Qizil qalʼa (Beruniy)

Qizilqalʼa

qoraqalpoqcha: Qızılqala
Qizilqalʼa qalʼasi, eramizning I-IV asrlari: asl xarobalar va rekonstruksiya (chaptagi uchinchi qism simulyatsiya qilingan)
Shown within Gʻarbiy va Markaziy Osiyo Gʻarbiy va Markaziy Osiyo xaritasida koʻrinishi Qizil qalʼa (Beruniy) (Uzbekistan) Uzbekistan xaritasida koʻrinishi
Muqobil nomlar	Qizil qalʼa
Manzilgoh	Qoraqalpogʻiston, Oʻzbekiston
Koordinatalar	41°55′48.1″N 60°47′02.8″E / 41.930028°N 60.784111°E / 41.930028; 60.784111
Turi	Manzilgoh
Tarix
Davrlar	Parfiya, Sosoniylar
Makon qaydlari
Vaziyat	Vayron boʻlgan

Qizilqal’a – Qizil-qal’a, shuningdek, Qızılqala („Qizil qal’a“), hozirgi Oʻzbekiston, Qoraqalpogʻiston, miloddan avvalgi I-IV asrlarda Xorazmda qurilgan qadimiy qal’a boʻlgan^[1][2]. Kichik Qizilqal’a qal’asi Tuproq-qal’a yaqinida, gʻarbdan 1 km uzoqlikda joylashgan boʻlib, u ham milodiy I-IV asrlarda, ehtimol, Tuproq-qal’a oʻrnida mustahkam mudofaa sifatida qurilgan. Qizilqal’a bir marta milodiy XII asrda qayta tiklangan. U shuningdek, qal’aning dastlab qanday koʻrinishini koʻrsatish maqsadida zamonaviy taʼmirlash dasturining namunasi boʻlgan. Hozirgi Qoraqalpogʻistondagi „Ellikqalʼa tumani“ tarkibiga kiradi^[3]. Oxirgi marta Xorazm imperiyasi, Moʻgʻullar hukmdori Muhammad II (1169, 1200–1220) tomonidan Xorazm istilosi qoʻzgʻatilishidan oldin egallangan. Beruniy shahridan 27 km shimolda joylashgan.

Yodgorlik 1950-yilda S. P. Tolstov rahbarligidagi Xorazm arxeologiya-etnografiya ekspeditsiyasi xodimlari tomonidan topilib, dastlabki materiallar asosida milodiy I-IV, VI-VIII va XII-XIII asrlariga oid ekanligi qayd etildi. Yahyo Gʻulomov shu hududning qadimgi sugʻorish tarmoqlarini oʻrganish jarayonida bu yodgolikni ilk kushon davriga oid ekanligini qayd qilgan. G.Xoʻjaniyozov 1981–1982-yillarda Qizilqalʼada arxeologik tadqiqotlarni olib borib, uning tarxi toʻrt tomoni teng yaʼni 65x63 metr ekanligi aniqla gan. Mudofaa devori yaxshi saqlangan boʻlib, uning balandligi 13-16 m. Devor yaqinidan xandaq utgan. Mudofaa devor va burj dastavval paxsadan, keyin esa xom gʻishtdan qurilgan (39x40-41, 39x40-13 sm) Devor yoʻlakka ega boʻlib, uning kengligi 1-1,6m. Tashqi devor qalinligi 1,6-1,9m, ichki devorniki esa 1,1-1,6 m. Tashqi devorda nayza oʻqi uchli shinaklar mavjud boʻlib, ular oʻrtasidagi masofaa 1,6-2 m. Shinaklarning kengligi 0,18-0,20 sm, ichki tomondagi uzunligi 0,80-0,90 sm, tashqi tomoni esa 1,20-1,30sm.

