Glif

Glif (/ɡlɪf/) atamasi tipografiya, arxitektura va arxeologiyada qoʻllanadi. Umuman olganda, bu atama har qanday maqsadli belgini anglatadi, masalan, binoga oʻyilgan oddiy vertikal chiziq, yozuvdagi bitta harf yoki oʻyilgan belgi.

Bu atama ingliz tilida 1727-yildan beri glyphedan (1701-yildan beri fransuz antikvarlari tomonidan qoʻllanilmoqda), yunoncha glyph, glyphē, „oʻymakorlik“ va glōphēn, glyphein, „oʻyib chiqarish, oʻyib olish“ feʼlidan olingan (lotincha glubere „archmoq“ va inglizcha cleave bilan birlashadi)^[1].

Ieroglif (yunoncha muqaddas yozuv) soʻzi ingliz tilida uzoqroq tarixga ega boʻlib, u 1598-yilda Jon Florio tomonidan nashr etilgan inglizchadan italyanchaga lugʻatda Misr alifbosining murakkab va sirli belgilariga ishora qiluvchi dastlabki alifbo sifatida qoʻllangan^[2]. Glyph soʻzi birinchi marta 1840-yillarning boshlarida Frederik Ketervudning Mayya sivilizatsiyasining ochilmagan gliflari chizgan gravyuralari va toshbosmalari bilan Yevropaning keng eʼtiborini tortdi^[3].

Arxitekturada glif atamasi binoning jabhasidagi vertikal belgini tasvirlash uchun ishlatiladi. Buning eng mashhur shakllaridan biri triglif (uchta glif), klassik arxitekturada Dorikc frizining vertikal chiziqlaridir^[4].

Arxeologiyada glif oʻyilgan yoki yozilgan belgidir^[5]. Bu piktogramma yoki ideogramma yoki hece yoki logogramma kabi yozuv tizimining bir qismi boʻlishi mumkin.

Tipografiyada glif kelishilgan belgilar toʻplamidagi elementar belgi boʻlib, yozishda oʻqilishi mumkin boʻlgan belgini ifodalash uchun moʻljallangan. Gliflar soʻzning imlosini umumiy tarzda qoʻshadigan yoki yozilgan narsaning oʻziga xos maʼnosiga hissa qoʻshadigan noyob belgilar deb hisoblanadi, bu maʼno madaniy va ijtimoiy foydalanishga bogʻliq.

Glif — bu „belgining oʻziga xos shakli, dizayni yoki tasviri“^[6]. Bu grafema yoki grafemaning bir qismi yoki baʼzan bir nechta grafemalarning kombinatsiyasi (yaxshilangan glif) boʻlishi mumkin boʻlgan yozma til elementining maʼlum bir shriftdagi oʻziga xos grafik tasviri. Agar yozuv birligining bir nechta allograflari boʻlsa va ular orasidagi tanlov kontekstga yoki muallifning xohishiga bogʻliq boʻlsa, endi ular alohida gliflar sifatida koʻrib chiqilishi kerak, chunki ularni farqlash va ulardan qaysi biri talab qilinsa shunisini chop etishni mexanik tartibga solish ham kerak boʻladi. Hisoblashda ham xuddi shunday. Hisoblashda va tipografiyada „belgi“ atamasi tabiiy til yozish tizimlarida (skriptlar) topilgan grafema yoki grafemaga oʻxshash matn birligiga ishora qiladi. Tipografiya va hisoblashda grafemalarning diapazoni yozma tilga qaraganda boshqa yoʻllar bilan ham kengroqdir: shrift koʻpincha har biri oʻz grafemalariga hissa qoʻshadigan turli xil tillar diapazoni bilan kurashishiga toʻgʻri keladi va shuningdek, lingvistik belgilar, masalan dingbatlar boʻlmagan matnlarni chop etish talab qilinishi mumkin. Kerakli gliflar diapazoni mos ravishda ortadi. Xulosa qilib aytganda, tipografiya va hisoblashda glif grafik birlikdir^[7].

Lotin alifbosining istalgan turida yozilgan aksariyat tillarda〈i〉kichik harfdagi nuqtali glif emas, chunki u hech qanday farqni bildirmaydi va nuqta tasodifan tushib qolgan〈ı〉boʻlishi mumkin. Biroq, turk tilida bu nuqta glifdir, chunki bu tilda i harfining nuqtali va nuqtasiz ikki xil varianti mavjud. Bundan tashqari, yapon tilidagi boʻgʻinlarda baʼzi belgilar bir nechta alohida belgilardan iborat, ammo umuman olganda, bu alohida belgilar glif emas, chunki ular oʻz-oʻzidan hech qanday maʼnoga ega emas. Biroq, baʼzi hollarda, qoʻshimcha belgilar alohida belgilarni farqlash uchun diakritika rolini bajaradi. Bunday qoʻshimcha belgilar gliflarni tashkil qiladi. Umuman olganda, diakritiklar, garchi u fransuz, katalan yoki portugal tillarida sedilla, bir necha tillarda ogonek yoki polyakcha „Ł“ ning zarbasi kabi belgilarning qolgan qismi bilan tutashgan boʻlsa ham glifdir.

Islandiyadagi „æ“ va nemis tilidagi „ß“ kabi baʼzi belgilar glif sifatida koʻrib chiqilishi mumkin. Ular dastlab tipografik ligaturalar edi, lekin vaqt oʻtishi bilan oʻziga xos belgilarga aylandi; bu tillar ularga noyob harflar sifatida qaraydi. Biroq, baʼzi shriftlarda bitta birlik sifatida koʻrib chiqiladigan „fi“ kabi ligatura, shubhasiz, glif emas, chunki bu shunchaki shriftning dizayn tanlovi, asosan allografik xususiyat va bir nechta grafemani oʻz ichiga oladi. Oddiy qoʻl yozuvida hatto uzun soʻzlar ham koʻpincha qalam qogʻozdan chiqmasdan „birlashtirilib“ yoziladi va har bir yozma harfning shakli koʻpincha qaysi harflar oldidan va keyin kelishiga qarab oʻzgaradi, lekin bu butun soʻzni yaratmaydi.