Linh Từ quốc mẫu

Tên thật của Linh Từ Quốc mẫu không rõ ràng, tuy nhiên dã sử cận-hiện đại lại thường dùng tên gọi "Trần Thị Dung" để nói về bà. Cái tên này không hề được chép trong văn bản lịch sử cổ nào, dường như là một tên gọi trong một vở kịch cải lương, tương tự trường hợp Đại Thắng Minh Hoàng hậu "Dương Vân Nga" rất nổi tiếng.

Cũng theo dã sử, mà cụ thể là truyền thuyết từ làng Ngừ (Phù Ngự) của Hưng Hà, tỉnh Thái Bình, Linh Từ Quốc mẫu Trần thị được cho rằng vốn có tên là Trần Thị Ngừ^[3]. Nguyên do của việc này, căn cứ theo truyền thuyết làng Ngừ, gia đình họ Trần xuất thân chài lưới nên thường đặt tên theo tên các loài cá, như cha bà là Trần Lý được cho là vốn có tên "Chép", có lẽ vì chữ "Lý" trong tên của ông đồng âm Hán Việt của loài cá chép (cũng gọi là "Lý")^{[chú thích 2]}. Tuy vậy, cái tên "Thị Ngừ" này cũng vẫn chỉ là suy diễn không hề có căn cứ xác đáng nào. Đại đa số sách chính sử như Đại Việt sử ký toàn thư chỉ chép bà là Trần thị (陳氏), riêng sách Đại Việt sử lược ghi lại cách gọi Trần Trọng Nữ (陳仲女), chữ "Trọng" biểu thị bà là con thứ 2 trong nhà^{[4][chú thích 3]}, từ đó suy ra thứ tự trong nhà bà là người con gái thứ 2, trên còn có một người chị. Cũng trong sách Sử lược đề cập, Trần Tự Khánh còn có một em gái gọi là "Tam Nương" (三娘)^[5], không rõ là em trong họ hay cũng là con gái Trần Lý.

Bà sinh vào khi nào đều không được truyền lại, cùng sống với gia đình mình tại thôn Lưu Gia (劉家村) ở Hải Ấp (海邑)^{[6][chú thích 4]}, thế nhưng quê cũ gia đình bà là ở hương Tức Mặc (即墨鄕) thuộc phủ Thiên Trường^{[7][chú thích 5]}. Bà là con gái của Trần Lý, mẹ bà có lẽ là Tô thị - một người chị em gái của Tô Trung Từ. Hiện tại chưa rõ toàn bộ thành viên gia đình Trần Lý, nhưng trước mắt xác định bà là em gái của Trần Thừa và Trần Tự Khánh, trong đó Trần Thừa là người anh cả. Theo vai vế, bà là cô ruột của Trần Thái Tông Trần Cảnh và An Sinh vương Trần Liễu, hai người con trai của Trần Thừa.

Năm Kỷ Tỵ, Trị Bình Long Ứng năm thứ 5 (1209), xảy ra loạn Quách Bốc, Lý Cao Tông phải bỏ kinh thành, Lý Huệ Tông khi ấy còn là Hoàng thái tử đã chạy về miền Hải Ấp quê bà, nương nhờ cha bà là Trần Lý. Huệ Tông nhìn thấy Trần thị có nhan sắc nên rất thích, biết ý nên cha bà đã gả bà cho Thái tử, nhờ đó Trần Lý được trao cho tước "Minh tự" (明字)^{[chú thích 6]}, còn em vợ là Tô Trung Từ được ban làm chức "Điện tiền chỉ huy sứ" (殿前指揮使)^[6]. Tuy là được Thái tử chủ ý "cưới về", nhưng tính chính danh của Trần thị không được công nhận, đó là lý do vì sao Ngô Sĩ Liên đã nói là "..trước lấy Lý Huệ Tông là bất chính", danh vị Thái tử phi của Trần thị do đó cũng không tồn tại. Trong cuộc hôn nhân này, Thái tử bên cạnh có tâm tư yêu thích Trần thị, đồng thời cũng là vì lôi kéo thế lực ở thôn Lưu Gia cho mình, mà hai người Trần Lý và Tô Trung Từ muốn nhân cơ hội giúp nhà Lý để phát triển thế lực nên gả Trần thị cho Thái tử, từ đó họ Trần mới có danh nghĩa để tập hợp lực lượng quân sự. Bên ngoài là tham gia dẹp Quách Bốc, nhưng bên trong thực chất là để xây dựng thế lực quân sự cho bản thân. Trong lần chiến dẹp loạn này, cha bà là Trần Lý bị thiệt mạng, quân đội họ Trần đều nằm trong tay Tô Trung Từ.

