Khác biệt giữa bản sửa đổi của “Khả hãn”

Nội dung được xóa Nội dung được thêm vào

Nội tuyến

Bản mới nhất lúc 02:04, ngày 9 tháng 6 năm 2024

Tiếng Turk cổ
Khả hãn ᠬᠠᠭᠠᠨ
phiên âm:	^[1]^[2]
phiên âm Latinh:	kaγan
Tiếng Thổ Nhĩ Kỳ
phiên âm Latin:	kağan
Tiếng Nga
phiên âm chữ Kirin:	каган
phiên âm Latinh:	kagan
Tiếng Mông Cổ
phiên âm Kyril:	хаан
phiên âm Latinh:	khaan
Tiếng Hungary
phiên âm Latinh:	kagán
Tiếng Trung
giản thể:	可汗
bính âm:	kèhán
Tiếng Ba Tư
phiên âm tiếng Ba Tư:	خاقان
Tiếng Việt
Chữ Hán:	可汗
Quốc ngữ:	Khả Hãn

Khả hãn (chữ Mogol cổ: ᠬᠠᠭᠠᠨ хаан; Tiếng anh: Khagan), hoặc Khắc hãn, Đại hãn, là một tước hiệu thủ lĩnh cao nhất trong ngôn ngữ Mông Cổ và Turk (Đột Quyết), được xem là người đứng đầu của đế quốc. Mặc dù theo thói quen, nhiều vị Khả hãn Mông Cổ vẫn được gọi tước vị ngắn gọn là Hãn nhưng trên thực tế tước vị Khả hãn Mông Cổ cao hơn, được xem là Hãn của các Hãn.

Từ nguyên

Tước hiệu Khả hãn được ghi nhận lần đầu tiên vào khoảng giữa những năm 283 đến 289, khi thủ lĩnh bộ tộc Tiên Ti là Mộ Dung Thổ Cốc Hồn (Murong Tuyuhun) trong nỗ lực tìm cách thoát khỏi quyền kiểm soát của em trai mình là Mộ Dung Hối, đã dẫn theo các thuộc hạ của mình từ Liêu Đông đến vùng sa mạc Ordos để lập quốc gia riêng, lấy tên là Thổ Cốc Hồn (Tuyuhun). Theo lời thuộc hạ, ông đã lấy tước hiệu là Khả hãn để thể hiện sự khác biệt với em mình đang cai quản vương quốc Tiền Yên ở phía đông.^[3]

Người Nhu Nhiên được cho là người đầu tiên sử dụng tước hiệu Khả hãn lẫn Hãn, thay cho tước hiệu Thiền vu của người Hung Nô, được cho là ảnh hưởng bởi tiếng Turk.^[4] Tuy nhiên, một số học giả lại cho rằng người Nhu Nhiên chính là một trong những bộ tộc Mông Cổ trước thời Thành Cát Tư Hãn.^[5]^[6]^[7]

Khả hãn Mông Cổ

Ảnh 8 trong số 15 Khả hãn của Đế chế Mông Cổ.

Trong ngôn ngữ Mông Cổ, tước hiệu Khả hãn được phân biệt rất rõ với tước hiệu Hãn. Chỉ có Thành Cát Tư Hãn và con cháu thừa kế của ông ta mới được sử dụng tước hiệu Khả hãn. Các thủ lĩnh Mông Cổ khác chỉ được dùng tước hiệu Hãn mà thôi.

Sửa	Khả hãn của Đế quốc Mông Cổ
Thành Cát Tư Hãn (1206-1227) \| Đà Lôi (nhiếp chính) (1227-1229) \| Oa Khoát Đài (1229-1241) \| Nãi Mã Chân (nhiếp chính) (1241-1245) \| Quý Do (1246-1248) \| Hải Mê Thất (nhiếp chính) (1248-1251)\| Mông Kha (1251-1259) \| Hốt Tất Liệt (1260-1294)

