ΔΙΑΒΑΖΟΝΤΑΣ: 2020

31/12/20

Βαθμολογώντας τα βιβλία που διάβασα το 2020

Τηρώντας την παράδοση τούτου του σεπτού blog θα βαθμολογήσω και φέτος τα βιβλία που διάβασα το 2020. Δεν πρόκειται για νέες κυκλοφορίες, είναι απλά τα λογοτεχνικά βιβλία που διάβασα εγώ φέτος. Η αναγνωστική χρονιά μου ήταν μέτρια ποσοτικά --αν και ποιοτικά μια χαρά. Είμαι γνωστή drama queen δεν διαβάζω όταν δεν είμαι στα καλά μου ψυχολογικά, και το 2020 μου έδωσε πολλές κατραπακιές. Και πολλές χαρές. Αν βάλει κανείς στην εξίσωση δυο δουλειές, δυο παιδιά (και τον Ψηλό), ένα μεταπτυχιακό (που απαιτεί κι αυτό πολύ διάβασμα), μια μετακόμιση και την έκδοση ενός μυθιστορήματος, δεν το λες και τόσο άσχημα. Πάντως για κάθε ένα βιβλίο που τελείωσα φέτος, άφησα κι ένα μισοτελειωμένο. Είμαι επισήμως αχόρταγη. Για να μάθετε πιο πολλά για την άποψή μου για το κάθε βιβλίο, πατήστε στον ενεργό σύνδεσμο του ονόματός του.

"Το όνομά μου είναι Λούσυ Μπάρτον", Elizabeth Strout             9
"Σπίτι με ονόματα", Colm Tóibín            7
"Το αρχείο των χαμένων παιδιών", Valeria Luiselli             8,5
"Η αφηγήτρια ταινιών", Hernán Rivera Letelier            9
"Γράμμα στον πατέρα", Franz Kafka            9
Κάτω από την επιφάνεια", Daisy Johnson            8,5
"Δόκτωρ Ζιβάγκο", Boris Pasternak             9
"Το βιβλίο των μικρών θαυμάτων", Juan Jacinto Muñoz Rengel             9
Κάποιοι άλλοι", Ιάκωβος Ανυφαντάκης             8
"Διηγήματα Α΄και Β'", Γεώργιος Βιζυηνός             10
"Πάνω στα ποτάμια που κυλούν", António Lobo Antunes            8
"Το τελευταίο πέταγμα του φλαμίνγκο", Mia Couto             9
"Ο Μεγάλος Υπηρέτης", Δημήτρης Σωτάκης            8
"Η φόνισσα", Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης             10
"Φυσικό μυθιστόρημα", Georgi Gospodinov           9
"Ινστιτούτο Ρύθμισης Ρολογιών", Αχμέτ Χαμντί Τάνπιναρ            10
"Σώσα", Isaac Bashevis Singer           9
"Η γενναιοδωρία της γοργόνας", Denis Johnson            7
"Ιδού εγώ", Jonathan Safran Foer            9
"Ο καλός στρατιώτης. Μια ιστορία πάθους", Ford Madox Ford           8
"Μείνε μαζί μου", Ayobámi Adébáyo          6
"Η χορτοφάγος", Han Kang 한강     10
"Ο Δήμαρχος του Κάστερμπριτζ", Thomas Hardy     10
"Αύριο θα μας λένε αλλιώς", Patricio Pron     7
Φανή", Ευγενία Μπογιάνου     8
"Ο ανθρώπινος παράγοντας", Graham Greene    8
"Εγκώμιον ωρίμων γυναικών", István Vizinczey    7
"Νοέμβριος", Γιώργος Σκαμπαρδώνης      10
"Τα αγόρια του Νίκελ", Colson Whitehead     9
"Βερνόν Σουμπουτέξ 1", Virginie Despentes    8
"Πόσο αγαπάμε την Γκλέντα", Julio Cortázar    9
"Ο Παριζιάνος", Isabella Hammad     8
"Σκληρή βροχή", Don Carpenter     9
"Νιόβη: Το αδύνατο πένθος στον καιρό της πανδημίας", Κατερίνα Μάτσα   8
Ο καλός γιος", You-Jeong Jeong 8
"Αυτά λοιπόν με τη Σάρα", Pauline Delabroy-Allard 8
"Η απατηλή ζωή των ενηλίκων", Elena Ferrante 7
"Κορίτσι, γυναίκα, άλλο", Bernardine Evaristo 9
"Ο Μεσάζων", L.P. Hartley 9
Χίλια φεγγάρια", Sebastian Barry 7
"Ένας διαφορετικός τυμπανιστής", William Melvin Kelley 8
"μέσα πέτρα", Μαρία Μανωλέλη 7
"Άνδρας με κόκκινο μανδύα", Julian Barnes 10
"Ο κύριος Γουάιλντερ κι εγώ", Jonathan Coe 8
"Η Τελευταία σκάλα του Τραμπ Στήμερ", Álvaro Mutis 10
"Η αστυνομία της μνήμης", Yôko Ogawa ( 小川洋子) 10
"Ο μεγάλος σκύλος", Βίκυ Τσελεπίδου 8

Από λογοτεχνικά τελείωσα επίσης φέτος και τους "Αργοναύτες" της Μάγκι Νέλσον, το "Τίποτα δεν χάνεται" της Cloe Mehdi, και τις "Ηθικές επιστήμες" του Μαρτίν Κόαν για τα οποία θα γράψω εν καιρώ αν έχω κέφια.

Το 2021 να είναι καλύτερο! Καλή χρονιά να έχουμε!

Υ.Γ.42 Στη φωτογραφία στην αρχή της ανάρτησης βλέπουμε τους νικητές.

30/12/20

"Ο μεγάλος σκύλος", Βίκυ Τσελεπίδου

Αγαπώ τη λογοτεχνία της Βίκυς Τσελεπίδου, τον τρόπο που χειρίζεται τη γλώσσα, τα θέματα που διαλέγει, νιώθω πολύ κοντά της συγγραφικά, κι ας είναι μάλλον αυτή η αίσθηση ευσεβής πόθος. Διαβάσα τον «Μεγάλο σκύλο» μόλις έπεσε στα χέρια μου.

Δυο ιστορίες κινούν παράλληλα τα νήματα της πλοκής. Στη μια ένα ηλικιωμένο ζευγάρι στο Λονδίνο κάνει αιματηρές οικονομίες για να καταφέρει να κροσυντηρηθεί. Έχουν κι οι δυο ήδη προβλήματα υγείας, όχι όμως τόσο σοβαρά που να μην προλάβουν την προθεσμία, και να μην μαζέψουν το ποσό. Στην άλλη ένα κορίτσι δεκαπέντε χρονών που πέθανε από μια σπάνια ασθένεια ξυπνάει έπειτα από την κρυοσυντήρηση σε έναν περίπλοκο κτήριο, με ανθρώπoυς που τη βάζουν να μιλάει μια περίεργη γλώσσα, και που ο θάνατος πια έχει εκλείψει, υπάρχει μόνο η εξαφάνιση.

Η κρυοσυντήρηση είναι μόνο η αφορμή. Το θέμα είναι πάντα η μνήμη, η αίσθηση του εαυτού, η ταυτότητα, η ζωή και ο θάνατος. Οι ήρωες της Τσελεπίδου περνούν τη ζωή τους χωρίς να διερωτηθούν ενεργά για όλα αυτά. Η ηλικιωμένη πρωταγωνίστρια μοιάζει με κάποιον τρόπο να είναι το αντίθετο της νεαρής. Η νεαρή βλέπει το θάνατο από την πλευρά αυτού που έχει ήδη πεθάνει, η ηλικιωμένη βλέπει τον έρωτα από την πλευρά αυτού που τον έχει ήδη ζήσει. Δεν υπάρχει άσπρο και μαύρο, κι ας μοιάζουν τόσο αντιφατικές. Κι ας είχαν τόσο αντιθετικούς βίους. Η ζωή και ο θάνατος δεν είναι ξακάθαροι.

