Felsefe

Felsefe sözcüğü Türkçeye; Arapça "Rumi bilgelik geleneği" anlamına gelen falsafa (فلسفة) sözcüğünden geçmiştir. Arapçaya ise Eski Yunancadaki "bilgelik sevgisi" anlamına gelen philosophía (φίλος, phílos: "sevmek"; ve σοφία, sophía: "bilgelik") sözcüğünden geçmiştir. Bu sözcük ise Eski Yunanca "bilgeliği seven" anlamına gelen philósophos (φίλος, phílos: "sevmek"; ve σοφός, sophós: "bilge") sözcüğünden türemiştir.^[3] Philosophía sözcüğünü "hikmet arayışı" olarak çeviren kaynaklar da bulunmaktadır.^[4]

Kendine filozof diyen ilk kişinin Pisagor (MÖ y. 570 - y. 495) olduğu kabul edilmektedir.^[5][6] Bu bilginin kaynağı, Herakleides Pontikos'tur.^[7] Herakleides Pontikos'un güvenilir bir kaynak olmadığını,^[8] filozof sözcüğünü ilk kullanan kişinin Efesli Herakleitos olduğunu öne sürenler de bulunmaktadır.^[8][9]

Tarihteki çoğu okuryazar toplum, "nasıl iyi bir yaşam sürebilirim?", "gerçeklik nedir?", "nasıl doğruyu bilebilirim?" gibi, felsefenin konusu dâhilinde olan pek çok sorunun arayışı içinde olmuştur. Bu durum farklı coğrafyalarda felsefenin ortaya çıkmasına neden olmuş, bir dünya felsefe tarihinden söz edilmesini olanaklı kılmıştır.

Batı felsefesi, Batı dünyasındaki felsefe geleneğidir. Tarihi MÖ 6. yüzyılda Milet'te yaşamış Thales'e kadar uzanır. Batı felsefesi tarihi; Yunan-Roma kültürünün hakim olduğu Antik Çağ felsefesi, Hristiyanlığın hakim olduğu Orta Çağ felsefesi ve Modern felsefe şeklinde kabaca üç döneme ayrılabilir.

 

Antik Çağ felsefesi, MÖ 6. yüzyılda "her şeyin ilkesi nedir" sorusuna cevap arayan Miletli Thales ile başlamıştır.^[10] Thales'ten sonra; Anaksimandros, Anaksimenes, Heraklitos, Parmenides ve Empedokles gibi birçok filozof, aynı Thales gibi, varlığa ve doğaya ilişkin sorular sormuşlardır. Felsefede bu dönem, Sokrates öncesi felsefe olarak anılır.

Sokrates ile birlikte Batı felsefesi, etik ile tanışmıştır. Hiçbir yazılı eser kaleme almayan ve sokak, pazar gibi halka açık yerlerde sıradan insanlarla felsefi tartışmalar yapmaktan hoşlanan Sokrates, başta öğrencisi Platon olmak üzere, Batı filozoflarını derinden etkilemiştir. Sokrates'in bazı öğrencileri; Kinizm, Kirene ve Megara gibi felsefe okulları kurmuşlardır. Felsefede bu dönem, Klasik Yunan felsefesi olarak anılır.

Sokrates ve Platon ile birlikte Antik Çağ felsefesinin üç büyük figüründen bir diğeri olan Aristoteles'in öğrencisi Büyük İskender'in, yaptığı fetihler sonucu arkasında büyük bir imparatorluk bırakarak ölmesiyle, Helenistik dönem başlamıştır. Bu dönemde Stoacılık, Epikürcülük ve Pyrrhonculuk gibi felsefe okulları kurulmuştur.