Khả hãn Trung Hoa

Hoàng đế Đường Thái Tông sau khi chinh phạt người Đột Quyết (Göktürks) thành công, đã được người Đột Quyết tôn phong là Thiên Khả hãn.^[8]^[9]^[10] Một số tài liệu còn cho rằng Đường Thái Tông còn được phong là Khả hãn của người Turk từ năm 665 đến 705.^[11]^[12]

Chú thích

^ “Ethno Cultural Dictionary”. TÜRIK BITIG. Bản gốc lưu trữ ngày 9 tháng 10 năm 2011. Truy cập ngày 9 tháng 12 năm 2021.
^ Fairbank 1978, tr. 367
^ Zhou 1985, tr. 3–6
^ Grousset (1970), tr. 61, 585, s. 92.
^ Art, Iranian-Bulletin of the Asia Institute, Volume 17, tr. 122
^ Nihon Gakushiin-Proceedings of the Japan Academy, Volume 2, tr. 241
^ Teikoku Gakushiin (Japan)-Proceedings of the Imperial Academy, Volume 2, tr. 241
^ Liu, tr. 81–83
^ Scott Latourette, Kenneth (1964). The Chinese, their history and culture. 1–2 (ấn bản thứ 4). Macmillan. tr. 144. Truy cập ngày 8 tháng 2 năm 2012. territories within his empire. He took the title "Heavenly Khan," thus designating himself as their ruler. A little later the Western Turks, although then at the height of their power, were badly defeated, and the Uighurs, a Turkish tribe, were detached from them and became sturdy supporters of the T'ang in the Gobi. The Khitan, Mongols in Eastern Mongolia and Southern Manchuria, made their submission (630). In the Tarim basin
^ Skaff 2012, tr. 120–121.
^ Bai, tr. 230.
^ Xue, tr. 674–675.

Thư mục

Fairbank, John King. The Cambridge History of China . Cambridge University Press, năm 1978. web page
Grousset, René. (1970). The Empire of the Steppes: a History of Central Asia. Translated by Naomi Walford. Rutgers University Press. New Brunswick, New Jersey, U.S.A.Third Paperback printing, 1991. ISBN 0-8135-0627-1 (casebound); ISBN 0-8135-1304-9 (pbk).
Whittow, Mark. The Making of Byzantium, 600–1025, University of California Press, Berkeley, Los Angeles, 1996.
Xue, Zongzheng (1992). A History of Turks. Beijing: Chinese Social Sciences Press. ISBN 7-5004-0432-8.
Zhou, Weizhou [1985] (2006). A History of Tuyuhun. Guilin: Guangxi Normal University Press. ISBN 7-5633-6044-1.

[1] “Ethno Cultural Dictionary”. TÜRIK BITIG. Bản gốc lưu trữ ngày 9 tháng 10 năm 2011. Truy cập ngày 9 tháng 12 năm 2021.

[2] Fairbank 1978, tr. 367

[3] Zhou 1985, tr. 3–6

[4] Grousset (1970), tr. 61, 585, s. 92.

[5] Art, Iranian-Bulletin of the Asia Institute, Volume 17, tr. 122

[6] Nihon Gakushiin-Proceedings of the Japan Academy, Volume 2, tr. 241

[7] Teikoku Gakushiin (Japan)-Proceedings of the Imperial Academy, Volume 2, tr. 241

[8] Liu, tr. 81–83

[9] Scott Latourette, Kenneth (1964). The Chinese, their history and culture. 1–2 (ấn bản thứ 4). Macmillan. tr. 144. Truy cập ngày 8 tháng 2 năm 2012. territories within his empire. He took the title "Heavenly Khan," thus designating himself as their ruler. A little later the Western Turks, although then at the height of their power, were badly defeated, and the Uighurs, a Turkish tribe, were detached from them and became sturdy supporters of the T'ang in the Gobi. The Khitan, Mongols in Eastern Mongolia and Southern Manchuria, made their submission (630). In the Tarim basin

[10] Skaff 2012, tr. 120–121.

[11] Bai, tr. 230.