Το βιβλίο μιλάει για όλα όσα με απασχολούν βαθιά και για αυτό το διάβασα με μεγάλο ενδιαφέρον, αν και δεν είναι μυθιστόρημα πλοκής, δεν νοιάζεται κανείς τι θα γίνει παρακάτω. Η ιδιοτυπία της γλώσσας που επιβάλλουν στη νεαρή οι «ανακριτές» της είναι πολύ ενδιαφέρουσα, το ίδιο και τα ερωτήματα που θέτουν, ο τρόπος της να τους αποφεύγει όσο ξανακλείνεται στην κάψουλα. Πρωταγωνίστριες είναι οι δυο γυναίκες, οι άντρες περιορίζονται μάλλον σε ρόλους περιφερειακούς, ο ηλικιωμένος σύζυγος μοιάζει τόσο με αυτή την αφηρημένη εικόνα που είχαμε παλιά για τον άντρα της οικογένειας, που δεν πήγαινε ποτέ κόντρα στη γυναίκα του, απλά για να την έχει να τον υπηρετεί και να περνάει καλά. Ένα σωρό άνθρωποι πέρασαν έτσι τη ζωή τους, πλαγιοπατώντας.

Αν και το θέμα μοιάζει κάπως φουτουριστικό, το μυθιστόρημα δεν ασχολείται καθόλου με τα επιστημονικά ή όχι του πράγματος, μόνο με τους ανθρώπους. Αυτό είναι το δυνατό σημείο του, οι χαρακτήρες, βασίζεται πάνω τους, τους ψυχογραφεί αν και μόνο τους δείχνει, τους αφήνει να μιλάνε για τον εαυτό τους ελάχιστα. Εκείνοι δεν μιλάνε, εμείς όμως νιώθουμε μια περίεργη ταύτιση με μια ηλικιωμένη στο Λονδίνο, και μια δεκαπεντάχρονη που πέθανε. Αυτή είναι η μαγεία της λογοτεχνίας, όσο ξένη κι αν μοιάζει, γίνεται οικεία, κι αυτό είναι το στοίχημα που νοιάζεται να κερδίσει κάθε συγγραφέας.

Κατερίνα Μαλακατέ

"Ο μεγάλος σκύλος", Βίκυ Τσελεπίδου, εκδ. Νεφέλη, 2020, σ. 249

26/12/20

"Η αστυνομία της μνήμης", Yôko Ogawa ( 小川洋子)

Συγκλονιστικό. Αυτή είναι η σκέψη που μου έμεινε στο μυαλό τελειώνοντας την «Αστυνομία της μνήμης» της Γιόκο Ογκάουα. Ένα βιβλίο δυστοπικό, που σε αποκοιμίζει με τη γλύκα των πρωταγωνιστών του, τόσο που σχεδόν δεν καταλαβαίνεις τη φρίκη που περικλείει. Κι έτσι οι τελευταίες γραμμές του, παρότι εντελώς αναμενόμενες, σε χαστουκίζουν χωρίς έλεος.

Σε ένα νησί, τα πράγματα σιγά σιγά εξαφανίζονται, περνάνε στη λήθη, κανείς δεν τα θυμάται, ούτε τη λέξη που τα χαρακτηρίζει ουτε την ουσία τους, και σε κανέναν δεν λείπουν. Εκτός από τους ελαττωματικούς, αυτούς που δεν μπορούν να ξεχάσουν, που θυμούνται τα πουλιά, και τα τριαντάφυλλα και τα ημερολόγια, και τα μυθιστορήματα. Αυτούς τους κυνηγά η αστυνομία της μνήμης και τους εξαφανίζει. Η κεντρική ηρωίδα και αφηγήτρια είναι συγγραφέας. Η μητέρα της που ήταν γλύπτρια ήταν από τους πρώτους ανθρώπους που κλήτευσε κι έπειτα εξαφάνισε η αστυνομία της μνήμης. Ζει μόνη, αν εξαιρέσεις έναν γέρο που είναι φίλος της, και ζει σε ένα καράβι, αν και τα φεριμποτ εξαφανίστηκαν κι εκείνος ήταν καπετάνιος σε ένα φέριμποτ. Όταν ο Ρ., ο επιμελητής της αφηγήτριας, της αποκαλύπτει πως μπορεί να θυμάται, εκείνη αποφασίζει πως πρέπει να τον κρύψει για να τον σώσει. Κι έτσι τον εξαφανίζει σε ένα δωμάτιο ανάμεσα στους ορόφους του σπιτιού της, που μοιάζει να αιωρείται.

Τα θέματα που προκύπτουν είναι πολλά, αφορούν τη μνήμη και τον θάνατο, την αγάπη και τον έρωτα και το τι είναι σημαντικό στη ζωή. Αλλά φυσικά το βασικό ζήτημα είναι η απολυταρχία, ο έλεγχος της εξουσίας, πως συνηθίζουμε σιγά να παραδίδουμε τις ελευθερίες μας, να θεωρούμε αυτονόητους τους περιορισμούς. Πως εξαφανιζόμαστε χωρίς να μπορούμε να κάνουμε τίποτε για αυτό. Το βιβλίο ασχολείται και με κάτι άλλο πολύ σοβαρό, Η Ογκάουα ψάχνει να βρει τι είναι εκείνο που νοηματοδοτεί το πέρασμά μας από αυτή τη ζωή, ποιος μπορεί και ποιος δεν μπορεί να αντεπεξέλθει στην πρόκληση και να υπάρξει. Και τελικά, ποιους αγαπάμε, ποιοι είναι η οικογένειά μας, ακόμα κι αν δεν είναι συγγενείς, πώς ο θάνατος μπορεί να μην είναι το δυσκολότερο κομμάτι. Τουλάχιστον όχι για αυτόν που πεθαίνει.

Αγαπώ τη γράφη της Γιόκο Ογκάουα, της λείπουν όλα τα περιττά. Ακροπατεί ανάμεσα στη φρικτή πραγματικότητα και τη φαντασία. Σε αυτό το μυθιστόρημα, που γράφτηκε το 1994, είναι πραγματικά στα καλύτερά της. Δεν περισσεύει ούτε μια λέξη, κι ας μην γίνεται τίποτα. Η Ογκάουα έχει μοναδική ικανότητα χωρίς να εγκαταλείπει την Ιαπωνία, κι ενώ συνεχίζει να γράφει αποκλειστικά στα ιαπωνικά, να γράφει μυθιστορήματα που μοιάζουν άχρονα και χωρίς τόπο, αν και σε αφορούν βαθιά και δεν μπορείς να τα ξεχάσεις.

Κατερίνα Μαλακατέ

"Η αστυνομία της μνήμης", Γιόκο Ογκάουα, μετ. Χίλντα Παπαδημητρίου, εκδ. Πατάκη, 2020, σ. 372

Υ.Γ. 42 Αν και γενικά η ιδέα πως το βιβλίο δεν μεταφράστηκε από τα Ιαπωνικά δεν με ενθουσιάζει, η Χίλντα Παπαδημητρίου έκανε εξαιρετική δουλειά, και σε καμία στιγμή δεν ένιωσα πως το κείμενο ξεφεύγει από τη γνώριμη γραφή της Ογκάουα που ξέρουμε στα ελληνικά από μεταφράσεις από τα ιαπωνικά του Παναγιώτη Ευαγγελίδη για τις εκδόσεις Άγρα.

16/12/20

"Η Τελευταία σκάλα του Τραμπ Στήμερ", Álvaro Mutis

Ο Άλβαρο Μούτις αποδεικνύει με την «Τελευταία σκάλα του Τραμπ Στήμερ» πως μπορεί να φτιαχτεί λογοτεχνία που να σε συγκινήσει βαθιά με πολύ απλά υλικά: δυο αγνώστους περιπλανώμενους, ένα καράβι, μια πανέμορφη γυναίκα. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε πως ο Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες έλεγε για αυτόν πως είναι ένας από τους σπουδαιότερους συγγραφείς του καιρού μας.

Ο αφηγητής στη νουβέλα πρώτο βλέπει το καράβι, ένα ταλαίπωρο τραμπ στήμερ, στην εσχατιά του κόσμου, κάπου στην Αρκτική. Το αγαπά με την πρώτη ματιά, είναι καταταλαιπωρημένο αλλά περήφανο. Κι έπειτα από μια περίεργη στροφή της μοίρας, θα δει το καράβι ξανά και ξανά στα ταξίδια του ανά την Υφήλιο, και θα το αναγνωρίσει, σαν να είναι δυο παλιόφιλοι. Πάνω σε έναν ρυμουλκό κάπου στην Καραϊβική, θα γνωρίσει τον καπετάνιο του καραβιού. Και θα μάθει την ιστορία του, μαζί με την ιστορία ενός έρωτα εκτός του κόσμου τούτου.