Roma döneminde, Cicero ve Seneca gibi filozofları içinde barındıran Roma felsefesi başlamıştır. Boethius'un ölümüyle birlikte Antik Çağ felsefesinin son bulduğunu düşünülür.^[11][12]

Orta Çağ felsefesi, Batı Roma İmparatorluğu'nun yıkılışı sonucu başlayan Orta Çağ döneminde yapılan felsefedir. Yahudi-Hristiyan teolojisi ve Yunan-Roma düşüncesinin etkileri vardır. Bu dönemde tartışılan konular arasında; Tanrı'nın varlığı, iman ve aklın doğası, kötülük problemi ve tümeller problemi bulunur. Skolastisizm gibi felsefe okulları bu dönemde ortaya çıkmıştır. Başlıca Orta Çağ filozofları arasında; Augustinus, Thomas Aquinas, Boethius, Anselmus ve Roger Bacon vardır. Rönesans döneminde, hümanizm odak merkezi haline gelmiştir.

 

Erken modern felsefe, 17. yüzyılda Thomas Hobbes ve René Descartes gibi filozoflarla başlamıştır.^[13] Doğa bilimlerinin yükselişini takiben, modern filozoflar bilgi için seküler ve rasyonel bir temel geliştirmekle ilgilenmiş; din, skolastik düşünce ve Kilise gibi geleneksel otorite yapılarından uzaklaşmıştır. Başlıca modern filozoflar arasında; Spinoza, Leibniz, Locke, Berkeley, Hume ve Kant bulunur.

19. yüzyıl felsefesi veya geç modern felsefe, 18. yüzyıldaki "Aydınlanma" olarak adlandırılan hareketten fazlasıyla etkilenmiştir. 19. yüzyılda yaşamış önemli filozoflar arasında; Alman idealizminde önemli bir yeri olan Hegel, varoluşçuluğun temellerini atan Kierkegaard, ünlü bir Hristiyanlık karşıtı olan Nietzsche, faydacılığın savunucusu olan John Stuart Mill, bilimsel sosyalizmin kurucusu Karl Marx ve bir başka faydacılık savunucusu olan William James bulunur.

20. yüzyılda felsefede; analitik felsefe ve kıta felsefesi şeklinde bir ayrım gerçekleşmiş; fenomenoloji, varoluşçuluk ve mantıksal pozitivizm gibi pek çok felsefi gelenek ortaya çıkmıştır (bkz. Çağdaş felsefe).

 

Bereketli Hilal'de, bilgelerin deneyim ve öğütlerini paylaştığı; hikâyeler ve atasözleri yoluyla insanlara ahlaklı davranış, pratik yaşam ve erdem konusunda tavsiyeler vermeye çalıştığı bilgelik edebiyatı diye bir tür vardı. Antik Mısır felsefesini anlamamızın merkezinde yer alan bu türe ait metinler, Antik Mısır'da sebayt ("öğretiler") olarak biliniyordu. Bu metinlerin en bilineni Ptahhotep'in Özdeyişleri'dir.^[14]

Asurolog Marc Van de Mieroop'a göre; Babil felsefesi, bilgiye benzersiz bir şekilde yaklaşan ve yazım, sözlükbilim, kehanet ve hukuk merkezli son derece gelişmiş bir düşünce sistemiydi.^[15] Aynı zamanda Sümerce ve Akadca'ya dayanan çok dilli bir entelektüel kültürdü.^[16]

İslam öncesi İran felsefesi; tek tanrıcılığın ve iyi-kötü ikiliğinin ilk destekçilerinden biri olan Zerdüşt ile başlamıştır. Zerdüşt; İran'da Maniheizm, Mazdekizm ve Zurvanizm gibi düşüncelerin gelişmesinde etkili olmuştur.

Yahudi felsefesi ve Hristiyan felsefesi; hem Orta Doğu'da hem de Avrupa'da gelişen felsefi geleneklerdir. Her ikisi de Tanah gibi belirli erken dönem Yahudi metinlerini temel alan ve tek tanrı inancını paylaşan geleneklerdir. Geç dönem Yahudi felsefesi, Batı düşüncesinin etkisi altına girmiş ve içerisinden; Haskala (Yahudi Aydınlanması), Yahudi varoluşçuluğu ve Reform Yahudiliği gibi hareketler ortaya çıkarmıştır.

