Mutazıd

Mutezîd, halife Mütevekkil'in torunu ve Mütevekkil oğlu olan Muvaffak el-Abbâsî'nin oğludur. Babası ile birlikte 883'da Irak'ta çıkan yeni bir Zenc İsyanı'nı bastırdıktan sonra babası Muvaffak vezir olarak kardeşi Halife Mutemid döneminde gerçek iktidar dizginlerini ele almıştır. Muvaffak'ın vezirliği sırasında Abbasi devlet idaresi iyileşmiş ve devlet merkezden uzak eyaletlerinin kontrolünü tekrar eline almıştır. Örneğin vezir Muvaffak Suriye eyaletinin idarecisi olan Tolunoğulları ile çok ciddi çekişmelere girmiş ve bunlar sonunda Suriye'nin kontrolü yine merkeze geçmiştir.

Ama Muvaffak fil hastalığı'ndan muzdarip olup vezirlik yetkilerini yavaş yavaş oğlu Mutezîd'e devretmiş ve Haziran 891'de ölmüştür. Muvaffak'ın oğlu Mutezîd amcası olan Halife Mutemid'in namına devleti idare eden tek vezir haline geçmiştir. Amcası Halife Mutemid ölmeden önce kendi oğlunun halifeliğine varis olmasını önleyen kararlar almak zorunda kalmıştır.

Halife Mütemid Ekim 892'de bir gün büyük bir içkili ziyafet sonunda ölünce onun yerine Mutazıd tahta çıkarak Abbâsî halifesi olmuştur. Mutezîd zaten vezir olarak Abbâsî devletinin gerçek iktidarını elinde tutmaktaydı. Halife olduktan sonra da Mutazıd etkin olarak devleti idareye devam etmiştir. Geniş ülkesinin çeşitli eyaletlerinde zaman zaman sorunlar çıkmış ve Halife Mû'tezîd bu sorunlara eğilmek zorunda kalmıştır.

Mısır'ın idaresi 849-896 döneminde Abbasilere bağlı hükümdar olan Tolunoğulları'ndan Humâreveyh bin Ahmed bin Tolun'un elindeydi. Humâreveyh, yeni halife olan Mutazıd'e yakınlığını göstermek için kızı olan "Katr el-Nada" 'yı Mû'tezîd ile büyük çeyiz de vererek evlendirmiştir. Halife Mû'tezîd de yeni kayınbabasını Mısır ve Suriye eyaleti vali-emiri olarak atamış ve ondan uygun yıllık tazminat verme sözü almıştır. Fakat 896'da Humâreveyh bir suikasta hedef olarak öldürülmüş ve Mısır ve Suriye karışıklığa boğulmustur. Humarayai'nin en büyük oğlu olan Ebü'l-Asâkir Ceyş babasının yerine geçmişse de o da hükümdarlığı eline aldıktan sonra çok geçmeden suikast kurbanı olmuştur. Bunun üzerine 896'da Humâreveyh'in ikinci oğlu olan Ebû Mûsâ Hârûn bu görevleri yüklenmiş ama idare ettiği eyaletlerde asayişi kuramamıştır. Mısır ve Suriye'de idare keşmekeşi 904'e kadar devam etmiştir.

Horasan Sistan bölgesinin idaresi Seferîler elinde bulunmaktaydı. 901'de yapılan bir çatışmada Seferiler'in ikinci hükümdarı olan Amr bin Lait (879-901) Horasan'da idareyi eline geçirmek isteyen Samanîler'in ikinci hükümdarı olan I. İsmail (892 - 907) ile çarpışmalara girişmiştir. Bunlar sonunda Samanîler'den I. İsmail üstün gelmiş ve Amr bir Lait'i esir alarak Bağdat'a göndermiştir. Amr burada ölüm döşeğinde yatmakta iken Halife Mutazıd tarafından idam ettirilmiştir.

Halife sonradan Seferîlere Horasan'da hükûmet etme izini vermiştir. Ama bu sülalenin hükümdarları ancak Sistan ve Belucistan'da hüküm sürebilmişler ve bunu da ancak Samanîler'in vasalı olup onlara yıllık tazminat ödeyerek başarmışlardır.

Samaniler teorik olarak ve hukuken Bağdat'taki Abbâsî halifelere bağlı bir eyalet idare etmekle beraber; gerçekte Abbâsî Halifeliği merkezinin gücü ve idaresi, Irak eyaleti sınırını geçmemekteydi. Horasan'da gerçek iktidar Samanîler elinde idi. Gerçekten Samanîler kendilerini İran'ın merkezi Arap halifelerinden bağımsızlık kaynağı olarak görmekteydiler.

