u ları akşedildiği de lei kuru sal i arisi, toplu sal aktörleri siyasetle ilişkisi e de let- ata daş ilişkisi otoriter- ilitarist ir de let yapıla ası çerçe esi de ye ide yapıla dırıldı. Aslı da eoli eral kapitaliz e geçiş süre i dü ya ı irçok yeri de siyasal ala ı daralta , siyasal de okrasi i kâ ları ı kısıtlaya u tarz düze le elerle ü kü ola il işi. Bu çerçe ede ör eği A rupa da kapitaliz i ye i girdiği e rede or al de let for u u arık otoriter de letçilik 1, eoli eraliz i siyasei i de okrasi i değersizleşiril esi olduğu tespitleri yapılıyordu. “iyasal de okrasi i kuru ları ı radikal içi de gerile esi, for el özgürlükleri iddi içi de daralıl ası, yasa ada yürüt eye e ka u idaresi i üst kat a ları a güç tra sferi, yasalarla değil de hükü et karar a eleriyle yö ei , hukuki düze de gerile e yaşa ası e de lei zor aygıtları ı daha fazla ö pla a çık ası u ye i duru u ta ı laya te el özelliklerdi. Türkiye i özgüllüğü, irçok Lai A erika ülkesi ör eği de olduğu gi i, u süre i ay ı za a da dar eler e de lei ilitarizasyo u yoluyla ol asıydı. Askerî reji ir ya da eoli eral eko o i poliikaları ı de reye sokarke diğer ya da da kutsal ir de lei toplu e irey karşısı da erkeze alarak yazıla A ayasası e çıkardığı tü te el yasalar ile öyle ir de let for u u kuru sallaşırdı. Tü te el siyasal e se dikal hak e özgürlükler de lei ekası , illi gü e lik , ka u düze i e ge el ahlâk gi i uğlak ka ra larla sı ırla dırıldı. Yürüt e, yasa a e yargı karşısı da güçle dirilirdi. Askerî ürokrasi, hükü et e u hur aşka ıyla era er yürüt e i üçü ü aşı olarak tarif edildi. Merkezi e her açıda güçle diril iş Milli Gü e lik Kurulu üzeri de ordu u yerleşirildiği u Neoli eral Milli Gü e lik De lei siyasal ala ı sı ırları ı iddi içi de daralı. li yıllarda ANAP ikidarı, de let karşıı e si illeş e yö lü siyasal retoriği e rağ e praikte Eylül ü i şa eiği u de let for u u ay e korudu. Eylül le kurula Neoli eral Milli Gü e lik De lei i larda ke di i daha da tahki ederek ye ide ürete il esi de üç faktör elirleyi i oldu: Neoli eraliz i siyasal hege o ya krizi, siyasal İsla ılığı yükselişi, Kürt soru u e iç sa aş stratejisi.4 lı yıllarda parla e ter siyaset te siliyet krizi e zayıf koalisyo hükü etleriyle geçi. Aslı da u duru , yaşa a siyasal hege o ya krizi i se e i değil se pto uydu. Ta lo, hiç ir siyasal pari i ülke i sı ıf siyasei e ki lik siyasei ekse li soru ları a e u soru ları uhatapları a sesle e ile hege o ya projeleri ürete ediği i , ge iş toplu sal kesi lerde rıza de şire ediği i res iydi. Bu duru u iri il se e i eoli eral ikisadi e sosyal poliikaları içerdiği sı ıfsal dışlayı ılıkı. IMF e Dü ya Ba kası e şeli eoli eral poliikaları ay e sahiple e erkez sağ e sol siyasal pariler sı ıf siyasei ala ı da ir iri e e zedikçe e alt sı ılara sesle e edikçe ortaya çıka hege o ya krizi, ay ı siyasi aktörleri ki lik siyasei soru ları karşısı da da siyaset ürete e eleriyle daha da deri leşi. Bu pariler, özellikle Kürt soru u e laiklik-di î ki lik eseleleri de ordu u u eseleleri ilitarize et e e gü e likleşir e ha leleri i ka ulle diler, hata u poliikaları akif destekleyi isi hâli e geldiler. Oluşa hege o ya krizi i yaraığı oşluğu siyasallaşıra ‘efah Parisi ‘P , siyasal İsla ılık siyasei üzeri de ö e yerel seçi leri de A kara e İsta ul gi i üyük ke tleri kaza dı, ardı da da ge el seçi leri de iri i pari çıkı. da DYP ile koalisyo kurarak hükü et oldu. ‘P, eoli eral küresel kapitaliz i he azı kaza a ları ı he de kay ede leri i desteği i İsla i ir toplu sal, eko o ik e siyasal düze i adilliği söyle i üzeri de aldı. Her e kadar ‘efah Parisi i siyasal söyle i e praikleri a i-de okraik e hata totaliter eğili li olsa da, İsla ı ki lik siyasei üzeri de sı ıfsal eseleleri o ilize et esi i Türkiye de Kürt soru u u ilitarizasyo u e iç sa aş yap a hâli, ordu u siyasal ala üzeri deki esayei i e Neoli eral Milli Gü e lik De lei i ye ide ürete il esi de elirleyi i ir u sur oldu. ya ı sıra he İsla i ki lik he de Kürt ki liği ekse i de yaşa a soru lara e ut de let parileri i dışı da ir söz ürete ildi. A ak ordu, Şu at de MGK kararları yoluyla siyasete üdahalede ulu du. Şu at süre i, siyasal İsla ılığı siyasi, ikisadi gü ü ü, eğii e edya ala ları daki etkisi i yok et ek, siyasal ala ı erkez pariler etraı da ye ide dizay et ek üzere ir dizi üdahalede ulu ul ası a la ı a geliyordu. Ö e ‘P ardı da Fazilet Parisi A ayasa Mahke esi e kapaıldı.6 Neoli eral kapitaliz i siyasete yö eile e e krizi a la ı a gele siyasal hege o ya krizi i yaraığı oşluk, iç sa aş koşullarıyla da eli i sürekli güçle dire ordu taraı da dolduruldu. Charles Tilly i e iz ifadesiyle sa aş yap ak de lei yap akır . Türkiye de Kürt soru u u ilitarizasyo u e iç sa aş yap a hâli, ordu u siyasal ala üzeri deki esayei i e Neoli eral Milli Gü e lik De lei i ye ide ürete il esi de elirleyi i ir u sur oldu. Özellikle, yılları da Kürt soru u u ilitarizasyo u da ir eşik aşıldı, düşük yoğu luklu sa aş stratejisi çerçe esi de ölgede de eri de a ede OHAL yö ei i i ya ı sıra, for el-e for el e legal-illegal ağla ılarıyla ir sa aş aygıı i şa edildi. Köyleri yakıl ası e oşalıl ası, koru uluk siste i i yaygı laşırıl ası e de let taraı da dost-düş a elirle e stratejisi olarak kulla ıl ası, JİTEM gi i yapıları kurul ası, faili eçhul i ayetler, ağır i sa hakları ihlalleri özellikle ülke i Kürtleri yoğu yaşadığı çeperi de hayaı ir parçası hali e geldi.7 Makro siyaset düzeyi de de Kürt soru u ir gü e lik e terör soru u olarak i şa edildi, Kürt soru u u siyasal te sil isi ola pariler sürekli kapaıldı. Bu gü e lik siyasei i te el elirleyi isi ordu ike , De let Gü e lik Mahke eleri e A ayasa Mahke esi gi i yüksek yargı orga larıyla ye ide yapıla dırıla polis teşkilaı Neoli eral Milli Gü e lik De lei i diğer kriik aygıtlarıydı. Şu u da elirt ek gerekir ki u otoriter- ilitarist de let for u e gü e lik siyasei, Kürt siyasal harekei kadar ke tsel ala da yüksele e ekçi harekei i özellikle ka u e ekçileri harekei i , öğre i harekei i e radikal solu da doğruda hedef aldı. Ez ü le, lere girildiği de erkezi de ordu u yer aldığı Neoli eral Milli Gü e lik De lei siyasal ala ı tahakkü ü alı a al ış, toplu sal e siyasal uhalefei gü e likleşir iş e ta ir siyasal gü e sizlik e gü e esizlik orta ı yarat ışı. AKP dö e i : Ordu erkezli yapı ı gerileil esi, sivilleş e , e ge el seçi leri de oyları ı sürekli arırarak iri i pari çıka e tek aşı a ikidar ola Adalet e Kalkı a Parisi AKP , süregide hege o ya krizi i aş ayı aşardı. AKP eoli eral, uhafazakâr e otoriter ir popülist strateji üzeri de kapsayı ı ir hege o ya sağladı. AKP dö e i, ordu u AKP ye karşı askeri üdahale pla ları dâhil çeşitli poliik ha leleri e rağ e , ordu u özerk poliik gü ü ü gerileildiği e ö e li si illeş e refor ları ı gerçekleşiği ir dö e oldu. Bu si illeş e poliikası ı arkası da illi görüş gö leği i çıkardık de esi e rağ e AKP i ordu gözü de İsla ı olarak dolayısıyla gayrı eşru ir siyasal aktör olarak görül esi ö e li ir etke di. Hege o ik gü ü ü tü de let ezdi de de tahki ede il esi içi AKP i u Ke alist-ulusal ı loğu de let içi deki so kaleleri ola kuru lar Cu hur aşka lığı, yüksek yargı e YÖK üzeri de de ko trol sağla ası gerekiyordu. Ayrı a ke di popülist ikidar stratejisi, Türkiye de ikidar loğu u u Ke alist-ulusal ı lok e esayet reji i üzeri de , de okraikleş eyi de uraya karşı erile ek ü adele e esase si illeş e olarak tarif ediyordu. Üstelik u tariler larda eri sade e uhafazakâr e li eral değil azı sol çe reler e de u şekilde tarif edildiği de AKP i daha ge iş kesi lerde destek ala il esi i e hege o yası ı yaygı kıla il esi i sağladı. so rası dö e e akıldığı da ordu u siyasal ala da geri iil esi yolu daki si illeş e süre i de üç faktörü kriik olduğu söyle e ilir: “i illeş e iradesi e e 49 50 51 gü ü e sahip güçlü ir siyasal aktörü AKP arlığı, Kürt soru u seyri e uluslararası di a ikler özellikle de AB üyelik süre i . 52 Yi e so rası a akığı ızda üç alt dö e ayırt edile ilir.9 Biri i alt dö e , AB ye adaylık süre i i gerekleri üzeri de si illeş e refor ları ı aıldığı dö e . Bu dö e de AKP adeta ir e zi sa aşı yürütü e ordu erkezli esayet reji i i güçsüzleşirdi. Yi e AB refor süre i i e de okraikleş e ü idi i a lı tutulduğu u dö e de Kürt soru u da şiddetsizlik orta ı da söz ko usu refor ları ü kü ola il esi i sağladı. AKP, Kürt soru u da silahlı çaış a de a eiği süre e orduyu siyasal ala da gerilet esi i ü kü ol aya ağı ı farkı daydı. Bu dö e de te el olarak şu si illeş e refor ları gerçekleşi: i de A ayasa ı . addesi de yapıla değişiklikle MGK daki si il üye sayısı arırıldı, Kurul u kararları a dair Baka lar Kurulu a ö elikle dikkate alı ır ifadesi değerle dirilir olarak değişirildi; ii te MGK e MGK Ge el “ekreterliği Ka u u da yapıla değişikliklerle ge el sekreteri si il ola il esi sağla dı. MGK kararları a dair uygula aları koordi asyo e izle e yetkisi MGK Ge el “ekreteri de alı ıp Baş aka Yardı ısı a aktarıldı. MGK topla ıları ı ayda ir değil, iki ayda ir yapıl ası düze le di. MGK Ge el “ekreterliği i gizli yö et eliği yürürlükte kaldırılıp ye i yö et elik yapıldı e ge el sekreterliği göre e yetkileri daralıldı; iii te ge el sekreterlik ü yesi de çalışa e ekli askerleri sayısı azalılırke si illeri sayısı arırıldı; i e te YÖK e ‘TÜK ka u ları da yapıla değişikliklerle asker üyeleri arlığı a so erildi. De iz Ku etleri eski ko uta ı Özde Ör ek i gü lükleri i Mart de Nokta dergisi de yayı la asıyla ordu içi de AKP yi Cu huriyet e karşı İsla ı tehdidi ir de a ı olarak göre ku et ko uta ları ı içi de yer aldığı radikal ir ka adı te dar e girişi leri hazırladığı ortaya çıkı. A ak özellikle iç e dış desteği çok düşük ol ası se e iyle hazırlıklar girişi düzeyi de kal ışı.11 İki i alt dö e e AB ağla ılı refor süre i i ya aşla ası e Kürt soru u üzeri de daha de letçiilliyetçi ir çizgide orduyla yakı laş a de e esi da gası ı urdu. Burada, aşağıda ayrı a ele alı a ağı üzere, özellikle Terörle Mü adele Ka u u da yılı da yapıla otoriter değişiklikler çok ö e liydi. Bu u ya ı sıra Mersi de ayrak yakıldığı iddiası ile aşlaya e Kürtlere yö elik li ç girişi leri e Şe di li de daha so ra asker olduğu elirle e kişiler e ir kitape i e o a aıl ası gi i herkesi aklı a lara geri i dö üyoruz? sorusu u geire olaylar dö e e da gası ı urdu. A ak orduyla öylesi ir yakı laş a stratejisi ordu u eli i güçle dir ekte aşka ir etki yarat adı e u strateji i AKP açısı da du ara çarpığı so u da aşlayıp ilk aharı da üyük krize dö e A dullah Gül ü u hur aşka lığı adaylığı süre i de ortaya çıkı. Nisa de Ge elkur ay Başka ı Cu huriyei ilkeleri e e laikliğe sözde değil özde ağlı ir u hur aşka ı istediği i eya ei. Ardı da İsta ul, A kara, İz ir gi i illerde laiklik e yaşa tarzı hassasiyei e sahip orta sı ıları o ilize olduğu Cu huriyet ii gleri gerçekleşi. Bu sırada Nisa de ge elkur ayı e sayfası a ko a ir ildiri gü de e e- uhıra olarak düştü. so rası üçü ü dö e ise orduyla doğruda e açık ir poliik ü adeleye girilerek ordu u iile de siyaset dışı kılı ası dö e idir. Gül ü adaylığı a tepkiler e Nisa e- uhırası a si e-i illete dö erek e ap ere AKP, seçi leri de üyük ir zaferle çıkı. Ağustos de Gül u hur aşka ı seçildi. “o rası da A ayasası ı u hur aşka ı a ta ıdığı ata a yetkileriyle YÖK üzeri de ko trol sağla dı. a ayasa değişiklikleri refera du uyla özellikle H“YK e A ayasa Mahke esi i yapısı a yö elik değişikliklerle yüksek yargı üzeri de ko trol sağla dı. refera du uyla e so rası da ordu u poliik gü ü ü daha da sı ırlaya şu düze le eler hayata geçirildi: i Ö e da, ardı da da a ayasa değişiklikleriyle askerî yargı ı ala ı ö e li ölçüde sı ırla dı; ii a ayasa değişiklikleriyle Yüksek Askeri Şura ı teri e kadrosuzluk ede iyle e ekliye ayır a hariç her türlü ilişik kes e kararları a yargı yolu açıldı; iii A ayasası ı Eylül üler i yargıla ası ı e gelleye geçi i . addesi da kaldırıldı; i da EMA“YA protokolü kaldırıldı; de ortaöğrei deki illi gü e lik dersi kaldırıldı. Bu dö e de orduya karşı yürütüle açık poliik ü adele Özel Yetkili Mahke eler de açıla da alar üzeri de yürütüldü. aşı da polis operasyo larıyla aşlaya süre i ardı da Eki de Erge eko da aları olarak ili e da alar aşladı. Şu at da ise teki ir dar e girişi i i is i e aıla Balyoz da ası aşladı. Erge eko e Balyoz da aları da içleri de eski ku et ko uta ları dâhil ol ak üzere çeşitli rüt