Năm sau, tức năm Canh Ngọ (1210), tháng 3 (âm lịch), mùa xuân, Lý Cao Tông được rước về kinh thành Thăng Long, không lâu sau thì bệnh nặng, muốn đón Hoàng thái tử về kinh. Cao Tông sai Thượng phẩm phụng ngự là Đỗ Quảng trực tiếp đến đón Thái tử, nhưng cậu của Trần thị là Tô Trung Từ vì sợ mình nhận chức tự ban của Thái tử sẽ bị luận tội, bèn giả mang quân bản bộ đi đánh quân phiến loạn ở Khoái Châu, nhân đó về Hải Ấp nắm lấy Thái tử đem về kinh sư mà gạt bỏ khỏi tay hai anh em Trần Tự Khánh và Trần Thừa, chính điều này đã khiến họ Tô và họ Trần có hiềm khích^[9]. Vì Thái tử bị cướp đi đột ngột, Trần phi cũng theo đó bị bỏ lại ở Hải Ấp^[10]. Đến tháng 10 (âm lịch) cùng năm, mùa đông, Lý Cao Tông qua đời lúc 38 tuổi. Thái tử lên ngôi, tức Lý Huệ Tông, lúc ấy mới 16 tuổi, Đàm hậu được tôn làm Hoàng thái hậu, được quyền "Đồng thính chính lệnh" (同聽政令). Lý Huệ Tông vừa lên ngôi thì sai người đem thuyền rồng đi đón Trần thị về kinh sư, nhưng anh trai bà là Trần Tự Khánh lại không cho vì vẫn đang loạn lạc^[11].

Khi ấy, cậu của Trần thị là Tô Trung Từ trong triều nắm binh quyền thế lực, giết chết Thái úy phụ chính Đỗ Kính Tu. Các tướng Đỗ Quảng, Đỗ Thế Qui và Phí Lệ cùng nhau mưu lập đánh Trung Từ. Biết thế quân của mình nhỏ hơn liên quân của họ, Tô Trung Từ bèn lập mưu kế lừa gạt, vờ hòa hoãn với họ mà đang đêm tăng cường binh sĩ mưu trừ. Rồi ông cho tùy tướng Đào Phán bất ngờ ùa binh đánh lên diệt bọn Đỗ Quảng, Phí Lệ. Bọn họ xung phong tiến đánh quân của Đào Phán và chạy thoát được, Phán bèn đánh úp Đỗ Thế Qui, bắt được Qui, đem tùng xẻo ở giữa chợ trời. Lúc đó, Huệ Tông lại sai người đi đón Trần phi. Lần này thì Trần Tự Khánh đồng ý để bà về triều, sai hai tỳ tướng Phan Lân và Nguyễn Ngạnh cầm quân hộ tống. Khi quân hộ tống bà tới Thăng Long, đúng lúc Tô Trung Từ đang đánh nhau to với Đỗ Quảng. Trung Từ hợp binh với hai tướng Phan, Nguyễn phá tan quân của Quảng và bắt giết Quảng. Sau khi chiến sự qua đi, Trần thị nhập cung được phong Nguyên phi (元妃), Tô Trung Từ trở thành Thái úy phụ chính, Trần Tự Khánh trở thành "Chương Thành hầu" (彰誠侯)^[12][13].

Năm Tân Tỵ, tức Kiến Gia nguyên niên (1211), tháng 6 (âm lịch), Thái úy Tô Trung Từ bị giết hại tại Gia Lâm, kinh sư thế lực của họ Tô rối loạn. Huệ Tông nhân lúc ấy dùng cậu là Đàm Dĩ Mông làm Thái úy phụ chính. Hai lực lượng lớn nhất tranh quyền lúc đó là họ Trần bởi Trần Tự Khánh và họ Đoàn bởi Đoàn Thượng, người tại Hồng Châu^{[chú thích 7]}. Lý Huệ Tông lo ngại ngoại thích nhà vợ họ Trần thế lực lớn, nên cùng ngoại thích nhà mẹ là cậu Đàm Dĩ Mông muốn dựa vào họ Đoàn. Khi ấy Trần Tự Khánh đánh to với Đoàn Thượng và Đoàn Văn Lôi ở ải Quảng Điểm bị thua trận. Sau khi chiến thắng, họ Đoàn thu nạp dân Khoái Châu, sai sứ giả vào chầu triều đình. Tháng 7 (âm lịch) cùng năm, mùa thu, nghe họ Đoàn gièm pha Trần Tự Khánh muốn phế lập, Lý Huệ Tông tức giận hạ chiếu cho các đạo binh đánh Trần Tự Khánh và giáng Trần Nguyên phi xuống làm Ngự nữ (御女)^{[chú thích 8]}. Lúc bấy giờ, Trần Tự Khánh dẫn quân đi đánh khắp nơi, thu phục được nhiều đất, vùng từ Lạng Châu đến núi Tam Trĩ hết thảy đều là đất của họ Trần. Tháng chạp cuối năm ấy, Tự Khánh kéo quân đến gần kinh sư, Thái hậu nghe tin ấy ý thì tỏ ra ghét Tự Khánh.