Bahâîlik'in kurucusu Bahâullah'ın oğlu ve halefi Abdülbahâ, Bahâî felsefesini açıklayan Bazı Sorulara Cevaplar isminde bir eser kaleme almıştır.^[17]

 

İslam felsefesi, İslam medeniyetindeki felsefe geleneğidir.^[18] İslam dininden ve Yunan, Hint^[19] ve İran^[20] felsefelerinden etkilenmiştir. Gelişiminde Yunanca-Arapça tercüme hareketi etkili olmuştur.^[21][22] İslam felsefesiyle sadece Müslüman filozoflar değil, İslam medeniyetinde yaşamış İbn Meymûn gibi Yahudi, Huneyn bin İshak gibi Hristiyan, İbnü'r Râvendî gibi ateist filozoflar da ilgilenmiştir. Bu yüzden kimi felsefe tarihçileri İslam felsefesi terimi yerine, Arapça yazan tüm filozofları kapsayan "Arapça felsefe" veya "Arap felsefesi" terimlerini kullanmayı tercih etmektedir.^[23]

Erken dönem İslam felsefesinin, İslam teolojisine odaklanan kelâm ve Yeni Platonculuk ve Aristotelesçilik yorumlarına dayanan falsafa olmak üzere iki ana dalı vardır. Aristoteles'in eserleri; Kindî, İbn Sina ve İbn Rüşd gibi filozofları derinden etkilemiştir. Gazzâlî gibi bazı filozoflar, Aristotelesçi İslam filozoflarının yöntemlerini fazlasıyla eleştirmiş, metafiziksel görüşlerini sapkınlık olarak değerlendirmiştir. İbn Heysem ve Bîrûnî gibi birçok İslam düşünürü; aynı zamanda bilimsel yöntem, deneysel tıp ve optik gibi alanlara katkılar yapmışlardır.

İslam felsefesi, özellikle İbn Rüşd'ün Aristoteles üzerine olan yorumları başta olmak üzere,^[24][25] Batı dünyasındaki entelektüel gelişimleri fazlasıyla etkilemiştir.^[26][27] İslam felsefesinin zirve dönemini yaşadığı Altın Çağ'ın, geleneksel olarak 13. yüzyılda Bağdat'ın yağmalanması ile sona erdiği kabul edilmektedir.^[28][29] Bununla birlikte Altın Çağ'dan sonra, aşkın teosofi gibi yeni felsefe akımları geliştirilmeye devam edilmiştir.

19. ve 20. yüzyıllarda Arap dünyasında, çağdaş İslam felsefesini büyük ölçüde etkileyen, Arap rönesansı olarak da bilinen Nahda (kelime anlamı olarak "Uyanış") hareketi gerçekleşmiştir.^[30]

 

Hint felsefesi (Sanskrit dilinde: darśana, "bakış açısı", "perspektif"),^[33] Hint altkıtasında ortaya çıkmış felsefi geleneklerin ismidir. Hint felsefesinin başlangıcı antik zamanlara dayanır. Hint felsefesinde geliştirilmiş bazı önemli kavramlara; dharma, karma, pramāṇa, dukkha, saṃsāra ve mokşa örnek olarak verilebilir. Bunun gibi kavramlar; bazı Hint felsefe gelenekleri tarafından kabul edilirken, bazıları tarafından ise reddedilir. Günümüze ulaşan en eski Hint felsefesi metinleri, Geç Veda Dönemi'ne (MÖ 1000–500) ait, Brahmanizmin görüşlerini aktaran Upanişadlardır.

Hindular genellikle Hint felsefe geleneklerini, Vedaların otoritesini ve onların ileri sürdüğü brahman ve ātman teorilerini kabul edip etmemelerine bağlı olarak, ortodoks (āstika) ve heterodoks (nāstika) şeklinde ikiye ayırmışlardır.