Δεν είναι τόσο αυτά που λέγονται, όσο αυτά που δεν λέγονται, που κάνουν το βιβλίο να μένει στη μνήμη. Είναι η μαγεία της ζωής και το συμπτώσεων, το καραβοτσάκισμα, η αλητεία του ταξιδιού και του έρωτα. Ο έρωτας του καπετάνιου είναι θνησιγενής, έχει ημερομηνία λήξεως και το ξέρουν όλοι, κι ο ίδιος. Όμως τον ζει, όπως και τη ζωή του πάνω στο γέρικο σκαρί του "Αλκυών" μέχρι την τελευταία στιγμή. Και μετά απλά επιζεί, έχοντας χάσει τα δύο σπουδαιότερα πράγματα που υπήρχαν στη ζωή. Αλλά χωρίς να τα έχει χάσει, γιατί αφέθηκε και τα έζησε.

Μοιάζει λίγο σαν μαγικό παραμύθι η ιστορία, χωρίς κακούς και δράκους, και χωρίς ηθικό δίδαγμα. Έχει όμως αυτή την αχλή και την ομίχλη των μύθων, τίποτα δεν εξηγείται, κι ας εξηγούνται τελικα όλα. Ο Μούτις δεν έχει ανάγκη να ενώσει όλες τις κλωστές της ιστορίας, μόνο τις σημαντικές. Δεν μαθαίνουμε τίποτα για τον περιπλανώμενο αφηγητή, τίποτα για τον καπετάνιο και τη γυναίκα που ερωτεύτηκε πριν και μετά τον έρωτα, ούτε για την ιστορία του γέρικου καραβιού. Σημασία έχει μόνο αυτή η ιστορία. Αυτή είναι η γοητεία του βιβλίου. Αυτό είναι και το σπουδαίο στοίχημα που κερδίζει ο συγγραφέας με τον αναγνώστη. Για αυτό το Τραμ Στήμερ "Αλκυών", ένα καράβι τσακισμένο, που γυρνά με φορτίο όλο τον κόσμο, άβαφο, παλιό, με μούχλα στα παράθυρά του, μπαίνει στο μυαλό σου και δεν βγαίνει.

Κατερίνα Μαλακατέ

"Η τελευταία σκάλα του Τραμπ Στήμερ", Álvaro Mutis, μετ. Μανώλης Παπαδολαμπάκης, εκδ. Άγρα, 1998, σ. 146

12/12/20

"Ο κύριος Γουάιλντερ κι εγώ", Jonathan Coe

Ο Τζόναθαν Κόου από τη Μέση Αγγλία και μετά έχει περάσει φανερά σε ένα άλλο είδος από αυτό που μας είχε συνηθίσει, με λιγότερη σάτιρα και περισσότερα κλισέ, ίσως όμως και με μεγαλύτερη αίσθηση ματαιότητας. Στο Ο κύριος Γουάιλντερ κι εγώ ξεφεύγει από τη συνήθη πολιτική θεματολογία του και καταπιάνεται με τη βιογραφία του Μπίλι Γουάιλντερ, του διάσημου το πάλαι ποτέ σκηνοθέτη του Χόλιγουντ ("Μερικοί το προτιμούν καυτό", "Sunset Boulevard") θέλοντας να μιλήσει για τη φθορά και τη λήθη της καλλιτεχνικής δημιουργίας, της ανθρώπινης ζωής, για την ακμή και την παρακμή

Κεντρική ηρωίδα μια Ελληνίδα, με μαμά Αγγλίδα, και μπαμπά μισό Έλληνα, μισό Σλοβένο, η Καλλιστώ Φραγκοπούλου. Στην αρχή την πετυχαίνουμε μεσόκοπη στην Αγγλία να προσπαθεί να κατανοήσει τις ενήλικες κόρες της και να εκτιμήσει τη ζωή της. Έπειτα μεταφερόμαστε πολλά χρόνια πίσω, τότε που η ίδια η Καλλιστώ είχε μόλις ενηλικιωθεί. Σε ένα road trip στην Αμερική θα γνωρίσει τον Μπίλι Γουάιλντερ, σε ένα δείπνο τυχαίο, θα καταλάβει ποιος είναι κατά τη διάρκεια του δείπνου, θα ντραπεί για την άγνοια της και θα το ξεχάσει. Ο Γουάιλντερ δεν θα την ξεχάσει, κι όταν έρθει στην Ελλάδα για να γυρίσει την προτελευταία του ταινία, τη Φεντόρα, θα την πάρει στα γυρίσματα για διερμηνέα.

Η Καλλιστώ θα αλλάξει πολύ από αυτή την εμπειρία. Μέσα από τα μάτια της βλέπουμε τον Γουάιλντερ, και τον στενό του συνεργάτη Ιζ Ντάιμοντ, με τον οποίο έγραφε τα σενάρια. Ο Γουάιλντερ στη Φεντόρα είναι πια σε παρακμή, τα στούντιο δεν τον εμπιστεύονται, προτιμούν τους νεότερους χίπηδες σαν τον Σπίλμπεργκ. Οι ιδέες του για το τι είναι καλό σινεμά μοιάζουν παρωχημένες, ακόμα και οι συνάδελφοί του δεν ανέχονται τις παραξενιές του, οι ηθοποιοί στα γυρίσματα κλαίνε.

Το βιβλίο έχει ενδιαφέρον. Για αρχή, μας συστήνει έναν σκηνοθέτη που οι περισσότεροι ξέραμε μόνο ως όνομα, κι ίσως να το μπερδεύαμε κιόλας. Και δεύτερον μοιάζει με ένα διπλό μυθιστόρημα ενηλικίωσης, της νεαρής Καλλιστώ αλλά και του ίδιου του εβδομηντάχρονου Γουάιλντερ. Έχει βάθος, μα όχι σε όλες τις στιγμές. Σε πολλά σημεία φλυαρεί. Ενώ σε άλλα, ειδικά εκεί που ο Γουάιλντερ αφηγείται το δράμα της οικογένειας του στο Ολοκαύτωμα σαν να γράφει σενάριο, απογειώνεται.

Αυτή η φάση της γραφής του Κόου δεν με συγκινεί ιδιαίτερα. Τον προτιμούσα στα προηγούμενα εκρηκτικά και κάπως βλάσφημα βιβλία. Καταλαβαίνω την ανάγκη του δημιουργού να μιλήσει για αυτό που τον καίει. Η Καλλιστώ και ο Γουάιλντερ είναι ο ίδιος ο Κόου. Η ματαίωση που νιώθουν ως δημιουργοί μάλλον πλανάται και στο δικό του μυαλό. Είναι κι εκείνος άλλωστε σε αυτή τη φάση της καριέρας του, πολύ αναγνωρισμένος, μα οριακά σε πτώση.

Ο Κόου είναι από τους συγγραφείς εκείνους που διαβάζεις ένα τους βιβλίο κι έπειτα θέλεις να διαβάσεις όλα τα άλλα. Αυτό δεν θα αλλάξει. Ο κύριος Γουάιλντερ θα είναι μάλλον κάπου στο μέσον της λίστας. Κορυφαίο θα μείνει για μένα το Τι ωραίο πλιάτσικο, το βιβλίο που με έκανε να εθιστώ στη γραφή του και να διαβάσω όλα τα άλλα.

Κατερίνα Μαλακατέ

Φωτογραφία: MARTA PEREZ EPA

"Ο κύριος Γουάιλντερ κι εγώ", Jonathan Coe, μετ. Άλκηστις Τριμπέρη, εκδ. Πόλις, 2020, σ. 345

7/12/20

Η τέχνη της ανάγνωσης

Η ανάγνωση δεν είναι παθητική διαδικασία, δεν διαβάζουμε αμέτοχοι, δεν μένουμε στα γεγονότα, επεξεργαζόμαστε τα λεγόμενα, ακόμα κι όταν χαζεύουμε ξαφνικά και δεν καταλαβαίνουμε τι διαβάζουμε, όταν κλείνουμε το βιβλίο και ονειροπολούμε, ή όταν διαβάζουμε την ίδια φράση ξανά και ξανά για να αποκτήσει νόημα. Διαμορφώνουμε έτσι ένα βιβλίο μέσα στο κεφάλι μας, που διαφέρει για τον καθένα, ενώ είναι κατά βάση αυτό που έγραψε ο συγγραφέας.