Năm Giáp Tuất, Kiến Gia năm thứ 4 (1214), tháng giêng, Đoàn Thượng phối hợp với quân triều đình đụng độ với Trần Tự Khánh. Tuy nhiên, lực lượng họ Trần mạnh hơn, có nhiều tướng giỏi hơn; trong khi đó quân nhà Lý do Lý Huệ Tông và Thái sư Đàm Dĩ Mông không có tài làm tướng chỉ huy nhanh chóng bị thua trận. Cánh quân Đoàn Thượng cử đi do Đoàn Cấm và Vũ Hốt chỉ huy bị bộ tướng của Tự Khánh là Nguyễn Nộn đánh bại. Giữa lúc đó, Lý Huệ Tông phải đưa Trần thị và Thái hậu bỏ chạy lên Từ Sơn, rồi lại lên Lạng Châu(tức Lạng Sơn), quân họ Đoàn rút khỏi kinh đô trở về Hồng Châu. Trần Tự Khánh cố thuyết phục Lý Huệ Tông trở về kinh không được, bèn lập một hoàng thân nhà Lý là Lý Nguyên vương lên ngôi. Sau hàng loạt biến cố khác, thế lực của Chương Thành hầu Trần Tự Khánh ngày càng mạnh hơn, buộc Lý Huệ Tông phải di tản từ Lạng Châu và rồi lại về huyện Bình Hợp^{[chú thích 9][16]}. Cuối năm, Trần Tự Khánh dẫn binh đánh được Đinh Khả và Bùi Đô ở Đại Hoàng rồi chiếm luôn vùng đất này.

Năm Ất Hợi, tức Kiến Gia năm thứ 5 (1215), mẹ con Huệ Tông vẫn không chịu hòa giải với Trần Tự Khánh, đích thân nhà vua còn ra chỉ kêu gọi các quân phiệt trong nước vây đánh họ Trần, khi Trần Tự Khánh đối phó Nguyễn Nộn ở Bắc Giang thì cũng phong tước Vương cho Nộn^[17]. Đến tháng 5 (âm lịch) cùng năm, xa giá mẹ con Huệ Tông về nhà của Nội ký ban là Đỗ An ở trong ngõ Chỉ Tác, thuộc vùng cầu Tây Dương, dựng cung điện đều bằng cỏ để nghe triều chính^{[18][chú thích 10]}.

Năm Bính Tý, Kiến Gia năm thứ 6 (1216), mùa xuân, sự kiện liên quan đến Trần thị đã khiến lịch sử họ Lý và họ Trần thay đổi vĩnh viễn. Đầu năm đó, Lý Huệ Tông sách phong Trần Ngự nữ làm Thuận Trinh Phu nhân (順貞夫人), và căn cứ theo thời điểm mà Thuận Thiên Công chúa ra đời thì có lẽ đây là lúc bà được báo mang thai, có vẻ là tầm 3 tháng. Vì sự kiện Trần Tự Khánh trở thành quân phiệt, Đàm Thái hậu cho Trần Tự Khánh là kẻ phản trắc nên thường chỉ Trần thị mà nói là bè đảng của giặc, bảo nhà vua phải đuổi bỏ đi. Sau đó, bà Thái hậu lại sai người nói với Trần thị phải tự sát, nhà vua biết bèn ngăn lại. Lại khi Thái hậu cho người lén bỏ thuốc độc vào món ăn uống của Trần thị, nhà vua liền biết ý của mẹ mình, vì vậy mỗi bữa ăn ông thường chia cho Trần thị một nửa và không lúc nào cho rời bên cạnh. Đủ mọi cách thất bại khiến Đàm Thái hậu không nhịn nữa, bà trực tiếp sai người đem thuốc độc bắt Trần thị phải uống, nhà vua phải can ngăn mãi mới thoát được. Vào tháng 5 (âm lịch) năm ấy, vì bảo vệ mẹ con Trần thị mà Lý Huệ Tông đã đưa bà lẻn đi đến chỗ quân của Tự Khánh ở bãi Cửu Liên^{[chú thích 11]}. Từ đấy, Huệ Tông lại dựa vào Trần Tự Khánh, toàn quân doanh của Tự Khánh reo hò nhà vua và Tự Khánh lập tức phế bỏ Lý Nguyên vương. Do muốn tiến thân và bảo toàn quyền lực cho dòng họ, Tự Khánh vẫn kính cẩn phò trợ Huệ Tông tiêu diệt các phiên vương bạo loạn như Hiển Tín vương Lý Bát, Bắc Giang vương Nguyễn Nộn, Đoàn Văn Lôi ở Hồng Châu cùng Hà Cao ở Qui Hóa^{[chú thích 12][20]}. Cũng vào tháng 6 (âm lịch) năm ấy, tại bãi Cửu Liên, phu nhân Trần thị sinh ra công chúa thứ nhất cho Huệ Tông, hiệu là Thuận Thiên Công chúa.