Qal’aning ichki qismi ikki qavatdan iborat. Birinchi qavat tonozli shiftga ega. Hududda qadimgi qatlamlar saqlanib qolgan. Qal’aning yashash manzili izlari oʻrta asrlarda (XII-XIII asrlarda) qayd etilgan. Shimoli-gʻarbiy va janubi-gʻarbiy devorlarining oʻrtasidan ikkita yirik toʻrtburchak minora chiqib turadi^[4]. Qal’aning ichki qismi xonalarga boʻlingan. Odatdagi sopol buyumlar, shisha va bronza parchalari bilan bir qatorda, qazishmalar natijasida devor freskalari (rangli rasmlar) qoldiqlari topildi. Bu boy zodagonlar va ularning mulozimlari bu yerda yashaganligidan dalolat beradi. Masalan, topilmalardan biri plastinka va Xitoydan olib kelingan qandillar, bronza chiroq parchasi, kulolchilik buyumlari, uzuklar, munchoqlar va boshqalardan iborat.

Qal’a devorlarining tashqi ichki koʻrinishi ham oʻziga xosdir. Janub devorining markaziy qismida darvoza konstruksiyali kirish minorasi va qal’aning ichki qismiga olib boradigan pandus joylashgan. Minoraning har ikki tomonida (bu qal’a devorlarining old qismi) yuqori qavatdagi devorlarda bezak koʻrinishidagi toʻrtburchaklar pilasterlar boʻlib, ularning ichida ikki qatorda tirqishlar bor.

Ikki devor oʻrtasida, shimoli-sharqiy devordan tashqari, 14x8,4 m va 12 x 10 m oʻlchamli toʻgʻri burchakli burjlar mavjud^[5].

Yodgorlikning oʻziga xos xususiyatlaridan biri janubiy devorning tashqi qismida, taxminan 1,5 metr chuqurlikda antik davrga oid sopol suv quvurlari topilganligidir. Ehtimol, istehkom quvurlar orqali suv bilan taʼminlangan boʻlsa kerak. Suv esa Qizilqal’adan taxminan 5 km uzoqlikda joylashgan qadimiy Gauxare kanalining tarmogʻidan kelgan.

Qizil qalʼa baland gʻisht poydevor ustida qad rostlagan boʻlib, undagi turarjoy binolari kattagina gornizonga moʻljallangandi^[6]. Toʻgʻrirogʻi ushbu Qizilqaʼlada Xorazm podsholarining askarlari yashaydigan harbiy kazarma, janub tomonida askarlar mashq qiladigan yirik maydon boʻlgan^[7].

Qizil qalʼa Xorazmning poytaxti boʻlgan Tuproqqalʼani va shu hududni Sulton Uvays togʻi orqali oʻtadigan qadimgi yoʻl tomonidan hamda Amudaryo tomonidan qoʻriqlab turishga moʻljallab bino qilingan. Oradan vaqt oʻtib oʻrta asrlarda Qizil qalʼa qaytadan qurilgan boʻlsa ham, uning meʼmorchiligida dastlabki koʻrinish saqlab qolingan.

• 
  Qizilqal’a restavratsiya qilinmoqda (2018)
• 
  Eski va yangi devorlar
• 
  Qizik-qal’a, yangi devorlarning tafsilotlari
• 
  Qizilqal’a qal’asining boshqa asosiy qal’alarga nisbatan joylashuvi, Tuproq-Qal’a yonidagi Xorazm vohasida.
• 
  Qizilqal’a yaqinidagi paxta terimi.
• 
  Minoi kosasi qamal ostidagi qal’a tasviri, taxminan milodiy 1200-yil, Eron

1. S.Daniyarov, B.Daniyarova, T.Toshtemirova. Dunyo odamlari uchun yoʻl-yoʻriqlar. Parij, 2020. ISBN 9 782907629 867
2. Ya. Gʻulomov. Xorazmning sugʻorilish tarixi. Toshkent, 1959.
3. Gʻ.Xoʻjaniyozov. Xorazmning mudofaa inshootlari. Toshkent, 2007.