elerde çok sayıda su ay, gazete i, siyasetçi, hukukçu, işada ı, akade isye tutukla dı e yargıla aya aşla dılar. Bu kişiler Erge eko isi li terör örgütü ü üyesi ol akla e Türkiye Cu huriyei hükü ei i de ir eye çalış akla suçla dılar. Ağustos YAŞ topla ısı da Baş aka dar e girişi leri e karışığı iddia edile o ir ge erali terisi i eto ei. Ağustos YAŞ topla ıları da da ge elkur ay aşka ı e ku et ko uta ları ı isifa tehditleri e kulak as ayarak AKP ikidarı ata alar üzeri de yi e yetkisi i kulla dı e orduyu siyasal ala da uzak tuta ak ir ko uta heyei atadı. AKP i orduya karşı açık siyasal ü adele yürüte il esi de AKP i Fethullah Güle Ce aai yle iifakı sayesi de özellikle polis e yargı kuru ları içi de –esas olarak da Özel Yetkili Mahke eler de– ko trolü ele geçir iş ol ası ı ö e li ir rolü ardı. A ak u süreç ay ı za a da si illeş e i e ordu- erkezli Neoli eral Milli Gü e lik De lei i etkisizleşiril esi i de okraikleş eyi geir ediği, tersi e polis-yargı erkezli ye i ir Neoli eral Gü e lik De lei ile ika e edildiği ir dö e di. AKP dö e i : Polis-yargı erkezli ye i eoli eral güve lik devlei Dü yada leri so u da ii are yerleşikleşe eoli eral kapitaliz i yaraığı sosyal gü e esizlik orta ı, tehlikeli sı ılar ı ye i içi ler alı da ye ide zuhur et esi e u u uktedirler açısı da yaraığı siyasal riskler, de lei yapısı da e yö ei rasyo alitesi de ö e li değişiklikleri era eri de geirdi. Daha ö eki dö e de yoksulluğu , işsizliği e suçu esas olarak toplu sal olduğu, dolayısıyla u ları De okraik Key esye ‘efah De lei uygula aları çerçe esi de ortada kaldırıla ile eği e dayalı ir yö ei a layışı ardı. Neoli eraliz le irlikte tü u risk u surları ı ortada kaldırıla aya ağı, a ak u riskleri yö eile ile eği ye i ir yö ei a layışı de reye girdi. “oru luluk ka uda topluluklara e ireye yıkıldı. Ye i de let for u olarak Çalışır a e Ceza De lei, he de let erkezli ezala dır a e kapat a poliikalarıyla he de de ei i gü delik yaşa ı rui akışı a yedire piyasa- erkezli, e aat- erkezli poliikalarla yö et eye aşladı. Bu dö üşü ay ı za a da zor aygıtları ı da dö üşü ü ü era eri de geirdi. Tü ir suç a layışı e ezala dır a praikleri suçluyu or alleşir ekte , sosyalleşir ekte azgeçerek suçu ortada kaldır aya değil idare et eye, u u ol adığı duru larda da de let erkezli ağır ezala dır alara yö eldi.14 Yasaya aykırı eyle leri ezala dır aya yö elik suç-so rası toplu u da risk ö le eye yö elik suç-ö esi toplu a geçildi. He üz gerçekleş e iş a a gerçekleş e riski ola ı hedefe ala , üfus içi deki şüpheli grupları elirleye e u ları aşta suçlu addede gü e lik erkezli ir yö ei a ığı de reye girdi. Bu ye i yö ei rasyo alitesi ke di i polis aygıı daki dö üşü de de gösterdi. Polis teşkilatları orga izasyo , teçhizat . açılarda ilitarize oldu, sosyal ko trolde polis e polis şiddei yoğu içi de kulla ıl aya aşla dı. Pota siyel suçlu u peşi e düşe risk yö ei i e dayalı ö leyi i polislik ö pla a çıkı, özel gü e lik şirketleri e toplu destekli polislik gi i piyasa e topluluk erkezli ye i yö eişi uygula aları de reye sokuldu.16 Ke tsel, ulusal ya da küresel düzeyde daha gü e siz ir dü yada olduğu uza dair so ut eriler ol a ası a rağ e , her za a e her yerde tehdit alı da olu duğu a dayalı ir korku e gü e sizlik kültürü sürekli üreildi e gü delik hayatları ızı esir aldı. Bu kültürel algı i şası ı erisi de he toplu sal ko trolü sağla ak üzere ir yö ei stratejisi he de gü e liği etalaş ası e kapitalist ser aye iriki ala ı hâli e gel esi yat aktaydı.17 Eylül saldırıları ı ardı da tü u düze le eler ye i ir eşik atladı e küresel düze i de elirler hâle geldi. lı yıllar küresel düze de i sa hakları söyle iyle geç işke , li yıllar küresel olağa üstü hal çerçe esi de i sa hakları ı aşı ası ile geç ekte. Eylül saldırıları ı ardı da teröriz e karşı sa aş he küresel he de ülkeler içi toplu sal e siyasal güçleri zapturapt alı a al ak içi kulla ıla ir araç hâli e geldi. ABD, İ giltere, Ka ada, İspa ya gi i ülkeler çıkardıkları teröriz e karşı yasal düze le elerle aşı çekiler. ‘usya, Hi dista , Mısır, Filipi ler e ta ii Türkiye gi i zate olağa üstü hâl uygula aları ı olağa hâle gel iş olduğu pek çok aşka de let de ke di olağa üstü hâl uygula aları ı u ye i çerçe eye uydurarak, küresel gü e lik poliikaları ı ir parçası ol aya çalış akta ge ik ediler. “iyasal suçlar terör suçu hâli e geirildi. Terörist eyle leri herha gi ir siyasi a a ı ı ol adığı söyle erek teröristler de gayri siyasal kılı dılar. Düş a e terörist herkes ya da hiç ki se ola ilirdi, u doğrultuda pota siyel terörist gru u u elirle ek üzere azı topluluklar i le di. Ö leyi i polislik gi i ö leyi i sa aş doktri i de reye sokuldu. Ye i gü e lik paradig ası e e iz ifadesi i dö e i ABD “a u a Baka ı Do ald ‘u sfeld i şu sözleri de uluyordu: Bu yüzyılda esele […] ili eye e, elirsize, görü eye e e ekle ediğe karşı ulusu uzu koru ak. […] Dolayısıyla, he üz ortaya çık a ış düş a ları ozgu a uğrata iliriz. 19 Terör e terörist ka ra sallaşır aları, ege e taraı da hukuku askıya alı dığı olağa üstü hâl ila ı ı te el gerekçeleri i oluştur aya aşladı. li yıllar Türkiye si e akığı ızda çok e zer ir eoli eral gü e lik de lei i i şa edildiği i görüyoruz. Merkezi de polis e yargı ı olduğu ye i eoli eral gü e lik de lei siyasal rakipleri i, toplu sal uhalefei terörist ka ra sallaşır asıyla kri i alize ei e u türde poliik e toplu sal 53 gruplar içi hukuku üstü lüğü ü askıya ala , ata daş hukuku u değil düş a hukuku u de reye soka isis a hâli i ege e kıldı. “öz ko usu ye i gü e lik de lei i i şası da azı yasal düze le eler kilit ö e deydi: i te yürürlüğe gire Türk Ceza Ka u u TCK ; ii ay ı yıl düze le e Ceza Muhake esi Ka u u CMK ; iii da Terörle Mü adele Ka u u da TMK yapıla değişiklikler; i de Polis Vazife e “alahiyetleri Ka u u da PV“K yapıla değişiklikler. Ye i gü e lik de lei e yö ei a ığı da terör e terörist ka ra ları ı asıl ta ı la dığı kilit ö e dedir. TMK ı e . addeleri de terör e terörist ehu ları şöyle ta ı la ır: 54 Terör, e ir e şiddet kulla arak; askı, korkut a, yıldır a, si dir e eya tehdit yö te leri de iriyle, A ayasa da elirile Cu huriyei itelikleri i, siyasi, hukuki, sosyal, laik, eko o ik düze i değişir ek, De lei ülkesi e illeiyle ölü ez ütü lüğü ü oz ak, Türk De lei i e Cu huriyei arlığı ı tehlikeye düşür ek, De let otoritesi i zaafa uğrat ak eya yık ak eya ele geçir ek, te el hak e hürriyetleri yok et ek, De lei iç e dış gü e liği i ka u düze i i eya ge el sağlığı oz ak a a ıyla ir örgüte e sup kişi eya kişiler taraı da girişile ek her türlü suçu teşkil ede eyle lerdir. Biri i addede elirile a açlara ulaş ak içi eyda a geiril iş örgütleri e su u olup da, u a açlar doğrultusu da diğerleri ile era er eya tek aşı a suç işleye eya a açla a suçu işle ese dahi örgütleri e su u ola kişi terör suçlusudur. Terör örgütü e e sup ol asa dahi örgüt adı a suç işleye ler de terör suçlusu sayılır e örgüt e supları gi i ezala dırılır. Bu lara ek olarak TCK ı . addesi de e de TMK ı . addesi de yılı da yapıla değişikliklerle örgüt üyesi ol adığı hâlde örgütü a a ı ı propaga dası ı yap ak da terör suçu kapsa ı a alı ışır. TMK ı . addesi TCK da geçe elli farklı suçu ir terör örgütü ü faaliyetleri dâhili de işle diği takdirde terör suçu say aktadır. Tü u düze le elerle iili/eyle i esas al a yeri e a aç e kişiler üzeri de suçla a düze i e geçil işir Bu düze le elerle her türlü uhalif eyle i terör suçu kapsa ı a alı a il esi sağla dı. Bu suçları yargıla ak üzere te eski De let Gü e lik Mahke eleri kapaılırke adeta ir ta ela değişikliğiyle kurula Özel Yetkili Ağır Ceza Mahke eleri göre le dirildi. Bu ahke elerde isis ai ir yargıla a usulü ö görüldü e özel soruştur a e ko uştur a usulleri uygula dı. Özel Yetkili Mahke eler ki i terörist, eyi terör örgütü olduğu a poliste aldığı görüş üzeri e karar erdi. Polis fezlekeleri eredeyse ay e sa ı iddia a eleri e dö üştü. “iyasal ola ı terörle eşitleye u olağa üstü yargı praiği her dai düş a ola sosyalistler e Kürtleri ya ı a de let içi hege o ya ü adelesi çerçe esi de Ke alistleri de ekledi. Yahut ikidar loğu içi de yaşa a Güle -AKP gerili i çerçe esi de MİT yö ei ileri de ke dileri i öyle ir pozisyo da ula ildiler. “iyasal ikidarı ke di siyasal hası ları ı tasiye et e i te el eka iz ası olarak kulla dığı u olağa üstü yargı eka iz ası Erge eko , Balyoz, İ ter et A dı ı, Eylül, Şu at, Oda TV, De ri i Karargâh, KCK, Hopa da ası . irçok siyasi da a ı ala ı oldu. Nor al hukuku askıya alı dığı, siyasi ü adele e tasiye a ığı ı hukuka gale e çaldığı u yargıla a süreçleri Türkiye de i kâ ı yakala a sahi i e yapısal ir si illeş e süre i i eşruiyei i de üyük ora da yaraladı. li yıllarda hâki hâle gele ye i eoli eral gü e lik de lei i ir diğer erkezi u suru ise polis. Polisi –dü yadaki eğili lere paralel olarak– ye ide yapıla dırıl ası süre i Eylül askeri reji i e kadar uza ıyor. Polisi lerde iç gü e lik e toplu sal olayları zapturapt alı a al a açısı da Daha gü e siz ir dü yada olduğu uza dair so ut eriler ol a ası a rağ e , her za a e her yerde tehdit alı da olu duğu a dayalı ir korku e gü e sizlik kültürü sürekli üreildi e gü delik hayatları ızı esir aldı. yetersiz kal ası ede iyle leri aşı da ii are polis, iri leri, eğii i, silah e teçhizaı akı ı da ilitarize edildi. Polisi takdir yetkisi i arıra ak şekilde yasal düze le eler yapıldı. Toplu sal olayları ko trol et ek e asır ak üzere te kurula Çe ik Ku et polisi, larda ta a la ıyla etki leşi. Dö e i işçi, e ur, öğre i eyle leri e yüksek şiddet kulla arak üdahale ei, Mayıs e gi i olaylarda ölü ler eyda a geldi. te kurula , de Terörle Mü adele e Harekât Daire Başka lığı a ağla a , te ise Özel Harekât Daire Başka lığı alı a alı a Özel Harekât Ti leri ise özellikle Kürt soru u ağla ı da ir iç sa aş aygıı olarak işle gördü. ler polisi orduyu da ika e ede ek şekilde ye i gü e lik de lei i erkezi e oturduğu yıllar oldu. Bu dö e de polis, he yukarıda a laığı ız olağa üstü yargı praikleriyle ilişkili içi de siyasal ko trol e tasiye he de toplu sal de ei e zapturapt alı a al a işle leri gördü. Toplu sal e siyasal de ei i sağlaya il ek içi ları so u da aşlayarak üfusu gözetle eye uygu ilgiyi toplaya ak tek oloji altyapısı kuruldu. Ö leyi i polislik e suç ö esi eza reji i çerçe esi de pota siyel suçluları elirle e, gözetle e e de etle e a a ıyla suçlu proilleri, suç haritaları e eri ta a ları oluşturuldu. Pol- et, par ak izi, MOBE“E, Mer is gi i uygula alar hayata geçirildi. Ye i gü e lik siyasei E iyet Ge el Müdürlüğü ü hazırladığı stratejik pla da şöyle ifade ediliyordu: A aç, suç işle ede ö e suç işle e iyei de ola ları aydıra il e kapasitesi i arıra il ekir. […] Çü kü gerek sosyal e psikolojik gerekse eko o ik açıda suçu ö le e faaliyetleri, suçu soruştur a faaliyetleri de daha ö e li e daha az aliyetlidir. li yıllar oyu a, polisi söz ko usu çerçe ede sosyal e siyasal de ei işle leri i yeri e geire il esi içi polisi silah kulla a, zor kulla a, durdur a e ki lik sor a, teleko ü ikasyo yoluyla ileişi i takip gi i ala larda yetkileri i arıra yasal düze le eler gerçekleşirildi. TMK ya yapıla ekle tesli ol e ri e itaat edil e esi ile kolluk ku etleri i silah kulla ası içi yeterli se ep hali e geirildi. PV“K da yapıla değişikliklerle e ek . adde ile polisi silah kulla a yetkisi arırıldı. Böyle e polis, ke disi i eya aşkaları ı yaşa ı a kasıt ol asa ile sırf yakala ak a açlı silah kulla a ilir hale geldi. Bu u so u u da, yılları arası da kişi polisi ateş aç ası so u u da yaşa ı ı yiirdi. Topla ı e Gösteri Yürüyüşleri Ka u u e Çe ik Ku et Yö et eliği deki düze le eler de polise toplu sal olaylarda zor kulla a ko usu da aşırı yetkiler er ekte. “öz ko usu ka u da ildiri de elirile a aç dışı a çıkıl ası gi i keyi yoru a so dere e açık ir se eple topla ı e gösteri yasadışı ila edil ekte, u da polisi takdir yetkisi i aşırı ge işlet ektedir. A ıla yö et elikte ise polisi zor kulla a yetkisi i sı ırla dırıl a ış ol ası e gereği ölçüsü de zor kulla ılır gi i yi e uğlak ifade de polisi takdir yetkisi i so dere e keyî kıl ış e u da polisi yüksek dozda şiddet kulla asıyla so uçla ışır. Yi e PV“K da polisi kişileri e araçları durdurup ki lik sor a yetkisi polisi te rü esi e izle i i e göre karar ere eği akul se eple gerçekleşirilir şekli deki düze le e polisi yetkileri i aşırı ge işlet işir. CMK ı . addesi de e da