"Ortodoks" gelenekler aynı zamanda "Hindu" gelenekler olarak da bilinir. Ortodoks gelenekler arasında; Sānkhya, Yoga, Nyāya, Vaiśeṣika, Mimāmsā ve Vedānta gelenekleri vardır.

Pāśupata, Şaiva Siddhanta ve Keşmir Şivacılığı gibi Şaivizm gelenekleri; Hindu gelenekler olarak kabul edilmelerine rağmen; Tantra gibi metinleri kutsal saydıkları için, mutlak ortodoks olarak kabul edilmezler.

Heteredoks gelenekler, ortodoks geleneklerin zıttı olarak adlandırılan geleneklerdir, fakat heterodoks gelenekler kendilerini bu şekilde adlandırmazlar. Heteredoks gelenekler arasında; Jainizm, Budizm, Cārvāka ve Ājīvika gelenekleri vardır.

Jain felsefesi; Budizm ile birlikte günümüze kadar hayatta kalmış heterodoks iki gelenekten biridir. Jain filozofları, genellikle kalıcı bir ruh (jiva) kavramını, varlığın özünü oluşturan beş ezeli ve ebedi kategoriden (astikaya) biri olarak kabul eder. Bu kategorilerden diğer dördünü; dhárma, adharma, ākāśa ve pudgala kavramları oluşturur. Jain filozofları, tüm varoluşun döngüsel, ebedi ve yaratılmamış olduğunu kabul eder.^[34][35] Jain felsefesinde geliştirilmiş bir diğer önemli kavramlar; Jain karma teorisi, ahiṃsā olarak bilinen şiddetsizlik doktrini ve anēkāntavāda olarak bilinen "çok yönlülük" teorisidir. Tattvārthasūtra ismindeki metin, Jain felsefesinin bilinen en eski, en kapsamlı ve güvenilir derlemesidir.^[36][37]

Budist felsefe, Buda'nın öğretilerine dayanan felsefedir. Bu öğretiler erken budist metinler tarafından muhafaza edilmiştir. Budist felsefe, Hindistan'ın Magadha bölgesinde ortaya çıkmış ve daha sonra Doğu Asya, Tibet, Orta Asya ve Güneydoğu Asya gibi komşu coğrafi bölgelere yayılmıştır.

Afrika felsefesi, Afrikalı insanlar tarafından yapılan; Afrika dünya görüşlerini, fikirlerini ve temalarını sunan veya Afrika felsefesi yöntemleri kullanılarak yapılan felsefedir. Modern Afrikalı filozoflar, Afrika felsefesinin ne olduğunu, onun karakteristik özelliklerinin neler olduğunu ve Afrikalı olmanın ne anlama geldiğine cevap bulmak için etnofelsefe ile ilgilenmişlerdir.^[38]

Afrika felsefesinde ortaya atılan fikirlere; Ujamaa, Bantuların 'Güç' fikri, Négritude, Pan-Afrikanizm ve Ubuntu örnek olarak verilebilir. Çağdaş Afrika felsefesinde meydana gelen önemli olaylar arasında; felsefede profesyonelleşmenin yaşanmasıyla birlikte Afrika felsefesinin ayrı bir akademik disiplin haline gelmesi ve Afroamerikalılar tarafından geliştirilen siyahi varoluşçuluğu vardır. Bazı modern Afrikalı filozoflar; Marksizm, Afroamerikan edebiyatı, eleştirel teori, eleştirel ırk teorisi, postkolonyalizm ve feminizm gibi Batı kökenli akımlardan etkilenmiştir.

 

Amerika yerlileri felsefesi; Amerika yerlileri tarafından yapılan ve Amerika'nın çeşitli bölgelerine, kültürlerine göre farklılıklar gösteren felsefedir.