Tháng chạp, mùa đông cùng năm đó, Lý Huệ Tông chính thức sách lập Thuận Trinh Phu nhân Trần thị làm Hoàng hậu. Cùng lúc đó, nhà vua cho anh trai cả của hoàng hậu là Trần Thừa chức vụ "Nội thị Phán thủ" (内侍判首) trong hàng Cận thị quan^{[chú thích 13]}, lại gia phong thêm tước Liệt hầu; Chương Thành hầu Trần Tự Khánh được dùng làm "Thái úy phụ chính" (太尉輔政), nắm toàn bộ binh quyền triều đình. Con trai cả của Thừa là Trần Liễu cũng dụ phong, là tước "Quan nội hầu" (關內侯)^{[chú thích 14]}, còn con trai của Tự Khánh là Trần Hải thụ phong tước Vương^[21][22]. Khoảng thời gian này, Lý Huệ Tông trở nên điên loạn, tự xưng là "Thiên tướng giáng", sau khi hết cơn thì uống rượu say xỉn không tỉnh. Nhà họ Trần lúc này vừa có thực quyền lại vừa có tước vị, giúp Trần Tự Khánh nắm hết đại quyền^[23].

Năm Mậu Dần, Kiến Gia năm thứ 8 (1218), tháng 9 (âm lịch), Hoàng hậu Trần thị sinh tiếp công chúa thứ hai, hiệu là Chiêu Thánh Công chúa.

Năm Quý Mùi, Kiến Gia năm thứ 13 (1223), tháng chạp, anh trai thứ của Trần hậu là Thái úy phụ chính Trần Tự Khánh qua đời ở nhà riêng tại Phù Liệt, được truy phong làm Kiến Quốc Đại vương (建國大王). Lý Huệ Tông và Đàm Thái hậu đích thân đến dự tang lễ^[24]. Sau khi Tự Khánh qua đời, anh cả là Trần Thừa tiếp nhận chức vụ Thái úy, lại được ban danh xưng "Phụ quốc Thái úy" (輔國太尉) khác với "Thái úy phụ chính" của Tự Khánh, trở thành người lãnh đạo của họ Trần^[25].

Năm Giáp Thân, Kiến Gia năm thứ 14 (1224), mùa xuân, Lý Huệ Tông bệnh đến phát điên nên không quản được chính sự. Phụ quốc Thái úy Trần Thừa tiếp quản tất cả chính sự, còn một người em trong họ ông là Trần Thủ Độ được phong làm "Điện tiền chỉ huy sứ" như Tô Trung Từ khi trước, tiếp quản quân đội trong ngoài cấm thành. Bấy giờ, nhà vua uỷ nhiệm cho một mình chỉ huy sứ Trần Thủ Độ quản lĩnh các quân điện tiền hộ vệ cấm đình. Mùa đông, tháng 10 (âm lịch) năm ấy, Chiêu Thánh Công chúa được truyền ngôi rồi lên kế vị, sử gọi là "Lý Chiêu Hoàng". Huệ Tông truyền ngôi trở thành Thái thượng hoàng, vẫn tiếp quản chính sự trên danh nghĩa^{[chú thích 15]}. Với thân phận là mẹ của hoàng đế, Trần thị có thể được tôn làm hoàng thái hậu hoặc thái thượng hoàng hậu^{[chú thích 16]}, nhưng sử sách không hề ghi chép bất kì tôn phong chính thức nào. Có lẽ vì tính chất lên ngôi đặc thù của con gái, Trần thị trong thời gian này khả năng cao chỉ được tôn xưng "Hoàng mẫu" (皇母) hoặc "Thánh mẫu" (聖母), những tôn xưng chữ Hán thường được dùng để chỉ mẹ của hoàng đế, điều này tương ứng với việc Đàm Thái hậu cũng không được nhắc đến về vấn đề tôn xưng^{[chú thích 17]}.