PV“K ı . addesi de yapıla eklerle polise hâki o ayı alarak teleko ü ikasyo yoluyla yapıla ileişi i di le e yetkisi eril işir. Polisi istediği kişiyi di ler hâle geldiği u yetki sayesi de keyi içi de suç is at et ek üzere iyet oku a ı ö ü açıl ış, ör eği düğü =eyle , hasta e=gözalı, doktor=a ukat, parkta uluşalı =eyle de uluşalı , hediye aldı = alze e ta a gi i yaşa ı olağa akışı içerisi de kulla ıla ile ek keli elerde yola çıkılarak ko uş alar yoru a tâ i tutul uştur. Yi e PV“K ı . addesiyle ge el ahlâk e edep kuralları a aykırı olarak; uta ç eri i e toplu düze i akı ı da tas ip edil eye ta ır e da ra ışta ulu a lar ı e gelle e yetkisi de polisi keyî uygula aları a üyük ir ala aç aktadır. Tü u düze le elerde polis, i sa hakları ihlalleri i ö le ek içi gerekli sı ırla dır alarda uaf tutul uş, takdir yetkisi so dere e arırıl ış, sokağı e gü delik hayaı gözetle e e de etle e, toplu sal eyle lere üdahale kapasitesi uazza içi de güçle diril işir. Polisi esleki eğii i de o u toplu sal eyle lere sert üdahaleye yö le dire ek Polisi toplu sal e siyasal uhalefete karşısı da gördüğü ata daş değil düş a dır, ay e olağa üstü yargı e eza reji i de olduğu gi i. Polisi teyakkuza geçire hassas gü de ler i ele diği de, sol hareketleri , Kürt harekei i u gü de i işgal eiği i, İsla i hareket e di î ki likleri e radikal illiyetçi sağı çok adire yer aldığı görülüyor. şekildedir. Bu eğii lere göre, irey usdışı e duygularıyla hareket ede , zekâ yoksu u, e liği i kay et iş, kukla ireydir. Kitle ahşidir, yıkı ıdır, sapkı lık hâlidir e kadı karakteri dedir . Dolayısıyla, polisi toplu sal e siyasal uhalefete karşısı da gördüğü ata daş değil düş a dır, ay e olağa üstü yargı e eza reji i de olduğu gi i. Polisi teyakkuza geçire hassas gü de ler i ele diği de, sol hareketleri , Kürt harekei i u gü de i işgal eiği i, İsla i hareket e di î ki likleri e radikal illiyetçi sağı çok adire yer aldığı görülüyor. Pota siyel siyasal suçlu olarak düş a kategorisi e sol e Kürt harekei ko urke , pota siyel suçlu toplulukları olarak yoksul ge ç Kürtler, ‘o a lar, fahişeler, tra sseksüeller , pota siyel suçlu ekâ ları olarak ise üyük ke tlere Kürt göçü ü olduğu ahalleler, ke tsel dö üşü e tâ i ahalleler karşı ıza çık aktadır. a ayasa refera du uyla Ke alist loğa karşı hege o ya ü adelesi i so kalesi ola yargıda da kaza ası ı e seçi leri de üyük ir zaferle çık ası ı ardı da , AKP ikidarı, eoli eraliz ile İsla i- uhafazakârlığı ekle le diği, toplu sal hayat e ke tsel ekâ üzeri de de ei i arıra poliikalara hız erdi. AKP u poliikaları yukarıda res eiği iz polis-yargı erkezli eoli eral gü e lik de lei çerçe esi de de reye soktu. Bu oktada so ra üç geliş e AKP ikidarı ı yargı-polis erkezli gü e lik de lei yapıla ası da ir eşik geçil esi i era eri de geirdi. te patlaya Gezi isya ı e harekei söz ko usu poliikalara ir tepkiydi e uazza ir polis şiddeiyle karşılaşı. Ardı da - Aralık te aşlaya yolsuzluk operasyo u e soruştur aları ir dö e i üteiki Güle Ce aai ile AKP arası daki çaış ada Güle kadroları ı de let aygıtları da , a a özellikle polis e yargıda tasiyesi içi yoğu hükü et üdahaleleri i de reye sokul asıyla sürdü. “o olarak, AKP i e peryal güç ol a arayışıyla yürütüğü Ortadoğu e özellikle “uriye poliikası çerçe esi de radikal İsla ı gruplara erdiği destek e Kürt harekei i zayılat a stratejisi karşısı da, Ko a e de sürdürüle dire işe destek a a ıyla - Eki te yapıla eyle lere de lei yoğu polis şiddeiyle e ap er esi so rası da elli kadar kişi yaşa ı ı yiirdi. AKP i ke di ikidarı a yö elik toplu sal e siyasal uhalefet karşısı da yö et e stratejisi e ut eoli eral gü e lik de lei i daha da pekişir ek oldu. Şu at te ka ul edile e H“YK, Adalet Akade isi, Adalet Baka lığı e A ayasa Mahke esi e yö elik ir dizi tek ik düze le eyi içere yasayla yargı kuru u üzeri de hükü et esayei deri leşirildi. “o olarak Kası te Me lis e su ula e üyük tarış alara ede ola , Nisa te Cu hur aşka ı Erdoğa taraı da o ayla a İç Gü e lik Pakei is iyle ili e düze le eler ile te el hak e özgürlüklere ye i kısıtla alar, polise de ye i yetkiler geirildi. Bu çerçe ede topla ı e gösteri yürüyüşü, kişi gü e liği e özgürlüğü, özel hayaı gizliliği, yaşa hakkı . ala ı da ye i sı ırla alar geirildi. Toplu sal eyle lerde silah kulla a yetkisi dâhil polise erile yetkiler arırıldı, suçlar listesi ge işleildi, ezalar arırıldı, tutuklu yargıla a or hali e geirildi. Böyle e AKP ikidarı e lis dışı uhalefei i kâ sız eya aşka ir ifadeyle ta a e suç hâli e geir iş oldu. “o uç olarak, li yıllara, ya i AKP ikidarı dö e i e akığı ızda, ö eki dö e i ordu erkezli Neoli eral Milli Gü e lik De lei i polis-yargı erkezli Neoli eral Gü e lik De lei yle ika e edildiği i görüyoruz. Diğer ir ifadeyle, değişe for larda da olsa, gü e lik erkezli yö et e stratejisi ede iyle, siyasal ala da gü e sizlik orta ı ı ortada kalk ak yeri e ilakis daha da deri leşiği, gü delik hayaı sarıp sar aladığı ir dö e e giril iş oldu. 55 1 Ni , “tate, Po e , “o ialis , Lo d a: Ve so. os Poula tzas ‘o aldo Mu k e De o ah Joh sto , Neoli e aliz e “i aset, Neoli e aliz i “i asei , Neoli e aliz . Muhalif Bi “eçki içi de, Alf edo “aad-Filho de . , İsta ul: Yo da Kitap. Taha Pa la , Tü ki e de A a asala , İsta ul: İleişi Ya ı la ı; Ali Ba a oğlu Tü ki e de O du içi de, Ah et İ sel e Ali Ba a oğlu de . , İsta ul: Bi iki Ya ı la ı. , Aske e “i aset , Bi )ü e, Bi Pa i. 4 İs et Akça , Hege o i P oje ts i PostTu ke a d the Cha gi g Fo s of Autho ita ia is , Tu ke ‘ef a ed: Co situi g Neoli e al Hege o içi de, İs et Akça, Ah et Bek e e Ba ış Alp Özde de . , Lo d a: Pluto P ess. , Ki likle “i asei: Tü ki e de “i asal İsla ı Te elle i, İsta Tu ke a d the Cha gi g Fo s of Autho ita ia is . Haldu Gülalp P oje ts i Post- ul: Meis Ya ı la ı; İs et Akça , Hege o i 6 İs et Akça , Tü ki e de Da ele , Kapitaliz e De ok asi sizlik , Cu hu i et Ta ihi i Ta ış alı Ko ula ı içi de, Büle t Bil ez de . , İsta ul: Ta ih Vakı Yu t Ya ı la ı; İs et Akça , Hege o i P oje ts i PostTu ke a d the Cha gi g Fo s of Autho ita ia is . e Balta Pake , Dış Tehdite İç Tehdide: Tü ki e de Doksa la da Ulusal Gü e liği Ye ide İ şası , Tü ki e de O du, De let e Gü e lik “i asei içi de, E e Balta Pake e İs et Akça de . , İsta ul: İsta ul Bilgi Ü i e sitesi Ya ı la ı; İs et Akça e E e Balta Pake , Be o d Milita Tutelage? Tu kish Milita Polii s a d the AKP Go e e t , De ai g “e u it i Tu ke . Challe ges a d Cha ges i the T e t -Fi st Ce tu içi de, E. Ca a “okullu de . , Lo d a: Le i gto Books. 7E De iz Yıldı ı , AKP e Neoli e al Popüliz , AKP Kita ı: Bi Dö üşü ü Bila çosu içi de, İlha Uzgel e Büle t Du u de . , A ka a: Phoe i Ya ı e i; İs et Akça , le de Bugü e Tü ki e de “i aset e Hege o a: Bi Çe çe e De e esi , İkisat ; İs et Akça , Hege o i P oje ts i PostTu ke a d the Cha gi g Fo s of Autho ita ia is . De gisi No. 9 İs et Akça e E e Balta Pake , Be o d Milita Tutelage? Tu kish Milita Polii s a d the AKP Go e e t. Hale Aka , Tü ki e de Gü e lik “ektö ü: “o ula , “o u la , Çözü le , İsta ul: TE“EV Ya ı la ı. 11 İs et Akça e E e Balta Pake , Be o d Milita Tutelage? Tu kish Milita Polii s a d the AKP Go e e t , s. . Le e t Gö e ç, a a asa değişikliği teklii üze i e i değe le di e , Bi iki , Hazi a ; E e Göztepe, ılı a a asa değişikliği i usul e içe ik açısı da ge el i değe le di esi Tü ki e de de ok asi i kade i , Bi iki , Hazi a . Bo Jessop , The Futu e of the Capitalist “tate, Ca idge, O fo d: Polit P ess; Loï Wa ua t The Neoli e al Go e e t of “o ial I se u it , Du ha & Lo do : Duke U i e sit P ess. 14 Ale Özkaza ç , Bi o-poliik Çağda “uç e Cezala dı 16 Bi iz Be kso , Neoli e aliz e Toplu salı Ye ide Ku gula Geçi dikle i Yapısal Dö üşü , Toplu e Bili ; E e Haspolat Gü e liği Gelişi i, A ka a: Nota e e Ya ı la ı. 17 E Toplu u da Neo-li e al Yö ei sellik , Toplu , P e-C i e a d Post-C i i olog ? , Theo ei al C i i olog , Lu ia )ed e 56 a: De ei ., s. . . , Kü esel Gü e lik Ko pleksi. Ulusla a ası “i aset e Gü e lik, s. E e Balta Pake e Bili ası: “o ası Baı da e Tü ki e de Polis Teşkilatla ı e , Neoli e aliz e Baskı A gıı ı Dö üşü ü: Tü ki e de Özel e Balta Pake , Kü esel Gü e lik Ko pleksi. Ulusla a ası “i aset e Gü e lik, İsta , C ii ue of “e u it , Edi u gh: Edi u gh U i e sit P ess. 19 A.g. , Pu ishi g the Poo : ul: İleişi Ya ı la ı; Ma k Neo leous . . O a A dı , Hukuk De lei Ne ede Bite , Polis De lei Ne ede Başla ? , Bi iki , s. . Güle Ce aai e AKP a ası daki çaış a la i likte, Ce aatçi kad ola ı tasi esi a a ı la, Özel Yetkili Mahke ele Şu at ta ihi de kaldı ıldı. A ak u i e i ta ela değişikliği de i a et, zi a u la ı e i e Ağı Ceza Mahke ele i gö e le di ildi. , Ye i Ya gı: Ku u sallaş a e P aik , Bi iki Ke al Göktaş , Pa çala Haluk İ a ı ı de . Bi iz Be kso , Neoli e aliz , ss. - ış Adalet: Tü ki e de Özel Ceza Ya gısı, İsta e Toplu salı Ye ide Ku gula . ul: İleişi Ya ı la ı. ası . Bi iz Be kso Gü e lik De lei i O ta a Çıkışı, Gü e lik Ekse li Yö ei Tek iği i Polis Teşkilaı daki Tezahü le i e “ü eklileşe Olağa üstü Hal : AKP i Polis Poliikala ı , Bi iki , ss. - ; )e ep Gö e , “uçla Mü adele e Neo-li e al Tü ki e de Yoksulluğu )api esi , Bi iki . Akta a Bi iz Be kso Bi iz Be kso Bi iz Be kso Gü e lik De lei i O ta a Çıkışı , s. . , Tü ki e de O du, Polis e İsih a at Teşkilatla ı: Yakı Dö e Geliş ele e ‘efo , Tü ki e de O du, Polis e İsih a at Teşkilatla ı, s. İhi açla ı, İsta ul: TE“EV Ya ı la ı. . E a Ka a , Özel Yetkili Ağı Ceza Mahke ele i e Ü eile Hukuk , Pa çala ış Adalet: Tü ki e de Özel Ceza Ya gısı içinde, Haluk İ a ı ı de . , İsta ul: İleişi Ya ı la ı, s. . A şe U sal a , Bi Psikolog Ola ak Polis: Polisi Toplu sal Ola la Eğii i a da Kala alıkla Yö ei i , Bi iki . A şe U sal , Polisi Hassas Gü de i , Bi iki . )e ep Gö e , “uçla Mü adele e Neo-li e al Tü ki e de Yoksulluğu )api esi ; Bi iz Be kso , Neoli e aliz e Toplu salı Ye ide Ku gula ası , ss. - . İlk a da akla gele le kadı ede i e ö elik kü taj, üç ço uk, e tesi gü hapı düze le ele i e a sö le le i; ke tsel ekâ ı etalaşı ıl ası da Taksi e da ı, E ek si e ası, AKM, Ha da paşa ö ekle i; alkol saış e tükei i e ö elik düze le ele ; eğii ala ı daki + + düze le ele i . Oza E özde , AKP i Nede İç Gü e lik Pakei e İhi a ı Va ? , htp:// asla gi de gi.o g/akp i - ede -i -gu e likpakei e-ihi a i- a / AİLE: Muhafazakâr dö üşü de LGBTİ ü adelesi e 57 ‘adikal ir aile ta ı ı ü kü ü? LGBTİ ü adelesi aile i uhafazakâr kodları ı kıra ilir i? “ÖYLEŞİ » Ayşe Ça dar Be i ço uğu ! Ki i ailesi? Be i Ço uğu , üyük ölçüde Lez iye , Gey, Biseksüel, Tra s, İ terseks Bireyleri Aileleri e Yakı ları Der eği i Lİ“TAG girişi iyle Ca Ca da ı yö et e liği de çekile ir elgesel. Küçü ük ir ütçeyle e ko a a ir gö üllü e ekle yapıla il gösterildiği ilk a da ii are , söz söylediği ala da ö e li ir değişi yarat aya aşladı. LGBTİ ireyleri yaşa koşulları hakkı da toplu u çekirdeği olduğu söyle e aileye küçü ük ir üdahalede ulu akı derdi; LGBTİ ireyleri ö e aileleriyle, so ra toplu la araları da ko uşula ilir ir dil kur akı. Üç yıldır defalar a gösteril esi e u de li sahiple il esi, u dili kur a yolu da iddi adı aığı ı e ö e li göstergesi. Fil e her düzeyde e eği geçe Meteha Özka la Be i Ço uğu u derdi i e üdahalesi i ko uştuk. 