Το ίδιο συμβαίνει λίγο πολύ κι όταν γράφουμε αλλά πια εδώ μιλάμε για ανάγνωση και επεξεργασία της πραγματικότητας. Ό,τι φιλτράρεται από τη διάνοια μας, ό,τι γίνεται με κάποιον τρόπο μέρος του μυαλού μας κι έπειτα ο τρόπος που θα το γράψουμε δημιουργεί ένα είδωλο της πραγματικότητας, που είναι και δεν είναι αληθινό. Αυτό είναι η τέχνη. Αυτό είναι η τέχνη της λογοτεχνίας. Και ταυτόχρονα είναι και η τέχνη της ανάγνωσης.

Όταν λοιπόν μπαίνουν τόσο προσωπικοί όροι στη σχέση μας με κάθε βιβλίο, θεωρώ άτοπο να θυμώσει ο δημιουργός με την όποια κριτική. Τώρα θα μου πεις, μια κριτική αποτίμηση περιλαμβάνει και μια φιλολογική προσέγγιση του κειμένου. Ναι, όταν μιλάμε για σοβαρή λογοχτενική κριτική ανάλυση υπάρχει ένα κομμάτι αντικειμενικό. Όμως στην καθημερινότητα η επαφή μας με την τέχνη δεν περιλαμβάνει τέτοιου είδους αναλύσεις. Η επαφή μας με την τέχνη έχει να κάνει με το ίδιο το έργο, με το ποιοι είμαστε, πόσο ασκημένοι και εξοικειωμένοι είμαστε με την λογοτεχνία, πόσα χιλιόμετρα διαβάσματα έχουμε πίσω μας, πόση θεωρητική κατάρτιση (η οποία παρεμβαίνει μεν στην κρίση μας όταν υπάρχει, αλλά δεν είναι απαραίτητη για να απολαύσεις την τεχνη). Όλα αυτά μαζί με το γνωστό τάιμινγκ κάνουν την κάθε ανάγνωση μοναδική –και για αυτό κάποιοι από μας απολαμβάνουν τις δεύτερες και τις τρίτες αναγνώσεις του κάθε έργου.

Θα ήταν αδιανόητο να μαλώσω με κάποιον γιατί δεν του άρεσε το βιβλίο μου, δεν το διάβασε, δεν το τελείωσε. Συνεχίζει να μου είναι ακατανόητο πώς κάποιοι θεωρούν εαυτούς μονάχα άξιους για να κρίνουν. Η ιστορία τούς έχει διαψεύσει. Βαριέμαι πολύ τις ανταλλαγές του σιναφιού, τον μικρόκοσμο αυτόν που "τρώγεται" τόσο στο εσωτερικό του, αλλά κανείς δεν του δίνει σημασία από το ευρύ κοινό. Με ενοχλεί πως κάποιοι πρέπει να είναι στο απυροβλητο, οι ευπώλητοι, οι πρωτοεμφανιζόμενοι, οι Έλληνες, οι ξένοι, κ.ο.κ, η λίστα είναι ατελείωτη. Κρινόμαστε όταν λέμε την γνώμη μας δημόσια για τα βιβλία, από τους άλλους αναγνώστες κυρίως. Με τον ίδιο τρόπο που κρίνουμε τα βιβλία που διαβάζουμε. Η τέχνη δεν έχει Ιερά Δισκοπότηρα, είναι βέβηλη και αιχμηρή, έχει άποψη. Βαριέμαι με λίγα λόγια αυτούς που γράφουν μόνο καλά λόγια για όλα τα βιβλία και τους ισαποστάκηδες.

4/12/20

"Άνδρας με κόκκινο μανδύα", Julian Barnes

Ξεκίνησα τον Άνδρα με κόκκινο μανδύα του Τζούλιαν Μπαρνς σχεδόν μόλις βγήκε στα ελληνικά γιατί χρειαζόμουν παρηγοριά. Ήξερα πως ο αγαπημένος Μπρανς, ό,τι κι αν είχε γράψει, θα μου κρατούσε καλή συντροφιά μέσα στην καραντίνα. Είμαι μεγάλη drama queen δεν γράφω και δεν διαβάζω σοβαρά όταν τα ψυχολογικά μου είναι στα τάρταρα. Και δεν είχα άδικο, ο Μπαρνς με συντρόφευσε καλά. Και τελικά διάβασα σοβαρά.

Αν προσπαθήσουμε να ορίσουμε τι έγραψε ο Μπαρνς, μπορούμε να σταθούμε στον όρο βιογραφία και να ξεμπερδέψουμε. Θα έχουμε αδικήσει κάπως το βιβλίο και τις λογοτεχνικές του αρέτες, αλλά θα είμαστε καλά με τους ορισμούς. Στην πραγματικότητα ο Μπαρνς αδιαφορεί για αυτούς, δεν έγραψε καν μια μυθιστορηματική βιογραφία, έφτιαξε ένα υβρίδιο, απεύθυνεται στον αναγνώστη, απευθύνεται στον εαυτό του, ο αφηγητής μάς λέει από πού εμπνεύστηκε, μας δείχνει πίνακες, μας λέει για τις πηγές του, διαβάζει μυθιστορήματα, κάνει όλα όσα δεν πρέπει θεωρητικά να κάνει, σπάει τη φόρμα και δεν τον νοιάζει, γιατί θέλει να πει μια ιστορία∙ και τη λέει εκπληκτικά, κι όλα τα άλλα --ναι, και οι ορισμοί-, μοιάζουν αδιάφορα.

Αφορμή για να γραφτεί αυτό το βιβλίο ήταν ο πίνακας «Dr.Pozzi at home», του John Singer Sargent. Εκεί απεικονίζεται ένας άντρας, όμορφος, ντυμένος με έναν κατακκόκκινο μανδύα, με φοβερά δάχτυλα-- θα μπορούσε να είναι πιανίστας, αλλά είναι χειρουργός. Ένας γυναικολόγος, στον οποίο όλες οι γυναίκες χρωστάνε πολλά, γιατί μελέτησε τον Λίστερ, κι έφερε στη Γαλλία την αντισηψία, κάνοντας τη γυναικολογία ξέχωρη επιστήμη. Ένας άνθρωπος της καλής κοινωνίας αν και μάλλον ταπεινής καταγωγής, την εποχή της «Παρακμής» του τέλους του αιώνα, που έμπαινε σε όλα τα κοσμικά σαλόνια. Ένας κακός σύζυγος και πατέρας, που είχε πολλές ερωμένες, ανάμεσά τους και τη διαβόητη Σάρα Μπερνάρ. Τον βρίσκουμε το 1885 να επισκέπτεται το Λονδίνο και τον Χένρι Τζέημς, μαζί με τον Πολινιάκ και τον κόμη Μοντεσκιού. Σχεδόν αγνοημένοι πια σήμερα οι δανδήδες ποιητές, αλλά συμπρωταγωνιστές του Πότσι στη κατά Μπαρνς βιογραφία του. Πάνω στον Μοντεσκιού, πανέμορφο, ευγενή, ομοφυλόφιλο δανδή στήνει ο Ουισμάνς στο Ανάστροφα τον Ντεζ Εσέντ. Αλλά κι ο Προυστ στο Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο τον κόμη Σαρλί. Σε αυτή την φοβερή φιγούρα, στον άνθρωπο που επιχρύσωσε μια χελώνα, χωρίς να τον νοιάζει αν πέθανε, δίνει κι ο Μπαρνς κεντρικό ρόλο, αυτή τη φορά με το όνομά του. Καθώς και σε όλη τη λογοτεχνική παρέα της εποχής στη Γαλλία. Ε, δεν θα μπορούσε μέσα στην παρακμή να μην κάνει κι εμφανίσεις κι ο ίδιος ο Όσκαρ Ουάιλντ αυτοπροσώπως.