[12] Xue, tr. 674–675.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

@@ Dòng 3: / Dòng 3: @@
 |style="background: #0011B0; border-bottom:1px solid= #FFD0FB" colspan=2 align="center"|<font color="white"><big>'''''Khả hãn'''''</big><br>''ᠬᠠᠭᠠᠨ''</font>
 |-
-! colspan="2"|Tiếng Thổ cổ
+! colspan="2"|Tiếng Turk cổ
 |-
-|  <small>phiên âm:</small>|| [[File:Old Turkic letter N1.svg|10px]][[File:Old Turkic letter G1.svg|10px]][[File:Old Turkic letter Q.svg|10px]]<ref>[http://irq.kaznpu.kz/index.php?l=Q&wi=13&lang=e&mod=3 Ethno Cultural Dictionary, TÜRIK BITIG]</ref><ref>Fairbank 1978, [http://books.google.com/books?id=iN9Tdfdap5MC&pg=PA367&dq=khan+turkic+title&lr=&hl=tr&sig=nn4X0pxXK9qe9ByEr-NmoDl1Yog p. 367]</ref>
+| <small>phiên âm:</small>|| [[Tập tin:Old Turkic letter N1.svg|10px]][[Tập tin:Old Turkic letter G1.svg|10px]][[Tập tin:Old Turkic letter Q.svg|10px]]<ref>{{Chú thích web|url=http://irq.kaznpu.kz/index.php?l=Q&wi=13&lang=e&mod=3|tiêu đề=Ethno Cultural Dictionary|website=TÜRIK BITIG|ngày truy cập=ngày 9 tháng 12 năm 2021|url lưu trữ=https://web.archive.org/web/20111009155241/http://irq.kaznpu.kz/index.php?l=Q&wi=13&lang=e&mod=3|ngày lưu trữ=2011-10-09|url-status=dead}}</ref><ref>Fairbank 1978, [http://books.google.com/books?id=iN9Tdfdap5MC&pg=PA367&dq=khan+turkic+title&lr=&hl=tr&sig=nn4X0pxXK9qe9ByEr-NmoDl1Yog tr. 367]</ref>
 |-
-|  <small>phiên âm [[Latin]]:</small>|| kaγan
+| <small>phiên âm [[Latinh]]:</small>|| kaγan
 |-
 ! colspan="2"|[[Tiếng Thổ Nhĩ Kỳ]]
 |-
-|  <small>phiên âm [[Latin]]:</small>|| kağan
+| <small>phiên âm [[Latinh|Latin]]:</small>|| kağan
 |-
 ! colspan="2"|[[Tiếng Nga]]
 |-
-|  <small>phiên âm [[Cyrillic]]:</small>|| каган
+| <small>phiên âm [[chữ Kirin]]:</small>|| каган
 |-
-|  <small>phiên âm [[Latin]]:</small>|| kagan
+| <small>phiên âm [[Latinh]]:</small>|| kagan
 |-
 ! colspan="2"|[[Tiếng Mông Cổ]]
 |-
-|  <small>phiên âm [[Cyrillic]]:</small>|| хаан
+| <small>phiên âm [[Kyril]]:</small>|| хаан
 |-
-|  <small>phiên âm [[Latin]]:</small>|| khaan
+| <small>phiên âm [[Latinh]]:</small>|| khaan
 |-
 ! colspan="2"|[[Tiếng Hungary]]
 |-
-|  <small>phiên âm [[Latin]]:</small>|| kagán
+| <small>phiên âm [[Latinh]]:</small>|| kagán
 |-
-! colspan="2"|[[Tiếng Hoa]]
+! colspan="2"|[[Tiếng Trung Quốc|Tiếng Trung]]
 |-
-|  <small>[[giản thể]]:</small>|| <big>可汗</big>
+| <small>[[chữ Hán giản thể|giản thể]]:</small>|| <big>可汗</big>
 |-
-|  <small>[[bính âm]] :</small>|| kèhán
+| <small>[[bính âm Hán ngữ|bính âm]]:</small>|| kèhán
 |-
 ! colspan="2"|[[Tiếng Ba Tư]]
 |-
-|  <small>phiên âm [[Ba Tư]]:</small>|| خاقان
