Protektora Dönemi

Protektora dönemi (İngilizce: The Protectorate), İngiltere'de iç savaş döneminde kral I. Charles'ın 30 Ocak 1649 tarihinde idam edilmesiyle başlayan Fetret Devri süresince İngiltere, Galler, İrlanda ve İskoçya'daki idare tarzıdır. Protektora dönemi 1653 yılında Barebone Parlamentosunun kapatılması ve Oliver Cromwell'in Lord Protector ilan edilmesiyle başlar. Bu dönem 1659 yılında sona ermiştir, oğul Richard Cromwell babasından miras kalan bu unvanın hakkını veremeyince tasfiye edilmiş ve Restorasyon süreci başlamış, II. Charles kral olarak tahta çıkmıştır.

Protektora döneminden önce İngiltere, İrlanda ve İskoçya, Devlet konseyi ve Rump Parlamentosu tarafından yönetilmekteydi. İngiltere'nin 19 Mayıs 1649 tarihli yasayla İngiltere Topluluğu^[1] ilan edilmesi dolayısıyla cumhuriyet haline gelmesi kral I. Charles'ın da idam edildiği döneme denk düşer. İrlanda'da ise yapılan fetih harekâtından sonra iktidar Parlamento tarafından atanan askeri bir valide bulunur. Yine fethedilen İskoçya'da da İngiliz askeri valisi görev yapmaktadır. İskoçya'nın yönetiminin uzun vadeli bir şekilde belirlenmesi adına yapılması beklenen anayasal düzenleme uzun süre askıda kalır. 1651 yılında İngiliz ve İskoç parlamentolarının birliğine dair yasa çıksa da 26 Haziran 1657 tarihli antlaşmaya^[2] kadar birleşme gerçekleşmez. Anayasa yazma görevini yerine getiremeyen Rump Parlamentosu önceden belirlendiği gibi kendisini feshetmeyi kabul etmeyince 20 Nisan 1653 günü ordunun da desteğini arkasına alan Cromwell zor kullanarak meclisi kapatmıştır. Bu olayın ardından yaklaşık bir ay sonra Thomas Harrison'un önerisiyle harekete geçen cromwell, tüm kiliselere haber göndererek halkın güvenini kazanmış delegelerin yeni hükûmeti oluşturmak üzere belirlenmesini ister. Barebone Parlamentosu denilen bu toplam da görevi yerine getiremez ve 8 Aralık 1653 günü yine zorla kapatılır. Bu başarısız idare yöntemleri protektoranın önünü açar.

Barebones Parlamentosunun dağıtılmasının ardından John Lambert, Instrument of Government adlı yeni anayasayı gündeme getirir. Buna göre Oliver Cromwell ömür boyu Lord Protector oluyor ve en yüksek karar organı haline geliyordu. Parlamentoları göreve çağırma ve dağıtma yetkisi vardı ancak aldığı kararlarda devlet konseyinin çoğunluk oyunu almak durumundaydı. Ordu içinde hâlâ çok sevilen Cromwell 16 Aralık 1653 günü yemin ederek yeni görevine başlar.

İlk Protektora parlamentosu 3 Eylül 1654 günü toplanarak anayasal reform üzerinde çalışmalara başlar. Cromwell parlamentonun aldığı kararları reddetmek yerine 22 Ocak 1655 günü parlamentoyu dağıtma yoluna gider. Sir John Penruddock tarafından başlatılan monarşi yanlısı başarısız bir ayaklanmanın^[3] ardından Cromwell ülkeyi askeri garnizon bölgelerine bölerek her bölge için sadece kendisine hesap veren askeri valiler tayin etme yoluna gider. Atanan 15 komutan sadece güvenlik değil, vergi, yerel idare gibi konuların yanı sıra toplumsal dönüşüme de öncülük etmeleri beklenen inanmış Püritenlerden oluşmuştu. Bütün beklentilere rağmen bu sistem yaklaşık bir yıl sürer. 1656 yılı Eylül ayında toplanan yeni Protektora Parlamentosu askeri valilerin artan gücüne dikkat çekerek askeri bir devlete dönüşme tehlikesini gündeme getirince Cromwell bu sistemden de vazgeçmiştir. Askeri valilerin hüküm sürdüğü Kasım 1655-Eylül 1656 dönemi hem iç savaş döneminin toplumsal ve sosyal yaralarının yeniden açılmasına yol açmış hem de artık Cromwell rejimlerine olan güveni sarsmıştır.

Bu dönemde Cromwell dış politikada da zorlu gündemlerle karşı karşıya kalır. 1652 yılında patlak veren Hollanda-İngiltere Savaşlarının ilkini 1654 yılında Amiral Robert Blake kazanır. Savaş dönemi boyunca Hollanda ekonomisine canlılık getiren Yahudi toplumunun önemini gören Cromwell, 350 yıl önce I. Edward zamanında ülkeden kovulan Yahudileri geri çağırmaya karar verir.^[4] Bu sayede hem iç savaşın açmış olduğu ekonomik yaralar sarılacak hem de ekonomik canlılık gelecektir. 1657 yılında Parlamento Cromwell'e kral olması önerisini getirir. Monarşiyi ortadan kaldırmış olan Cromwell siyasi bir açmazda kalır ve altı hafta boyunca karar vermez. Kral olmasının getireceği kararlı rejimi önemsese de 13 Nisan 1657 günü yaptığı konuşmayla bu öneriyi reddeder.

Babası Oliver Cromwell'in 1658 yılı Eylül ayında ölümünün ardından üçüncü oğul Richard, Lord Protector unvanını alır. Cromwell tarafından inşa edilmiş olan güçlü ve sağlam yapının oğlu tarafından ülkede birliği sağlayacak şekilde devam ettirilmesinin güçlüğü ilk anlarda ortaya çıkar. Richard, Protektoranın ordu içindeki desteğini sivil halka yaymaya çalışır. 1659 yılında Parlamentoyu göreve çağırır. Ancak parlamento içindeki muhalifler Cromwell dönemi idaresini despotluk ve ekonomik bunalım dönemi olarak tanımlayarak, monarşiye yakından benzeyen yanlarını şiddetli şekilde eleştirirler. Parlamentonun yapıcı olmayan eleştirileri, Richard'ın yönetim sorunları ve ordunun sıradan askerlerinin ve alt düzey subaylarının rejime sahip çıkmaması protektoranın sonunu getirir. Ne Parlamentoya sözünü geçirebilen ne de ordunun desteğini kazanabilen Richard, 7 Mayıs 1659 günü kurulan Güvenlik Komitesinin aldığı kararla devrilir. Protektora Devlet Konseyi lağvedilir ve yeni devlet konseyi 19 Mayıs 1659 günü ilan edilir. Hukuki olarak lağvedilmeyen protektora döneminin yitip gitmesi tercih edilir. Bu dönem iktidarın gasp edildiği bir dönem olarak değerlendirilecektir.

Richard Cromwell'den sonra 1660 yılı Mayıs ayında monarşi yeniden iktidara gelecek ve Restorasyon olarak adlandırılacak dönem başlayacaktır. II. Charles kral olarak iktidara gelse de iç savaşın ortaya çıkardığı sorunlar Muhteşem Devrim'e kadar çözülmeyecektir.