Binabago: Prehistorya

Babala: Hindi ka naka-login. Ang iyong IP address ay maitatala sa kasaysayan ng pagbabago ng pahinang ito.

Ang '''prehistorya''' (mula [[Wikang Kastila|Kastila]] ''prehistoria'') ay ang yugto sa [[kasaysayan]] ng [[Tao|sangkatauhan]] mula sa paggamit ng mga [[Bato (heolohiya)|bato]] bilang kagamitan hanggang sa pag-imbento ng sistema ng [[Pagsusulat|pagsulat]]. Matagal na'ng laganap ang paggamit ng mga tao ng mga simbolo, marka, at larawan, ngunit nabuo lamang ang mga pinakaunang sistema ng pagsulat bandang 5,300 taon na ang nakalilipas. Inabot ng libo-libong taon bago tuluyang lumaganap ang pagsulat sa maraming parte ng mundo. Gayunpaman, hindi pantay ang paglaganap nito; may mga [[Kalinangan|kultura]] ng tao na di nakagawa ng sistema ng pagsulat hanggang nito lang. Dahil rito, iba-iba ang "dulo" ng prehistorya ng iba't ibang panig ng mundo.

Unang nakagawa ng sistema ng pagsulat at nakapagtabi ng kaukulang tala sa kasaysayan ang [[Sumeria|kabihasnang Sumer]] sa [[Mesopotamia]], [[Kabihasnan sa Lambak ng Indus|kabihasnan ng Lambak Indus]] sa [[India]], at ang [[sinaunang Ehipto]] noong maagang [[Panahon ng Tanso]]. Sinundan sila ng mga kalapit nilang kabihasnan. Maraming sa mga kabihasnang ito ang nakatapos sa prehistorya nila noong [[Panahon ng Bakal]].

Hinahati ang prehistorikong kasaysayan sa [[Sistemang tatlong panahon|tatlong panahon]]: [[Panahon ng Bato]], [[Panahon ng Tanso]], at [[Panahon ng Bakal]]. Gayunpaman, ginagamit madalas ang sistemang ito para sa malaking bahagi ng [[Eurasya]] at [[Hilagang Aprika]]. Ang mga paggamit ng mga matitigas na [[Metal|metál]] ng mga kabihasnan sa labas ng mga rehiyong ito ay madalang, at lumaganap lamang ito noong nakasalamuha nila ang mga kulturang galing sa [[Europa]] ilang libong taon pagkatapos, tulad ng mga nangyari sa [[Oseaniya]], [[Awstralyasya]], karamihan sa mga lugar sa timog ng [[Sahara]] sa Aprika, at ilang parte ng [[Kaamerikahan]]. Maliban lamang sa mga [[Panahong pre-Kolumbiyano|kabihasnang pre-Columbus]], hindi nakagawa ng isang komplikadong paraan ng pagsulat ang mga lugar na ito bago [[Panahon ng Pagtuklas|dumating ang mga Europeo sa kanilang lupain]]. Kaya naman, ang kanilang kasaysayang prehistoriko ay nangyari nito lang. Halimbawa, itinuturing na ang taóng 1788 ay ang dulo ng kasaysayang prehistoriko sa [[Awstralya]].

Tinatawag namang [[protohistorya]] ang kasaysayang isinulat ng iba para sa isang kabihasnan na wala pang nagagawang paraan ng pagsulat. Base sa kahulugan nito, walang nakasulat na talâ na makikita mula rito, kaya naman puro pagtataya at estimasyon lamang ang mga petsa para sa mga pangyayari at kagamitan ng yugtong ito. Ang kasaktuhan ng mga paraang ito ay hindi naabot hanggang noong ika-19 na siglo.

Sakop ng artikulong ito ang kasaysayang prehistoriko mula sa pag-usbong ng mga modernong tao (base sa ugali at pangangatawan) hanggang sa simula ng pagtatalâ ng kasaysayan.

== Paglalarawan ==
Ang mga bagay na mula sa sakop ng bago ang kasaysayan o prehistorya ay tinatawag na '''prehistoriko'''.  Bagaman maaari ngang magsimula ang prehistorya sa simula ng uniberso, madalas din itong nangangahulugang isang panahon ng pagkakaroon ng [[buhay]] sa [[daigdig]] ([[mundo]]).  Tinatawag na mga hayop na prehistoriko ang mga [[dinosauro]] at ang mga [[taong prehistoriko]] bilang [[taong-yungib]] ([[taong-kuweba]]).  Napakakakaunti ng nalalaman hinggil sa prehistorya dahil hindi ito naisulat ng mga taong namuhay noon.  Walang nakasulat na mga pagtatala (o "kasaysayan") na maaaring tingnan, basahin, o pag-aralan.  Ang nalalaman natin ukol sa prehistory ay kung ano ang alam natin dahil sa mga bagay na katulad ng mga kasangkapan, mga [[kalansay|buto]], at mga [[ginuhit na larawan sa loob ng mga yungib]].  Nagwawakas ang prehistorya sa iba't ibang mga kapanahunan sa iba't ibang mga pook nang magsimulang magsulat ang mga tao.