Mezoamerika'daki Aztek felsefesi, tlamatini ('bir şey bilen kişi') denilen^[39] Aztek filozoflar tarafından geliştirilmiştir. Başlıca Aztek filozoflara; Nezahualcoyotl, Aquiauhtzin, Xayacamach, Tochihuitzin coyolchiuhqui ve Cuauhtencoztli örnek verilebilir.^[40][41] Bu filozoflar aynı zamanda bir şairdir ve aslen Nahuatl dilindeki eserlerinin bir kısmı, çeşitli Aztek el yazmaları tarafından muhafaza edilmiş, günümüze kadar ulaşmıştır.^[40][41]

Bir başka Amerikalı medeniyet olan İnkalar; amawtakuna veya amautas olarak bilinen, filozof ve alimlerden oluşan bir seçkin sınıfa sahipti. Bu kişiler, İnka eğitim sisteminde; felsefe, teoloji, astronomi, şiir, hukuk, müzik, etik ve tarih gibi alanlarda ders veren öğretmenlerden oluşuyordu.^[42][43] Genç İnka soyluları, Cusco'da bulunan Yacha-huasi okulununda bu öğretmenler tarafından eğitiliyor ve quipu sanatını öğreniyorlardı.^[42]

 

Felsefe tarihindeki filozofların çoğunluğu erkektir. Kimileri, tarih boyunca kadın ve erkeklerin eşit şartlara sahip olmaması yüzünden böyle olduğunu öne sürmektedir.^[44]

19. yüzyılın başlarında; Birleşik Krallık ve ABD'deki bazı üniversiteler, karma eğitime geçiş yapmış ve daha fazla kadın akademisyenin yetişmesine olanak sağlamıştır. Bununla birlikte, ABD Eğitim Bakanlığı'nın 1990'lardaki raporları; çok az kadının felsefe bölümünü tercih ettiğini ve kadın akademisyenlerin felsefe fakültelerindeki oranının %17 ila %30 olduğunu söylemektedir.^[45]

Antik Çağ'da ortaya atılan pek çok felsefi problem, günümüz filozofları tarafından hâlâ tartışılmaktadır. Akademik felsefe veritabanı PhilPapers'ın profesyonel filozoflar arasında yaptığı 2020 tarihli anket sonuçlarına göre; 1784 filozofun %3.8'i felsefe tarihinde hiçbir ilerleme olmadığını, %46.6'sı az ilerleme olduğunu ve %41.7'si çok ilerleme olduğunu düşünmektedir. Ankete katılan filozofların %8.4'ü ise farklı yönde görüş belirtmiştir.^[46]

Bilim felsefesi, bilim ile ilgili felsefi problemleri inceleyen felsefe dalıdır. Bilimin temelleri ve yöntemi gibi problemleri ele alan genel bilim felsefesi; fizik felsefesi, tarih felsefesi gibi spesifik bilim dallarının açığa çıkardığı problemleri ele alan özel bilim felsefesi olmak üzere iki ana daldan oluşur.

Dil felsefesi; dilin doğası, kökeni ve kullanımı inceleyen felsefe dalıdır.

Din felsefesi; din, tanrı gibi kavramların; tanrının varlığı lehine ve aleyhine olan argümanların ve dinî bir inanca sahip olmanın akılcı olup olmadığı gibi din ile ilgili felsefi problemlerin incelendiği felsefe dalıdır.

Epistemoloji, bilgi felsefesi veya bilgi teorisi; bilgiyi inceleyen felsefe dalıdır.^[47] Epistemologlar doğru bilginin imkanı, kaynakları, sınırları ve ölçütünü araştırır ve aynı zamanda hakikat, inanç, gerekçelendirme gibi kavramların doğasını incelerler.^[48]

Estetik; sanatın, güzelliğin ve zevkin doğasını inceleyen felsefe dalıdır. Estetik, kendinin bir alt dalı olan sanat felsefesi adıyla da bilinir.