Ομολογώ πως η ιστορία ήταν για μένα εξαιρετικά ενδιαφέρουσα γιατί περιείχε το "λογοτεχνικό κουτσομπολιό" της εποχής, πάντα με εντυπωσιάζει πόσο μοιάζουν σε αυτό τα λογοτεχνικά σινάφια ανά τους αιώνες και τις χώρες, εντάξει, εδώ δεν μονομαχούμε (με όπλα) για ψύλλου πήδημα. Το τέλος τους αιώνα (fin de siecle), η παρακμή (decadence) και οι αλλαγές στην κοινωνική διαστρωμάτωση με το τέλος της αριστοκρατίας αλλά και στην επιστήμη και την τεχνολογία περιγράφονται τόσο γλαφυρά που νιώθεις πως ζεις μέσα σε αυτόν τον εντελώς ξένο για τα δεδομένα μας κόσμο. Ο Άνδρας με κόκκινο μανδύα είναι από τα βιβλία που σε βάζουν ξανά σε αναγνωστικό ρυθμό, δεν θέλεις να αφήσεις από τα χέρια σου, ούτε όμως να τελειώσουν. Ο Μπαρνς γράφει στον επίλογο πως έμπνευσή του για να γραφτεί αυτή η ιστορία, πέρα από τη δεδομένη γαλλοφιλία του, ήταν και η παραδοξότητα του Brexit. Τον κατανοώ. Και τον αγαπώ, που κατάφερε όλον αυτόν τον συσσωρευμένο πολιτικό θυμό να τον κάνει τέτοιου είδους λογοτεχνία.

Κατερίνα Μαλακατέ

"Άνδρας με κόκκινο μανδύα", Julian Barnes, μετ. Κατερίνα Σχινά, εκδ. Μεταίχμιο, 2020, σελ.328

30/11/20

"μέσα πέτρα", Μαρία Μανωλέλη

Με μια ιστορία που θυμίζει το «Η αγάπη άργησε μια μέρα» κάνει το συγγραφικό της ντεπούτο η Μαρία Μανωλέλη. Σε ένα χωριό της Κρήτης, ένας ηλικιωμένος πέφτει νεκρός έξω από το αγροτικό ιατρείο. Κανένας δεν φαίνεται να νοιάζεται για αυτόν παρά μονον η τοπική κουτσομπόλα, η Χρυσώ, και μια αγαθή γειτόνισσα του, η «Ξαγρυπνού» (αυτή δηλαδή που κάνει τις ξαγρύπνιες στις κηδείες), η Βιργινία. Ο νεαρός γιατρός αναγκάζεται να συνοδεύει ο ίδιος τη σορό ως το νοσοκομείο, και ρωτώντας σιγά σιγά ανασυθέτει την ιστορία του «ξεχασμένου» ανθρώπου, που τα τρία του παιδιά έχουν ρίξει μαύρη πέτρα πίσω τους και κανείς δεν θέλει να παρευρεθεί στην κηδεία του.

Έτσι λέγεται και το χωριό, «Πέτρα». Πρόκειται για μια χαρακτηριστική κλειστή κοινωνία, όπου η βία της πατριαρχίας κουκουλώνεται, όπου σημασία δεν έχει ο έρωτας αλλά η προίκα, όπου οι πατεράδες δεν ξερουν καν πως έκαναν παιδιά αν λείψει η μητέρα. Όπου οι φόνοι κρύβονται στα υπόγεια. Η βία, και μάλιστα κατά των γυναικών, από ανθρώπους σκληρούς, "πέτρα", συγχωρείται και μένει ατιμώρητη.

Το βιβλίο της Μανωλέλη θα μπορούσε να προκαλεί μεγάλη συναισθηματική φόρτιση, όμως αποδυναμώνεται από τις παράλληλες ιστορίες, δεν εστιάζει στην κεντρική πλοκή, χάνεται στις βιογραφίες των δευτεραγωνιστών που αναγκαστικά τις μαθαίνουμε επί τροχάδην, λίγο σαν να μας κάνει περίληψη της καθεμιάς. Αυτό δυσκολεύει τον αναγνώστη να ταυτιστεί. Η ιστορία στην αρχή μοιάζει κοινότοπη, αλλά τελικά δεν είναι. Την αλλάζει η μοίρα των τριών παιδιών του νεκρού, που ενώ θα έπρεπε να είναι ζοφερή, δίνει ελπίδα.

Δεν πολυσυμπαθώ τη σύγχρονη ηθογραφία, θεωρώ πως κρατά την ελληνική πεζογραφία πίσω σε μια άλλη εποχή. Όμως, αν και το φόντο του «μέσα πέτρα» είναι ένα χωριό, το πραγματικό του θέμα είναι η αγάπη κι η βία, η πολυπλοκότητα της ανθρώπινης ζωής, το πώς μπορεί κανείς να ξεπεράσει το τραύμα. Κι αυτό μας αφορά όλους. Η Μαρία Μανωλέλη πιάνει ένα βαρύ θέμα, αυτό της κλειστής κοινωνίας που ποτέ δεν μιλάει για τους δολοφόνους που ήταν καλά παιδιά και η γυναίκα τους έπεσε πάνω στο μαχαίρι. Και καταφέρνει να μας αφυπνίσει.

Κατερίνα Μαλακατέ

"μέσα πέτρα", Μαρία Μανωλέλη, εκδ. Ποταμός, 2020, σ.293

21/11/20

Τα μισοτελειωμένα

Για χρόνια, τελείωνα όλα τα βιβλία. Επρόκειτο για θέμα αρχής, μα αν άρχιζα να διαβάζω ένα βιβλίο, τότε το τελείωνα, ακόμα και με το ζόρι, παθαίνοντας κάποιες φορές αναγνωστικό μπλοκάρισμα για εβδομάδες έπειτα. Χρειάστηκε μόνο μια φορά, μια ευλογημένη ώρα που παράτησα το πρώτο κι από εκεί δεν έχω σταματημό.

Τι άλλαξε; Ίσως μεγάλωσα και δεν ανέχομαι ανθρώπους και βιβλία που δεν με αγγίζουν. Πάντως σαν να γύρισε ένας διακόπτης και παρατάω με τέτοια ευκολία τα βιβλία που μοιάζει ανησυχητικό. Στο προσκεφάλι μου αυτή τη στιγμή έχω εννιά βιβλία μισοτελειωμένα. Από αυτά θα τελειώσω τα δύο, ίσως κι ένα τρίτο, αλλά αυτό καθαρά για επαγγελματικούς λόγους.

Αφήνω μισοτελειωμένα βιβλία γιατί με ζορίζουν.

Η πρώτη κατηγορία είναι τα παγκόσμια αριστουργήματα. Εκεί αξίζει να επιμείνεις, κι αν δεν το τελειώσεις τώρα, θα επανέλθεις. Κι αν αποτύχεις και τη δεύτερη φορά, ίσως τα καταφέρεις την τρίτη. Κι αν δεν σου αρέσει τελικά, χαμένος δεν θα βγεις. Αυτά τα φυλάω στη βιβλιοθήκη μαζί με τα διαβασμένα, όταν έρθει ο καιρός τους, η σχέση μας θα γίνει καλύτερη. Ποτέ δεν είναι ντροπή να έχεις παρατημένο έναν Μούζιλ, έναν Μαν, μια Γουλφ, έναν Φλωμπερ. Ούτε καν τον Μόμπι Ντικ αν έχεις παρατημένο δεν είναι ντροπή (ναι, ξέρω, ντροπή μου).

Η δεύτερη είναι τα κακά βιβλία. Βιβλία που κάνουν την ανάγνωση δύσκολη, χωρίς λόγο, δίχως πραγματικά δεύτερα και τρίτα επίπεδα. Τα δήθεν. Αυτά τα παρατάω χωρίς τύψεις και συνήθως τα δίνω σε άλλους, δεν τους χαλαλίζω καν ράφι. Βέβαια το γούστο είναι υποκειμενικό, αλλά όποιος προσπαθεί να με ταλαιπωρήσει σαν να είναι ο Φώκνερ, ο Προυστ ή ο Τζόυς ενώ δεν είναι, έχει φύγει ανεπιστρεπτί.

Τρίτη κατηγορία τα εύκολα. Αυτά που στα δίνουν αμέσως όλα στο πιάτο και μετά συνεχίζουν να δίνουν και δίνουν ανατροπές στην πλοκή για να γυρίσεις την επόμενη σελίδα. Τα βιβλία φαστ φουντ με λίγα λόγια. Αυτά τα αφήνω μόλις επιτελέσουν τον σκοπό τους, με ψυχαγωγήσουν για ένα βράδυ∙ σπανίως τα τελειώνω. Αλλά είναι κάποιες νύχτες που με παρηγορούν, τα ξεκινάω μόνο και μόνο για τη χαρά να δω μια ιστορία να στήνεται. Και τα παρατάω εν γνώσει μου. Κι αυτά τα χαρίζω ή τα στέλνω στα μεταχειρισμένα του Booktalks.