Khi đó, Trần Cảnh - con thứ của Phụ quốc Thái úy Trần Thừa, tức là cháu ruột của Trần hậu, đã được sắp xếp đưa vào hầu hạ Chiêu Hoàng. Vào lúc ấy, Chiêu Hoàng tỏ ra yêu mến Trần Cảnh, khiến Trần Thủ Độ nảy ra ý định đưa ngai vị họ Lý về cho họ Trần. Vai trò của Trần thị trong giai đoạn này không được ghi nhận rõ ràng, nhưng căn cứ cách nói của Việt sử tiêu án thời Lê trung hưng và Khâm định Việt sử thông giám cương mục thời nhà Nguyễn, Hoàng hậu Trần thị đã tư thông với Trần Thủ Độ trong thời gian này, và bà có vai trò lớn trong việc khiến Huệ Tông chọn nhường ngôi cho cô con gái nhỏ Chiêu Hoàng^[26].

Năm Ất Dậu, Thiên Chương Hữu Đạo năm thứ 2 (1225), tháng 10 (âm lịch), dưới sự sắp đặt của Điện tiền chỉ huy sứ Trần Thủ Độ, Lý Chiêu Hoàng xuống Chiếu tuyên bố khắp đất nước nhường ngôi cho Trần Cảnh, sử gọi Trần Thái Tông. Chiêu Hoàng lại được sách lập làm hoàng hậu của Trần Thái Tông, hiệu gọi là "Chiêu Thánh" như cũ.

Vị hiệu của Trần thị lúc này lại tiếp tục có vấn đề, do bà vừa là hoàng hậu triều cũ, vừa là cô của nhà vua đồng thời lại là mẹ vợ của nhà vua, hơn nữa vào lúc này Huệ Tông vẫn còn sống. Căn cứ Đại Việt sử lược ghi nhận, khi vừa lên ngôi thì Trần Thái Tông đã tôn Trần thị làm "Thái hậu"^[27], còn Đại Việt sử ký toàn thư hoàn toàn không đề cập chuyện này mà chỉ đề cập chuyện Huệ Tông qua đời và bà ngay lập tức bị giáng thành Thiên Cực Công chúa (天極公主). Cũng theo Toàn thư ghi nhận, Trần Thái Tông không nỡ gọi bà là công chúa do bà từng là hoàng hậu của triều Lý, nên ban danh xưng mới cho bà là "Quốc mẫu" - một biệt danh khác của hoàng hậu, lại còn cho chế nghi trượng, kiệu xe đều đúng nghi thức của hoàng hậu. Nói cách khác, cho dù đã không còn là hoàng hậu hay thái hậu triều Lý, thế nhưng Trần thị vẫn giữ những gì mình vốn đã hưởng, không hề thay đổi. Ngay sau khi Lý Huệ Tông bị ép tự sát, Trần thị tái hôn lấy Trần Thủ Độ, khi ấy đang là "Thượng phụ Thái sư", có quyền hành rất lớn và là người được cho đã gián tiếp khiến Huệ Tông tự sát^[28]. Hiện tại không rõ danh vị "Quốc mẫu" này của Trần thị là có từ khi bà còn sống hay chỉ là hình thức truy tặng của nhà Trần, như trường hợp Thiên Thành công chúa được truy phong "Nguyên Từ Quốc mẫu" sau khi qua đời.

Năm Đinh Dậu, Thiên Ứng Chính Bình năm thứ 6 (1237), xảy ra sự kiện thay đổi hoàng hậu của Trần Thái Tông. Khi ấy, do Thái Tông cùng Chiêu Thánh hậu không có con, Thái sư cùng bàn với Thiên Cực, ép vua lấy chị dâu là Thuận Thiên Công chúa - khi ấy đã có mang 3 tháng với Hoài vương Trần Liễu. Trần Liễu tức giận nổi loạn ở sông Hồng, còn Thái Tông vì cảm thấy hổ thẹn nên chán nản bỏ lên núi Yên Tử, có ý muốn từ bỏ ngôi vị. Sau do sự cứng rắn của Trần Thủ Độ, Thái Tông cũng trở về kinh sư. Về sau, thế quân của Trần Liễu ngày càng suy yếu nên phải chấp nhận đầu hàng, rồi bị cải thành "An Sinh vương" với đất phong nay thuộc hai huyện Đông Triều và Yên Hưng, tỉnh Quảng Ninh ngày nay. Trong lần đầu người Nguyên vào cướp, Thiên Cực Công chúa đã lập nên công lao rất lớn, khi nhà vua và quân nhà Trần đang đánh nhau với quân Mông Cổ do Ngột Lương Hợp Thai chỉ huy, Thiên Cực đã bảo vệ các hoàng tử, hoàng tôn cùng gia quyến của quý tộc nhà Trần tại khu vực căn cứ Hoàng Giang (黄江)^{[chú thích 18]}, bên cạnh đó bà còn cho khám xét thuyền các nhà chứa giấu quân khí, hễ tìm được thì đều đưa dùng vào việc quân.

