Balx viloyati

Balx viloyati Afgʻonistonning shimoliy qismida joylashgan. Shimoli-gʻarbdan Turkmaniston, shimoldan Oʻzbekiston, shimoli-sharqdan Tojikiston, sharqdan Qunduz, janubi-sharqdan Samangan, Sarupul viloyatlari bilan chegaradosh. Hududi 16 840 km². Viloyat hududining deyarli yarmi togʻli yoki yarim togʻli (48,7%), hududining yarmi (50,2%) esa tekisliklardan iborat.^[6].

Qadimda bu yerda Baqtriya davlatining markaziy qismi joylashgan. Shuningdek, Baqtriya-Margʻiyona arxeologik majmuasining bir qismi ham Balx viloyati hududiga joylashtirilgan. Baʼzi olimlarning fikriga koʻra, Baqtriya hind-evropa qabilalarining vatani boʻlgan, ularning baʼzilari keyinchalik shimolga, gʻarbga va janubiy-sharqga koʻchib ketgan. Ahamoniylar saltanati davrida viloyatning hozirgi hududi Baqtriya satrapligi tarkibiga kirgan. Aynan shu hudud tarkibida paygʻambar Zardushtning tugʻilgan joyi va Avestoning asosiy qismi yozilgan joy koʻrsatilgan.

Miloddan avvalgi IV asrda bu viloyat hududi Salavkiylar imperiyasi tarkibiga, keyinroq esa Yunon-Baqtriya podsholigi tarkibiga kiradi. Miloddan avvalgi I-V asrlarda viloyat hududi V asrning ikkinchi yarmida Kushonlar podsholigi tarkibiga kiradi. VI va XI asrlarda Sosoniylar,Gʻaznaviylar va Eftalitlar davlati hududiga aylanadi. Keyingi asrlarda Balx hududi Umaviylar xalifaligi, Abbosiylar xalifaligi tarkibiga kirgan Safforiylar amirligi, Gʻuriylar sultonligi, Xorazmshohlar davlati va Safaviylar saltanati tarkibiga kirgan.

1747-yildan Balx hududi Afgʻon xonliklari tarkibiga kirgan Durroniylar davlati tarkibida yangi tashkil etilgan. 1823-1926-yillarda Britaniya imperiyasining protektoratining bir qismi — Afgʻoniston Amirligi tarkibiga kiradi. 1926-1973-yillarda Afgʻoniston qirolligining viloyatlaridan biriga aylanadi. Soʻngra Afgʻoniston Demokratik Respublikasi davrida (1978-1990) Balx viloyati Sovet qoʻshinlarining toʻplanishi uchun bazalardan biriga aylandi. 1990-yillarning oʻrtalariga qadar viloyat „ Afgʻoniston Islomiy davlati“ va mujohidlar tomonidan nazorat qilingan, keyinchalik Tolibon deb tan olinmagan Afgʻoniston Islom Amirligi davlati hududiga aylangan (1996-2001). Keyinchalik viloyat Ahmadshoh Masʼud va Abdul-Rashid Do‘stum boshchiligidagi Shimoliy alyans qo‘shinlari tomonidan Tolibondan ozod qilingan. Hozirgacha viloyat Afgʻonistonning bir qismi hisoblanadi.

Afgʻonistonning boshqa hududlarida boʻlgani kabi, qishloq xoʻjaligi Balx iqtisodiyotida muhim oʻrin tutadi^[7]. Balx oʻzining eng shirin qovun va uzumlari bilan mashhur^[8]. Qoʻshtepa kanali qurib bitkazilgandan soʻng yaqin kelajakda viloyatda qishloq xoʻjaligida katta yuksalish kuzatilishi kutilmoqda, bu „Balx, Joʻzjon va Faryob viloyatlarida 500 ming gektar yerni sugʻorish imkonini beradi“^[9]. Bu Balx iqtisodiyotini sezilarli darajada oshiradi va viloyatga Afgʻonistonning boshqa hududlaridan ishlash maqsadida keluvchilar sonini koʻpaytiradi.

Shuningdek, qorako‘lchilik viloyat iqtisodiyotida salmoqli ulushga ega. Sanoat juda kam rivojlangan va birinchi navbatda kichik hajmlarda neft va tabiiy gaz qazib olish boʻyicha kichik korxonalari bor. Mozori-Sharif shahrida Hindiston, Pokiston va Oʻzbekiston konsulliklari faoliyat yuritmoqda.

Afgʻonistondagi barcha yirik banklar, masalan, Da Afgʻoniston banki (Afgʻoniston Markaziy banki) boshqarmasi, Afgʻoniston Milliy Banki, New Kabul Bank, Aziziy Bank va boshqa tijorat banklarining bank ofislari mavjud.

2018-yilning 5-oktyabr kuni Vashington shahrida afg‘on rasmiylari Centar investitsiya guruhi va uning Afg‘an Gold and Minerals Co. operatsion kompaniyasi o‘rtasida konchilik sanoatiga 56 million dollarlik sarmoya kiritishni nazarda tutuvchi 30 yillik shartnoma imzolagan edi^[10].

Toza ichimlik suvi bilan taʼminlangan uy xoʻjaliklarining ulushi 2005-yildagi 8 foizdan 2011-yilda 15 foizgacha koʻtarildi^[11]. Malakali tugʻruqxona xodimlari ishtirok etgan tugʻilishlar ulushi 2005-yildagi 0% dan 2011-yilda 20% gacha oʻsdi. 2018-yilda Doktor Xalilullo Hikmatiy Sogʻliqni saqlash boʻyicha direktor etib tayinlandi, shundan soʻng sogʻliqni saqlash sohasida ijobiy oʻzgarishlar roʻy berdi^[11].