Τέταρτα, τελευταία, καταϊδρωμένα, είναι τα βιβλία που αντικειμενικά είναι μια χαρά. Αλλά κάτι δεν ταίριαξε στη μεταξύ μας σχέση. Η ανάγνωση εξάλλου είναι πολύ προσωπική εμπειρία. Με αυτά η σχέση μου είναι αμφίθυμη, καταλαβαίνω την αξία τους, αλλά νιώθω κάπως σαν τα πρόδωσα και να με πρόδωσαν. Δεν είναι σαν να αφήνεις στη μέση τον «Άνθρωπο χωρίς ιδιότητες», δεν νιώθεις πως το πάθαν κι άλλοι. Αντιθέτως, οι άλλοι θριαμβολογούν. Αυτός είναι ο λόγος που θα ξαναπιάσω τον Ζέμπαλντ, ας πούμε. Κρατώ τις αμφιβολίες μου για το «Ενάντια στη Μέρα» του Πύντσον (παρατημένο στη σελίδα 504), αλλά ποτέ δεν ξέρεις.

Το ερώτημα είναι, δικαιούσαι να μιλάς για τα μισοτελειωμένα σου, να έχεις άποψη για ένα βιβλίο που δεν ξέρεις το τέλος; Δεν υπάρχουν βιβλία που στο τέλος καταλαβαίνεις το μεγαλείο τους; Δεν υπάρχουν βιβλία που τα αγαπάς μετά τη διακοσιοστή σελίδα; Προφανώς υπάρχουν. Όμως όπως σε όλα στη ζωή σημασία έχει ο συγχρονισμός (ελληνιστί τάιμινγκ). Σημασία έχει η σχέση τη δεδομένη στιγμή. Κι οι στιγμές μας είναι ρευστές. Η λογοτεχνία δεν είναι φιλολογία, όταν μιλάμε για τέχνη μπλέκεται το συναίσθημα με τη γνώση. Η γνώση δεν φτάνει για να εκτιμήσεις ένα βιβλίο. Μερικές φορές δεν χρειάζεται καν. Όμως το συναίσθημα είναι κάθε φορά παρόν. Και καθορίζει τη στιγμή. Κι αν εγώ σήμερα ταυτιστώ με την ηρωίδα ενός κακού βιβλίου, θα μου το συγχωρήσω.

Κατερίνα Μαλακατέ

Υ.Γ. 42 Στη φωτογραφία βλέπουμε τα μισοτελειωμένα στο προσκεφάλι μου. Η φωτογραφία τραβήχτηκε προχθές. Σε αυτά έχουν προστεθεί το καινούργιο του Μπαρνς, και το νέο του Μπρυκνέρ. Στην πραγματικότητα διαβάζω Μπαρνς και Κάκου σήμερα.

17/11/20

"Ένας διαφορετικός τυμπανιστής", William Melvin Kelley

Είναι το «Ένας διαφορετικός τυμπανιστής» ο νέος Στόουνερ, όπως διαφημίζεται στο εξωτερικό; Το χαμένο αριστούργημα ενός ιδιοφυούς αφροαμερικανού συγγραφέα (ανάλογου αναστήματος με τον Φώκνερ) που περιέπεσε στην αφάνεια για να τον ανακαλύψουν μόλις πρόσφατα ξανά στην Αμερική; Είναι και δεν είναι. Πρόκειται σίγουρα για ένα πολύ αξιόλογο βιβλίο. Αλλά Φώκνερ; Δεν είναι. Ο Κέλλυ, που γεννήθηκε το 1937 και πέθανε το 2017, εξέδωσε το πρώτο του μυθιστόρημα, τον Τυμπανιστή, το 1962, πάνω στη φλόγα του ζητήματος των φυλετικών διακρίσεων. Έπειτα ο ίδιος και το βιβλίο ξεχάστηκαν. Αν κι εκείνος δεν σταμάτησε ποτέ να γράφει.

Σε μια φανταστική πολιτεία του Νότου (κι εδώ τελειώνουν οι συγκρίσεις με τον Φώκνερ), ένας νέγρος ονόματι Τάκερ Κάλιμπαν αποφασίζει να ρίξει αλάτι στο χωράφι του, να σκοτώσει τα ζωντανά του, να κάψει το σπίτι του και να φύγει. Ταυτόχρονα έγχρωμοι από όλη την Πολιτεία, χωρίς καν να οργανωθούν, από στόμα σε στόμα, ξεκινάν να φεύγουν. Πίσω τους αφήνουν τα πάντα, παίρνουν μόνον την οικογένεια και τα καλά τους ρούχα. Και σε λίγο η Πολιτεία έχει μόνο λευκούς. Την ιστορία τη βλέπουμε τριτοπρόσωπα μέσα από τα μάτια των λευκών, και κυρίως του κύριου Λίλαντ, ενός μικρού αγοριού. Αφηγητές πρωτοπρόσωπα είναι ακόμα και κάποια από τα μέλη της οικογένειας Γουίλσον, που υπήρξαν αφεντάδες των προγόνων του Τάκερ, και δικά του αφεντικά. Αλλά κανένας μαύρος δεν μιλάει, ούτε βλέπουμε τι σκέφτεται. Κι αυτό αφηγηματικά είναι πραγματικά εντυπωσιακό.

Το βασικό θέμα είναι ο ρατσισμός στην μετεμφυλιακή Αμερική. Και ο σεξισμός. Πρωταγωνιστές άνθρωποι που θυμούνται τους παππούδες τους σκλάβους, και με κάποιο τρόπο συνεχίζουν να είναι κι αυτοί. Αλλά και άλλοι, που θυμούνται πώς ήταν να έχουν σκλάβους, που δεν κάθονται στα ίδια μαγαζιά, ούτε στην ίδια θέση στο λεωφορείο με έγχρωμους, που αρνούνται τη μόρφωση, τη φιλία, την ελπίδα σε συνανθρώπους τους. Που νομίζουν πως παραχωρούν δικαιώματα, αν λένε τους Αφρομερικανούς νέγρους (negro) κι όχι αράπηδες (nigger).

Ο Κέλλυ φτάνει το θέμα βαθιά, ως εκεί που πονάει προσωπικά τον καθένα. Δεν μασάει τα λόγια του, δεν ανέχεται ευφημισμούς. Ολοκληρώνει τις σκέψεις των ηρώων, δεν αφήνει αμφιβολία για τις προθέσεις και το ποιόν τους. Η λευκή Αμερική του ’60 δεν του συγχώρεσε πως προσπάθησε να μιλήσει εξ ονόματος της και για αυτόν τον καταδίκασε στην λήθη. Το συγκλονιστικότερο είναι πως εξήντα χρόνια μετά, το βιβλίο είναι για την Αμερική, αλλά και για όλον τον κόσμο, επίκαιρο. Ο ρατσισμός, αυτός που υφέρπει στην καθημερινή ζωή, ακόμα μας καταδυναστεύει. Και για αυτό, το βιβλίο του Κέλλυ, που λογοτεχνικά είναι εξαιρετικό, μοιάζει και από πλευράς θεματολογίας πιο ενδιαφέρον από ποτέ.

Κατερίνα Μαλακατέ

"Ένας διαφορετικός τυμπανιστής", William Melvin Kelley, μετ. Γιώργος-Ίκαρος Μπαμπασάκης, εκδ. Μεταίχμιο, 2020, σ. 325

10/11/20

"Χίλια φεγγάρια", Sebastian Barry

Αγαπώ τον Σεμπάστιαν Μπάρυ, την κάποιες φορές υπερβολικά χαμηλότονη και υποβλητική γραφή του, που σπάνια καταφεύγει σε εντυπωσιασμούς∙ εκτός απ’ όταν το απαιτεί η ιστορία. Ένα τέτοιο εντυπωσιακό βιβλίο ήταν το προηγούμενό του, οι "Μέρες δίχως τέλος». Καταπιάστηκε εκεί με ένα σωρό θέματα ταμπού, την εξόντωση των γηγενών Ινδιάνων στην Αμερική, την ομοφυλοφιλία, την παρενδυσία, τη δυσφορία φύλου, τη φρίκη του πολέμου, το ρατσισμό και τον Αμερικάνικο Εμφύλιο. Πρόκειται πραγματικά για ένα μεγάλο βιβλίο.