58 Ailede yola çık ak, LGBTİ eselesi i a lat ak içi asıl ir ze i oluşturdu? Her şeyde ö e ede öyle ir te a seçi iz? Meteha Özka : Türkiye de çok farklı aileler ar. “osyoeko o ik olarak, sı ıfsal olarak ir irleri de apayrılar. Peki, Türkiye i doğusu daki aileler ile aısı daki aileler ir iri de çok u farklı? Aslı da çok da farklı ol adıkları ı, pek çok ortak ya ları ı ulu duğu u söyleye iliriz. Mesela, ir Ah et Yıldız i ayei i düşü ü . )e e il i i izlerse görürsü . Bir tarata ço uğu u öldür eye çalışa , doğuda yaşaya ir aile izliyoruz. Bir tarata da aılı ir aile ar; eredeyse ço uğu ile e sest ilişkiye gire ek dere ede çok se e , ço uğuyla aşk yaşaya . Bu ir klişe. Türkiye u kadar uçlarda yaşa ıyor. Ah et Yıldız i ayei İsta ul u ortası da da ola ilir ki, zate öyle oldu. O aile İsta ul da yaşaya ir aile de ola ilirdi. İ sa ları kafası da şöyle ir kurgu ar: Doğudaki aileler ço ukları ı öldürüyor, aıdaki aileler ço ukları ı çok daha rahat ka ul ediyor. Özellikle eyaz-üst orta sı ıf, hata arırıyoru , Ke alist ailelerde u öyle sa ılıyor. Oysa ta tersi. O üst sı ıı , Ke aliz i pozii ist akış açısı ı geirdiği a layış ile aile ço uğu u iyileşir eye çalışıyor. Çü kü o öyle ir a e- a a igürü ki, her şeye de uktedir sa ıyor ke di i. Çü kü ili de ha erdar olduğu u düşü üyor e ço uğu u u şekilde iyileşire ile eği e i a arak doktorda doktora sürüklüyor. Bizi aile topla ıları da taşrada gele a e, şu u duy ak isiyor: Bu Allah ta ı? Yaradılışta ı? Bu u öğre ek isiyor. Bu u öğre diği za a , yarata la ço uğu u arası a gir e ek gerekiği i düşü düğü içi doku uyor. Be i ço uğu öyle diye iliyor. Ö ürü ise doktor doktor sürüklüyor ço uğu u. Eş i selliği iyileşirile eye ek, iyileşiril esi gerek eye ir şey olduğu a i a a ıyor. Bu iki ekse de akığı da, u iki uçta üyük farklılıklar ar. A a iki türde de gali a, aile i ii arı ı zedele e eği korkusu hâki değil i? El âle e der eselesi her iki taraf içi de geçerli. LGBTİ ler aile içi deyse, o aile de ahalle içi de. O ahalle de toplu u içi de. Hep dışa akarak yaşıyoruz: O e diye ek? A e a a e diye ek? Bir LGBTİ i ilk düşü düğü u. A e- a a i ali de, ko şu e diye ek? , akra alar e diye ek? , okul e diye ek? Böyle sürüp gidiyor. Askerlik geliyor ta ii so ra. De let izaihi ho ofo iyi e tra sfo iyi üreiyor e izlere de dayaıyor. Böyle aileler içerisi deyiz. Yok u duyduğu da ço uğu u he e ka ul ede ler? Var ta ii. A a çoğu luk u kadar şa slı değil. Fil de gördüğü yedi e e ey karakteri de yal ız a iri u u yapa il iş. Aile uhafazakâr ir aygıt olarak duruyor ge el siyasi yapı ı içerisi de. Nasıl tarışıldı u il i ailede ahsediyor ol ası? Fil i aişi de, ir aile il i yazıyor. Bu aişle çıkığı ızda, daha il seyredil ede eleşiri yazıları a aruz kaldık. Bu lar aileyi ye ide üreiyor. )ate izi eze e yok et eye çalışa o uktedir aileyi tekrar üreterek aşı ıza daha çok ela açıyor diye fe i ist yazarlar oldu. Daha il i seyret ede , haksızlık yaparak yazılar yazdılar. Hâl uki izi üzeri de durduğu uz okta şu idi: Derdi iz üyük A ile yazıla değil, küçük a ile yazıla aileydi. Ya i Aile de değil, ailelerde ahsediyoruz aslı da. Bize a laıla kadı -erkek, heteroseksüel i siyet rolleri i gözde geçireli , kadı lara da dayaıla u... Kadı e yapar? Ço uk yapar, e e akar. Bu tarilerde yal ız a iri. Biz u tek ip aile i dışı da, aşka aileleri de yaşadığı ı göster ek istedik. İlk ö e gösteril esi gereke şuydu: Herkesi heteroseksüel ço ukları ol uyor, aşka ço ukları da ola iliyor. “izi ço uğu uz da ola ilir u. Be i Ço uğu Derdi iz üyük A ile yazıla değil, küçük a ile yazıla aileydi. Ya i Aile de değil, ailelerde ahsediyoruz aslı da. Bize a laıla kadı -erkek, heteroseksüel i siyet rolleri i gözde geçireli , kadı lara da dayaıla u... Kadı e yapar? Ço uk yapar, e e akar. Bu tarilerde yal ız a iri. Biz u tek ip aile i dışı da, aşka aileleri de yaşadığı ı göster ek istedik. u u ilk adı ıdır. Bu da so ra da yapıl ası gereke , farklı aileleri de kurgula a ile eği üzeri e yoğu laş ak ola ilir. Eş i sel ir aile de ola ile eği i, tra sları da e le e ile eği i... Bu u göster ek gerekiyor ki, ailede soru lu aka lık, tek ir ailede soru lu aka lık ol ası . Farklı ailelere de hiz et er e soru lulukları ı olduğu u fark etsi . Çü kü u ge el geçer ipoloji i dışı daki ailelerde de ergi alıyor de let. Kaldı ki, u ipoloji i dışı da kala aileler de ar. “ade e ta ı ıyorlar. Aileyi ir üzakere ze i i olarak gör ek ü kü ü? Eğer korkuyu ertaraf ede eksek, toplu la elirli ir şekilde or al ir ilişki kura aksak, gali a aşla gıç yerleri de iri de aile... E et. “iyasal olarak, ir yö te olarak so uçta u de let izi üzeri ize hep o yü e aile e o u değerleriyle geliyor. Made öyle, aile ko uş ak isiyorsu uz, alı u da aile... Bu u yadsıyor usu uz? Gör ezde i geliyorsu uz? E et yadsıyorsu uz e gör e ezlikte geliyorsu uz. Made aileyi u kadar ko uş ak isiyorsu uz, alı u u payı ı değişireli , ir de urada akalı . Peki, il i yapılışı ı ve u hikâye i a laılışı ı a laır ısı ? Fil e kaıla ailelerle asıl ir çalış a süre i yaşadı ız? Biz il i de yap aya aşladık, a a Lİ“TAG ağı ı de kurduk. Fil de gördüğü üz o yedi karakter, de e kadar, ö e gazetelere isi leri i e fotoğraları ı kulla ada erdikleri röportajlarla, daha so ra si il toplu u içerisi de çeşitli etki liklerde, ü i ersitelerde pa ellerde ko uşarak korkuları ı ya aş ya aş, ay e LGBT leri yapığı gi i ir açıl a süre i i takip ederek ye diler. )ate , yö et e le ta ış a ız, Boğaziçi deki ir topla ı sırası da oldu. Ailelerde eşi topla ıda ko uş a ı idi. Yö et e i iz Ca Ca da aileleri hikâyeleri i di leyerek etkile di. Gelip ize elgeseli izi yap ak, size öyle destek ol ak isiyoru dediği de, iz zate öyle ir elgeseli iz olsa diyorduk. Çü kü daha ö e İtalya daki ir aile gru u ile yapıl ış elgeseli gösteriyorduk u tür topla ılarda, Türkçe altyazıyla. A a u oğrafyaya özgü ir hikâye ar ortada e u u da elgeseli i yapıl ası lazı dı... Dolayısıyla Ca , i sa ları ka eraları karşısı a oturtuğu da paylaş aya hazırdılar. “eyir i i e ka era ı gözü ü içerisi e akarak ko uşa ile ek duru dalardı. De iyor ki, u a elera alar çok eyaz görü üyor. Oysa aşörtülü a e iz de ar e keşke daha çok ko uşsaydı. De iyor ki, ko uşa aileler sı ıfsal olarak ir irleri e yakı görü üyorlar. Doğru a a eksik. Lİ“TAG da çok daha fazla a e- a a ar, fakat o ları hiç iri ka era karşısı a geçip ko uşa ak hâlde değildi. Doğru, aki iz iraz orta sı ıı işidir. Bizi topla ılara, ayda ir zor za a ayırarak, Halkalı da kalkıp gele işçi a a ı kusuru a ak ayı . Ka era karşısı da saatleri i har a ası e u a akit ayıra il esi çok zor. Böyle ir lüksü ol uyor. E et, keşke ir lez iye ailesi de olsaydı. O dö e ka eralar karşısı da oturup ko uşa ile ek ir lez iye ailesi yoktu. Bu de geleri iye gözeiyoruz ki? Hep öyle ir şeyi iz ar ya işte... Full te siliyet takı ısı... A a Ta rı , LGBT dedi İ yi de edi ! Eskide LGB dedi , T erde de irdi. Orta sı ıı ir de ke diliği de te siliyei var toplu içerisi de; isikrar, ideal hayat ve aile gi i. Biz öyle gör esek de, orta sı ıf ke di i öyle görüyor. Burada akı a il orta sı ıta ol aya ailelerde, hadi şöyle diyeli , il de te sil edil eye ailelerde asıl ir karşılık uldu? Bu hassasiyetleri iz ke di kafaları ızda gözeiyoruz. Oradaki a e i e ö e li özelliği, a e ol ası e ço uğu u da eş i sel eya tra s ol ası. Fil deki Pı ar ı güzel ir sözü ardır: Be o şu u değili , a eyi derdi. Dolayısıyla, sı ıfsal fark gözet ede o il i alıp izleye a eleri ir iri ile kurdukları e pai, e e ey ol ak üzeri de dir. 59 60 İhiyaç ve korku o kadar üyük ki, diğer sı ıfsal farklılıkları siliyor u diyorsu ? O farklılıklara iki i ir gözlükle akıyorsu zate . Durup orada ak ak istediği za a akıyorsu . eri, çeşitli esilelerle ü i ersite e topla ılarda gösteriliyor. Gö üllü gösteri i ağı da oluştu eredeyse. O kadar çok öğrei üyesi ar ki, her se e açığı derste göstere . Bu il dolaşırke ye i hikâyeleri de topladı ı etraı da? Her gösteri i de ye i ir şeyler oluyor. Bir dö e so ra ka ıksıyorsu . İlk aşlarda i sa lar ya ta açıl adıkları ya da hiç açıl adıkları aile ireyleri i ya ları da geiriyorlardı. “öyleşi sırası da aileleri e açıklıyorlardı. Aslı da hiç iste ediği iz ir şey u. İ a ıl az doku aklı a lar yaşa a iliyor. Bir il gösterisi yapıyorsu , salo da sürekli hıçkıra ir a e sesi duyuyorsu , il iiği de akıyorsu söyleşide kadı gözyaşları içerisi de kal ış. Çü kü a la ış ço uğu u ke disi i iye oraya geirdiği i. Açıl a dili oluşturdu, diye iddialı ir laf kulla a a , a a açıl a süre i e çok katkı sağladığı ı söyleye iliri . Ye i ir dil oluşturdu. LGBTİ leri ke dileri e açıl a süreçleri e katkısı oldu her şeyde ö e. Aileleri ço ukları ı ka ulü e yardı ı oldu. Öyle hikâyeler ar ki, ço uk ABD de ektup ile açılıyor. Mektu u so u da e i ara ayı , gidi u il i seyredi ö e diyor. Fil çaış ıyor, aile kavra ı ile kavga et iyor. LGBTİ ile zate kavgası yok. A a üyük ir çelişki etraı da kurulu. Bu üyük çelişkiyi kavgasız a lat ak asıl ü kü oldu? Niye ka ga edeli ki? Aileye ta a e karşı ola LGBTİ ler olduğu gi i, aile kur ak isteye LGBTİ ler de ar. Kalkıp u u la çaış a ı ir a la ı yok. Aileye u kadar hassasiyei ola ları argü a ları ı a lıyoru , a a ö ür tarata aileyi ir irlikteliği yasal koru a odeli olarak göre i sa ları da a lıyoru . Aile e e edi sel, perfor aif ir ala . Ke di aileleri izi kurguluyoruz. İçerisi de ulu duğu uz sosyal grup ile aile ilişkileri kuruyoruz. Klasik ko a siyo el a la da aile ilişkileri olarak söyle iyoru . Herkes ke di istediği gi i kurguluyor ailesi i. A a u aile de ile şey, yapı a e edi e oluyor. Perfor aif kıs ı o. Ka la, soyadı ile geirile i de zate aile ol uyor. Herkes o ko a siyo el ola ı da efret ediyor. Kaçıyoruz ar ola da e ö ür tarafa sığı ıyoruz. Çok klasikir tra sları hayaı da a elik güdüsü ü ol ası, irisi diğeri e a e oluyor. Bu da aile. Ki se u u aile ol adığı ı söyleye ez. Lİ“TAG içerisi deki a elera alar ir irleriyle aile oluyorlar. Ço ukları ir irleriyle aile oluyorlar. Bir dö e so ra, etraları da ar ola aile ilişkileri de sıkılıyorlar. Çü kü ye i ir hayat e akış tarzı görüyorlar. Bu il sa a e öğrei? LGBTİ ireyler ve güve , güve lik gi i kavra lar söz ko usu olduğu da, ki , eyi, erede ya lış yapıyor esela? Biz u il i sade e LGBTİ lere e o ları aileleri e yap adık. Ca ı da hassasiyetle üzeri de durduğu ir hedei gözeterek toplu u ge eli e yapık. Bu eseleyi herkese a lata il e i derdi i taşıdık. Bu toplu da e askı değerlerde iri aile ise, hep öyle öğreiliyorsa, iz de orada a latalı , diye düşü dük. Böyle ir ço uğa, toru a, yeğe e sahip ola ile eği i göster eye çalışık. Ve u kişi i , o hep korkula LGBT te sili e ise hiç alakası ol aya ağı ı, ya ı da sokakta geçe ir kişi i , si e ada ya ı da otura iri i u i sa larda iri ola ile eği i, illa o klişe eş i sel ta ı ı içerisi de ol aya ağı ı göster eye çalışık. Bilerek e isteyerek il de ki i ki i ço uğu olduğu u göster edik. O ço uk sokakta ya ı ızda geçe iri aslı da. Bu u öyle a laı a i sa lar a lıyor. Hâlâ e- ailler e telefo lar geliyor, teşekkür ediyor i sa lar. E üyük fo ileri de e ö yargıları da iri i ye e i sağladı diyorlar. Bu yüzde il i daha çok i sa a seyreir e i yolu u arıyoruz. te Bir tarata Türkiye görü ür siyasi te sil ii ariyle uhafazakârlaşıyor uş gi i gözüküyor a a diğer tarata da özellikle LGBTİ ko usu da i a ıl az tarış a ve a lılık var. Fil de ağı sız olarak soruyoru , u asıl ü kü oluyor? Türkiye i uhafazakârlaşığı tespii e ta olarak kaıl ıyoru . Ortada ir uhafazakârlaş ak yok, ortada uhafazakâr değerler üzeri de ye i ir ülk değişi i ar. Bu ize uhafazakârlaş ak ış gi i geliyor. Bu a i a dırılarak alı da çok iddi eoli eral ir poliika dö dürülüyor. İ sa lara da öyle saılıyor. O lar da u u ya gerçekte i a arak ya da o uhafazakâr el iseyi kârlı uldukları içi alıyorlar. Bu gerçekte uhafazakârlaş ak ıdır, ayrı ir ko u. LGBTİ eselesi e geli e. Bu ülkede e se diği şey, ir iri de farklı gözüke şeyleri ay ı a da çalışa il esi. Aslı da çok farklı ol adıkları içi u ü kü oluyor. Bu ülkede İsla i değerlere sahip ola i sa lar da özgürleşiyor, LGBTİ ler de. İkisi ay ı za a da daha çok görü ür oluyorlar. Bu ları sayısı çok arı, o kadar da değillerdi söyle i iki taraf içi de çalışır. Eskide u kadar aşörtülü yoktu diyorlar, ardı se gör üyordu . O lar ikidara, erkeze otur a ışlardı da o da gör üyordu . LGBTİ ler u kadar görü üyordu de iyor, görü üyordu çü kü gizle iyorlardı. Gör üyordu e gizliydiler. Şi di u ülkede i sa lar, ke dileri i ki lik siyasei üzeri de ifade et eyi öğre diler. Bu çok u iyi ir şey? Bu u ayrı a e detaylı a ko uş a ız gerekiyor. Şöyle ir gerçeği ar Türkiye i ; ko şu ülkelerdeki LGBTİ harekei de farklı olarak, larda eri u ülkede LGBT harekei, dipte gelerek üyüdü. Çok çok küçük yerlerde ır aklarıyla kazıyarak u yere geirdi i sa lar u harekei. “o yıllarda taşrada da üyüyerek geliyor. Bu, tepede i e ir hareket değil. O yüzde ikisi irlikte ola iliyor. Ve eyaz Türk harekei de değil. Peki, u il LGBTİ ireyler içi e ifade ediyor? E et. İçi de tra slar ar yahu... Böyle... Bu il şu u yapıyor: Kişi i ailesi e açıl ası a yardı ı oluyor, aile i de ço uğu ka ulü e. Oradaki e ö e li esele şu; kişi i ke di i ka ulü, ütü leş esi de ek. He ruhsal, he de ede sel olarak ir ütü lük sağla a azsa i sa ı ke di içi deki şiddet it iyor. Özsaygı ol adığı içi o şiddet içeride aşlıyor. “o ra çe reye de yö eliyor. Tra sları öldüre ler, tra slarla irlikte ola a a ke di LGBTİ ki likleri i ka ul ede eye i sa lardır. Çü kü içerideki