Năm Kỷ Mùi, Thiệu Long năm thứ 2 (1259), mùa xuân, tháng giêng, Thiên Cực Công chúa qua đời dưới năm đầu trị vì của cháu ngoại - Trần Thánh Tông Trần Hoảng. Không rõ bà thọ bao nhiêu tuổi, thụy hiệu là "Linh Từ Quốc mẫu", được an tán tại Đền Ngừ(Hưng Hà, Thái Bình) rất gần lăng của Trung Vũ Đại Vương Trần Thủ Độ là chồng của bà.

Sử gia Ngô Sĩ Liên viết về bà không thiên vị, không chỉ trích như sau:

Bắt đầu từ Lê trung hưng, nhận định về Linh Từ cùng Trần Thủ Độ đều đi cùng nhau, và thường được nhìn nhận là "dâm loạn" và "táng tâm", đồng thời cũng khẳng định vai trò của Linh Từ trong việc khiến Huệ Tông phải nhường ngôi cho Chiêu Hoàng - thông tin không được thể hiện rõ trong Toàn thư của Ngô Sĩ Liên. Cụ thể là từ Việt sử tiêu án của Ngô Thì Sĩ có một sự chí trích rất gắt gao:

Còn sách Khâm định Việt sử Thông giám cương mục có hai lần nhận định Linh Từ đã chủ động tham gia với Trần Thủ Độ trong biến chuyển đằng sau chuyện nhường ngôi của Huệ Tông, mà cụ thể là việc đụng đến chiếu chỉ trao ngai vị cho Lý Chiêu Hoàng, sau đó mới là bàn đạp để dễ dàng đưa ngai vị của họ Lý về cho họ Trần:

Cuộc đời Linh Từ Quốc mẫu gắn chặt với sự chuyển đổi quyền lực từ nhà Lý sang nhà Trần. Bà nhiều lần thay ngôi đổi vị, do sự biến đổi của thời thế. Lấy và tác động tới Huệ Tông, từ thái hậu xuống làm công chúa, lấy người trong họ tộc, tái giá với kẻ sát hại chồng mình, cùng sắp đặt để con gái lấy cháu ruột, hoà giải 2 cháu là con rể. Những việc làm của bà trước sau đều vì sự tồn tại và phát triển cơ nghiệp của họ Trần.

Có giai thoại dân gian (không rõ nguồn gốc) kể rằng, Linh Từ Quốc mẫu từng yêu một người đàn ông trước khi trở thành hoàng hậu của Lý Huệ Tông, đó là Phùng Tá Chu, sau trở thành quan Thái phó vào cuối đời Lý, đồng thời cũng là người đã giúp cơ nghiệp nhà Trần buổi đầu thành lập. Phùng Tá Chu hơn Linh Từ khoảng 2 tuổi, khi đó là một chàng trai khỏe mạnh, có tư chất thông minh hơn người, lại là bạn thân và là em kết nghĩa của Trần Tự Khánh, anh ruột của Linh Từ. Trần Thủ Độ cũng thích Linh Từ, nên luôn tìm cách nói xấu Phùng Tá Chu trước mặt Trần Lý. Tuy nhiên, khi đó binh biến triều đình xảy ra, Huệ Tông chạy đến Hải Ấp và Linh Từ phải chấm dứt mối tình đầu của mình. Sau khi nhà Lý sụp đổ, Phùng Tá Chu theo nhà Trần, lập nhiều công trạng và được nhà Trần trọng dụng.

Mặc dù hình ảnh của bà bị lên án trong nhiều sách chính sử, thế nhưng điều này cũng không ngăn được việc Linh Từ Quốc mẫu Trần thị được dân gian lập đền thờ phụng tại. Tại quê nhà của bà: xã Liên Hiệp, huyện Hưng Hà, tỉnh Thái Bình ngày nay có một đền thờ ở gần cầu Nại, trên Quốc lộ 39A Hà Nội - Hưng Yên - Thái Bình. Ngoài ra bà còn được thờ phụng tại "Đền thờ và Lăng mộ các Vua Trần" - Hành cung Long Hưng: xã Tiến Đức, huyện Hưng Hà, tỉnh Thái Bình. Tại động Thiên Hương ở hành cung Vũ Lâm - đền Thái Vi thuộc khu du lịch Tam Cốc - Bích Động tỉnh Ninh Bình cũng có một bức tượng được tạc và thờ phụng Linh Từ Quốc mẫu. Tên dân gian "Trần Thị Dung" của bà còn được đặt cho một trường Trung học phổ thông tại Thái Bình, Trường THPT Trần Thị Dung, thuộc thị trấn Hưng Nhân, Hưng Hà, Thái Bình.