+| <small>phiên âm [[tiếng Ba Tư]]:</small>|| خاقان
 |-
-! colspan="2"|[[Korean language|Korean]]
+! colspan="2"|[[Tiếng Việt]]
 |-
-|  <small>[[Hangul]]:</small>|| {{lang|ko|칸}}
+| <small>[[Chữ Hán]]:</small>|| 可汗
 |-
-| <small>[[Romanization]]:</small> || gahan
+| <small>[[Chữ Quốc Ngữ|Quốc ngữ]]:</small>|| Khả Hãn
-|-
-| <small>[[McCune-Reischauer]]:</small> || kahan
 |}
 </div>
-'''Khả hãn''' (chữ Mogol cổ: ''ᠬᠠᠭᠠᠨ''), hoặc '''Khắc hãn''', '''Đại hãn''', là một tước hiệu thủ lĩnh cao nhất trong ngôn ngữ Mông Cổ và Thổ Nhĩ Kỳ, được xem là người đứng đầu của đế quốc. Mặc dù theo thói quen, nhiều vị Khả hãn Mông Cổ vẫn được gọi tước vị ngắn gọn là [[Hãn]] nhưng trên thực tế tước vị Khả hãn Mông Cổ cao hơn, được xem là Hãn của các Hãn.
+'''Khả hãn''' (chữ Mogol cổ: {{mongolUnicode|ᠬᠠᠭᠠᠨ}} ''хаан;'' Tiếng anh: ''Khagan''), hoặc '''Khắc hãn''', '''Đại hãn''', là một tước hiệu thủ lĩnh cao nhất trong ngôn ngữ [[Mông Cổ]] và [[Turk]] (Đột Quyết), được xem là người đứng đầu của đế quốc. Mặc dù theo thói quen, nhiều vị Khả hãn Mông Cổ vẫn được gọi tước vị ngắn gọn là [[Hãn]] nhưng trên thực tế tước vị Khả hãn Mông Cổ cao hơn, được xem là Hãn của các Hãn.
+== Từ nguyên ==
-==Nguyên thủy==
-Tước hiệu Khả hãn được ghi nhận lần đầu tiên vào khoảng giữa những năm [[283]] đến [[289]], khi thủ lĩnh bộ tộc [[Tiên Ti]] là [[Mộ Dung Thổ Cốc Hồn]] (''Murong Tuyuhun''_ trong nỗ lực tìm cách thoát khỏi quyền kiểm soát của anh mình là [[Mộ Dung Hối]], đã dẫn theo các thuộc hạ của mình từ [[Liêu Đông]] đến vùng sa mạc [[Ordos]] để lập quốc gia riêng, lấy tên là [[Thổ Cốc Hồn]] (''Tuyuhun''). Theo lời thuộc hạ, ông đã lấy tước hiệu là Khả hãn để thể hiện sự khác biệt với anh mình đang cai quản vương quốc [[Tiền Yên]] ở phía đông.<ref>Zhou 1985, p. 3-6</ref>
+Tước hiệu Khả hãn được ghi nhận lần đầu tiên vào khoảng giữa những năm [[283]] đến [[289]], khi thủ lĩnh bộ tộc [[Tiên Ti]] là [[Mộ Dung Thổ Dục Hồn|Mộ Dung Thổ Cốc Hồn]] (''Murong Tuyuhun'') trong nỗ lực tìm cách thoát khỏi quyền kiểm soát của em trai mình là [[Mộ Dung Hối]], đã dẫn theo các thuộc hạ của mình từ [[Liêu Đông]] đến vùng sa mạc [[Ordos]] để lập quốc gia riêng, lấy tên là [[Thổ Dục Hồn|Thổ Cốc Hồn]] (''Tuyuhun''). Theo lời thuộc hạ, ông đã lấy tước hiệu là Khả hãn để thể hiện sự khác biệt với em mình đang cai quản vương quốc [[Tiền Yên]] ở phía đông.<ref>Zhou 1985, tr.&nbsp;3&ndash;6</ref>