Etik veya ahlak felsefesi, ahlakı inceleyen felsefe dalıdır. Ahlakın doğasını inceleyen metaetik, eylemlerin hangi kıstasa göre ahlaklı olup olmayacağını inceleyen normatif etik ve kürtaj, idam, ötanazi gibi spesifik somut eylemlerin ahlaklı olup olmadığını inceleyen pratik etik olmak üzere üç ana daldan oluşur.^[49]

Mantık, doğru akıl yürütmenin kurallarını inceleyen felsefe dalıdır.

Metafelsefe veya felsefenin felsefesi, felsefenin doğasına ilişkin yapılan araştırmadır.^[50] Metafelsefede; "felsefe nedir", "felsefenin amacı ne olmalıdır" ve "felsefe nasıl yapılmalıdır" gibi sorulara yanıt aranır.^[51] Çoğu felsefe dalının; metaepistemoloji, metaestetik, metaetik ve metametafizik gibi kendi metafelsefe alt dalı vardır.^[52] Metafelsefe teriminin doğuşu 20. yüzyıla dayansa da; konu edindiği sorular felsefenin kendi kadar eskidir, kökeni Antik Yunan ve Nyaya felsefesine kadar dayandırılabilir.

Metafizik, varlığın ve gerçekliğin doğasını en temel seviyede inceleyen felsefe dalıdır. Metafizikçiler; varlık, zaman, nedensellik, gerçeklik, nesneler ve nitelikler gibi kavramları incelerler.

Siyaset felsefesi; hükümet ve bireyler arasındaki ilişkinin; devlet, özgürlük, adalet, mülkiyet, hak ve hukuk gibi kavramlar gibi siyaset ile ilgili temel felsefi problemlerin incelendiği felsefe dalıdır.

Zihin felsefesi, zihnin doğasını ve bedenle ilişkisini inceleyen felsefe dalıdır. Bilim ile en iç içe olan felsefe dallarından biridir ve bilişsel bilim ile yakından ilgilidir.

 

Günümüzde felsefe bölümünden mezun olan kişiler genellikle üniversitelerde ders veren, araştırmalar yapan ve yayımlayan profesyonel filozof olurlar;^[54] fakat felsefe bölümünden mezun olup; hukuk, gazetecilik, din, bilim, siyaset, işletme veya çeşitli sanat dalları gibi felsefe dışındaki alanlarda işler yapan kişiler de vardır.^[55][56] Rock müzisyeni Harun Tekin,^[57] komedyen Ricky Gervais, Papa II. Ioannes Paulus, yönetmen Terrence Malick, Eski Türkiye Milli Eğitim Bakanı Hasan Âli Yücel, Vikipedi'nin kurucularından Larry Sanger bu kişilere örnek verilebilir.^[58][59]

Günümüzde felsefeye dikkate değer katkılar yapmış filozoflara, ilk kez 2016 yılında verilmeye başlanan bir milyon dolar değerindeki Berggruen Ödülü başta olmak üzere,^[60] birçok ödül verilmektedir. Bazı filozoflar, günümüzde felsefenin çoğunlukla profesyonel filozoflar tarafından yapılır hale gelmesinin ve halkla arasında bu denli mesafe olmasının; felsefeyi köklerinden uzaklaştırdığını, felsefenin kendine zarar verdiğini iddia etmiştir.^[61]

• Felsefe Tarihi
• Antik Çağ Felsefesi
• Felsefe Olimpiyatları
• Felsefe listesi

Vikipedi'nin kardeş projelerinden hakkında daha fazla bilgi edinin
	Vikisözlük'te tanımlar
	Commons'ta dosyalar
	Vikisöz'de alıntılar
	Vikikaynak'ta belgeler

• ODTÜ Açık Ders'te Felsefeye Giriş
• Felsefi Akımlar 5 Ekim 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Felsefe Tanımı
• Batı Felsefesi Klasikleri
• TÜBA Açık Ders'te Felsefe