o ol a ış şey ar ya, irliktelik sırası da o u la yüzleşir. O şiddetle karşısı daki i öldüre ilir. Şiddete ir kere u ireysel yerde akalı . Ke di i ka ulle e e açıl a süre i i ta a la ası a la ı da u il i çok işi e yararı ar. Bu ka ulle e i ol azsa ol azları da iri de ailesel destekir çü kü. E çok se diği i sa yahu. Herkes a esi i- a ası ı se ek zoru da değil, u u da aklı ızda tutalı . A a aile i se iyorsa , o ları o ayla aları a da ihiya ı ar. Bu u ol adığı yerde şiddet aşlıyor. Bu il i üdahale et ek istediği yer de aile zate . KİMLİK: “oylulaşır ada sürgü e 61 “iyasal görü ürlük her duru da iyi i? De let popüler ö yargı e şiddei asıl araçsallaşırıyor? MAKALE » De iz Yo u u TÜ‘KİYE DE ME)HEP“EL KUTUPLAŞMA, DEVLET K‘İ)İ VE GÜVENLİK 62 Kolluk ku etleri i yasal e kuru sal gü ü ü arıra , polisi sokaktaki arlığı ı daha da görü ür kıla e ihayei de de okraik siyasal ka alları daralta söyle e üdahaleleri asıl yoru la ak gerekir? Çağdaş gü e lik söyle leri e praikleri, ke dileri i köşeye sıkış ış hissede topluluklar a asıl algıla akta? Türkiye de de lei li yıllarda uygula aya koyduğu stratejileri sö ürge-so rası kura sal araçlarla tahlil ede a tropolog De iz Yo u u, küresel ir eğili olarak yoru ladığı gü e likleşir e uygula aları ı Ale i toplu u içi de asıl algıla dığı ı e e türde karşıt stratejiler doğurduğu u i eliyor. Gü delik hayata e kuru sal düzeyde pekişe gü e sizlik hissi i gerisi de yata di a ikleri yüksele ezhep çaış ası ağla ı da değerle diriyor. Gü e lik, terör, terörist, tehdit gi i ka ra ları he gü delik hayata he de poliika ılar taraı da yaygı ir şekilde kulla ıldığı ir dö e de yaşıyoruz. Bugü irçok eleşirel sosyal ili i, çağdaş gü e lik poliikaları ı e terörist tehdit söyle leri i , gerçek ir tehdide karşı geliş iş poliikalar ol adığı ı, aksi e ir idare e yö ei tek iği olduğu u urguluyorlar.1 Çağdaş gü e lik söyle leri e praikleri, gü e liği izi tehdit alı da olduğu hissi i a lı tutarak, ya i kitlesel a la da korkuyu teikleyerek, de lete duyduğu uz ihiya ı sağla laşırırke , polisi gü delik hayaı ızı e poliika ı erkezi e yerleşiriyor. Diğer ir deyişle, korku u yarat ış olduğu gü e sizlik hissi, dü ya ı irçok yeri de, de lete e polise duyduğu uz ihiya ı arırıyor e de let otoritesi i e otoriterya de let praikleri i eşrulaşırıp, polisi toplu sal ilişkileri erkezi e koyuyor. Gü e lik söyle leri i a i-de okraik de let poliikaları ı e polis şiddei i ayrı alıklı grupları gözü de asıl eşrulaşırdığı üzeri e çokça yazıldı. Bu yazıda esas olarak üzeri de dur ak istediği , arta otoriterleş e i e polis şiddei i iç gü e liğe tehdit oluşturduğu iddia edile , ya i polis şiddei i hedei hali e gele üfuslar üzeri de asıl ir etkisi olduğu. Arta gü e likleş e süre i içi de, irçok ulus-de let ke di özgü toplu sal tarihi içi de ke disi e ye i iç e dış düş a lar tahayyül et eye ör eği , Müslü a göç e ler ya da tarihsel iç-düş a ları ı ör eği A erika daki Afrika köke liler, A rupa da eski sö ürge ülkelerde gele ler, Türkiye de Ale iler ye ide tehlikeli olarak ta ı la aya aşladı. Ya i, hiç de şaşırı ı ol aya ir içi de, iç e dış gü e liği tehdit ede gruplar, et ik e di î ki likleri üzeri de ta ı la aya e res edil eye aşla dı. Peki, u içdüş a olarak tahayyül edile gruplar, ke dileri i tehlikeli olarak addedil esi i gü delik hayatları da asıl de eyi liyor, arta gü e lik poliikaları ı u üfuslar üzeri de asıl ir etkisi ar? Gü e lik ala ı da çalışa sosyal ili ileri , ugü e çok ih al eikleri sorularda iri e e u. Makale i geri kala ı da, Türkiye de yaşaya Ale ileri so za a larda de eyi ledikleri üzeri de u soruya ya ıt er eye çalışa ağı . A ak, u soruyu tarış ada ö e so yıllarda Türkiye de Ale ilere yö elik siyasi praikleri kısa a özetle ekte fayda ar. AKP hükü ei i ilk yılları da aat eiği de okraikleş e süre i, kısa sürede yeri i a i-de okraik poliikalara ırakı. Bu kısa süreli de okraikleş e ha ası içi de AKP hükü ei Ale ileri ta ıdığı ı e dolayısıyla Ale ilere çeşitli haklar ta ıya ağı ı aat ei. A ak, özellikle yılı da ii are , “uriye deki sa aşı aşla asıyla eş za a lı olarak, AKP hükü ei i Ale ilere yö elik, ayrı ı e düş a a dili edyada çok daha fazla görü ür ol aya aşladı. Cu hur aşka ı Erdoğa ir ya da Ale ilere eli i uzaığı ı söylerke , diğer ya da Ale ileri Ale ilikleri i e Müslü a lıkları ı sorguladı. Hükü et üyeleri e, Türkiyeli Ale ileri Esad ı e hata İra De lei i destekçisi oldukları i a edildi; edyada e res i söyle lerde Ale iler Türkiye i düş a ları ı destekleye , dolayısıyla Türkiye i gü e liği i tehdit ede i sa lar ışçası a res edildi. De lei te sil ede leri kulla dığı u tehditkâr dili , Türkiyeli Ale ileri ke dileri i tehdit alı da e gü e siz hisset esi e ede olduğu u tah i et ek hiç de zor değil. Bu gü e sizlik hissi i oluş ası da, Türkiye oğrafyası da daha ö e Ale ilere karşı gerçekleşirile saldırıları e 63 katlia ları Ale ileri elleği de hâlâ izleri i ol ası e hükü ei düş a a dili i Türkiyeli Ale ileri yaşadığı tarihsel tra aları e korkuları ye ide teikle esi i de payı ar. Ale ileri geç işte yaşadığı de let güdü lü ya da de let destekli şiddei a ıları hâlâ haızalarda a lı. Hükü ei dili, Ale ilere yö elik şiddei hâlâ ir ihi al olduğu, hata hiç ir za a so la adığı e elki de so la aya ağı hissi uya dırıyor. Bu korku u a la ası ya da a lı tutul ası içi hükü et üyeleri i özel ir ça a har adığı ı da söyleye iliriz. İsta ul da i şa edile ek üçü ü köprüye Ya uz “ulta “eli adı erile ek ol ası ı sade e ir düşü esizlik olarak yoru la ak çok aif ola akır. Tarihteki e üyük Ale i katlia ıyla haırla a Ya uz “ulta “eli i adı ı ir köprü is i olarak ilyo lar a İsta ullu u gü delik dilleri e yerleşe ek ol ası, Ale ileri haızası da katlia , ölü , öldürül e ile ilgili çeşitli çağrışı lar yapa ak, za a za a yok edil e korkusu u teikleye ekir. Mezhepsel kutuplaş a üzeri e çalışa araşır a ıları sıkça urguladığı gi i, ezhepsel ayrı ılık dili, azı lık üfuslar a arlığa yö elik ir tehdit olarak de eyi le ir. Bu ayrı ı söyle i seçiği se oller arası da, geç işteki katlia ları haırlata ak se olleri ol ası ı yarata ağı tehdit hissi i deri liği i hayal et ek zor değil. Ale iler arası da, so za a larda Türkiye de ke di i gü e de hissede e e hissi i arat ası a ede ola e ö e li geliş elerde ir diğeri de, Gezi Dire işi sırası da yaşa ı ı yiire ge çleri hepsi i Ale i ol ası e Gezi de so ra Ale i ahalleri de yoğu laşa polis şiddei. Öle ge çleri hepsi i Ale i ol ası, Gezi so rası da Ok eyda ı da e e i i ö ü de ekleye Uğur Kurt u polis taraı da öldürül esi, polisi hedef seçiği hissi uya dırıyor. Gezi sırası da yaşadıkları ahalleler dışı da polis taraı da öldürüle ge çleri Ale i olup ol adığı ı polis iliyor uydu ile eyiz, a a Gezi so rası da Ale ileri yoğu olarak yaşadığı Gazi Mahallesi, Ok eyda ı, Nurtepe gi i ahallelere özel e seçi i olarak yoğu laşa ir polis şiddei olduğu açık. Peki, Gezi de polis şiddei i u ahallelerde yoğu laş ası e a la a geliyor? Bu soru üzeri de düşü ürke yapığı oku alarda çok ilgi ç ir akaleye, daha doğrusu, ir su u et i e rastladı . yılı da ir akade ik topla ıda su ula u et i yazarı Ni holas Hayso şu a da Birleş iş Milletler Ge el “ekreteri Özel Te sil isi e Afga ista daki BM Yardı Misyo u u Başka ı. Hayso , da yapığı ir su uşta, Gezi so rası Ale i ahalleleri de yaşa a lara çok e zer ir duru u Gü ey Afrika da apa theid karşıı ü adele i yükseldiği sırada yaşa dığı ı ipuçları ı eriyor.4 Daha ö e aşka yerlerde de tarış aya çalışığı gi i, Gezi so rası Ale i ahalleri e yoğu laşa şiddei ir karşı- 64 şiddet çağrısı olarak göre iliriz. “o uçta, her şiddet eyle i, özellikle elirli ir ekâ da elirli ir gru u hedef alarak yapıla şiddet eyle leri, öz-sa u a ihiya ı yaraır e dışarıda gele şiddetli ir saldırıya karşı örgütle e özsa u a şiddet içerir. Ale ileri yaşadığı ahallelere yoğu laşa polis saldırısı da gayet ö görüle ilir ir şekilde, u ahallelerde gü e sizlik hissi e ede olarak, polise karşı gü e liği sağlaya silahlı grupları ortaya çık ası a ede oldu. Ya i, polisi de çok açık olarak ö göre ile eği içi de ahallelerde ge çlik silahla dı. Hayso , u a e zer ir duru u , Gü ey Afrika da apa theid karşıı ü adele i e çok yükseldiği dö e de ortaya çıkığı ı söylüyor. Yoksulluğu e polis şiddei i e yoğu yaşa dığı ölgelerde asayiş sağlaya silahlı siyah grupları arığı ı e çeşitli a e ralarla u u ö ü ü aça polisi u duru da esle diği i alı ı çiziyor e ilgi ç ir paralelliği alı ı çiziyor. O dö e Gü ey Afrika da iç-gü e likte soru lu ola lar arası da ola Mag us Mala ı , Cezayir “a aşı sırası da gözle i teğ e olarak Cezayir de ulu duğu u ot ediyor e uyguladığı gü e lik stratejileri i u gözle ilik de eyi iyle ilgili ola ile eği i, Mala ı Cezayir “a aşı ı ö e li isi leri de Ge eral Beaufre i stratejileri de etkile iş ola ile eği i söylüyor. Daha so ra, Cezayir “a aşı sırası da gelişirdiği stratejileri ü lü St atejiye Gi iş kita ı da da yaza Beaufre ü e a a stratejik ö erileri de irisi çaış a ı sürekli hâle geirilerek ke te taşı ası, ya i düşük yoğu luklu çaış a ala ları yaraıl ası e u sayede çaış a ı sürdürüle ilir hale gel esi. Beaufre e göre, öyle ir strateji, e yoksulları e e iste eye leri yaşadığı ekâ ları çaış a ala ı a dö üştürüp, u ekâ lardaki uhalileri ilitarize ol ası ı sağlaya ak e öyle e uhaliler e halk arası daki ağları kop ası a e toplu sal uhalefei parçala ası a ede ola akır. Gezi so rası da yaşa a , Ale i ahalleleri de yoğu laşa seçi i de let şiddei i u tarz etkileri olduğu u gör eye aşladık. Ale i ahalleri de düşük yoğu luklu çaış a de a eikçe, u ahallelerde yaşaya ge çler daha çok ilitarize ola akır. Militarize oldukça da, u ahallelerde yaşaya i sa ları , toplu u uhalileri de içere ge iş kesi leri e radikal, tehlikeli e şiddete eğili li olarak görül eleri e ede ola akır. Ge çleri iliterleş esi i sosyolojik ede leri göz Gezi Dire işi de so ra Ale i ahalleleri de yoğu laşa şiddet, hükü ei düş a a diliyle irleşi e, ezhepsel ki liği e karşı özel ir aidiyet hisset eye irçok ge i ke disi i, ezhepsel ki liği e refera sla ta ı la aya aşla ası a ede oldu. ardı edilerek, e iyi ser oku ayla Gazi, Ok eyda ı, Ar utlu gi i ahallelerde yaşaya ge çler ir takı örgütler taraı da ka dırıl ış, ahil i sa lar olarak görüle ekir. Ay ı za a da, ahallelerde de a ede çaış a orta ı, “ü i- uhafazakâr kesi leri gözü de Ale ileri tehlikeli e/ eya düş a olarak görül esi e ede ola akır. Yö ei i elitler e idare iler taraı da kulla ıla ezhe î ayrı lara işaret ede dil e elirli grupları ezhepsel şiddei hedei olarak gösteril esi, ezhepsel aidiyetleri daha çok ö e kaza ası a ede olur e di î ki likleri gü delik hayaı da pek de yer kapla aya i sa ları u ki liklere ağla ası a yol açar. Et ik eya ezhepsel ki likleri de dolayı şiddete aruz kala i sa lar, uğradıkları şiddet so u u da ke dileri i et ik eya ezhepsel ki likleri üzeri de daha çok ta ı la aya aşlarlar. İsta ul da yoğu luklu olarak Ale ileri yaşadığı ir ahallede yapığı araşır a sırası da irçok i sa da u argü a ı destekleyi i sözler duy uştu . Araşır a sırası da görüştüğü irçok i sa a a, Gazi e “i as olayları a kadar ke dileri i Ale i olarak ta ı la adıkları ı, çü kü di i ya da ezhepsel i a ç e praikleri hayatları da hiç yeri ol adığı ı, a a Gazi e “i as saldırıları da so ra ke dileri i Ale i olarak ta ı la aya aşladıkları ı söyle işlerdi. Bugü de e zer ir süreçte ahset ek ü kü . Gezi Dire işi de so ra Ale i ahalleleri de yoğu laşa şiddet, hükü ei düş a a diliyle irleşi e, ezhepsel ki liği e karşı özel ir aidiyet hisset eye irçok ge i ke disi i, ezhepsel ki liği e refera sla ta ı la aya aşla ası a ede oldu. Burada, dikkat edil esi gereke okta, u ta ı la a ı , arışçıl e olu layı ı ir toplu sal ağla da değil de tepkisel ir ağla da ortaya çık ış ol ası. Bu duru , Ale iliği “ü iliğe karşı, “ü ilikte farkı üzeri de ye ide tahayyül edil eye aşla ası ihi ali i kapısı ı açarak, içi de geçiği iz u süre i ay ı za a da ezhepsel kutuplaş a süre i olduğu a, ya i toplu sal çaış a ı ir ekse i ezhepsel ayrış alar çizgisi de yaşa aya aşladığı a işaret ediyor. Ta da u tepkisellik içi de, ugü Türkiye tarihi de ilk defa, İsta ul u işçi sı ıı Ale i ahalleri de silahlı Ale i ge çlik grupları ı ortaya çıkığı ı görüyoruz. “ilahlı ü adeleyi sa u a sol örgütleri Ale i ge çlerde aldığı destek, ugü arık, ili e e ko uşul aya aşla a ir duru . A ak, ye i ola Ale i-İsla i refera slara