Zeydiler emiri olan Hasan bin Zayd 864'te Tahirileri yenip Taberistan'ı eline geçirip onu takip eden Zeydi emirleri bu eyaleti idare etmekteydi. 900'de Samanîler Taberistan'a hücum edip Zeydiler hükûmetine son verdiler. Ama yine de bir Zeydi emiri Gilan'da hükûmet sürmeye devam etti. 913'te Gılan'dan harekete geçen Zeydiler Taberistan'ı geçici olarak ellerine geçirdiler. Fakat bu gelişmeler Abbâsî Halifesi Mutazıd'in iktidar gücünün yetişmediği alanlarda olmaktaydı. O zamanlar Abbâsî halifesinin idaresi gerçek olarak İran'da Rey'in hemen doğusunda sona ermekteydi.

Mutazıd halife iken Irak'ta Haricîler isyanları yaygın olarak devam etmekteydi. Mutazıd değişik Harici grupların isyanlarını bastırmak için Irak'a çok sayıda sefer yaptı ve yaptırdı. Sonunda Irak'ta merkezi idare hakim olup eyalette asayiş bir nebze sağlanabildi. Fakat Irak yine de uzun zaman isyankar göçebe Bedevi kabile çetelerinin eşkıyalık hücumlarına ve Abbasilerin Mısır asıllı orduları ile diğer halifelik orduları arasında mücadeleye sahne olmaya devam etti.

Mutazıd 10 yıl kadar halife olarak hüküm sürdükten sonra Ekim 902'de eceliyle ölmüştür. Yerine Türk asıllı bir cariyesinden olan oğlu Mûktefî Abbâsî halifesi olarak tahta çıkmıştır.

Halife Mutezîd, enerjik ve cesur bir idareci idi. Ali ve ona bağlı çeşitli Şii mezheplere ait kişilere karşı müsamahalı davranmıştı. Örneğin, Taberistan'da bulunan Zeydî emirlerine mali destek sağlamaktan çekinmemişti. Ancak bu mezhep mensuplarına sağladığı desteğin açık ve seçik olmasını tercih etmekteydi.

Fakat Halife Mutazıd Emeviler ve onları tutan aşiretlere karşı hiç müsamaha göstermemişti. Halifelik döneminde Emevilerin Cuma namazlarında mihraplardan lanetlenmeleri devam etmişti. Emevilerin kötülüklerini gösteren bir listeyi yanından eksik etmezdi. Emeviler lehinde hiçbir laf edilmesini de yasaklamıştı.

Mutazıd suçlu gördüklerine verdiği cezalarında pek merhametsizdi. Verdiği bazı cezalarda gösterdiği gaddar ve merhametsiz davranış kendinden sonra gelen hiçbir Abbasi halifesi tarafından tekrarlanmamıştır. Zenj isyanına katılmış ve bu isyandan sonra affedilmiş olan bir zencinin, ticareti yasak olan silahları alıp sattığı öğrenilmiş ve tuttuklanmıştı. Mutazıd'in bu suça layık gördüğü ceza bu kişinin bir direğe bağlanarak etrafında ateş yakılarak vücudunun birçok kısmının yakılması; sonra başı kesilerek idam edilmesi ve başsız vücudu bir kazığa çakılarak Bağdat'ta en önemli köprü başında herkese misal olarak gösterilmesi olmuştur. Musul'da isyan eden Haricilerin lideri, etrafındakilerin ihanetleri dolayısıyla Mutazıd'in eline geçmişti. Halife Mutazıd, ipekli kumaştan elbise giymenin bir günah olduğuna inanan, Harici liderinin bir ipekten kaftan giydirtilerek Bağdat'ta gezdirilmesini ve sonra da çarmıha gerilerek idam edilmesi cezasını vermişti. Diğer bir Harici lideri için seçtiği ceza canlı canlı bir kurbanlık koyun gibi başının kesilmesi olmuştu.

• Fransızca Wikipedia "Al-Mutadid (Abbasside)" maddesi26 Mart 2003 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Fransızca)
• İngilizce Wikipedia "Al-Mu'tadid" maddesi 10 Kasım 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)

• Hitti, Philip H. (çev. Salih Tuğ), (1968) Siyasi ve Kültürel İslam Tarihi (İV Cilt), İstanbul:Boğaziçi Yayınları.
• Üçok, Bahriye (1979) İslam Tarihi Emeviler-Abbasiler, Devlet Kitapları, Ankara: Milli Eğitim Basımevi (1.Basım:1968)
• Muir, Wiiliam (1924), The Caliphate, its rise, decline and fall, Edinburgh:John Grant [1]^{[ölü/kırık bağlantı]} Chapter LXXİ, Al-Mo'tadid, Al-Muktafi, Egypt, War with Greeks (İngilizce) (Erişim:21.9.2010)