Τα «Χίλια φεγγάρια» είναι η συνέχεια αυτού του μυθιστορήματος. Ομολογώ πως με εξέπληξε η επιλογή του να ξαναγυρίσει στους ίδιους ήρωες και το ίδιο σκηνικό. Σε αυτό το βιβλίο ο Μπάρυ ξαναβρίσκει των χαμηλών εντάσεων εαυτό του, τα θέματα που πραγματεύεται είναι λιγότερα κι από άλλη πλευρά. Πρωταγωνίστρια και αφηγήτρια, ένας μάλλον δεύτερος χαρακτήρας του πρώτου βιβλίου, η μικρή Ινδιάνα της φυλής Λακότα που έσωσαν και υιοθέτησαν ο Τζον Κόουλ και ο Τόμας ΜακΝάλτυ. Η Γουινόνα, που προέρχεται από τους «πιο δυστυχισμένους ανθρώπους που πάτησαν ποτέ στη γη», είναι πια μια νεαρή γυναίκα που προσπαθεί να βρει τον βηματισμό της σε έναν κόσμο που δεν την θεωρεί καν άνθρωπο. Όταν την κακοποιούν, δεν υπάρχει νόμος για να την προστατέψει, τα άτομα της φυλής της δεν είναι πολίτες. Αλλά κι ο Τζον Κόουλ, που χει λιγάκι μόνο ινδιάνικο αίμα, ίσως ένα όγδοο, κινδυνεύει κι αυτός, όπως και τα έγχρωμα αδέλφια Μπουγκρό που ζουν μαζί τους στη φάρμα.

Κυρίαρχα ζητήματα στο μυθιστόρημα είναι ο ρατσισμός κι ο σεξισμός στην Αμερική αμέσως μετά τον Εμφύλιο. Το να είσαι έγχρωμος, Ινδιάνος, γυναίκα ή ακόμα και υποστηρικτής τους, σε βάζει σε άμεσο κίνδυνο. Δεν είναι μόνο πως σε υποτιμούν, οι λευκοί άντρες μπορούν να σου κάνουν ό,τι θέλουν χωρίς να βρεις το δίκιο σου ποτέ.

Ο Σεμπάστιαν Μπάρυ γράφει ένα μυθιστόρημα ενηλικίωσης, αυτή τη φορά με γυναίκα ηρωίδα. Βάζει ζητήματα σεξουαλικότητας και φύλου. Η Γουινόνα ψάχνει να βρει την ταυτότητά της, να ορίσει τον εαυτό της ως άνθρωπο. Είναι εδώ ένας ολοκληρωμένος χαρακτήρας, που τον αγαπάς βαθιά. Δεν μπορώ να πω το ίδιο για αυτούς που την περιτριγυρίζουν. Ακόμα και οι Τζον Κόουλ και Τόμας ΜακΝάλτι μοιάζουν άψυχοι. Κι είναι κρίμα.

Το «Χίλια φεγγάρια μεταφράστηκε στη χώρα μας πολύ σύντομα, γιατί τόσοι αναγνώστες αγάπησαν το «Μέρες δίχως τέλος». Τα δύο βιβλία δεν είναι ισάξια, τα φεγγάρια είναι ένα ευκολοδιάβαστο μυθιστόρημα, γραμμένο όμορφα και λυρικά, αλλά δεν έχει την σπιρτάδα του προηγούμενου, ούτε τη λογοτεχνική αξία. Ο Μπάρυ δεν γράφει ποτέ άσχημα, και ποτέ ως τώρα δεν με έχει απογοητεύσει. Ούτε κι αυτό μετάνιωσα που διάβασα, παραμένει πάντως, για τα δικά του δεδομένα, ένα μέτριο βιβλίο, που δεν είμαι καθόλου σίγουρη πως μπορεί να διαβαστεί αυτόνομα χωρίς το προηγούμενο και να γίνει πλήρως κατανοητό.

Κατερίνα Μαλακατέ

"Χίλια φεγγάρια", Σεμπάστιαν Μπάρυ, μετ. Μαρία Αγγελίδου, εκδ. Ίκαρος, σ.275, 2020

30/10/20

"Ο Μεσάζων", L.P. Hartley

The past is a foreign country, they do things differently there.

«Το παρελθόν είναι μια ξένη χώρα: τα κάνουν όλα διαφορετικά εκεί». Αυτή είναι η πασίγνωστη αρχή του «Μεσάζοντα», που ξέρουν οι περισσότεροι βιβλιόφιλοι, αν και αμφιβάλλω αν θυμούνται από ποιο βιβλίο προέρχεται. Ούτε η ομώνυμη ταινία του 1971 του Τζόζεφ Λόουζι με πρωταγωνιστές την Τζούλι Κρίστυ και τον Άλαν Μπέιτς (και τον Χάρολντ Πίντερ στη διασκευή του σεναρίου) είμαι σίγουρη πως θυμίζει κάτι σε όλους μας —σε εμένα τίποτα. Νομίζω πως ξεκίνησα να διαβάζω το βιβλίο μόλις βγήκε στα ελληνικά, ακριβώς για αυτό, τη φαντασία μου την τσίγκλισε το "χαμένο αριστούργημα" κι "ο κριτικός, που έγινε μετά τα πενήντα του συγγραφέας".

Πρόκειται για μυθιστόρημα εξαιρετικής ομορφιάς, κεντημένο στη γλώσσα και την πλοκή (στα καθ’ ημάς και με μια εξαιρετική μετάφραση από την Τόνια Κοβαλένκο) που χειρίζεται το θέμα της μνήμης, της παιδικής αθωότητας, της ταυτότητας, της σεξουαλικότητας, της κοινωνικής δομής και των τάξεων με βρετανικό φλέγμα, μια δόση πικρίας με χιούμορ.

Ο νεαρός Λίο Κόλστον θα γίνει δεκατριών χρονών αυτό το καλοκαίρι, και φιλοξενείται στην έπαυλη του συμμαθητή του Μάρκους στο Νόρφλοκ. Εκεί, όλοι είναι ανώτερης τάξης, ενώ ο ίδιος δεν είναι, αν και το κρύβει καλά και δεν το καταλαβαίνει καν η οικοδέσποινα. Εκεί, θα γνωρίσει την πανέμορφη εικοσάχρονη Μάριαν, την αδελφή του Μάρκους, που θα τον βγάλει από τη δύσκολη θέση –είναι ντυμένος με ένα βαρύ κοστούμι και δυσφορεί μες στη ζέστη— και θα του αγοράσει ένα καταπράσινο. Η Μάριαν θα του ζητήσει μια χάρη, να πηγαίνει σημειώματα στον γόη αγρότη του διπλανού χωριατόσπιτου, τον Τεντ Μπέρτζες, παρ’ όλο που όλοι ξέρουν πως προορίζεται να παντρευτεί τον ένατο υποκόμη Χιού Τρίμινχαμ, έναν τριαντάχρονο βετεράνο του πολέμου που μοιάζει με τον θεό Ιανό, το μισό του πρόσωπο είναι φυσιολογικό, στο άλλο μισό όμως έχει έναν φρικαλέο τραυματισμό.

Ο Λίο δεν ξέρει καλά τον κόσμο, ούτε αυτού του κοινωνικού στάτους, ούτε και του έρωτα. Φαντάζεται κάποια πράγματα αλλά δεν μπορεί να διανοηθεί τι ακριβώς κάνουν η Μάριαν και ο Τεντ. Κι όταν το ανακαλύψει θα είναι βαρύ το τίμημα. Το μυθιστόρημα χειρίζεται μια ερωτική ιστορία, η Μαριάν προτιμά τον εύρωστο Τεντ «που δείχνει πιο πολύ ο εαυτός του όσο λιγότερα ρούχα φοράει», από τον άσχημα τραυματισμένο Χιου, σε μια ιστορία που θυμίζει τον "Εραστή της Λαίδης Τσάτερλι", δίχως τις σεξουαλικές σκηνές. Όμως κυρίως μας μιλά για τον νεαρό Λίο, για το πώς το παρελθόν, ορίζει ένα παρόν που αλλάζει στις αρχές του 1900, και γίνεται τελείως διαφορετικό όσο προχωράει ο αιώνας. Για αυτό εξάλλου στον πρόλογο και στον επίλογο αφηγείται ο εξηνταπεντάχρονος Λίο, που σημαδεύτηκε για πάντα από αυτήν την ιστορία των δεκατριών του χρόνων και ανακαλεί σιγά σιγά τις λεπτομέρειες της, που για χρόνια είχε καταχωνιάσει στη μνήμη του.