gö der e yapa , silahlı ü adeleyi sa u a küçük grupları ortaya çık ış ol ası. Ke disi i, Ale ilik felsefesi i ya ı sıra, “ü iliğe karşıtlık üzeri de ta ı laya e ezhepsel ir sa aş tarihi e gö der e yapa u grupları, a ak so dö e lerde Ale ileri gü e liği i tehdit ede poliikalar ağla ı içi de a laya iliriz. Bu çaış ayı, toplu sal ir geliş e i so u u olarak değil de i a çsal ir kutuplaş a olarak gör ek, çaış ayı esleyerek, ileriye taşı aya ede ola akır. Yukarıda da deği diği gi i, azı lık ezheplere yö elik şiddet ihi ali, u ezheplere e sup i sa lar arası da yok edil e korkusu u a la dırır. Nuss au , gü ü üzde Baı toplu ları da üslü a terörist tehdidi e fa tezisi üzeri de yaşa a korku u etkileri i a aliz eiği çalış ası da, korku u i sa ları asıl ir arsisik geri çekil eye, ke di de aşkası ı gör ez ol aya iiği i a laır.6 Nuss au a göre, korku ütü diğer duygularda daha arsisik ir duygudur; ke di içi ize dö e ize ede olur, ke di dışı ızdaki dü yaya e ke di de eyi leri iz dışı daki de eyi lere ke di izi kapat a ızı sağlar. Bu da Nuss au a göre, ugü Baı da yüksele ırkçılığı e te el ede leri de iridir. Türkiye ağla ı a geri dö e ek olursak, yö ei i elitler e pro oke edile Ale i“ü i kutuplaş ası, azı Ale ileri , çok a laşıla ilir ir içi de, ke dileri i şu a da Türkiye deki e kırılga , e ağdur grup olarak gör eleri e ede ola ilir. Bu da, Türkiye deki a a 65 toplu sal uhalefet grupları da ola Kürtleri e Ale ileri , ya ya a gel esi i , daya ış aları ı ö ü deki e üyük e gellerde iri ola ilir. “ö ürge-so rası düşü ürler, sö ürge i ikidar ilişkileri i de a lılığı ı sağla ası da sö ürgeleşirile halkları et ik e di sel farkları ı sö ürge i yö ei iler taraı da urgula arak, u ayrı ları keski leşiril esi i e hata yaraıl ası ı ö e li ir payı olduğu u urgularlar.7 Ya i, ezhepsel kutuplaş ır a he ge el a la da erkezî kapitalist de let for u u he de u tarz ir ikidar içi i i ar e de a lı kıl aya he esli hükü etleri ikidarı ı sürdüre il eleri e ede ola ö e li ir ikidar tek iğidir. Gü e lik söyle iyle sar ala a di ler, ezhepler eya ede iyetler çaış ası söyle i, yö ei i elitleri ke di eşruiyet e arlık krizleri i aş ak içi kulla dıkları toplu sal tahrip gü ü e yüksek idare tek ikleri de iridir de ek ya lış ol aya akır sa ırı . 1 Jea Co a of a d Joh Co a of, La a d diso de i the post olo , “o ial . : ; Da iel M. Goldstei , To a d a ii al a th opolog A th opolog of se u it , Cu e t A th opolog . : ; Ma k Neo leous, C ii ue of . se u it , O fo d U i e sit P ess, Gio gio Aga e , “e u it a d te o ; He A. Gi ou , The a a do ed ; Joseph ge e aio : De o a e o d the ultu e of fea , Palg a e Ma illa , Mas o, The Theate of Ope aio s: Naio al “e u it Afe t f o the Cold Wa to the ; Ca ole Nage gast, Viole e, Te o , a d the Wa o Te o , Duke U i e sit P ess, C isis of the “tate, A ual ‘e ie of A th opolog : . ‘oselle ‘o he, Fa ts, fea s a d feeli gs: i esigai g se ta ia is a d seg egaio post- o li t , The halle ges of pea e esea h as a o t i uio to pea e- uildi g i : - ; Nasse Yassi , Viole t u a izaio a d ho oge izaio No the I ela d , of spa e a d pla e: ‘e o st u i g the sto of se ta ia iole e i Bei ut, No. . Wo ki g pape , Wo ld I situte fo De elop e t E o o i s ‘esea h, . holas Ha so , Vigila tes: A o te po a fo Wit ate s a d, Ps holog Depa t e t, . 4 Ni of ep essio , U i e sit of the A t opolog Lo i Alle e ze i sü e i Gazze ö eği üze i de a laı . Bkz: Lo i Alle , The s ales of o upaio : Ope aio Cast Lead a d the ta gei g of the Gaza “t ip , C ii ue of A th opolog . : . tha C. Nuss au , The e eligious i tole a e: O e o i g the polii s of fea i a a ious age, Ha a d U i e sit P ess, . 6 Ma Kaka , The olo s of iole e: Cultu al ide iies, eligio , a d o li t, U i e sit of Chi ago P ess, ; Mah ood Ma da i, Ciize a d su je t: Co te po a Af i a . a d the lega of late olo ialis , P i eto U i e sit P ess, 7 “udhi “ÖYLEŞİ » Fırat Ge ç Mesele, herkes yeri i haddi i ile ek eselesi li yıllar Türkiyesi i ö e li siyasal süreçleri de iri de ‘o a açılı ı oldu. Adalet e Kalkı a Parisi i tek aşı a ikidarda olduğu dö e de Ale i e Kürt üfusa dö ük olarak aşlaıla e zer girişi ler üspet ya da e i hararetli yoru lara se e iyet er işke , ‘o a açılı ı ı e de ‘o a toplu u u soru ları ı e talepleri i layıkıyla tarış a ko usu edildiği söyle e ez. A ak e telektüel e siyasal düzeydeki u susku luğa karşılık, sayıları, yaşa içi leri, siyasal ter ihleri her dai spekülaif iddiaları ko usu ol uş, üstelik yaygı içi de ho oje leşiri i e da galayı ı söyle leri hedei de yer ala ‘o a toplu u ka usal görü ürlükle irlikte topluluklar arası çaış aları art ası ihi ali i gü egü te rü e ediyor. Ke t sosyolojisi ala ı da araşır alar yapa Ege e Yılgür le Türkiye i geçir ekte olduğu siyasal e eko o ik dö üşü ü , üyük ke tleri ekâ sal orga izasyo u daki değişi leri ‘o a toplu u a ya sı aları ı eler ola ile eği i ko uştuk. 66 Bulgarlar içi Türkleri , Türkler içi Kürtleri oy adığı üyük şeyta rolü ü asla ‘o a lar u topluluklar içi oy a a ışır. Çü kü kıs e Bulgarista da Türkler, Türkiye de Kürtler teritoryal olarak çoğu lukta oldukları ölgelere sahipler. Ter i oloji eselesi i çözerek aşlayalı . “e peripateik topluluklar ifadesi i kulla ayı ter ih ediyorsu , u u iraz açar ısı ? Ege e Yılgür: “öyleşi i ge el i si a ı ı oz ak pahası a u kıs ı iraz uzu tut ak isiyoru . . yüzyıla kadar izi eli izde e ut ola yazılı kay aklarda ‘o a söz üğü ü hiç gör üyoruz. Eli izde Os a lı arşi i e aılı de letlerle ola yazış alar gi i uhtelif kay aklar ar. Bu kay aklarda karşı ıza iki ta e te el söz ük çıkıyor. Biri A rupa dilleri de farklı içi lerde kulla ılsa da Çi ge e söz üğü. Diğeri de A glosakso dü yası da kulla ıla Gypsy. Gypsy izi oğrafya ıza Kıpi olarak yaygı laş ış. Her ikisi de ay ı şey aslı da. Peki, A rupa e A adolu da, Orta Asya da e kıs e Ortadoğu da u söz ükle gö der e yapıla edir? Baı A rupa da u ifadelerle tek ir et ik gru u eya tek ir toplu u kastedil ediği a laşılıyor. Belli sosyolojik özellikler göstere farklı topluluklar tarih oyu a u türde ifadelerle da gala ış. Özellikle kilise e yerel otoriteler u u kulla arak ir da gala a e sı ıla a süre i e gir işler. Os a lı İ paratorluğu da da u u öyle olduğu u ka ıtla ak daha kolay, çü kü Os a lı arşi i de ge iş ir elge yığı ı ar. Kıpi ya da Çi ge e derke kast eikleri tek ir et ik topluluk değil. Bu ölgede yaşaya farklı farklı topluluklara ir se epte ötürü Kıpi de işler. Bu se ep edir, u a daha so ra gele eği . A a şi dilik sade e şu u söyleyeyi : Os a lı İ paratorluğu da ergi siste i çok ö elikli ir ko u. Müslü a lar izye öde ez İsla hukuku a göre, izyeyi Müslü a ol aya te aa öder. Kıpi olarak sı ıla dırıla topluluklar ise Müslü a olsalar dahi ke dileri de izye tahsil edilir. Dolayısıyla Kıpi olarak sı ıla dırıl ak sade e se olik şiddete yol aça ir şey değil, ay ı za a da ikisadi olarak da farklı ir yerde ko u la dırıl ak a la ı a gelir. . yüzyılı so u a doğru Al a e A usturyalı dil ili iler u topluluklar üzeri e düşü eye aşlıyorlar. Dö e i ge el ruhu a uygu olarak dil a alizi ö elikli esele, dolayısıyla u topluluğu tarif ede ile ek ir dil ul ak gayrei ö pla da. Balka oğrafyası da ir dil uluyorlar. Bu dil, ko uşa ları taraı da ‘o a es olarak adla dırılıyor. ‘o a es i ko uşa lar ke dileri e ‘o a diyor. Bu üyük ir keşif ta ii ki, çü kü ‘o a es herha gi ir A rupa dili e e ze iyor. Ekleriyle, gra eriyle, takı siste iyle ayrı ir dil u. Ardı da ortaya çıkıyor ki u dil Hi t dilleriyle akra a. Bu ilişki i kurul ası ortaya çok ö e li ir so uç çıkarıyor e u topluluk Hi dista la ilişkile diriliyor. Eğer ki Baı düşü esi sade e u tespitle yei se, ya i Çi ge e toplulukları da iri ola ‘o a lar ‘o a es diye ir dil ko uş aktadır, u da Hi t dilleriyle ilişkilidir, dolayısıyla u lar da Hi t köke li ir topluluktur de se aslı da elki çok daha isa etli ir tespit ola akke , urada kalı ıyor e ir adı daha ileri gidiliyor. Bu dili kulla a topluluğa hakiki Çi ge eler de iyor, diğerleri de ya i İrla da da Os a lı İ paratorluğu u ir u u a kadar yaşaya halklar da i itasyo olarak görülüyor. Gerçek Çi ge eleri taklit ede paraziik yapılar. O ları hiç ir ö e i yok, ota ik değiller. Gerçek e ota ik ola ‘o a es ko uşa Çi ge eler gerçek ir özü ya sııyorlar. Bu sı ıla dır a ı ugü de yaygı içi de kulla ıldığı ı göre iliyoruz. Ta ii za a içerisi de ize de geliyor. Balka lar da, A rupa ı çeşitli yerleri de, hata Os a lı İ paratorluğu da u adla dır a yaygı laş aya e kulla ıl aya aşlıyor. . yüzyıldaysa Judith Okely i aşı ı çekiği a tropoloji e sosyoloji ağırlıklı ir akı elirli saha çalış aları ı so u u da aşka ir iddia ortaya aıyor. Diyorlar ki, iz ortada ir et ik topluluk değil ir heteroje lik görüyoruz. Dolayısıyla Çi ge e ifadesi ir topluluk adı değildir. Özellikle Okely i çalış aları ı yürütüğü İrla da, İ giltere e İskoçya da ‘o a es ko uşa kaışıksız ir topluluğu arlığı da söz edile ez. Okely i çalış aları Hi dista ağla ısı ı ‘o a lar içi dahi şüpheli hâle geiriyor. İki ayrı u a gide yoru lar u lar. Okely ‘o a es i ota ik hâliyle ko uşulduğu Balka larda çalış ıyor. Büyük ölçüde kay olduğu ya da hiç ko uşul adığı ir oğrafyada çalışıyor. Belki de aşka ir Çi ge e topluluğu ile te as et iş, aşka ir toplulukla çalışıyor. Bu ede le Hi dista ağla ısı ı da topyekû ret ediyor. Bu ir tarış a yaraıyor haliyle. Çi ge e dediği izde Hi t köke li toplulukları ı, ‘o a es ko uşa ları ı, yoksa Okely i yapığı gi i spesiik ir yaşa içi i i, ir eko o ik adaptasyo içi i i e i seye toplulukları ı kastediyoruz? Bir ‘o a ahallesi çok üyüdüğü za a , güç ilişkileri i odağı a geldiği za a tehdit u suru olarak algıla aya aşlar. A ak u tehdit sade e de letler taraı da gel ez. “ırada ata daşlar da ‘o a ahalleleri i elli ir üyüklük üzeri e çık ası ı ir tehdit olarak görürler. Peripateik kavra sallaşır ası u soruya ir ya ıt ı? “osyal ili u türde tarış aları içi de kolay kolay çıka az. Çıka adıkça da ye i söz ükler uydurur, a tropologlar da u u yapıyorlar. A tropolog Joseph C. Berla d, Pakista daki ki i e zeri topluluklar yapığı çalış aları ı so u u da peripateik ka ra ı ı gelişiriyor. Açık ki urada kastedile , Çi ge e diye ta ir edile A rupa topluluklarıyla ay ı yaşa içi i i paylaşa topluluklar. Berla d diyor ki, u ir toplu sal adaptasyo içi i. Peripateik eski Yu a ada yürüye de ek. Berla d a göre, sa ayi ö esi toplu larda peripateik toplu lara e o ları ortaya koyduğu za aat e hiz etleri e ihiyaç ardır. Bu oşluk – u a peripateik iş diyor– ar olduğu içi de peripateik topluluklar dü ya ı her yeri de farklı dö e lerde ar ol uşlardır. Yerleşik tarı ı toplulukları eya ço a göçe e toplulukları kapitaliz ö esi dö e de ke di aşları a ürete ediği eya her za a ürete ediği eya yeteri e ürete ediği uhtelif za aat hiz etleri i sağlaya ile ek pre-kapitalist ir arı üfusta ahsediyoruz. Çeşitli ede lerle toprakları da ko ul uş köylüler eya hay a ları ı kay et iş ço a göçe eler ola ilir u lar. Veya daha yaygı olduğu üzere Hi dista e Afrika da olduğu gi i or a ala larıyla ağla ısı koparıl ış a ı toplayı ılar ola ilir. Doğası ı yiir iş, a a akı laş a içi de ke di doğal duru ları ı kay et iş topluluklar, alter aif ir geçi stratejisi gelişiriyorlar. Ardı da yerleşik tarı ılara, de let e zeri yapılara, küçük kasa alara e ufak sa ayi toplulukları a çeşitli za aat hiz etleri su uyorlar. “epetçilik, elekçilik, kalay ılık, de ir ilik, üzisye lik, u lar e ili e leri. A a ili eye leri de ar, esela göz doktorluğu. Malatya ı Dare de ilçesi de Galla gıçuşağı aşirei göz doktorudur. Balka larda ‘usya ya kadar çok ge iş ir oğrafyada üşterileri i gözleri i teda i et işler. Dişçilik esela. Hatay i arı daki Do lar dişçidir. Büyü ülük ir aşka ala … Afrika da irçok ka ile i üyü ülük hiz etleri i su a lar peripateik topluluklardır. Ölü yıkayı ılık, ölü gö ü ülüğü, ezar ılık, dü ya ı her yeri de u a e zer sayısız eslekleri , faaliyetleri , ki i za a kast içi i de dışla arak, kast dışı topluluk olarak ka ul edilerek, ki i za a daha ge şek e es ek toplu sal ta akalaş a siste leri içerisi de u topluluklar taraı da gerçekleşirildiği i görüyoruz. Açık ki ir et ik toplulukta değil, ir adaptasyo içi i de ahsediyoruz urada. Bu pre-kapitalist dö e de yaygı laşa ir şey. Kapitaliz le irlikte ta ii çok yaygı hiz et ağları gelişiyor. Hasta eler esela. Bu kuru ları olduğu hiç ir yerde ki se gözü ü Galla gıçuşakları a teda i eir ez. Yi e ‘o a sepetçileri ir kıy ei kal adı. Nal yapır aya, de ir dö dür eye ki se git iyor. Gele eksel eslekler kay oldu, kitlesel olarak işsiz kaldı peripateik gruplar. Ne yapa ak u i sa lar? Ke tlere, köyleri etraları a, kasa alara yerleşiyorlar. Bu ölgelerde kapitaliz o lara e yap aya izi eriyorsa, çalış aları a i kâ ırakıla ala lar e ise orada çalışıyorlar. Mesela Baı A rupa da e . yüzyılda sa ayide e ek tale i çok yüksek olduğu içi peripateik grupları üyük çoğu luğu işçi sı ıı ı içerisi e dâhil ol uş e u sı ıf içi de eri işir. “osyal grup ki liği i kay et işlerdir. A rupa Ko isyo u u istaisikleri e göre ugü Baı A rupa da hiç ir yerde üfusları yüzde yi ul uyor. A a Doğu A rupa da yüzde - lara çıkıyor. Hi dista da ir ilyar i arı daki topla üfusta ilyo luk ir peripateik üfusta ahsediliyor. “o ali de yi e yüzde a yakı iddi ir peripateik üfus ar. Türkiye deki raka ı ki se il iyor. ilyo , ilyo , ilyo … ‘aka lar ha ada uçuşuyor. A a tek ir et ik grupta ahset ediği izi düşü ü e Türkiye de de ilyo larla ifade edile ile ek ir sayı ı olduğu açık. Niye? Çü kü kapitaliz i çe resi de e ek tale i hiç ir za a erkezdeki kadar yüksek ol adığı içi peripateik gruplar kitlesel ir şekilde işçileş e iş, e for el sektör de ile ala da kal ışlar. 