Sekstant

Denizde gemi her yönde sürekli hareket halinde olduğu için sekstant bir gök cismi ile ufuk çizgisinin birbirine olan açısını geminin ve sekstantı tutan elin hareketinden etkilenmeden, hassas bir şekilde ölçüm yapılabilecek şekilde yapılmıştır.

Sekstantla en hassas mevki tayini, güneşin en yüksek noktasına ulaştığı öğlen vakti yapılır. Bu en yüksek noktaya güneşin üst yücelim noktası denir. Açının okunduğu anda yerel saatin ne olduğu kronometre ile hassas olarak tespit edilir. Ekvator üzerinde açı kuzey-güney yönünde ufka dik olacağından, dik açıdan farkı enlemi belirler.

Aynı anda dünya üzerinde yeri kesin bilinen bir noktada saatin ne olduğu da kronometre sayesinde hassas olarak bilinir. Bu, doğu-batı yönündeki açının gözlem noktasında ne okunduğu ile (öğlen vaktinde açı doğu-batı yönünde ufka diktir) saate göre o yeri bilinen noktada ne olması gerektiğinin farkı, gözlem noktasının o noktadan boylam olarak ne kadar uzakta bulunduğunu hesaplama olanağı verir.

Yay biçimindeki parçası çemberin altıda biri büyüklüğünde bir açıya sahip olduğu için, bu gereç sekstant ismini almıştır. 1731 senesinde John Hadley (1682–1744) tarafından yapılan ilk 45 derecelik oktantla modern sekstant arasında hemen hiç fark yoktur. Sekstant aynı zamanda gemiden veya uçaktan herhangi bir gök cisminin yüksekliğini ölçmeye de yarar. Bunlardan en basiti kuzey yarım kürede kutup yıldızının açısal yüksekliğini bulmaktır.

Sekstantla açı ölçmek için, gemici sekstant dürbününden, ufuk hattına bakar. Gemici, gemi güvertesinde dik olarak durduğu ve gemiyle beraber sallandığı için ölçülecek açı hiç değişmez. Güneşin aynalardan yansıyan görüntüsü tam ufuk hattıyla çakıştığı an sekstant açısı okunur.

Modern sekstantlarda ufuk aynasının yarısı gümüşlenmiştir. Bu durumda sekstant teleskobundan bakıldığında teleskopta hem güneş, hem de ufuk düzlemi yan yana görülür. Ölçüm kolaylığı için güneşin parlaklığını azaltan filtreleme, açıyı hassas bir şekilde okumak ve açı değiştirmede süratli olabilmek için ince ayar (verniyer) sistemi de bulunur.

Sekstantın hava trafiğinde de önemi vardır. Uçak sekstantında çoğu kere ufuk düzlemi yerine su tesviye aleti ölçümde yatay hattı verir.

1-Büyük ayna (index mirror): Yayın merkez üzerinde yerleştirilmiş ayarlanabilen bir çerçeve içindedir.

2-Küçük ayna (horizon mirror): Sextant düzlemine dik, bir çerçeve içine yerleştirilmiş yarısı sırlı, yarısı sırsız bir aynadır.

3-Teleskop (telescope): Küçük aynaya doğru uzatılmış ve gök cisminin yansımasının düz bir hat içinde ve kuvvetli olarak alınmasına yarar.

4-Madensel çerçeve: Tüm kısımlar bunun üzerinde yerleştirilmiştir.

5-Yay (arc): Derecelere bölünmüş bir kısım olup açılar buradan okunur.

6-Uzade kolu (index arm): Yayın yaklaşık merkezinde hareket eden ve gök cisminin yansımasını ufka indiren bir koldur

Üstteki kısımlardan başka, parlak gök cismi için yüksekliğin alınmasında kullanılan renkli camlar (shades) bulunur. Bunlar az saydamdan çok saydama doğru sıralanmışlardır.

•  
  İstanbul Takiyüddin'in Rasathanesinde büyük bir sekstant
•  
  Takiyüddin'inkine dayanan Denimarkalı astronom Tycho Brahe'nin sekstantı
•  
  Sekstant (1810)
•  
  Sekstant kullanım canlandırması