Umumiy savodxonlik darajasi (6 yoshdan kattalar) 2005-yildagi 12% dan 2011-yilda 23% ga oshdi^[11]. Umumiy sof roʻyxatga olish darajasi (6-13 yosh) 2005-yildagi 22% dan 2011-yilda 46% gacha koʻtarildi^[11].

Balx viloyatida oʻrta maktablardan tashqari oltita oliy oʻquv yurti mavjud boʻlib, ular Mozori Sharif shahrida joylashgan. Bular: Balx universiteti (Afgʻonistondagi uchinchi yirik universitet), Ariana universiteti, Sadat universiteti, Mavlono universiteti, Toj universitetlaridir. Viloyatda maktablar yetarli emasligi sababli aholining faqat bir qismi savodli.

2020-yil holatiga koʻra, viloyat nufusi taxminan 1 509 183 boʻlib^[3], u koʻp millatli va asosan forsiyzabon (63% tojik, 20% hazora) aholidir.

AQShning Dengiz aspiranturasi maktabi (Naval Postgraduate School) maʼlumotlariga koʻra^[12]:

Balx etnik jihatdan xilma-xil, jumladan, tojiklar, hazoralar, pushtunlar, afgʻon arablari, oʻzbeklar, turkmanlar va sunniy hazora jamoalari (kavshilar) istiqomat qiladi.

Jahon oziq-ovqat dasturiga koʻra^[6]:

Balx aholisining qariyb 66 foizi qishloq tumanlarida, 34 foizi esa shaharlarda istiqomat qiladi. Aholining qariyb 51 foizini erkaklar va 49 foizini ayollar tashkil qiladi. Balx viloyatida yashovchi asosiy etnik guruhlar tojiklar va pushtunlar, undan keyin oʻzbeklar, hazoralar, turkmanlar, arablar va balujlar. Dari tilida aholining 50% ga yaqini va qishloqlarning 58% i gapiradi. Aholining 27% ni tashkil qiluvchi 266 qishloqda koʻpchilik soʻzlashadigan ikkinchi eng koʻp til boʻlgan pushtu tili boʻlsa, undan keyingi oʻrinlarda turkman (11,9%) va oʻzbek (10,7%) tillaridir.

 

Balx viloyati 15 ta tumanga boʻlinadi^[2]

 

 

 

Balx viloyati koʻpincha Afgʻonistonning shimoliy darvozasi deb ataladi, chunki aynan shu viloyat Oʻzbekiston bilan chegaradosh (Amudaryo boʻylab afgʻon-oʻzbek chegarasi bilan) va aynan shu viloyatda Hayraton doʻstlik koʻprigi joylashgan, bu Afgʻonistonni Oʻzbekiston va butun Markaziy Osiyo bilan avtomobil va temir yoʻl orqali bogʻlaydi.

Viloyatda eng rivojlangan transport turi avtomobil transporti hisoblanadi. Viloyatga temir yoʻl transporti faqat 2010-yilda Mozori-Sharif shahrini Hayraton koʻprigiga, soʻngra Oʻzbekistonning Termiz shahriga temir yoʻl orqali ulangandan keyingina yetib bordi. Viloyatda temir yoʻl quruvchi va boshqaruvchisi — " Oʻzbekiston temir yoʻllari " aksiyadorlik jamiyati hisoblanadi. Temir yoʻl butun viloyat uchun muhim, chunki yukning katta qismi Oʻzbekistondan poyezdlarda olib kelinadi.

 

Balx viloyati Afgʻonistonning madaniy jihatdan eng rivojlangan viloyatlaridan biridir. Afgʻonistonning boshqa shimoliy va gʻarbiy viloyatlarida boʻlgani kabi bu yerda ham Navroʻz, asosan, forslar istiqomat qiladigan sharqiy va janubiy viloyatlardan farqli oʻlaroq, keng miqyosda nishonlanadi. Balx viloyati anʼanaviy xalq oʻyinlari koʻpkari (Afgʻonistonda boʻzkashi ham deyiladi) va ot bilan oʻynaydigan boshqa oʻyinlarning markazlaridan biridir. Viloyatda kurashning har xil turlari, xususan, qushtiy (pahlavoniy) va kurash ham keng tarqalgan.

Biroq, soʻnggi 50 yil ichida va hozirda futbol eng ommabop sport turiga aylandi, natijada Mozori-Sharifning Semurgʻ Elburs jamoasi Afgʻoniston Premer ligasida ikkinchi oʻrinni egalladi^[15] va milliy terma jamoaga bir qator nomzodlarni yetkazib berdi.

• Abdulgʻani Gʻani — siyosatchi;
• Muhammad Zabihullo — sovetlarga qarshilik koʻrsatish yetakchisi;
• Rumiy — fors shoiri;
• Ismoil Somoniy — Somoniylar davlati asoschisi;
• Ravshanak — Aleksandrning xotini, yunon malikasi;
• Ibn Sino — qomusiy olim;
• Ato Muhammad Nur — siyosatchi, Balx viloyati sobiq hokimi;
• Robiya Balxiy — fors shoirasi;
• Abdulali Mozoriy — hazoralar harbiy yetakchisi;
• Vazir Akbarxon — afgʻon shahzodasi;
• Abdurahmon — afgʻon amiri.

• Balx (Afgʻoniston shimolidagi shahar)
• Afgʻoniston viloyatlari
• Baqtriya

• Afgʻoniston kecha, bugun, ertaga