Gayzer

Gayzer (Türkçe: Kaynaç) kesintili bir biçimde sıcak su ya da sıcak buhar fışkırtan, kükürt yayan kaynarca.

Geysir, İzlanda dilinde, fışkırmak demektir. Volkanoloji literatürüne İngilizceden geyser olarak geçmiştir. Gayzer kesintili bir biçimde sıcak su ya da sıcak buhar fışkırtan, kükürt yayan kaynarcadır. Yeraltı sularının magmaya dokunması ya da magmanın çok yakınından geçmesi sonucunda ısınmasıyla oluşurlar.^[1]

Sıcak su kaynakları, volkanik ve kırıklı (fay) bölgelerde görülür. Bu nedenle kutuplara yakın bir bölge olmasına rağmen İzlanda'da birçok gayzer ve sıcak su kaynağı bulunmaktadır. Kaynak su belirli bir yerde ısınınca (kaynayınca), bir patlama yapar ve bu kaynar su yeryüzüne fışkırarak çıkar.

Gayzerlerde yeraltı suyunun içinde toplandığı doğal kuyu, düşey doğrultuda sıralanmış ve birbirine dar kanallarla bağlanmış bölümlerden oluşur. Böyle bir kuyunun çeşitli derinliklerdeki bölümlerinde yer alan suların kaynama noktaları, basınç farklılıklarından dolayı,birbirinden farklıdır.^[2] Örneğin; su, 300 metrede su ile dolu hazne altında kaynamak için yaklaşık 230 °C'ye ulaşmalıdır.^[3]

Basınç arttıkça suyun kaynaması için daha yüksek bir sıcaklığa ihtiyaç vardır.Bu nedenle, derinlerde yer alan bölümlerin içindeki sular, daha büyük bir basınç altında olduklarından, daha geç, yüzeye yakın olanların içindeki sular ise daha çabuk kaynarlar. Sonuçta en üst bölümdeki su önce kaynar ve oluşan buhar basıncı nedeniyle kuyunun ağzına yükselir ve hatta dışarı çıkar. Bu durum altta yer alan bölmeler içindeki suların üzerindeki basıncı birden azaltır. Böylece zaten normal kaynama noktasının üzerinde bir sıcaklığa sahip olan fakat basınç altında oldukları için kaynayamayan bu sular aniden ve hızla kaynamaya başlar ve kısa sürede oluşan büyük bir buhar basıncı ile su ve buhar sütunu halinde kuyunun ağzından dışarı fışkırır. Patlama sonrası soğuk yeraltı suyu tekrar rezervuara sızar ve döngü yeniden başlar.^[1][2]

Sıcak kaynaklar ve gayzerlerdeki yeraltı suları yüzeye aktığı zaman, bu akışkandaki malzemeler genellikle çözünür ve kimyasal tortullu kaya birikimi oluşur. Su çözünmüş silika içerdiği zaman bu malzemeye silisli sinter adı verilir ve bu malzeme gayzerit kaynağının etrafında toplanır. Su, çözünmüş kalsiyum karbonat içerdiği zaman traverten ya da kalkerli tüfler çökelir. Gayzerlerin püskürttüğü suyun içinde farklı kimyasal maddeler vardır. Suyun içinde, ilerlediği yoldaki yapıya göre silisyum dioksit (SiO₂), kalsiyum karbonat (CaCO₃), arsenik (As), cıva (Hg), karbondioksit (CO₂), hidrojen sülfür(H₂S) ve başka kimyasal maddeler bulunabilir.^[4]

Gayzerler, ekseriya yeni bir volkanik aktiviteye sahip bölgelerde ortaya çıkmaktadır. Gayzerlerde peşpeşe iki fışkırma arasındaki zaman periyodu genelde düzensizdir. Amerika’da Yellowstone Millî Parkındaki gayzerin suyu aralıklarla, saatte bir, 50 m yüksekliğe fışkırmaktadır. Bazı yerlerde gayzer faaliyeti gösteren soğuk su kaynakları da vardır. Yeni Zelanda’da ve İzlanda’da gayzerler bulunmaktadır. Yeni Zelanda’da 1886’daki Taravera volkanik püskürmesinden sonra su, buhar, çamur ve taşları 4 saat müddetle 240 m kadar yükseğe püskürten yedi adet gayzer oluşmuş ve 1904’te bitişik Taravera Gölünün sularının akıtılmasıyla bu gayzerlerden 450 metreye kadar su püskürten birinin faaliyeti durmuştur. Dünya genelindeki 1000 kadar gayzerin yaklaşık yarısı Amerika Birleşik Devletleri’ndeki Yellow Stone Millî Parkı’nda bulunuyor. Tüm gayzerler arasında en bilineni ise bu parkın içindeki Old Faithful’dur. Yine aynı park içinde yer alan Steamboat isimli gayzer ise yaklaşık 100 m ile halen en yükseğe su püskürten gayzerdir. Gayzerlere Rusya, Şili, Yeni Zelanda ve İzlanda’da sıkça rastlanır. Türkiye'de ise gayzer bulunmuyor.^[1]

Gayzer faaliyetlerinin anlaşılması için püsküren suyun kimyasal ve hacimsel incelemeleri ile sıcak su kaynaklarının bulunduğu yerde açılan kuyuların etüdünden istifade edilmektedir. Bununla beraber gayzerlerin periyodik olarak püskürme mekanizması halen tam anlaşılamamıştır. İzlanda’daki bir gayzerin incelenmesi ile bulunan sonuçların diğer gayzerlere de uygulanmasına çalışılmışsa da bir başarı sağlanamamıştır.

Gayzer elektrik üretimi, ısıtma ve turizm gibi çeşitli faaliyetler için kullanılmaktadır. Jeotermal rezervleri tüm dünyada bulunur. İzlanda daki bazı gayzer alanları dünyanın ticari açıdan en değerli alanlarıdır. 1920'lerden bu yana gayzerlerden yönlendirilen sıcak su seraların ısınmasında kullanılmaktadır. Bu sayede İzlanda'nın soğuk ikliminde bitkisel üretim yapılabilmektedir. Gayzerlerden gelen buhar ve sıcak su 1943 yılından bu yana evleri ısıtmak için kullanılmaktadır. Bunun yanı sıra gayzerlerden çıkan buhar denetim altına alınır ve türbinler kurularak elektrik üretilir. ABD, İtalya, İzlanda, Rusya, Yeni Zelanda,Japonya bu yolla elektrik üretip endüstriyi geliştirmekte, kırsal alanları kalkındırmaktadır.