-Người [[Nhu Nhiên]] được cho là người đầu tiên sử dụng tước hiệu Khả hãn lẫn [[Hãn]], thay cho tước hiệu [[Thiền vu]] của người [[Hung Nô]], được cho là ảnh hưởng bởi tiếng Thổ Nhĩ Kỳ.<ref>Grousset (1970), pp. 61, 585, n. 92.</ref> Tuy nhiên, một số học giả lại cho ràng người Nhu Nhiên chính là một trong những bộ tộc [[Mông Cổ trước thời Thành Cát Tư Hãn]].<ref>Art, Iranian-Bulletin of the Asia Institute, Volume 17, p.122</ref><ref>Nihon Gakushiin-Proceedings of the Japan Academy, Volume 2, p.241</ref><ref>Teikoku Gakushiin (Japan)-Proceedings of the Imperial Academy, Volume 2, p.241</ref>
+Người [[Nhu Nhiên]] được cho là người đầu tiên sử dụng tước hiệu Khả hãn lẫn [[Hãn]], thay cho tước hiệu [[Thiền vu]] của người [[Hung Nô]], được cho là ảnh hưởng bởi tiếng Turk.<ref>Grousset (1970), tr.&nbsp;61,&nbsp;585, s. 92.</ref> Tuy nhiên, một số học giả lại cho rằng người Nhu Nhiên chính là một trong những bộ tộc [[Mông Cổ trước thời Thành Cát Tư Hãn]].<ref>Art, Iranian-Bulletin of the Asia Institute, Volume 17, tr.&nbsp;122</ref><ref>Nihon Gakushiin-Proceedings of the Japan Academy, Volume 2, tr.&nbsp;241</ref><ref>Teikoku Gakushiin (Japan)-Proceedings of the Imperial Academy, Volume 2, tr.&nbsp;241</ref>
-==Khả hãn Trung Hoa==
-Hoàng đế [[Đường Thái Tông]] sau khi chinh phạt người [[Đột Quyết]] ([[Göktürks]]) thành công, đã được người Đột Quyết tôn phong là Thiên Khả hãn.<ref>Liu, 81-83</ref> Một số tài liệu còn cho rằng Đường Thái Tông còn được phong là Khả hãn của người Thổ từ năm 665 đến 705.<ref>Bai, 230</ref><ref>Xue, 674-675</ref>
 ==Khả hãn Mông Cổ==
-[[File:Emperoryuandinastycollage.jpg|250px|thumb|right|Ảnh 8 trong số 15 Khả hãn của [[Đế chế Mông Cổ]].]]
+{{Bài chính|Danh sách Hãn Mông Cổ}}
+[[Tập tin:Emperoryuandinastycollage.jpg|250px|nhỏ|phải|Ảnh 8 trong số 15 Khả hãn của [[Đế chế Mông Cổ]].]]
 Trong ngôn ngữ Mông Cổ, tước hiệu Khả hãn được phân biệt rất rõ với tước hiệu Hãn. Chỉ có [[Thành Cát Tư Hãn]] và con cháu thừa kế của ông ta mới được sử dụng tước hiệu Khả hãn. Các thủ lĩnh Mông Cổ khác chỉ được dùng tước hiệu Hãn mà thôi.
+{{Khả hãn Mông Cổ}}
+==Khả hãn Trung Hoa==
+Hoàng đế [[Đường Thái Tông]] sau khi chinh phạt người [[Hãn quốc Đột Quyết|Đột Quyết]] ([[Göktürks]]) thành công, đã được người Đột Quyết tôn phong là Thiên Khả hãn.<ref>Liu, tr.&nbsp;81&ndash;83</ref><ref>{{Chú thích sách |access-date = 2012-02-08 |title = The Chinese, their history and culture |volume = 1&ndash;2 |first = Kenneth |last = Scott Latourette |quote = territories within his empire. He took the title "Heavenly Khan," thus designating himself as their ruler. A little later the Western Turks, although then at the height of their power, were badly defeated, and the Uighurs, a Turkish tribe, were detached from them and became sturdy supporters of the T'ang in the Gobi. The Khitan, Mongols in Eastern Mongolia and Southern Manchuria, made their submission (630). In the Tarim basin |url = https://books.google.com/books?id=MkBwAAAAMAAJ&q=heavenly+khan+ruler |edition = 4th, reprint |year=1964 |publisher=Macmillan |page = 144 }}</ref><ref>[https://books.google.com/books?id=qTm6Yka5GigC&pg=PA120#v=onepage&q&f=false Skaff 2012], tr.