Sa prehistorya, namuhay ang mga tao sa loob ng mga pangkat na tinatawag na ''mga tribo'' at nanirahan sila sa loob ng mga [[yungib]] o mga [[kubol]] (mga bahay na gawa mula sa balat ng mga hayop).  Nagkaroon sila ng payak na mga kagamitang yari mula sa mga [[buto (anatomiya)|buto]] at mga patpat, na ginamit nila upang manila at upang gumawa ng payak na mga bagay.  Gumawa sila ng [[apoy]] mula sa [[batong pingkian]] at [[bakal]].  Ginamit nila ang apoy upang makapagluto ng pagkain at upang hindi sila ginawin.  Nagsimula ang [[lipunan]] noong magsimulang gumawa ang mga tao ng mga hanapbuhay na [[ispesyalisasyon|natatangi]].  Tinatawag itong [[kahatian ng gawain]].  Nakapagsanhi ang paghahati ng mga gawain na umasa ang mga tao sa isa't isa at humantong sa mas masulong pang mga [[kabihasnan]].

Ilan sa mahahalagang mga [[agham]] na ginamit upang tumuklas pa ng ukol sa prehistorya ay ang [[paleontolohiya]], [[astronomiya]], [[biyolohiya]], [[heolohiya]], [[antropolohiya]], at [[arkeolohiya]].  Pinag-aaralan ng mga [[arkeologo]] ([[arkeolohista]]) ang mga labi na nagmula sa prehistorya upang subuking maunawaan ang nagaganap dati.  Pinag-aaralan ng mga [[antropologo]] ([[antropolohista]]) ang bakas ng ugali ng mga tao upang mapag-aralan kung ano ang ginagawa ng mga tao at kung bakit.

Pagkaraang magsimula ng mga tao na magtala ng mga kaganapan, una sa pamamagitan ng pagguhit ng mga simbolo (tinatawag na mga [[piktograpo]]) na nasundan ng pagsusulat, naging mas maginhawa at mas madaling sabihin kung ano ang nangyari, at nagsimula na ang kasaysayan.  Mailalahad ng mga talang ito ang mga pangalan ng mga pinuno (katulad ng mga hari at mga reyna), mahahalagang mga pangyayaring tulad ng mga pagbaha at mga digmaan, at mga bagay na ginawa ng mga tao sa kanilang pang-araw-araw na pamumuhay.  Magkaiba ang panahon ng pagwawakas ng ''prehistorya'' at ng ''historya'' (kasaysayan) sa iba't ibang mga lugar, ayon sa kung kailan nagsimulang magsulat ang mga tao at kung naitago at nailigtas o nawala ang mga sulating ito, na maaaring namang matagpuan din sa paglaon.  Sa mga pook na katulad ng [[Mesopotamya]], [[Tsina]], at [[Sinaunang Ehipto]], itinala ang mga bagay magmula pa noong pinakamaagang mga panahon (bandang 3200 [[Karaniwang Era|BKE]] sa Sinaunang Ehipto), at maaaring tanawin ang mga rekord na ito at pag-aralan.  Sa [[Bagong Guinea]], ang katapusan ng prehistorya ay dumating lamang noong bandang dekada ng 1900.

== Guhit ng panahon ng Daigdig ==

* 4,500 milyong mga taon na ang lumipas – Nabuo ang Daigdig mula sa maliliit na mga batong lumulutang sa paligid ng araw
* 3,500 milyong mga taon na ang lumipas – unang napaka payak at maliliit na mga anyo ng buhay sa mga dagat
* 600 milyong mga taon na ang lumipas - unang mga hayop, sa mga dagat din
* 500 milyong mga taon na ang lumipas - unang mga halaman at mga hayop sa lupa
* 230 milyong mga taon na ang lumipas – lumitaw ang unang mga dinosauro
* 65 milyong mga taon na ang lumipas – naglaho ang mga dinosauro, at pumalit sa kanila ang mga mamalya bilang nangingibabaw na mga hayop
* 30 milyong mga taon na ang lumipas - unang mga bakulaw
* 2.5 milyong mga taon na ang lumipas - unang mga tao