Τα λέει όλα η εναρκτήρια φράση. Η μνήμη είναι το θέμα∙ και η ταυτότητα. Αλλά και η έλξη που νιώθει το σώμα για ένα άλλο σώμα, κι η αμηχανία που νιώθει όποιος μεγαλωμένος στο μεταίχμιο των εποχών, δεν μπορεί να ξεχωρίσει τι είναι σημαντικό: ο τύπος ή το συναίσθημα. Ο Χάρτλεϊ έγραψε ένα βιβλίο που το βάσισε συστηματικά σε αυτοβιογραφικά στοιχεία, κι εκείνος όταν ήταν δεκατριών πήγε επίσκεψη σε έναν φίλο. Κι εκείνος ήταν έτσι μετέωρος, και αμήχανος ως άνθρωπος. Κι επειδή με βάση μια μάλλον μελό ιστορία, κατάφερε να γράψει ένα τόσο σημαντικό βιβλίο, η απόλαυση της ανάγνωσης γίνεται μεγαλύτερη.

Κατερίνα Μαλακατέ

"Ο Μεσάζων", Λ.Π. Χάρτλεϊ, μετ. Τόνια Κοβαλένκο, εκδ. Καστανιώτη, 2020, σ. 420

26/10/20

"Κορίτσι, γυναίκα, άλλο", Bernardine Evaristo

H Μπερναρντίν Εβαρίστο, γεννημένη από μητέρα Αγγλίδα και πατέρα Νιγηριανό, είναι η πρώτη μαύρη γυναίκα που πήρε ποτέ το Booker (το 2019, μισό μισό με τη Μάργκαρετ Άτγουντ για τις "Διαθήκες"). Το «Κορίτσι, γυναίκα, άλλο» είναι ένα βιβλίο χωρίς καθόλου σημεία στίξης, ούτε κεφαλαία γράμματα, κι η πρόζα του σε κάποιες στιγμές ακολουθεί τον ρυθμό της ποίησης. Αν αυτό ακούγεται κουραστικό, δεν είναι, γιατί στην ουσία είναι έτσι δομημένο το βιβλίο που η απουσία τελειών φαίνεται σαν μια φυσική προέκταση της γραφής και της πλοκής. Το βιβλίο είναι εξάλλου ένα πολύ καλό δείγμα του τρόπου που γράφουν οι γυναίκες αν αφεθούν μακριά από τα πρότυπα γραφής των αντρών.

Η Εβαρίστο χρησιμοποιεί ένα πλέγμα δώδεκα διαφορετικών αφηγήσεων, κάθε μια την αναλαμβάνει άλλη πρωταγωνίστρια. Η ηρωίδα της μιας ιστορίας χώνεται ως δευτερεύων χαρακτήρας στην επόμενη κι έτσι η συνοχή δεν χάνεται πλήρως. Το βιβλίο δεν είναι μια συλλογή διηγημάτων, ούτε όμως κι ένα σφιχτοδεμένο μυθιστόρημα. Μιλά για θέματα βαθιά, όπως ο ρατσισμός, η θέση της γυναίκας, ο σεξουαλικός προσδιορισμός, το πώς θέλουμε να ζήσουμε τη ζωή μας, τι ευκαιρίες μας δίνονται, ποιοι είμαστε, πώς καθορίζεται η ταυτότητά μας από τα εξωτερικά ερεθίσματα και τους περιορισμούς.

Κάπως πιο κεντρική φιγούρα από τις άλλες, η Άμα, είναι μια μαύρη σκηνοθέτρια, λεσβία, που όλη της τη ζωή ανέβαζε έργα εκτός κέντρου, μέχρι που τώρα το πολιτικώς ορθό και ακτιβιστικό της έργο θα παιχθεί στο Εθνικό θέατρο. Μήπως ξεπουλήθηκε; Πιο πολύ από όλες τις άλλες ηρωίδες, μου άρεσε η κόρη της Άμα, η Γιάζ. Πατέρας της Γιάζ είναι ένας γκέι φίλος της Άμα που έδωσε το σπέρμα του, ένας λαμπερός και έξυπνος άνθρωπος, καθηγητής Πανεπιστημίου, ξεπουλημένος ανερυθρίαστα στην τηλεόραση. Οι φίλες της Γιάζ, που ο φεμινισμός της μαμάς της της φαίνεται πια ξεπερασμένος, είναι όλες μαύρες αδελφές. Μέχρι που μια λευκή προερχόμενη από την εργατική τάξη εισχωρεί στην παρέα, και της δείχνει πώς μπορεί να νιώθει εγγύτερα σε αυτή από όσο στην μαύρη, αλλά πάμπλουτη μαυραδελφή.

Ενδιαφέροντες χαρακτήρες είναι το Μόργκαν, που υιοθετεί μια ουδέτερη στάση ως προς το φύλο του αλλά και η κολλητή της Άμα, η Ντομινίκ, μια πανέμορφη γυναίκα που τα παρατά όλα για να ακολουθήσει μια γυναίκα στην Αμερική κι εκεί ανακαλύπτει πως μπορεί ακόμα κι ο πιο έξυπνος και δυνατός άνθρωπος να πέσει θύμα κακοποίησης. Αλλά κι οι γυναικείοι χαρακτήρες που έχουν πιο συμβατικές ζωές, όπως η Κάρολ που είναι στέλεχος εταιρείας και τα έχει αφήσει όλα αυτά τα σκατά πίσω της, και η καθηγήτρια στο σχολείο Σέρλι που ξεκίνησε με ένα σωρό όνειρα για να καταλήξει τελείως συμβιβασμένη και φοβισμένη. Το βασικό είναι πως όλες αυτές οι ηρωίδες συνθέτουν ένα παζλ που περιλαμβάνει διάφορες εκδοχές της γυναικείας φύσης, χωρίς να φοβάται η συγγραφέας να υψώσει τη φωνή της, να μιλήσει για αυτό που ακόμα συμβαίνει σε σχέση με τη "γυναικεία κατάσταση", χωρίς να ωραιοποιεί, ούτε όμως και να κρύβει τίποτα κάτω από το χαλί.

Η Εβαρίστο είναι ακτιβίστρια η ίδια, η ιστορία της Άμα έχει άλλωστε πολλά αυτοβιογραφικά της στοιχεία, και μας δείχνει μια νέα μοντέρνα πλευρά του φεμινισμού. Δεν φοβάται πάντως να τσαλακώσει τις ηρωίδες της, δεν τις θεοποιεί ούτε γράφει αντιρατσιστικό και φεμινιστικό μανιφέστο. Ακολουθεί τους χαρακτήρες της— μερικές φορές είναι τόσοι πολλοί που χάνεσαι ποιος είναι ποιος— και τις αγαπάει. Αφήνεται στη χαλαρότητα, τόσο στην πρόζα όσο και στην πλοκή, ακριβώς όπως το γυναικείο μυαλό αρέσκεται να κάνει πολλά πράγματα μαζί. Αυτό κάνει το βιβλίο τόσο μοντέρνο και εθιστικό. Είναι στρατευμένο, αλλά η έννοια της στράτευσης εδώ επανανοηματοδοτείται. Ακόμα κι ο πιο σκληρός πολέμιος της πολιτικής ορθότητας δεν μπορεί να κατηγορήσει την Εβαρίστο για καθωσπρεπισμό και τυπολατρία. Κομίζει όλο αυτό κάτι νέο στη λογοτεχνία; Μένει να το δούμε, αν θα υπάρχουν συνεχιστές, αν κάποιος θα μπορέσει να ακολουθήσει. Πάντως είχα πολύ καιρό να διαβάσω κάτι τόσο φρέσκο, κάτι που θα μείνει στο μυαλό σου, κι έχεις λόγο να το ξαναπιάσεις στο μέλλον.

Κατερίνα Μαλακατέ