Linh Từ Quốc mẫu chỉ có hai cô con gái, nhưng cả hai đều có ảnh hưởng lớn đến lịch sử Việt Nam:

• Hiển Từ Thuận Thiên Hoàng hậu Lý thị, tên "Ngọc Oanh" (宝莹), nguyên có hiệu Thuận Thiên Công chúa (順天公主). Trước gả cho An Sinh vương Trần Liễu sinh được 2 con trai, sau được nạp cho Trần Thái Tông sinh tiếp 2 người con trai. Bao gồm:
  • Trần Doãn (陳尹), con trai với Trần Liễu, phong hiệu Vũ Thành vương (武成王). Sau khi Hiển Từ qua đời, cảm thấy bị thất thế, Doãn đem vợ con tính đào vong sang đất Tống nhưng bị bắt lại, kết cục không rõ.
  • Trần Quốc Khang (陳國康), con trai với Trần Liễu, nhưng trên danh nghĩa là "Hoàng trưởng tử" của Trần Thái Tông, phong hiệu Tĩnh Quốc Đại vương (靖國大王).
  • Trần Thánh Tông, húy "Hoảng" (晃), con trai với Trần Thái Tông, sinh ra Trần Nhân Tông Trần Khâm.
  • Trần Quang Khải (陳光啟), con trai với Trần Thái Tông, phong hiệu Chiêu Minh Đại vương (昭明大王).
• Lý Chiêu Hoàng Lý thị, tên "Thiên Hinh" (天馨), nguyên có hiệu Chiêu Thánh Công chúa (昭聖公主). Trước lấy Trần Thái Tông, không con (có tranh cãi); sau hạ giá lấy Lê Phụ Trần, có 1 trai và 1 gái. Bao gồm:
  • Lê Tông (黎琮), con trai duy nhất, được ban tước Thượng vị hầu. Có suy đoán là Bảo Nghĩa vương Trần Bình Trọng.
  • Ứng Thụy Công chúa (應瑞公主), tên "Khuê" (珪), con gái duy nhất. Không rõ hành trạng.

• Lý Huệ Tông
• Trần Tự Khánh
• Lý Chiêu Hoàng
• Nhà Trần
• Trần Thủ Độ
• Thái sư Trần Thủ Độ (phim truyền hình)