== Guhit ng panahon ng mga tao ==
* 2.5 milyong mga taon na ang lumipas – Umpisa ng panahon ng Mababang [[Paleolitiko]], kung kailan namuhay ang isang uri ng maagang prehumano (bago ang tao) na tinatawag na ''[[Australopithicus]]''.  Gumawa ang mga taong ito ng mga [[kagamitan]] mula sa mga [[buto (anatomiya)|buto]] at mga bato, at gumawa ng mga tirahan mula sa mga sanga.
* 1 milyong mga taon na ang lumipas – Namuhay ang isang uri ng maagang tao na kilala bilang ''[[Homo erectus]]''. Gumawa ang mga tao ng [[palakol na pangkamay]] at mga kahoy na sibat.
* 250, 000 mga taon na ang lumipas – Unang ''[[Homo sapiens]]'' (makabagong mga tao). Gumawa ang mga tao ng apoy. Gumamit sila ng mga ''[[bolas]]''.  Nanghuli ang mga tao ng mga [[elepante]].
* 100, 000 years ago – panahon ng Gitnang Paleolitiko.   Namuhay ang mga taong [[Neandertal]].  Nanirahan ang mga tao sa mga yungib at gumawa ng mga ginuhit na larawan sa loob ng mga yungib.  Nagsimulang ilibing ng mga tao ang mga bangkay ng mga patay na tao.
* 40, 000 mga taon na ang lumipas – panahon ng Pang-itaas na Paleolitiko.  Namuhay ang mga taong ''[[Cro-Magnon]]''.  Gumawa ang mga tao ng mga sibat mula sa mga [[antler]] o [[sungay ng usa]].  Gumawa ang mga tao ng mga bahay mula sa mga balat ng hayop.  Nagpinta ang mga tao ng mga larawan sa loob ng mga yungib.  Gumawa sila ng mga bagay mula sa putik.  Gumawa ang mga tao ng mga karayom mula sa mga sungay ng usa.  Gumawa ang mga tao ng mga alahas.
* 16, 000 mga taon na ang lumipas – nagwakas ang [[Panahon ng Yelo]] sa Britanya. Gumawa ang mga tao ng mga [[pana]] at mga [[palaso]].  Ginamit ng mga tao ang mga aso sa pangangaso at upang magbuhat ng mga bagay.
* 18, 000 BKE – 9, 500 BKE – panahong [[Mesolitiko]].  Nagsimulang magbago ang mga tao magmula sa pagiging mangangaso papunta sa pag-iipon ng mga pagkain upang makapagtanim ng mga pananim.
* 8, 000 BKE – Nagtatanim ng mga pananim ang mga tao na nasa [[Malapit sa Silangan]]. Gumamit ang mga tao ng mga hayop na pangsaka.
* 7, 000 BKE – Gumamit ang mga tao ng tansong [[kobre]] upang makagawa ng mga kasangkapan.
* 6, 000 BKE – Lumayo ang [[Maliliit na mga Pulong Britaniko]] (''[[British Isles]]'') mula sa [[Europa]].
* 4, 500 BKE – 2, 300 BKE – panahong [[Neolitiko]].
* 2, 580 BKE – Itinayo ng [[Sinaunang mga Ehipsiyo]] ang [[Dakilang mga Piramide sa Gisa]].  Gumamit ang mga taong nasa [[Gitnang Silangan]] ng yero o bakal at gumawa ng mga pang-araro.
* 2, 400 BKE – Ginawa ng mga tao ang ''[[Stonehenge]]'' sa Inglatera.
* 3, 300 BKE – 1, 200 BKE – Panahon ng Tansong-Dilaw.  Gumawa ang mga tao ng mga kagamitan mula sa [[tansong-dilaw]] o [[bronse]].
* 1, 200 BKE – 400 KE – Panahon ng Bakal. Gumawa ng mga kagaitman ang mga tao magmula sa mga [[bakal]].  Nalunsad at bumagsak ang [[Imperyong Romano]].

== Tingnan din ==
* [[Prehistorikong tao]]

== Mga sanggunian ==
{{Reflist}}

[[Kategorya:Bago ang kasaysayan]]

Buod ng pagbabago: (Maikling isalarawan ang pagbabagong ginawa mo.)

Sa pag-save sa mga pagbabago, sumasang-ayon ka sa Kasunduan sa Paggamit, at sumasang-ayon ka rin na ilalabas mo nang walang atrasan ang ambag mo sa ilalim ng Lisensiyang CC BY-SA 4.0 at sa GFDL. Sumasang-ayon ka rin na sapat na ang isang hyperlink o URL bilang atribusyon sa ilalim ng lisensiyang Creative Commons.

Balewalain Tulong sa pagbabago (magbubukas ng panibagong bintana)

Wikidata entities used in this page

Prehistorikong kasaysayan: Sitelink, Description: tl

Mga padron na ginamit sa pahinang ito:

Kinuha sa "https://tl.wikipedia.org/wiki/Prehistorya"