67 68 Ayakka ı oya ılığı, seyyar üzisye lik, ‘a aza da da ul çal ak, ara a ılık, korsa taksi ilik, ha allık, ölgelere göre pazar ılık, tarı işçiliği, gü lük ye iyeli işler, kaı aık toplayı ılığı, çiçekçilik s. Çok ge iş skaladaki e for el faaliyetlerle ke dileri e ir yaşa ala ı kur uşlar. A a ay ı za a da ke tleri çeperleri deki eya erkezi deki üyük oş ala larda ahalleler oluşturup, o ahallelerde sosyal grup ki likleri i sürdür üşler. Klasik dö e de Os a lı ki lere Çi ge e diyordu? Başa dö üp u a tekrar ya ıt ereli . Os a lı hay a sürüsü e toprağı ol aya –ge el olarak söylüyoru u u ta ii, tarış alı şeyler u lar– esas ii ariyle toprağa, hay a sürüleri e ağlı ol aya a a za aat hiz etleri su a toplulukları Kıpi olarak sı ıla dır ışır diye iliriz. E azı da peripateik toplulukları ö e li ir ölü ü ü Os a lı taraı da Kıpi olarak sı ıla dırıldığı ı görüyoruz. Bir akıyorsu ir dö e Tahta ılara Kıpi de iş Os a lı. Tahta ılar ‘o a değil, Hi dista la hiç alakaları yok. Bir dö e A dallara de iş, a a o lar da ‘o a değil. Hi dista la ilişkileri tarışılır. Büyük ihi alle yok. E azı da dilleri de öyle ir ağla ıyı destekleye ek ir şey yok. Ortak okta u ları geçi stratejileri. Ya i pre-kapitalist dö e de Kıpi e Çi ge e adla dır ası a kay aklık ede gösterge geçi stratejisi. A ak kapitaliz e geçişte so ra Çi ge e adla dır ası kay ol a ış. Peki, i sa lar ki lere Kıpi de iş kapitaliz e geçişte so ra? Arık ahallelerde yaşaya lara de eye aşla ıyor. Arık o tarii , adla dır a ı gö der e yapığı şey, ya i sosyal gru u te el elirleyi isi ahalle aidiyei ol uş, ekâ ol uş. O za a tarihi iraz ileri saralı . Os a lı dö e i de ahsederke vergi eselesi i ilhassa vurguladı . Yakı tarihte devlei peripateik topluluklara yaklaşı ı ı elirleye kriterler edir, asıl ir değişi de ahsedile ilir? Ö elikle ir okta ı alı ı çiz ek lazı : Balka lara e A adolu ya akığı ızda e yoğu ola peripateik topluluk ‘o a lar. Burada arık rahat rahat ‘o a lar diye iliriz. Bu oğrafyada yıllık hikâye, ulus de letleri kurul ası hikâyesi. Bulgarista ‘o a ya, Ma arista , “ır ista , “o yetler dağıldıkta so ra Çekoslo akya e kurula diğer tü de letlerde ir uluslaş a hikâyesi ar. Balka oğrafyası ı her yeri de ulusu ho oje liği i oza ku etli ir heteroje lik eselesi ar e u çözül eye çalışıla ir esele. Bütü u ulus de letlerde ‘o a toplulukları yaşadığı ı görüyoruz. Hepsi de de ho oje liği oza ir kütle olarak ortada duruyorlar. A a şöyle ir duru ar, Bulgarlar içi Türkleri , Türkler içi Kürtleri oy adığı üyük şeyta rolü ü asla ‘o a lar u topluluklar içi oy a a ışır. Çü kü kıs e Bulgarista da Türkler, Türkiye de Kürtler teritoryal olarak çoğu lukta Bu tehlike Türkiye içi ardır. Eğer u görü ürlük ko trolsüz ir şekilde gerçekleşirse, ya i toplu elli ir za a içerisi de ke di eka iz aları ı, ke di kuru ları ı yaraıp u görü ürlüğü ke disi sağla ıyorsa, u görü ürlük zoraki ir görü ürlükse, o za a yüksele ek ola se olik şiddete karşı ke di dili i gelişire ez, ke di sa u a eka iz aları ı yarata az. Yarata ayı a da ‘o a lara dö ük efret daha da güçle ir. oldukları ölgelere sahipler. Fakat ‘o a lar peripateik geç işleriyle ağla ılı olarak hiç ir za a hiç ir yerde çoğu luk oluştur a ışlardır. Niye peripateik geç işleri e ağlıyoru ? Çü kü peripateik topluluklar yaz e ahar e si i de üşteri topluluklar arası da dağıl ayı ter ih ederlerdi. Asla ir araya gelip, üyük grup oluşturup aç kal ak iste ezlerdi. Dağıl ak, ü kü olduğu a ge iş ir ölgeye yerleş ek, ü kü olduğu a daha fazla üşteri topluluğu a ulaş ak te el stratejiydi. )oru lu olarak yerleşik hayata geçikleri de kapitalistleş eyle de era er u sefer de yerleşe ekleri yerler ö ede tutul uştu. Kafaları a göre gidip yüz i ler e i sa ir yere yerleşe iyordu. Bu yüzde küçük gruplar hali de ahalleleri i oluşturdular. Mahalleleri asla fazla üyü edi. Bu yüzde ‘o a toplulukları ütü Balka oğrafyası da farklı ölgelerde ol aları a rağ e , ay ı a da her iri de ho oje liği oza kaoik ir u sur oluştur aları a rağ e , dağı ıklıklarıyla u u törpüledikleri içi itelikli ir tehdit u suru olarak görül e işlerdir. Bu a ağlı olarak ‘o a topluluklarıyla de let arası da tarihi hiç ir dö e i de deri ir çaış a ilişkisi ol a ışır. Çaış ada kaç ak, gözde kay ol ak gerekiği de kaç a ı çeşitli yolları ı ula iliyorlar. A ak u u sı ırı şu: Bir ‘o a ahallesi çok üyüdüğü za a , güç ilişkileri i odağı a geldiği za a tehdit u suru olarak algıla aya aşlar. Bu a ilişki eli izde ir dolu alze e ar. A ak e e iddiyetle tarışıl ası gereke ir şey de u tehdit algısı ı sade e ulus de letlerde ulu adığı. Ay ı za a da sırada ata daşlar da ‘o a ahalleleri i elli ir üyüklük üzeri e çık ası ı ir tehdit olarak görüyorlar. Gül Özateşler i doktora tezi içi i elediği Ça akkale-Bayra iç akası u a iyi ir ör ekir. Bayra iç te elli ir üyüklüğü üzeri e çıka ir ahalle üyük ir toplu sal çaış aya ede ol uş, çaış a a ak ahalle i kıs e dağıl asıyla so ul uştu. Yi e Ma isa“ele di de çok da üyük ol aya ‘o a ahallesi ir ör ekir. “ele di de i ari ilişkiler yoluyla ke t hayaı ı içerisi e fazla girdikleri içi ‘o a lar tehdit olarak algıla ışlar e ei ede hadleri ildiril işi . Burada aslola kay ak paylaşı ı eselesi i? Herkes yeri i haddi i ile ek eselesi. Çi ge e çi ge eliği i ile ek. Bir akı a görü eye , çok kaı ol aya a a elli azı sı ırlar ar. Herkesi o sı ırlara riayet et esi gerekiyor. Peripateik topluluklar her halükarda so rada gel iş. Herkeste ö e ir yere gelip orada ahalleyi kur uş da olsalar sosyolojik olarak so rada gel işler. Mesela azı yerlerde yüzler e yıldır orada yaşıyorlar, erke dö e de yerleş işler. Fark et ez. “o uç ii ariyle sosyolojik ta akalaş ada dışarıda kalırlar. O ta akalaş a duru u da ötürü kaıla ile eği faaliyetlerde ir sı ır ardır. Ta ii Balka larda ya da A adolu da yaşaya ‘o a larda ir dolu irey a a tajlı pozisyo lara gel eyi aşar ışır. Poliika ılar, i aret ada ları, askerler, yargıçlar, çok ör ek erile ilir. A a u hikâyeleri hepsi de ortak ola ahallede kopuştur. Toplu sal ağı ı kopar a, ke di ailesi dâhil ütü yakı ları a alter aif ir geç iş hikâyesi kurgula ayla e Çi ge e ol akta çıkarak ye i ir ki lik i şasıyla ü kü ola il işir. Bu herha gi ir ülkedeki herha gi ir et ik azı lık üyesi i et ik ki liği i urgula ada çoğu luğu kuru ları da ö pla a çık ası da farklı ir şeydir. Mesela orada aile le ağı ı kopar ak zoru da değilsi . A a ‘o a ör eği de sade e se i ‘o a ol adığı ı söyle e yeterli değil, diğerleri i de se i ‘o a ol adığı ı düşü eleri gerekiyor. Bu u içi de ağı ı kopar a , dili i şi e i değişir e , kültürel özellikleri de azgeç e gerekiyor. Eğer ki te re gi ortala a ı üstü de koyuysa o es erliğe ir açıkla a ul a gerekiyor. Mesela dede i Afrika da gel esi ya da Arap ol ası gerekiyor. “o uç ii ariyle şu u söyleye iliri : Bugü arık te el esele Os a lı da olduğu gi i ergi e sı ıla dır a eselesi değil. Bugü ü dü yası da ulus de letler içi asıl esele hâlâ ho oje liği koru ası. Bugü arık AB yle kuşaıl ış Balka ülkeleri de ırkçı ir dalga ı yükseldiği i görüyorsak, esela Ma arista daki illet ekilleri kalkıp ‘o a lara Afrika da ir de let kuralı , gitsi ler orada e halleri arsa görsü ler diye iliyorlarsa, hata soykırı a gö der e yaparak ihai çözü de ahsede iliyorlarsa u tehdit algısı hâlâ geçerli de ekir. Bu tür ir ırkçı söyle Türkiye de e azı da şi dilik yok. Balka lar da iddi ir üfusu ola a a hiç ir yerde de çoğu luğu oluştur aya ir topluluğu üfus içerisi de gitgide arığı ı, a a diğer ya da ehlileşirile ediği i 69 e ke di e ait dokusu u koruduğu u görüyorsu uz. Bu faktörler ho oje leşiri i zih iyet içi ir tehlike kay ağı. Türkiye de u tarz ir şey yok. Türkiye de ge el eğili , sı ırları ı aşığı da, fazla görü ür olduğu da haddi i ildir e şekli de ortaya çıkar. “ele di, Bayra iç ya da yakı dö e deki Bursa-Orha gazi ör ekleri de iliyoruz ki, sı ırlar zorla dığı da, aşka ir ahalle kurul aya çalışıldığı da, i sa larla ya ya a geldikleri de gerili / çaış a ala ları ortaya çıkıyor. 70 “o yıllardaki Ro a açılı ı gi i siyasal ikidarda gele ha leleri asıl yoru la ak gerekiyor? Bu türde üdahaleler e a la a geliyor? Türkiye de ‘o a üfusu görü ürlüğü Balka larda olduğu kadar fazla değil. Bir de Türkiye i ke di e ait aşka ir eselesi ar. Türkiye i ütü leş e, uluslaş a süre i ö ü de aşka ir esele ar. ‘o a lar esas dikkai çe rildiği kesi değil. Diğer ya da Türkiye deki ‘o a ları - yıldır yoğu laşa ke dileri i te sil ça aları söz ko usu. ‘o a der ekleri i kurul ası, eğii li ‘o a ları kurduğu çeşitli ağlar, ortak i ter et siteleri s. iddi ir te sil ala ı yaraı. Ortada Türkiye de daha ö e ol aya ir şey ar. İ sa lar ke diliği de ir si il ağ yaraıyorlar. Bu Türkiye içi alışıldık ir şey değil. Türkiye de si il ağlar yukarıda i şa edil işir. Ke diliği de gelişe si il ir i isiyaif de let içi ir rahatsızlık kay ağı olur. Be ‘o a açılı ı ı, ke diliği de gelişe , aslı da tehdit oluştur aya a a yüzde yüz de ko trol alı a alı a aya , ele a u a gel eye u yapıyı sı ıra şekle sokup adı ı koy a ça ası olarak yoru luyoru . Bu a la da Alevi açılı ı yla da paralellikler taşıyor sa ırı . Pek çok açıda öyle. Açılı da so ra Türkiye de ir der ek patla ası yaşa dı. Der ek yedi kişi i kurduğu yarı ürokraik, yarı si il, yarı res i ir kuru . Ko trol e idaresi çok daha kolay. Bu ter ih edildi. Şu a daki der ek e lasyo u iraz da u u la ağla ılı ir şey. Burada esas elirleyi i ola si il ala ı aşırı özerk e ko trolsüz hâli i sı ırla a kaygısı. Ha i ta a si ilsi iz, ta a tehdit oluştur uyorsu uz a a yi e de kafa ıza göre hareket et eyi gi i ir şey ar urada. A a u kötü ü oldu derse iz, e e ol adı. Çü kü u si il i isiyaif ke di hâli de, çok ya aş karı a İsta ul da yerleşi i ir iziği ar. Ya i daha güçlü ir topluluk geldiği za a siz elli ir süre so ra o u karşısı da daya a ıyorsa ız, o u karşısı da ke di ekâ ı ızı sa u a ıyorsa ız, çekiliyorsu uz. İlk defa orada i ler e ‘o a ir iri i gördü. Bu Türkiye tarihi de ir ilki. O u ki topla ış olursa olsu e e çok özel ir a la ı ar. O kadar i sa ı ir araya gel iş ol ası, u i sa ları aşka illerde de e i gi i i sa lar ar ış de esi çok ö e liydi. De lei iye u kadar ısrarla u u yapığı ı a la ış değili , elki ilerek elki il eyerek, elki ko trol edeli derke iste ede yaraığı ir so uç oldu u. adı larıyla ilerleye ekke doğruda doğruya de lei u ki liği ta ı asıyla, dö e i aş aka ı ı kalkıp “iz e i ‘o a kardeşleri si iz! çağrısıyla üyük ir eşruiyet ala ı kaza dı e hızla dı. Niyet edil e iş, ekle eye so uçları oluyor. Muazza ir et ik e lik duygusu yaraı o topla ı. Doğru düzgü hiç ir toplu sal örgütle esi ol aya ir topluluğu de let düzeyi de ta ı ası, Türkiye içi aslı da çok ye i ir şeydi. Bu a la da çok iddi so uçları olduğu u gördük. ‘o a aki istleri u süreçteki ta ırları çok çeşitli. Ki ileri za a içerisi de esafe koydu u süre e. Ki isi uhalefet parileri e yaklaşıp eleşirdi, ki isi doğruda ikidar parisi i ü yesi e dâhil oldu. Ki isi de daha i el iş taleplerle ya da gerekçelerle daha esafeli da ra dı. Fakat zate Türkiye de Biz ke di işi izi yapıyoruz, de let ize üdahale et esi , diye ir ‘o a örgütle esi ala ı