1. ^ Gọi theo niên hiệu của chồng bà Lý Huệ Tông.
2. ^ Chữ Hán tên của Trần Lý là (李), cùng chữ với họ của các hoàng đế nhà Lý, còn chữ "Lý" trong tên cá chép là (鯉).
3. ^ Lưu ý cho người tra cứu, sách "Đại Việt sử lược" bản gốc đã bị đem sang Trung Quốc cùng nhiều bộ sử liệu khác sau giai đoạn Minh thuộc vào cuối đời Trần. Tư liệu được tham khảo hiện tại thực chất xuất phát từ sách "Việt sử lược" được các học giả Trung Quốc sưu tập lại rồi biên soạn vào pho đại bách khoa Khâm định tứ khố toàn thư dưới triều đại nhà Thanh. Vì vậy mà sách này đã giáng tước vị hoàng gia của tất cả triều đại Việt Nam được biên lại xuống tước Vương.
4. ^ Khu vực thôn Lưu Gia ở Hải Ấp, nay là thôn Lưu Xá, thuộc xã Canh Tân huyện Hưng Hà, khu vực tỉnh Nam Định và Thái Bình
5. ^ Nay là xã Tức Mặc, huyện Mỹ Lộc thuộc tỉnh Nam Hà (khi xưa còn thuộc tỉnh Nam Định).
6. ^ Căn cứ An Nam chí lược, tước "Minh tự" thời Lý-Trần xếp sau các tước: Vương, Tự vương (kế nối Vương), Thượng hầu, Liệt hầu, Tiếp hầu và Nội Minh tự, xếp trên Tiếp Minh tự cùng Đại liêu ban. Có chữ "Nội" là được vào cung hầu gần nhà vua^[8].
7. ^ Khu vực thuộc tỉnh Hải Dương ngày nay.
8. ^ Vị giai này được đặt từ thời Lý Thái Tông Lý Phật Mã, sau hàng "Hoàng hậu phi tần" (皇后妃嬪) và trên "Nhạc kỹ" (樂妓)^[14][15]. Vị giai này không rõ đến đời Huệ Tông vẫn giữ nguyên hay đã có sự thay đổi.
9. ^ Hiện tại không rõ ở đâu, nhưng lời chú quốc ngữ của bản dịch Đại Việt sử ký tiền biên cho là Phúc Thọ.
10. ^ Nội ký ban là một chức tước cao cấp thời Lý-Trần, dưới cả "Minh tự" và "Thân vương ban" (親王班)^[19].
11. ^ Nguyên văn là Cửu Liên châu (究連洲), có lẽ là bãi tả ngạn sông Hồng, gần Cửu Cao, trong đất huyện Văn Giang cũ, nay thuộc huyện Mỹ Văn, tỉnh Hải Hưng.
12. ^ Ngày nay là vùng Phú Thọ, Lào Cai và Yên Bái.
13. ^ Căn cứ An Nam chí lược, nhóm "Cận thị quan" (近侍官) là nhóm quan viên có thể ra vào nội tẩm và túc trực bên nhà vua ("cận" nghĩa là gần, "thị" là hầu hạ).
14. ^ Sách An Nam chí lược không ghi rõ thứ bậc. Tước này có ý là "Người được phong Hầu trú trong Hàm Cốc quan" (居於函谷關內的封侯者). Trong "Nhị thập đẳng tước" thời kỳ Tần-Hán, "Quan nội hầu" chỉ dưới "Liệt hầu". Căn cứ theo thứ tự mà Chí lược liệt kê, có lẽ "Quan nội hầu" là "Tiếp hầu" (接侯), dưới hai tước Hầu khác là "Thượng hầu" (上侯) và "Hầu" (tức "Liệt hầu").
15. ^ Ở vấn đề này, hai sách Đại Việt sử lược và Đại Việt sử ký toàn thư chép khác nhau. Sử lược còn chép đoạn sau đó Huệ Tông chỉ định Trần Cảnh làm chồng cho Chiêu Hoàng và truyền ngôi, trong khi Toàn thư ghi Huệ Tông liền xuất gia ngay sau khi truyền ngôi tại chùa Chân Giáo. Sách Sử lược ghi sau khi Chiêu Hoàng nhường ngôi thì Huệ Tông mới xuất gia.
16. ^ Theo lý giải thông thường, khi Huệ Tông vẫn còn là "Thái thượng hoàng" thì hoàng hậu của ông phải là "Thái thượng hoàng hậu", nhưng căn cứ lệ định về sau của triều Trần và triều Hậu Lê thì không hoàn toàn như vậy. Việc tôn phong tước vị trên thực tế là mỗi triều mỗi lý giải.
17. ^ Các tôn xưng thân phận và tước hiệu đều có tính chất rất khác nhau, tôn xưng thân phận là vai vế của người ấy với vị vua chúa tại vị, còn vị hiệu là để chính danh. Thời Khang Hi, Hiếu Trang Hoàng thái hậu và Nhân Hiến Hoàng thái hậu trước khi được tôn vị hiệu thái hoàng thái hậu và hoàng thái hậu thì được nhà vua tôn xưng là "Thánh tổ mẫu Hoàng thái hậu" và "Thánh mẫu Hoàng hậu"; lại như có trường hợp bà Phan Thị Điều thời Thành Thái, trước được tôn xưng "Hoàng mẫu", sau một thời gian mới được tôn vị hiệu hoàng thái hậu.
18. ^ Khúc sông Hồng ở phía trên Nam Định, khoảng ngã ba Tuần Vường.

Nguồn tham khảo

• Ngô Sĩ Liên (1993). Đại Việt sử ký toàn thư. Hà Nội: Nhà xuất bản Khoa Học Xã Hội.
• Khuyết danh (1993). Đại Việt sử lược. Thành phố Hồ Chí Minh: Nhà xuất bản TPHCM.
• Lê Quý Đôn (2012). Đại Việt thông sử - tập 1. Thành phố Hồ Chí Minh: Nhà xuất bản Trẻ. ISBN 978-604-1-01398-8.
• Lê Tắc (1961). An Nam chí lược. Huế: Viện đại học Huế.
• Quốc sử quán triều Nguyễn (1998). Khâm định Việt sử Thông giám cương mục. Hà Nội: Nhà xuất bản Giáo dục.
• Ngô Thì Sỹ (1960). Việt sử tiêu án. Nhà xuất bản Rạng Đông.