&nbsp;120&ndash;121.</ref> Một số tài liệu còn cho rằng Đường Thái Tông còn được phong là Khả hãn của người Turk từ năm 665 đến 705.<ref>Bai, tr.&nbsp;230.</ref><ref>Xue, tr.&nbsp;674&ndash;675.</ref>
 ==Chú thích==
+{{tham khảo|30em}}
-{{Reflist}}
-==Tham khảo==
+==Thư mục==
+{{refbegin}}
-* Fairbank, John King. ''The Cambridge History of China ''. [[Cambridge University Press]], 1978.  [http://books.google.com/books?id=iN9Tdfdap5MC&pg=PA367 ''web page'']
+* Fairbank, John King. ''The Cambridge History of China ''. [[Cambridge University Press]], năm 1978.  [https://books.google.com/books?id=iN9Tdfdap5MC&pg=PA367 ''web page'']
-*Grousset, René. (1970). ''The Empire of the Steppes: a History of Central Asia''. Translated by Naomi Walford. Rutgers University Press. New Brunswick, New Jersey, U.S.A.Third Paperback printing, 1991. ISBN 0-8135-0627-1 (casebound); ISBN 0-8135-1304-9 (pbk).
+* Grousset, René. (1970). ''The Empire of the Steppes: a History of Central Asia''. Translated by Naomi Walford. Rutgers University Press. New Brunswick, New Jersey, U.S.A.Third Paperback printing, 1991. {{ISBN|0-8135-0627-1}} (casebound); {{ISBN|0-8135-1304-9}} (pbk).
 * Whittow, Mark. ''The Making of Byzantium, 600–1025'', University of California Press, Berkeley, Los Angeles, 1996.
-* Zhou, Weizhou [1985] (2006). ''A History of Tuyuhun''. Guilin: Guangxi Normal University Press. ISBN 7-5633-6044-1.
+* Xue, Zongzheng (1992). ''A History of Turks''. Beijing: Chinese Social Sciences Press. {{ISBN|7-5004-0432-8}}.
+* Zhou, Weizhou [1985] (2006). ''A History of Tuyuhun''. Guilin: Guangxi Normal University Press. {{ISBN|7-5633-6044-1}}.
+{{refend}}
 [[Thể loại:Tước hiệu quý tộc]]
-[[Thể loại:Hãn]]
-[[Thể loại:Đại hãn]]
 [[Thể loại:Hãn Mông Cổ]]
 [[Thể loại:Đế quốc Mông Cổ]]
 [[Thể loại:Đại hãn Đế quốc Mông Cổ]]
+[[Thể loại:Nguyên thủ quốc gia]]
+[[Thể loại:Tước vị]]
-[[az:Xaqan]]
+[[Thể loại:Danh hiệu]]
-[[bn:খাগান]]
+[[Thể loại:Tước hiệu hoàng gia]]
-[[bg:Каган]]
-[[ca:Gran khan]]
-[[cs:Kagan]]
-[[de:Khagan]]
-[[en:Khagan]]
-[[es:Gran Kan]]
-[[fr:Khagan]]
-[[id:Khagan]]
-[[he:כגן]]
-[[ky:Каган]]
-[[lt:Kaganas]]
-[[hi:ख़ागान]]
-[[hu:Kagán]]
-[[nl:Grootkan]]
-[[no:Khagan]]
-[[pl:Kagan]]
-[[pt:Khagan]]
-[[ru:Каган]]
-[[sk:Kagan]]
-[[sl:Kagan]]
-[[sh:Kagan]]
-[[tr:Kağan]]
-[[uk:Каган (титул)]]