yoktu. Mesela Ale ileri öyleydi. Veyahut Kürt soru u içi de e zer ir şey söyle e ilir. Ortada iddi ir ‘o a orga izasyo u ol adığı da , sade e ke di çapı da kıpırda alar olduğu da , esele i u kadar iddiye alı ıp u düzeye taşı ası a ki se i karşı çık aya e hâli e e âli ardı, e de u a gerek ardı. Bilakis, so uçları ii arıyla e e hiç de kötü ol aya , te siliyet açısı da a la lı ola ir süreç çıkı ortaya. Bir ör ekle aç aya çalışayı u u. Yakı dö e de Türker İ a oğlu yi e ir ‘o a dizisi çe irdi. Yıkıldı ortalık, kıya et koptu. Ö eki dizilere u ip ir tepki gel e işi, gülüp geçiyordu i sa lar. İlk defa i sa lar ütü u süreçleri so u da ke dileri e ilişki farklı ir haysiyet algısı gelişirdikleri içi , dizide ke dileri e dö ük ir eyda oku a, adeta ir saldırı gördükleri içi diziye i a ıl az ir tepki gösterdiler. Faso der ek diye ile eği iz yapılar da dâhil ol ak üzere tü ağlarda uazza ir dire iş oldu e dizi de a ede edi. Bir a da reyi gleri düştü, çu alladı. Büyük tepki aldılar, daya a adılar, elleri ayakları ir iri e dolaşı. Hiç ekledikleri ir şey değildi. Peki, u eydi? Bu u za a ı aş aka ı örgütledi aslı da. ‘o a açılı ı da yükseliği haysiyet duygusu, siz saygı ir et ik topluluksu uz algısı çok şeyi değişirdi. Ö esi de ‘o a toplu u peripateik geç işiyle ağla ılı olarak ü kü olduğu a et ik ki liği i arka pla a at ak, eğer i kâ ı arsa görü ez ol ak a a ı daydı. A laşılır ir strateji u. De let dedi ki görü ez ol ayı . Ta ii de let aygıı da öyle ir çağrı geli e i sa lar ta a dediler, o za a iz de görü ür olalı . Şu a de let eliyle yaraıla çok kitlesel ir et ikleş e ar. Bu u aslı da ‘o a aki istleri talep et e işlerdi. Ro a akiviz i ala ı da açılı a dair pozisyo lar eler? Bu u la ilişkili olarak der ekleş e ya da kuru sallaş a süre i e dair e türde perspekiler söz ko usu? Tek ir perspekite ahset ek ü kü değil. Mart da Baş aka ütü ‘o a der ekleri i topladı, i sa ları ahallelerde oto üslerle geirdiler. “a ırı urada küresel ir eğili de ahset ek ü kü . AB’ i Ro a toplulukları ı ta ı ası ı ulus devletlere tavsiye et esi u eğili le ilişkile dirile ilir. Muhte ele Balka larda arta ırkçı tepkiler iraz da u ye i eğili i ir so u u. AB’deki u yö eli le Türkiye’deki açılı arası da ir ağla ı kur ak ü kü ü? İki isi, u u orta vadeli so uçları eler ola ilir? Çok güzel ir soru. Doğru, AB ulus de letlere görü ürlüğü arırı dedi. Görü ürlüğü arır ak güzel, a a eğer ir topluluğu ke di öz pota siyeli, ke di öz ilişki ağları, ke di daya ış a ilişkileri, ser aye kay akları, harekete geçire ile eği diğer öz kay akları yeterli değilse görü ürlüğü arırıl ası toplu içi her za a olu lu ol az. O yüzde aslı da toplu lar ke di doğallıkları içerisi de aze görü ür ol a ayı ter ih ederler. Bu da doğru ir şeydir. Baze i sa lar ke di hayaı ı küçük aile grupları hali de sürdür eyi çok daha rasyo el ula ilir ya i. “iz görü ürlüğü çok arırırsa ız e eğer o topluluğu u u kaldıra ile ek ir toplu sal iriki i, örgütle esi, orga izasyo u yoksa dışarıda gele ile ek tepkilere ya ıt ere ez. Fiziki şiddete ya ıt ere ediği gi i, se olik şiddete de ya ıt ere ez. “e olik şiddete ya ıt ere e ek, edyadaki korku ç te silleri karşısı da ke di i sa u a a ak, elli ir süre so ra efrei , efret söyle i i daha da yaygı laş ası a ede olur. ‘o a açılı ı AB i u eğili i e paralel olarak ı yapıldı, il iyoru . Açıkçası u a ya ıt ere il ek haiyelik işi, de let içi ilişkileri, diplo asiyi s. il ek gerekir. O a ya ıt ere ile ek kişi e değili . Be sade e so uçları ı sosyolojik olarak a aliz ede iliyoru . A a e olursa olsu , u tehlike Türkiye içi ardır. Ya i eğer u görü ürlük ko trolsüz ir şekilde gerçekleşirse, ya i toplu elli ir za a içerisi de ke di eka iz aları ı, ke di kuru ları ı yaraıp u görü ürlüğü ke disi sağla ıyorsa, u görü ürlük zoraki ir görü ürlükse, o za a yüksele ek ola se olik şiddete karşı ke di dili i gelişire ez, ke di sa u a eka iz aları ı yarata az. Yarata ayı a da ‘o a lara dö ük efret daha da güçle ir. Mesele i ir aşka oyutu da suç eselesi. Balka larda da, Türkiye de de efret dili i e ö e li öğesi suç. Bu lar hırsızlık yapıyor gi i lalar. ‘o a ahalleleri de hırsızlık ora ı şudur ya da udur, a a işsizlik ora ı yüzde dir. Her ülkede, Balka ları her yeri de işsizlik ora ı ütü ülke ge eli e göre iki kaı eredeyse. Bu a ağlı olarak u ahalleler suç örgütle eleri içi pota siyel ta a ala ları oluştura iliyor; yala değil, öyle ir şey ar. Her yerde ar. A a u ta a suç algısıyla irlikte giderek daha kitleselleşiyor. Dışarıda suç ahalleleri, tehlikeli ahalle, giril ez ahalle algısı dışarıda iş ul ayı zorlaşırıyor. For el ala larda iş ul ak eya e for el sektörü giderek içi değişir esi i sa ları suça daha açık hâle geiriyor. “uç arıkça egaif algı arıyor, egaif algı arıkça ayrış a arıyor, ayrış a arıkça getolaş a arıyor. Bu ir kısır dö gü... Bir ya da u iş öyle de a ederke eyi görü ürleşire eksi iz? İ sa ları suçlu olduğu u u? “uçu urada kay akla dığı ı ı? Çok fazla ço uk yapa , doğu ko trolü de ha ersiz, ya a i, ahşi i sa lar iple eleri i i görü ürleşiriyorsu uz? Bu i ajı görü ür hâle geirdiği iz za a , u a ya ıt ere ile ek araçlarda yoksu sa ız üyük ir tehlike yaraır. A rupa daki ırkçılık u u la ağla ılı olarak yükseliyor. Türkiye de de u ü kü dür, orta adede u türde ir ırkçılık gelişe ilir. İllâ ki yukarıda orga ize edil esi e gerek yok, aşağıda da gelişe ilir. Topluluklar arası çaış ada ahseiği izde e türde pota siyel karşılaş a ala ları a ak a ız gerekiyor? Bu ala ları İsta ul’u değişe eşeri oğrafyasıyla asıl irlikte düşü e iliriz? Şüphesiz, İsta ul u et ik topografyası sürekli değişiyor. yıl ö esi i İsta ul u gi i değil, şehir sürekli hareket hâli de. Ke di içerisi de güçlü daya ış a ağları a sahip, ir irleri de farklı ola , üstelik ir paylaşı ü adelesi içi de ola iki yoksul gru u ya ya a dur ası her za a ir tehlike teşkil eder. Bir pota siyel gerili her dai ardır. Eğer u gerili i , u çaış a ı di a ikleri ir şekilde orga ize edile ilirse, as ayağı ir açık çaış a duru u ortaya çıka ilir. 71 İsta ul u ütü ilçeleri de, ‘o a lar da dâhil ol ak üzere peripateik toplulukları yerleşi ölgeleri ar e u ölgeleri her iri pota siyel gerili ala ları. Eğer u grupları görü ürlüğü ko trolsüz e artar e de uyu stratejileri, karşılıklı e tegrasyo araçları gelişiril ezse e e Ü ra iye de , Kartal da Hadı köy e kadar, Hara idere ye kadar, İsta ul u ir u u da diğer u u a kadar her yerde u tarzda gerili ler uku ula ilir. li yılları aşı da Ese ler-Kara ayır da u u erelere ara ildiği i gördük. Orada “iirtliler e aşka gruplarla peripateik köke li Geygeller e peripateik köke li ‘o a lar arası da i a ıl az ir gerili yaşa dı. Birkaç gü sokağa çık a yasağı ila edile ek de li üyük ir iziki çaış a yağa dı. Bu lar lokal, elirli ir ölgeye özgü şeyler değil, ge el gerili ala ları. Her yerde ay ı söyle lerle, ay ı eka iz alarla u lar gelişe ilir. Balka larda gelişiği i görüyoruz, izde de ü kü dür. 72 İsta ul’da Ro a ları dışı da ha gi peripateik gruplarda ahset ek ü kü ? İsta ul peripateik gruplar içi de ir etropoldür. ‘o a lar aşaır, özellikle tarihi yarı ada e erkezi etraı da, Pera i arı da s. Çe reye doğru uza dıkça farklı toplulukları elirgi liği i görürsü üz. Merkezde de ‘o a ol aya aşka peripateik toplulukları ar el ete. Kadıköy-Hasa paşa i arı da Poşalar ar, ör eği . Eskide Koşuyolu da da ir Poşa ahallesi ar ış, daha so rada dağııl ış. A adolu Yakası da daha elirgi , daha ö pla a çıka yapıları ar. Tarihi Yarı ada da “ili rikapı, Me la akapı, Topkapı i arı da Poşalar çok arji al düzeyde de olsa hâlâ yaşıyorlar. Pe dik i arı da A dal yerleşi leri ar, epey irili ufaklı A dal yerleşi leri. Kuştepe de A dal ahalleleri ar. A dallar, ağırlıklı olarak İç A adolu da gele , yi e ke dileri e ait ir gizli dili ola TürkikFarsi ir topluluk. “ü ileşe A dallar da ar, Bektaşi köke leri i uhafaza ede A dallar da ar. İsta ul da so yıllarda giderek arta iddi ir A dal popülasyo u ar. Özellikle A adolu Yakası da, Küçük akkalköy de A dalları tarihi ir yerleşi leri ardı. Orası dağıldıkta so ra i ar ölgelerde irkaç yerleşi oluşturdular. Kadıköy de yakı za a a kadar Paris Mahallesi ardı, yıkıldı. A ı ade i so u da da ir A dal ahallesi ardı. Paris Mahallesi de A dallar, ‘o a lar, Bolu Çi ge eleri, Elekçiler irlikte yaşıyordu. Bu ahalleler devlei üdahaleleriyle i dağııldılar? Ke tsel dö üşü söyle i gelişikte so ra idari tasarrula dağııldılar. A a o u dışı da İsta ul da yerleşi i ir iziği ar. Ya i daha güçlü ir topluluk geldiği za a siz elli ir süre so ra o u karşısı da daya a ıyorsa ız, o u karşısı da ke di ekâ ı ızı sa u a ıyorsa ız, çekiliyorsu uz. İsta ul da u u çok ör eği ardır. Şi diki Mayıs Mahallesi ar Fulya sırtları da, esela orada iddi ir ‘o a yerleşi i ar ış ler i arı da. “iirtli Kürt e Arap aileler orada daha yoğu , daha kala alık ir topluluk oluşturdukları içi ‘o a aileler orada çekil işler... Dolapdere de Ha ıah et Mahallesi de ir dö e ‘o a yerleşi i arke orada da arık çekil iş duru dalar. Ta ii u sade e elli ir et ik grup içi geçerli değil. Hepsi içi geçerli ola ilir. İlişkileri de daha yoğu , daha örgütlü, daha kala alık ola , diğer gru u süpürerek orada ke di e ala açıyor. Ke t ekâ ı da sürekli ir ü adele yaşa ıyor. Bir akale de peripateik toplulukları tarihte gelişirdikleri farklı yerleşi stratejileri de ahsediyorsu . Boşluklara yayıl a ya da ye i ala lara açıl a gi i. Bir tarata toplu sal güç ilişkileri de kay akla a yer değişir eler var şehir ekâ ı da, diğer tarata da devlei ve ser aye i askısı. Bu iki yö lü tazyik alı da Ro a toplu u ha gi gü el ekâ stratejileri i kulla ıyor? Dikkai i çeke ö e li ir şey ar: Hiç ir şekilde tek ipleş iş geto yaşa ı ı arzu eikleri i söyle e ü kü değil. Başara ile herkes kaçıyor. Başara ile herkes orta sı ıf ya da alt-orta sı ıf ga oları arası da yaşa ak isiyor. A a ta ii u sizi irade izde i aret ir esele değil. Fiziksel görü ü ü üzü , kişisel yete ekleri izi , eğii duru u uzu , eslekî ka iliyetleri izi u a izi er esi lazı . Yoksa getoda kaç ak ü kü değil. Peki, getoda kaça ıyorsa ız e de ekâ sal olarak yer değişir ek zoru da kalırsa ız e yaparsı ız? Eskide şehir dışı a kaçılır ış. Uzakta ki se i gör ediği yerlerde yerleşi ala ları oluşturulur uş. A a şi di ay ı a da he Ale dağ da he de Küçük akkalköy de ke tsel dö üşü ar. O za a ereye gide eksi iz? Bu da akışka lığı art ası gi i ir şey doğuruyor e i gördüğü kadarıyla. Farklı farklı yerlerde kısa dö e li, geçi i yerleşi ler oluşturuluyor. Üç ay Yalo a da, üç ay İsta ul da kala aile grupları da ahsediliyor. Bu ir akı a göçe eliği zoru lu ir strateji olarak gü de e gel esi de ek... Ta ii u, ye ide i at edile ir göçe elik… Gele eksel göçe elik öyle ir şey değildi. Gele eksel duru da esela elli e si lerde yerleşi ala ı da oturulurdu, so ra hareketli e si , ya i sı ak e si geldiği za a üşteri toplulukları arası da elli ir rotaya göre hareket edilirdi. Şi di duru öyle değil. Başka ör ekler de ar. Yılı elli dö e leri de tarı işçisi olarak çalış ak içi Ba dır a ya gide , ardı da Malkara ya gelip orada kö ür o akları da işçi olarak çalışa , yılı elli dö e leri de aşka yerlere gide aileler ar. Meslekî ir zoru lu hareketlilik u... Yılı elli dö e i de İsta ul a gelip kâğıt toplayı ılığı yapa , aşka ir dö e i de kısa süreli ürei yapa fa rikalarda çalışa lar ar. Bu lar he eko o i i he de ekâ sal dö üşü leri dayaığı hareketler. “o dö e de e i e çok dikkai i çeke u hareketlilikler. Arık topluluğu do ası a, ir yerde yerleş esi e izi eril iyor. Ye i ir Küçük akkalköy’ü ya da “ulukule’ i oluş ası zor ya i. )or. A ak ke t içi de gözde düş üş, u utul uş, çok küçük yerlerde ü kü . Bu a laıkları İsta ul dediği iz şehri sı ırları ı da asıl değişiği i gösteriyor. Bir u u da Yalova, diğer u u da Çorlu, şehri eko o ik oğrafyası dö üşüyor. Mesele yal ız a üfusu hareketliliği değil a laşıla . “a ayi içerisi deki for el e ek süre i e dâhil ola aya lar ke dileri e ke arda ir şeyler uluyorlar. Bu ta ii Türkiye deki kapitaliz e e ek örgütle esi ile ilgili de çok şey a laıyor. Malkara ör eği, çok güzel ir ör ek. Malkara da kö ür o akları ar. Maki eyi kulla a lar peripateik ol aya lar, ya i ga olar. Kö ür ha alları arık ‘o a aileler. Kö ür ka yo a yükle di gidiyor, döküle kö ürleri toplaya lar da kalay ı ‘o a lar. Oradaki e alt kade e o lar... E ek piyasası ı ke di içi de ta akalaş ası ı urada izle ek ü kü .